Verslag bureauonderzoek archeologische waarden Tiel RIO-Vahstal

Verslag bureauonderzoek archeologische waarden Tiel RIO-Vahstal ILSE SCHUURING CAROLIEN TOLSMA

Zuidnederlandse Archeologische Notities 9

-^

:«•

Amsterdam 2004 Archeologisch Centrmn Vrije Universiteit/ Hendrik Brunsting Stichting

Verslag bureauonderzoek archeologische waarden Tiel RlO-Vahstal

Opdrachtgever: Project : Uitvoerder: Bevoegd gezag: Plaats documentatie: Objectcode: Projectnummer: Centrumcoördinaten:

Gemeente Tiel, afdeling Stadsontwikkeling, projectleider Dhr. G. de Vaal Tiel RIO-Vahstal, bureauonderzoek archeologische waarden Archeologisch Centrum Vrije Universiteit / Hendrik Brunsting Stichting Gemeente Tiel, afdeling Bouwen, Milieu en Monumenten, drs. A.M Koenders Archeologisch Centrum Vrije Universiteit Tiel RH-04 HBS-00150401 157.75/432.75

Status: Auteurs:

Definitief drs. A.E.I. Schuuring drs. C. Tolsma

Grafische bewerking:

drs. G. L. Boreel drs. R.W.M.J. Sep

Redactie:

drs. E.M.P. Verhelst

Autorisatie:

drs. N.F. Mulder

©ACVU / HBS Amsterdam juni 2004 Archeologisch Centrum van de Vrije Universiteit / Hendrik Brunsting Stichting, Amsterdam De Boelelaan 1105 1081 HV Amsterdam Foto op voorblad: overzicht van het onderzoeksgebied, gezien vanaf de Heiligestraat in oostelijke richting, juni 2004.

Zuidnederlandse Archeologische Notities 9/ definitieve versie 19 augustus 2004


INHOUDSOPGAVE

1. 2.

INLEIDING INVENTARISATIE ARCHEOLOGISCHE WAARDEN

2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 3.

Topografie Geologie en bodem Historische geografie Archeologie Huidige bodemgesteldheid

CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN

3.1 3.2

Conclusies Aanbevelingen

LITERATUUR BIJLAGEN

1. 2. 3. 4. 5.

Terrein waarin het onderzoeksgebied ligt op de topografische kaart. Schaal 1: 25.000. Terrein waarin het onderzoeksgebied ligt op kaart uit ca. 1560. Oorspronkelijke schaal ca. 1: 8000. Terrein waarin het onderzoeksgebied ligt op kaart uit 1836. Oorspronkelijke schaal 1: 3750. Terrein waarin het onderzoeksgebied ligt op kaart uit 1918. Oorspronkelijke schaal 1: 25.000. Onderzoeksgebied met hierop aangegeven: ontgravingen en mogelijkheden voor inventariserend booronderzoek. Schaal 1:1000.

6.

Archeologische vondsten in de nabijheid van het onderzoeksterrein.


Versiao bureauonderzoek archeologische waarden Tiel RIO-Vahstal

INLEIDING

In opdracht van de Gemeente Tiel heeft de ACVU-HBS een bureauonderzoek naar archeologische waarden uitgevoerd in verband met geplande nieuwbouw op het terrein van de voormalige metaalwarenfabriek RIO en twee percelen aan de zuiden oostzijde van het RlO-terrein. Op het terrein zullen in de toekomst 103 appartementen en 58 woningen worden gerealiseerd. De bouwlocatie RIO-Vahstal zal hieronder in principe worden aangeduid met 'het onderzoeksgebied'. Met de realisatie van het woningbouwplan bestaat de kans dat archeologische waarden binnen het terrein aangetast worden. Om die reden werd de ACVU-HBS verzocht een inventariserend onderzoek naar de archeologische waarden uit te voeren in de vorm van een bureauonderzoek. Het doel van het onderzoek is het verwerven van informatie, aan de hand van bestaande bronnen, over bekende of verwachte archeologische waarden, binnen en rond het omschreven gebied en het aan de hand daarvan opstellen van een gespecificeerd archeologisch verwachtingsmodel voor het onderzoeksgebied.

Dit onderzoek bestaat uit: - Het afbakenen van het onderzoeksgebied, waarbinnen het plangebied zal vallen. - Het beschrijven van de verwachte archeologische waarden in het onderzoeksgebied, alsmede het beschrijven van de historische en fysische geografie van het onderzoeksgebied. - Eventuele verstoringen als gevolg van het historisch gebruik. - Het beschrijven van het subrecente en huidige gebruik van het plangebied, waaronder landgebruik en eventuele obstakels, mede aan de hand van gegevens verstrekt door de opdrachtgever. Hierbij is gebruik gemaakt van de volgende bronnen: * een actuele topografische kaart * een zandieptekaart * de geomorfologische kaart * de bodemkaart * historische kaarten * Archis II * Archeologische Monumenten Kaart * Inventarisatie in archeologische literatuur * Relevante literatuur * Mondelinge informatie van amateur-archeologen.


Verslag bureauonderzoek archeologische waarden Tiel RIO-Vahstal

INVENTARISATIE ARCHEOLOGISCHE WAARDEN

2.1

TOPOGRAFIE

De bouwlocatie bevindt zich ten zuidwesten van het oude centrum van Tiel. Het terrein wordt begrensd door de F.J.W.G. Spieringstraat in het noorden, De Heiligestraat in het westen en de Nieuwe Tielseweg in het zuiden. In het oosten wordt het terrein begrensd door de Brugstraat (Bijlage 1). Het onderzoeksgebied omvat drie percelen. Op het noordwestelijke perceel (kadastemummer D-5851) stond in de jaren twintig tot en met de jaren tachtig van de vorige eeuw de metaalwarenfabriek "RIO". Dit perceel is momenteel nog eigendom van de provincie Gelderland, maar zal binnenkort aan de gemeente Tiel verkocht worden. Het perceel aan de oostzijde van het onderzoeksgebied (kadastemummer D-5781) is momenteel in gebruik als openbare parkeerplaats en in het bezit van de Gemeente Tiel. Het perceel aan de zuidzijde (kadastemummer D-7436) was tot voor kort in gebruik als moestuin behorend bij het NUON-terrein. Het perceel is opgekocht door de Christelijke Woningcorporatie Tiel en de gebroeders van Wanroy.

2.2

GEOLOGIE EN BODEM

Het onderzoeksgebied bevindt zich ten zuiden van de meandergordel van de rivier de Linge en ten noorden van de meandergordel-afzettingen van de rivier de Waal, op oeverafzettingen die aan beide rivieren kunnen worden toegeschreven. Deze afzettingen bestaan uit zware zavel en lichte klei. De start van de sedimentatie van de Linge wordt gedateerd rond 200 v Chr. en kwam tot stilstand toen de rivier in 1304 in Tiel werd afgedamd . De sedimentatie van de Beneden-Waal (de Waal stroomafwaarts van Tiel) loopt vanaf 425 na Chr. tot heden'. 2.3

HISTORISCHE GEOGRAFIE

Het onderzoeksgebied ligt buiten de oude stadsgracht van Tiel. Op de kaart van Jakob van Deventer uit ca. 1560 is het onderzoeksgebied onbebouwd (Bijlage 2)? Wel zijn de Heiligestraat en de Oude Tielseweg al op de kaart aangegeven. De loop van de Heiligestraat is in de loop der eeuwen nauwelijks veranderd. Uit deze historische kaart valt op te maken dat het tracé van de Oude Tielseweg door het zuidoosten van het onderzoeksgebied loopt. Deze Heiligestraat en de Oude Tielseweg hebben echter hun wortels al in de Late-Middeleeuwen. Het is dan ook goed mogelijk dat in deze periode activiteiten en kleinschalige bewoning langs deze wegen hebben bestaan. Uit bronnen kan worden afgeleid dat in Tiel buiten de stadsmuren een "heylighe geesthuys" of "leprozery" stond. Dit "heylighe geesthuys" zou aan de Heiligestraat gesitueerd zijn geweest.^ Buiten de stadmuur werden vaak melaatsen en lijders aan de pest in dergelijke gebouwen afgesloten van de gemeenschap. In 1649 tekent Johannes Blaeu een stadsplattegrond waarop het onderzoeksgebied in gebruik is genomen als akkerland.' De kadastrale opmeting van 1833 laat zien dat de directe omgeving van de stad Tiel nog steeds schaars bebouwd was.^ Het onderzoeksgebied heeft in 1836 een nieuwe agrarische functie; op de kaart van Rink en van Loon uit dit jaar is het in gebruik genomen als boomgaard (Bijlage 3).' Tevens is te zien dat zich aan de oostzijde van het onderzoeksgebied kleinschalige bebouwing bevond. Tussen 1838 en 1857 was dit terrein in gebruik als boomgaard en stonden er enkele gebouwen aan de oostzijde van het onderzoeksgebied.' Vanaf 1918 begmt zich aan de oostzijde van het onderzoeksgebied gestaag meer bebouwing te ontwikkelen (Bijlage 4). In 1920 worden er aan de Heiligestraat en het Badhuisplein volkswoningbouw en een badhuis gerealiseerd. In 1921 wordt de in 1910 opgerichte metaalwarenfabriek RIO verplaatst van Vlaardingen naar de Heiligestraat in Tiel. In 1928/1929 wordt aan de Heiligestraat tevens de nieuwe Rijks-H.B.S

' Berendsen/Stouthamer2001 215, 240. ^ Van Heiningen 1999, 23. " Van Heiningen 1999,201. " Romijn, 2000; Stadsplattegrond Tiel 1649. ' Van Heiningen 1999 162, 163. * Romijn, 2000: Stadsplattegrond Tiel 1836 uit: Rink en Van Loon "Beschrijving der Stad Tiel" ' Geudeke/ Zandvliet 1990 6,7. ^ Romijn, 2000: topografische kaart Tiel 1918. ' Schipper, in Smit 1991a, 50.



gerealiseerd. In de jaren zestig en zeventig van de 20e eeuw worden aan de Nieuwe Tielseweg ondenneer een L.T.S en een bejaardencentrum gebouwd.'" Het RJO-complex wordt in de jaren tachtig van de 20e eeuw, onder invloed van de misère in de metaalindustrie, gesloopt."

r I I

2.4

ARCHEOLOGIE

Om de archeologische waarde van het onderzoeksgebied te bepalen is een aantal bronnen geraadpleegd. Een belangrijke bron voor archeologisch onderzoek vormt de Indicatieve Kaart Archeologische Waarden (IKAW). Deze kaart geeft globaal aan in welke mate er archeologische resten in een gebied aangetroffen kunnen worden. De IKAW geeft voor het onderzoeksgebied een middelhoge archeologische verwachting. Het advies van de IKAW bij een middelhoge verwachting luidt: Karteren'^, tenzij ontgrondingen etc. tot diepgaande verstoringen hebben geleid of de verstoring van het plan oppervlakkig is en de te verwachten bewoningslagen diep liggen. Tevens zijn de gegevens uit het ARCHIS Il-systeem bekeken.'^ In het ARCHIS Il-systeem is de Uitgebreide Rapportage Waarnemingen geraadpleegd. Daarnaast is de Uitgebreide Rapportage Monumenten en de Bodemkaart van de omgeving Tiel geraadpleegd. Naast de digitale gegevens uit het ARCHIS II systeem is ook oudheidkundige documentatie uit het "oud-archief van de ROB te Amersfoort onderzocht. In dit oudarchief zijn gegevens aangetroffen die de middelhoge archeologische verwachting van de IKAW bevestigen. Bij de bouw van nutswoningen aan de oostkant van de Heiligestraat in Tiel in het jaar 1918 werd een Romeinse "urn" aangetroffen (Bijlage 6, nummer 1).''' Deze vondst is overgebracht naar de Oudheidkamer te Tiel, maar is verloren gegaan tijdens plunderingen van de Oudheidkamer in 1944/45. Hierdoor zijn exacte gegevens onbekend.'^ Een kleine vijftig meter ten noorden van het onderzoeksgebied, namelijk aan het Badhuisplein, zijn in dezelfde periode een bronzen beeldje van de godheid Mars en een twintigtal fibulae (mantelspelden) aangetroffen uit de Romeinse Tijd (Bijlage 6, nummer 2).'^ Hoewel de context van deze vondsten onbekend is, blijken dergelijke voorwerpen in het Rivierengebied doorgaans afkomstig van inheemse nederzettingsterreinen. Inheems-Romeinse woonplaatsen in de regio zijn dikwijls zeer omvangrijk: gemiddeld 36 ha, maar terreinen van meer dan 10 ha zijn niet ongewoon. De geringe afstand tussen de vondstlocatie en het onderzoeksgebied maakt daarom dat de kans groot is dat zich ook hier sporen en vondsten uit de Romeinse Tijd bevinden. Tevens is direct ten noorden van de Nieuwe Tielseweg in de jaren tachtig van de 20e eeuw een menselijk dijbeen aangetroffen bij de aanleg van kabels (Bijlage 6, nummer 3).'^ Het is goed mogelijk dat dit dijbeen afkomstig is van een begraafplaats die bij het "heylighe geesthuys" heeft behoord.

2.5

HUIDIGE BODEMGESTELDHEID

In opdracht van de provincie Gelderland is in de periode september 1998 - maart 1999 een grondsanering en aanleg van een grondwatersaneringssysteem uitgevoerd door Iwaco, adviesbureau voor water en milieu. Dit onderzoek heeft betrekking op het deel van het onderzoeksgebied waar in het verleden de metaalwarenfabriek RIO was gevestigd. De Iwaco heeft eenderde deel van het RIO-terrein dieper dan I meter ontgraven (tekeningnummer 3367320-S-OlO). Op sommige delen van het gebied houdt dit in dat de grond tot 6 meter onder het maaiveld is verstoord.

'" Schipper, in Smit 1991b, 126,127, 136. •" Schipper, in Smit 1991b, 135. '^ Het systematisch in kaart brengen van archeologische waarden in het onderzoeksgebied. " Archis II is de tweede generatie van het geautomatiseerde Archeologisch Informatiesysteem voor Nederland. Het bestaat uit een databank waarin allerlei gegevens over archeologische vindplaatsen en terreinen in Nederland zijn opgeslagen, daterend van de prehistorie tot de Nieuwe tijd. ''' Met het woord "urn"wordt hier niet noodzakelijkerwijs een keramische container voor menselijke crematieresten bedoeld. In oudere archeologische literatuur heeft het ook wel de betekenis van "oude pot". '^ Oudheidkundige Documentatie ROB; A.J. Salden, Tiel; 15.1.1962. "* Het Mars-beeldje wordt tegenwoordig bewaard in het streekmuseum "De grote Sociëteit" in Tiel. " Mondelingen mededeling T. Bäcker, vrijwilliger BATO.


I

r I I I i I I

ï ï


Naast de ontgraving zijn binnen het gehele RIO- gebied saneringsdrains aangelegd op een diepte variërend van 1.5 meter tot 10 meter onder maaiveld (Bijlage 5). In het westelijke deel van het RIO-terrein is het merendeel van de drainagesleuven 5 meter en dieper gegraven.'* Over het gedeelte van het onderzoeksgebied waar de voomialige moestuinen van het NUON-terrein zich bevonden is geen milieurapportage opgemaakt. Derhalve is het niet mogelijk mededelingen te doen over de huidige bodemgesteldheid van dit deel van het plangebied. Ontgraving heeft echter naar alle waarschijnlijkheid met plaatsgevonden (kadastemummer D-7436). Ditzelfde geldt voor het oostelijk gelegen perceel, waar zich de gemeentelijke parkeerplaats bevindt (kadastemummer D-5781 ).

Remmits/ Van der Berg 2000, 2-11. (IWACO B.V.)


Versla" bureauonderzoek archeologische waarden Tiel RIO-Vahstal

3.

CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN

CONCLUSIES

3.1

• Op grond van de historische en archeologische gegevens is de archeologische verwachting voor het gehele onderzoeksgebied voor de Romeinse periode zeer hoog. Zeer waarschijnlijk gaat het om het vervolg van een Inheems-Romeins nederzettingsterrein. Deze stelling komt voor uit de vondst van een "urn" aan de oostkant van de Heiligestraat en de vondst van fibulae (mantelspelden) en een Mars-beeldje op het Badhuisplein. • Voor de Middeleeuwse periode is de archeologische verwachting eveneens zeer hoog, met name voor het perceel met het kadastemummer D-5781. Er is een grote kans dat aan de zuidzijde van dit perceel een bocht van de Laat-Middeleeuwse Tielse Weg is gesitueerd. De vondst van een menselijk dijbeen aan de noordzijde van de Nieuwe Tielseweg, ter hoogte van deze bocht, is een aanwijzing dat het Heilige Geesthuis met begraafplaats op of direct grenzend aan het onderzoeksgebied was gelegen.

3.2

AANBEVELINGEN

» Kadastemummer D-5851. Er hebben ingrijpende ontgravingen plaatsgevonden in het kader van bodemsanering op het deel van het onderzoeksgebied van de voormalige metaalwarenfabriek RIO. Door deze ontgravingen is inventariserend archeologisch veldonderzoek (IVO) op het RIO-terrein niet zinvol. • Kadastemummer D-5781, Voor dit perceel is archeologisch onderzoek noodzakelijk en is de mogelijkheid aanwezig om een inventariserend archeologisch veldonderzoek te verrichten. Dit kan alleen plaatsvinden na het uitvoeren van een milieutechnisch onderzoek maar voor een eventuele sanering. • Kadastemummer D 7436. Archeologisch onderzoek is tevens noodzakelijk voor dit perceel. Hier geldt ook dat inventariserend archeologisch onderzoek alleen verricht kan worden na milieutechnisch onderzoek, maar voor eventuele sanering. Om uit te sluiten dat er archeologische informatie verloren gaat, adviseren wij een inventariserend archeologisch veldonderzoek te laten uitvoeren in de vorm van een grondbooronderzoek. Door middel van booronderzoek kan worden bepaald of er archeologische sporen op het onderzoeksgebied zijn gelegen en op welke diepte deze sporen zich bevinden. Dit booronderzoek moet plaatsvinden op het terrein aangegeven door de kadastrale secties D-7436 en D-5781, de gebieden ten zuiden en oosten van het RIO-terrein. Gezien de omvang van het terrein en de verwachte vindplaatstypen zou een tiental boringen voor het totale onderzoeksterrein kunnen volstaan. Met betrekking tot de bevindingen van het onderzoek dient contact opgenomen te worden met de beleidsmedewerker archeologie en monumenten van de Gemeente Tiel (mevr. A. Koenders).

ï I I I

I

r


I I I I I


LITERATUUR

Berendsen, H.J.A. / E. Stouthamer, 2001 : Paleogeographic development of the Rhine-Meuse delta, The Netherlands, Assen. Geudeke, P.W. / K. Zandvliet, 1990; Grote Historische Atlas van Nederland, 1:50.000, Zuid-Nederland 18381857, Groningen. Heiningen, H. van, 1999: Versteend Verleden, Schetsen uit de historie van Tiel, Tiel. ROB, Oudheidkundige Documentatie: "oud-archief, Amersfoort. ROB, 200 \: Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden (IKAW), 2de generatie. Globale Archeologische kaart van het continentale plat. Archeologische Monumentenkaart, Amersfoort. Remmits, J.G.M., H.M. van der Berg, 2000, Bodemsanering voormalig bedrijfsterrein metaalwarenfabriek RIO Tiel, Evaluatierapport deel 1, gevalsnummer MBM 5410 GE/390/10. (IWACO B.V. 's Hertogenbosch) Romijn, P.G.A., 2000: Oude kaarten van Tiel en omgeving, 16e-20e eeuw, Tiel. Stichting Vrienden van het Stadsarchief Tiel. (CD-ROM) Schipper, P.W., Tussen forceerstaak en Gietmal: 45-55 , in: Smit, E.J.Th. A.M.A, 1991a: Tussen Toverlantaarn en Teletekst, Aspecten van Tiel en Omstreken in de twintigste eeuw, Tiel. Schipper, P.W., Negentig jaar bouwen in Tiel: 121-136, in: Smit, E.J.Th. A.M.A, 1991b: Tussen Toverlantaarn en Teletekst, Aspecten van Tiel en Omstreken in de twintigste eeuw, Tiel. Smit, E.J.Th. A.M.A, 1991 : Tussen Toverlantaarn en Teletekst, Aspecten van Tiel en Omstreken in de twintigste eeuw, Tiel. (red.) STIBOKA, 1973: Bodemkaart van Nederland, schaal 1:50.000, kaartblad39 West Rhenen, Wageningen. STIBOKA / RGD, 1986: geomorfologische kaart van Nederland, schaal 1:50.000, kaartblad 39 Tiel, Wageningen / Haarlem.

I I


Versla^» bureauonderzoek archeologische waarden Tiel RIO-Vahstal

ï I

[

l l I I ï

439 Bijlage 1. Terrein waarin het onderzoeksgebied RIO-Vahstal ligt. Schaal 1:25.000.

i

ï


10

ï


Bijlage 2. Terrein waarin het onderzoeksgebied ligt op de kaart van J. van Deventer, ca. 1560, oorspronkelijke schaal 1:8000.


11


———^^^-—rr—n - f-9 .dS-t.

^^" '-.«AAiï^

la

I

"i..# V. »^» ir—r-^parf

.jî,aA.ji>

'"llîl'î' .•,*••»

^

-

• ;• »

•'

Bijlage 3. Terrein waarin het onderzoeksgebied ligt op de kaart van Rink en Van Loon, 1836, oorspronkelijke schaal ca. 1:3750.


12

f^ Verslag bureauonderzoek archeologische waarden Tiel RIO-Vahstal

meter

1000

Bijlage 4. Terrein waarin het onderzoeksgebied ligt op de topografische kaart van 1918.


13

Verslag bureauonderzoek archeologisclie waarden Tiel RIO-Vahstal

o

ca g)

OJ

3

o

l 1

D hfl

oo

i

•ri

>

_y

> ^ ' hn a fa "Cä e
fc3 1

F!

ö

ä "n ,

1

O

aCL> X2

i-'i

3 ca T3 •3 ü _2 'S 8, K QJ G3

•T3

^ :2
i a VD

o

U 'fi

14

>

P!

OJ

tjp

.H

O O


pq

1

ntgrav

ntgrav

Pi

V3

l l

T-H

o« <1> -a ••3 hn

^ ^

-ëo M

i-j

{

<1>

r


N

'^ ^•t::y

%Pl >}é

Löi * n

1 1

-^ •• *f .' f »

I 1 1 • 1 1 I

i

I'll

JP^

.«. ^

500m

Bijlage 6. Archeologische vondsten in de nabijheid van het onderzoeksterrein. Schaal 1 : Gebied waar Romeinse "urn" is aangetroffen.

2.

Vindplaats Romeinse fibulae (mantelspelden) en Mars-beeldje.

3.

Vindplaats menselijk dijbeen, mogelijke locatie Heilige Geesthuis.

4.

Onderzoeksgebied.

)

I I


15

Verslag bureauonderzoek archeologische waarden Tiel RIO-Vahstal

Recommend Documents