Verslag bijeenkomst Ruimte & Water 8 december 2015

Verslag bijeenkomst ‘Ruimte & Water’ 8 december 2015

Inhoud Introductie ................................................. 4 Michiel van Dongen De Pitchers ................................................. 4 Eric Luiten Regina Havinga Lilianne van Sprundel Markt ........................................................... 7 Projectbladen ............................................ 8 Oogst markt ............................................. 18 Discussie.................................................... 20 Deelnemerslijst ....................................... 22 Colofon ..................................................... 23

-3-

Bijeenkomst Ontwerpen aan Ruimte & Water: de oogst van 2015 Een initiatief van het Delta Ontwerpplatform (ministerie van Infrastructuur en Milieu) op 8 december 2015 in de Glazen Zaal in Den Haag. Het Deltaprogramma is één grote ontwerpopgave: water en ruimte verbinden. Slim, integraal en aantrekkelijk. Dat was de conclusie van de manifestatie Ontwerp Delta.NL een jaar geleden. Hoe is het in 2015 met het ontwerp in de delta vergaan? Wat is de oogst van een jaar ontwerpervaring? Die vraag roept een waaier aan antwoorden én vervolgvragen op, tijdens de bijeenkomst Ontwerpen aan Ruimte & Water. Evenwicht en tegenwicht. Ferme stellingen en gerede twijfels. De roze bril van kansen en parels en de harde realiteit van blokkades en frustraties. Het comfortabele succes van Ruimte voor de Rivier en de wetenschap dat het vervolg een andere aanpak vereist.

>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>> 14:00

Verwarrend! Of is dit het onvermijdelijke, chaotische, creatieve en spannende zoeken bij de start van iets groots en meeslepends?

Delta Ontwerpplatform (Michiel van Dongen, projectleider DOP)

Te midden van alle verwachtingen en vragen tekent zich één frisrode draad af: we staan voor een bijzondere ontwerpfase. Een fase die het landschap van de volgende generatie bepaalt. Nu komt het erop aan de stap van denken naar doen te zetten. En alleen door die samen te zetten, krijgen we het toekomstige landschap goed voor elkaar.

Het Delta Ontwerpplatform (DOP) ondersteunt initiatieven op het raakvlak van ruimte en water met ontwerpinzet. Die inzet varieert van meehelpen met ontwerpen tot adviseren over de rol van ontwerp en ontwerpers. Ook verbindt het DOP ontwerpers onderling, zodat zij kennis en ervaringen kunnen delen. Verbinden staat ook centraal op deze -4-

bijeenkomst: tussen ontwerpers en waterbouwers. Projectleider Van Dongen nodigt iedereen van harte uit die verbinding aan te gaan. De Glazen Zaal, die de verbinding legt tussen bouwstijlen uit verschillende tijden, is hiervoor een mooi symbool

> > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > >> > > > > > > > > > 14:10 Een panorama dat helemaal klopt (Eric Luiten, Rijksadviseur Landschap en water) In zijn essay Mijn dijk beschrijft Luiten hoe zijn fascinatie voor landschap en ontwerp onbewust groeide tijdens talloze fietstochtjes van het ouderlijk huis in Nijmegen naar een vriendinnetje in Bemmel. Als hij jaren later landschapsarchitectuur studeert, realiseert Luiten zich op een dag wat goed ontwerpen is: een eenvoudige

14:20 interventie doen, daarbij veel kansen benutten en zo een sublieme beleving mogelijk maken. De dijk die hem als puber zo’n sublieme beleving bood, was ‘neutraal, nuchter en monumentaal in zijn alledaagsheid’. Nu is die dijk verlegd.

indirect een opdracht aan de uitvoerders van het Deltaprogramma.

Er ligt een nieuwe kade, in een nieuw landschap. Welke schooljongen heeft straks de ontroerende ervaring dat zijn panorama helemaal klopt, vraagt Luiten zich hardop af. En daarmee geeft hij

Omgevingskwaliteit kan in het Hoogwaterbeschermings-programma op drie manieren tot bloei komen: 1) de bottom line: veiligheidsmaatregelen goed inpassen, 2) een stap verder: meekoppelen

Inspiratietafels om opgaven te verbinden (Richard Jorissen, directeur Hoogwaterbeschermingsprogramma)

-5-

14:30 met andere functies en 3) op het grootste schaalniveau: gebiedsontwikkeling. Instrumenten om water en ruimte te verbinden, zijn er volgens Jorissen genoeg: leidraden, overeenkomsten, integrale opdrachten, noem maar op. Waar het op aankomt, is op tijd beginnen. ‘We moeten ontwerpend onderzoek een plaats geven in onze verkenningen.’ Bij complexe opgaven zal hij stimuleren dat ontwerpend onderzoek al in de vervroegde verkenningen voor hoogwa-

terveiligheid plaatsvindt, dus nog voor de officiële MIRT-verkenningen. Jorissen kondigt hiervoor een experiment aan: de keringbeheerders kunnen voor alle 20 vervroegde verkenningen gebruikmaken van tweedaagse inspiratietafels. Drie hulpmiddelen (Lilianne van Sprundel, adviseur Staf Deltacommissaris) Sommigen denken dat het Deltaprogramma klaar is, nu de deltabeslissingen

>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>> 14:45 en strategieën op papier staan. Maar in de uitvoering begint het pas echt. Alle overheden realiseren zich dat het verbinden van water en ruimte essentieel is voor de uitvoering. Dat hebben zij in het Bestuursakkoord Deltaprogramma onderstreept. Samen rond de tafel zitten en gebruikmaken van ontwerpend onderzoek zijn daarbij essentieel, stelt Van Sprundel. Staf Deltacommissaris komt met twee praktische hulpmiddelen om het proces te ondersteunen: een digitale

kaart met ‘best practices’ en een overzicht van succesfactoren voor het verbinden van water en ruimte. Ook wordt gewerkt aan een heldere monitoringssystematiek voor ‘meten, weten, handelen’, waarbij het verbinden van ruimte en water eveneens aandacht krijgt.

De markt

Ontwerpinitiatieven 2016

Bij alle marktkramen ontstaan energieke gesprekken. In de tien projectbladen die in dit verslag zijn opgenomen is per initiatief een toelichting te vinden. De belangrijkste inzichten en vraagpunten uit de gesprekken zijn samengevat in het overzicht van de oogst markt ‘Ontwerpen aan Ruimte & Water’.

Ondertussen vult een grote kaart van Nederland zich met tientallen post-its: ontwerpinitiatieven die de kennis en ervaring van het Delta Ontwerpplatform graag willen benutten.

-6-

> > > > > > > > > > > > > > > > > > > >> > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > Aantrekkelijke marktwaar: in gesprek over initiatieven die water en ruimte verbinden 1. De adaptieve dijk (Jutta Hinterleitner/ontwerpteams) 2. Meerlaagsveiligheid Eiland van Dordrecht (Thomas Jansen/Ejsmund Hinborch) 3. Gebiedsagenda IJsselmeergebied 2050 (Rob Bouman/Milou Joosten) 4.Deltaprogramma Maas: voor een mooie en veilige Maas (Koos Beurskens/Martijn Schraven) 5. Hoogwatergeul Varik Heesselt (Erik Hoogstraten/Maarten Lankester/Teun Groenen/Kees van der Velden) 6. Deltaprogramma in kaart (Marlies Veenstra) 7. Erfgoed en water (Ellen Vreenegoor/Maaike Bos/Michel Lascaris) 8. Waterkansenkaart en Dijkenkansenkaart (Egon Ariëns/Yoran van Bohemen) 9. Een goed ontwerp is een waterbestendig ontwerp (Garmt Arbouw/Annemarieke Grinwis/Erin Schoute) 10. Meekoppelkansenkaart HWBP IJsselvecht-Delta (Marcel van den Berg/Margreet Krol) -7-

1. De adaptieve dijk – strategieën voor dijktransitie in de komende 100 jaar (ontwerpstudie) Samenvatting De Nederlandse dijken gaan gemiddeld om de 30 jaar op de schop. Ze worden verhoogd, verbreed, de loop wordt verlegd. Dijken zijn organische elementen in het land-schap, die meebewegen met de eisen aan veiligheid. Dijken zijn ook beeldbepalende elementen en spelen een belangrijke rol in de beleving van de bewoners van het rivierenland. In deze ontwerpstudie kijken de deelnemende ontwerpteams niet alleen naar de noodzakelijke dijkversterkingen, maar onderzoeken ook welke ruimtelijke functies kunnen worden toegevoegd. Wat kan een dijk betekenen voor een aantrekkelijk, multifunctioneel, bewoonbaar, veilig en klimaatbestendig landschap? In deze studie worden de verschillende schaalniveaus (van dijktraject tot dijkwoning) en verschillende tijdsvensters (van korte termijn tot verre toekomst) bekeken en in toekomstscenario’s verwerkt. Het doel is creatieve energie los te maken en een breed scala aan mogelijkheden te verkennen voor de aankomende dijkversterkingen. Zes interdisciplinaire ontwerpteams en studenten van de AvB Amsterdam en de HU werken in het najaar van 2015 aan scenario’s voor drie studielocaties langs de Waaldijk, de IJsseldijk en de Grebbedijk. De uitkomsten worden begin 2016 gepresenteerd en via een website gedeeld.

Data Contactpersoon: Jutta Hinterleitner, [email protected] www.bna-onderzoek.nl Jaar van uitvoering: Najaar 2015 Uitkomsten worden eind januari 2016 beschikbaar gesteld Betrokken partijen: Delta Ontwerpplatform, waterschap Rivierenland, waterschap Vallei en Veluwe, waterschap Groot Salland, provincie Overijssel, provincie Gelderland, Academie van Bouwkunst Amsterdam en Hogeschool Utrecht

Studielocatie Grebbedijk - De Volksdijk

Studielocatie Waaldijk - De dijk in beweging

Studielocatie IJsseldijk - Route 53: de Sallandse Bandijk

Door overmatige betrokkenheid van diverse overheden is de ruimte op en om de Nederlandse dijken verkrapt. Het wonen en ondernemen - van wat er nog van over is - zit gegoten in een keurslijf en de mensen hebben geen zeggenschap. Dit staat in schril contrast met de oorsprong van de democratische (water)schappen waarbij directe zeggenschap essentieel was. In ons voorstel van de Volksdijk herstellen we deze betrokkenheid door het lokale Grebbe-Dijkschap. Over de veilige basisdijk komt een extra dijk-enveloppe die de eigenaar in erfpacht zelf kan benutten en ontwikkelen. Al deze volksdijkbewoners en -ondernemers hebben een stem in het Grebbe-Dijkschap. De dijk wordt zo weer een onderdeel van de maatschappij. Een volksdijk is van nature adaptief.

Historische kaarten laten zien dat met het bedijken en reguleren van de Waal de dynamiek uit het systeem verdwenen is. Om dit te doorbreken wordt voor de komende versterkingsopgave(n) het denken in projecten losgelaten. De adaptieve dijk is geen eindplan, maar een onderhouds- en groeistrategie. Het werken aan de dijk betekent constante transformatie en permanente dynamiek. Hierbij zorgen de binnen- en buitendijkse omgeving samen met dijk voor de hoogwaterveiligheid. De dijk wordt een dijkzone. De dynamiek van het rivierenlandschap wordt gebruikt voor een slimme sedimentstrategie. Met geoogst zand worden bestaande oeverwallen verhoogd en nieuwe gecreëerd. Beheerders en overheden maken afspraken met private partijen, waardoor een aannemer voor lange periode verantwoordelijk wordt voor het versterken en onderhoud aan de dijk. Nieuwe strategieën en technieken worden geïmplementeerd en geoptimaliseerd. Het waterschap blijft bewaker van de dijk als een grootschalig waterkerend element in het landschap. De dijk vormt een rode draad in tijd en ruimte. Met pontjes, laagwaterroutes en ommetjes in de uiterwaarde wordt de dynamiek die hoort bij het rivierenlandschap beleefbaar.

De versterking van dijkring 53, ook bekend als de middeleeuwse Sallandse bandijk, wordt gekoppeld aan een zintuiglijke ‘scenic route’. Het vergroten van de veiligheid en de belevingswaarde van de dijk gaan hand in hand. Cultuurhistorische en landschappelijke waarden van de IJsseldijk worden ‘boven water’ gehaald en bij de versterking zintuiglijk gemaakt. Route 53 is een samenhangende lijn door drie kenmerkende Sallandse dijktypologieën: de verstilde dijk, de dorpsdijk en de liniedijk. Nieuwe en bestaande elementen vormen in deze route één familie.

Ontwerpteam: Johan Blokland (opZoom architecten); Rob Aben Landschapsarchitectuur; Sjors de Vries (Ruimtevolk); Rudolf van Broekhuizen, Herman Agricola (Wageningen UR); Alterra; Erik Kuiper (Afvalzorg)

Ontwerpteam: Femke Feenstra, Karen Glandrup, Sebastiaan Luiten (dJGA); Anne-Sietske Smits, Ian Officer (Bosch Slabbers); Johanna van Doorn (SteenhuisMeurs)

Ontwerpteam: Michel Schreinemachers, Jurriaan Hillerstrom (NEXT architects); Pieter Schengenga, Inge Kersten (H+N+S); Martin Egas (Dura Vermeer); M.A. Kooiman Cultuurhistorische projecten; Ploegam

Arguswal voor de sedentaire maatschappij

Meestromende innerwaard. Met argonauten en recreanten.

Stromenland

Studielocatie Grebbedijk - Adaptieve biodijken

Studielocatie Waaldijk - Argusogen

Studielocatie IJsseldijk - Bagger als bouwsteen

De huidige dijken zijn statisch en dwingend. Een adaptieve dijk is een dijk die zich aanpast aan tijd en behoeften en die niet in de weg zit als het water laag staat. Om tot een adaptieve strategie voor de Grebbedijk te komen, wordt in dit plan gekeken naar het hele gebied als waterkering. Door in te steken op meerlaagse veiligheid, werken de verschillende landschapselementen in het gebied samen. De zomerdijken, winterdijken en slaperdijken worden geactiveerd en worden onderdeel van het flexibele weringssysteem.

Het begrip adaptieve dijk belooft continue aanpasbaarheid vanuit de verwachting dat inzichten en omstandigheden kunnen veranderen in de toekomst. De komst van de overslagbestendige dijk met eens in de zoveel tijd kans op wateroverlast zal aanvankelijk met argusogen worden bezien. De voor kwel en overslag gevoelige zone achter de dijk wordt in ARGUSOGEN een nieuw onderdeel van het riviersysteem onder de naam innerwaard. Uiterwaard-dijk-innerwaard vormen samen een door het water getekend lijngoed waarin cultuurhistorie en toekomstvisie op het scherpst van de snede creatieve inspiratie beloven.

In deze visie wordt de dijk opgevat als onderdeel van een brede landschappelijke zone. Voor deze zone wordt een versterkingsstrategie voorzien waarin sedimentatie wordt aangewend om nieuwe rivierduinen te vormen en zo de dijk te versterken. Het resultaat is een dynamisch rivierlandschap dat uitnodigt voor recreatie, natuurontwikkeling en nieuwe vormen van bewoning.

Als aanvulling op de hoofdwaterkering wordt met behulp van biomassa stapsgewijs een nieuw landschap achter de Grebbedijk ontwikkeld, dat de kortste lijn tussen de Utrechtse Heuvelrug en de Veluwe volgt. De Grebbedijk transformeert hierdoor in een bio-landschap, waarin ook gerecreëerd wordt en energie wordt gewonnen. Duurzame infrastructurele upgrades op de belangrijke knooppunten zorgen voor de juiste groei- en gebruikscondities van dit nieuwe dijkenlandschap en leggen tegelijkertijd het centrum van Wageningen direct gelijkvloers aan de Rijn. Ontwerpteam: Job Roos (Braaksma & Roos Architecten), Eric-Jan Pleijster (Lola landscape architects); Gert Kwekkeboom, Rick ten Doeschate (The Cloud Collective)

Ontwerpteam: Theo de Bruin, Moniek Otten (IAA Stedenbouw en Landschap); Wieteke Nijkrake, Jorrit Noordhuizen (NOHNIK architecture and landscape); Jan Frijn (Grontmij)

Een brede maatschappelijke werkgroep, het argusnetwerk, verzamelt informatie en ideeën om te leren leven met meer water. Door slim voorwaarden te scheppen verplaatsen dorpen en bedrijfsterreinen zich naar een met riviersediment verhoogde arguswal in het achterland. In de verre toekomst worden de klassieke bandijken overbodig en ligt er een meestromend landschap waar ook bodemdaling geen bedreiging meer vormt voor de waterveiligheid. Ontwerpteam: Wim Maas, Frank Vijftigschild (Maas Architecten); Jeroen van Westen (Landschap & kunst); Peter Hermens (Werkend Landschap); Jan-Olaf Tjabringa, Martijn Horst (Cultuurland advies); Henrike Branderhorst, Roelant van Dam, Arjen van der Linde (Tauw)

Bijeenkomst Ruimte en Water 8 december 2015 -8-

Delta Ontwerpplatform

2. Meerlaagsveiligheid Eiland van Dordrecht Samenvatting

Ergst denkbare overstroming

Het MIRT-Onderzoek Meerlaagsveiligheid Eiland van Dordrecht onderzoekt een alternatieve waterveiligheid strategie voor de referentie strategie. Deze strategie gaat uit van (deels grootschalige en complexe) dijkversterkingen. De aanleiding voor het MIRT-Onderzoek Meerlaagsveiligheid Dordrecht is: • Groot groepsrisico binnen het stedelijk gebied • Versterking sterk verstedelijkte dijk (Voorstraat dijk) is zeer complex • Zeer beperkte preventieve evacuatie mogelijk van de 120.000 inwoners (10-15%) Binnen het MIRT-onderzoek is de strategie Zelfredzaam Eiland opgesteld, met twee kernambities: • Gevolgen van overstroming zoveel moglijk beheersbaar en herstelbaar maken, dmv ruimtelijke inrichting en rampenbeheersing. • Maatwerk bij het ontwerp leidt tot zo min mogelijk negatieve en zoveel mogelijk positie ve ruimtelijke gevolgen.

Referentie strategie

Beoordeling Zelfredzaam Eiland

De Zelfredzaam Eiland maatregelen uit alle drie de veiligheidslagen zijn als volgt: • Laag 3: Waterveiligheidsplan • Laag 2: Compartimentering • Laag 1: Aanpassing normvoorstel • Laag 1: Voorstraat dijk als kunstwerk toetsen

Eiland van Dordrecht

Data Contactpersoon: Ellen Kelder, gemeente Dordrecht, [email protected] en Esjmund Hinborch, provincie Zuid-Holland, [email protected] Jaar van ontwerp: 2015 Betrokken partijen: Gemeente Dordrecht, Waterschap Hollandse Delta, Provincie Zuid-Holland, Veiligheidsregio ZHZ, Ministerie van I & M

Meerlaagsveiligheid strategie



3. Gebiedsagenda IJsselmeergebied 2050 Het Rijk wil met regionale overheden, het bedrijfsleven, maatschappelijke organisaties, kennisinstanties en (overige) gebruikers van het IJsselmeergebied een adaptieve gebiedsagenda opstellen. De Gebiedsagenda schetst de ambities en opgaven voor het IJsselmeergebied richting 2050 en bevat een uitvoerings- en kennisagenda. Met de Gebiedsagenda IJsselmeergebied 2050 worden verbindingen gelegd tussen: • Water-, energie- en ruimtelijk-economische opgaven en natuurontwikkeling; • Overheden, marktpartijen en maatschappelijke organisaties; • Kennis, beleid, uitvoering en beheer; • De verschillende deelgebieden van het IJsselmeergebied. De Gebiedsagenda IJsselmeergebied 2050 verleidt dan ook tot samenwerking over grenzen heen.

Data

Toelichting

Contactpersoon: Rob Bouman (ministerie van Infrastructuur en Milieu), [email protected]

De uitdaging ligt in het zoeken naar synergie tussen de verschillende opgaven en het

Opdrachtgever: Donné Slangen, directeur Gebieden en Projecten, ministerie van Infrastructuur en Milieu

cultuurhistorische en landschappelijke waarden in het IJsselmeergebied. Met als doel om de ruimtelijke kwaliteit en samenhang in het gebied te vergroten.

Ontwerpers: Maaike Bos (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) & Milou Joosten (Rijkswaterstaat)

De Gebiedsagenda vormt daarmee een inspiratiebron voor de omgevingsvisies van Rijk en regio en bevordert dat de verschillende omgevingsvisies voor het IJsselmeergebied goed op elkaar worden afgestemd.

Op dit moment hebben verschillende provincies, gemeenten, waterschappen en maatschappelijke organisaties al aangegeven te willen meewerken aan deze gebiedsagenda. Aansluiten kan echter nog steeds en zal gedurende heel 2016 mogelijk blijven.

Jaar van ontwerp: 2016 Betrokken partijen: Rijk en regio (zie ook onder



4. Deltaprogramma Maas: Voor een mooie en veilige Maas Samenvatting

A Maasbrede samenwerking

B Regionale uitwerking van systeemverbetering

In de Maasregio moet wonen en werken ook in de toekomst veilig zijn. Daarom hebben de Maaspartners in 2014 een voorkeursstrategie ontwikkeld voor de bescherming tegen hoog water. In die strategie richten we ons op een combinatie van rivierverruiming en dijkversterking. De Stuurgroep Deltaprogramma Maas werkt voor de komende decennia aan een adaptieve uitvoeringsstrategie die de maatregelen in volgorde plaatst en initiatiefnemers aangeeft. De uitvoeringsstrategie maakt het mogelijk om maatregelen te koppelen aan lokale ruimtelijke en economische ambities. De uitvoeringsstrategie komt tot stand vanuit drie niveaus: A) Maasbreed ontwikkelen van een samenhangend maatregelenpakket dat invulling geeft aan klimaatopgave, nieuwe normen en verbetering van de systeemwerking Maas; B) Regionaal maatregelen afwegen met gemeenten en stakeholders in de regio’s Maasvallei en bedijkte Maas; C ) Koploperprojecten waarin water en ruimte worden verbonden.

C Koploperproject Maas Venlo

Data Contactpersoon: Koos Beurskens, programmamanager: [email protected], Michiel van der Hagen, projectleider Venlo: [email protected] Opdrachtgever: Stuurgroep Deltaprogramma Maas p/a Waterschap Peel en Maasvallei Postbus 3390 5902 RJ Venlo T (077) 389 11 11 E [email protected]

Betrokken partijen: • provincie Limburg, provincie Noord-Brabant, provincie Gelderland; • waterschap Roer en Overmaas, waterschap Peel en Maasvallei, waterschap Aa en Maas, waterschap Rivierenland, waterschap Brabantse Delta; • de Maasgemeenten; • Rijkswaterstaat Zuid-Nederland, ministerie van Infrastructuur



5. Hoogwatergeul Varik-Heesselt Samenvatting

Ontwerpatelier 2015

Scenario: natuur

Scenario: landbouw

In het kader van de Vernieuwing van het Meerjarenprogramma Infrastructuur Ruimte en Transport (MIRT) is een onderzoek gestart naar de mogelijke meerwaarde in de (verdere) verbinding tussen water en MIRT. In een gezamenlijk proces van Rijk en regio is onderzocht of deze meerwaarde er is en zo ja, hoe deze kan worden verzilverd.

In het ontwerpatelier in Varik-Heesselt is uitgezoomd naar een hogere schaal, om te

Het ontwikkelen van een omvangrijk (kern)gebied van laagdynamische riviernatuur, een in het huidige Nederlandse rivierensysteem zeer zeldzaam milieu, verdient de voorkeur.

Er wordt ingezet op versterking van de landbouw door verbreding van teelten specifiek voor de twee grondsoorten met eigen watersysteem.

LAN DBO

NATUU R

NATUU R

NATUU R

B IOMASSA

E XPER IM ENT

ZONNE-AKKE R

BEPROEFD CONCEPT

ALAN D BOUW

UW

BEPROEF

CEPT

UW

D (GE SLO BEPROEF

LAN DBO

LAN DBO

NAT UUR

NAT UUR

NAT UUR

UW

LAN DBO UW

LAN DBO

GEM ENG

TEN ) BED

D CON

LAN DBO

R IJF

BEPROEFD CONCEPT

LANDBOUW

KKE R

D CON

GEMENGD (GESLOTEN) BED

BEPROEFD CONCEPT

LANDBOUW

ZO NN E-A

CEPT

LANDBOUW

D CON

LAN DBO

LANDBOUW

BEPROEF

NAT UUR

NATUU R

N AT U U R

NATUU R

N AT U U R NATUU R

UW

NATUU R

N AT U U R

N AT U U R

IDEE

NATUU R

IDEE

NATUU R

PT

B IOM ASS

UW

LANDBOUW

LANDBOUW

CONCEPT /

CONCE BEPROEFD

RUILVE R KAVELING

NG

IM ENT

R IJF

CEPT

LANDBO UW

NATUU R

UW UW

NATUU R

UW LANDBO UW

LAN DBO

CONCEPT /

NATU

PT

LANDBOUW

UW

VOCH TIGE SLAND EN

SCHRA ALGRA

)

R KAV ELI

E XPER

LAN DBO

DIJKE N

CONCE BEPROEFD

LAN DBO

LAN DBO UW

(GESL OTEN GEME NGD BEDRI JF AGRA RISCH

RUI LVE

BLOE MRIJ KE

AZIN G URLIJ KE BEGR

LANDBO UW

NATUU R LANDBO UW

EFD CONCE BEPRO BEPROE FD CONCEPT

CONCEPT

NAT UUR

BLOEM RIJKE

NATUU R N AT U U R

NATUU R

N AT U U R

zien dat het op een vroeg moment op het juiste (tactische) schaalniveau kijken naar de

BEPROEF

D CON

U

CEPT

UW

B OE R DE R IJTE

ODUC TIEBO S

BEPROE

T BEPROEFD CONCEP

R

R

WIJNGAA R D OP DELTADIJK

BEPROEFD CONCEPT

LANDBOUW

UA CU LTU

E XPER IM ENT

LANDBOUW

WIJ NG

RP

LANDBOUW

R GING SEI Z OENSB E

AA R DOGE BE R GING” “ DR OP DEL TAD IJK T FD CONCEP

BEPROEFD CONCEP

E XPER BEPROE IM ENT

FD CONCEPT

LAN DBOLANDBO UW UW

LANDBO UW

T

LANDBO UW

LANDBO UW

BEPROEFD CONCEPT

T

LAAGDYNAMISCHE RIVIERNATUUR

BEPROEFD CONCEPT

NAT UUR

UT

BEPROEFD CONCEP N AT U U R

EK/ AQ

T

PR

V ISKWEEK/AQU ACULTUU

E XPER IM ENT

V ISK WE

LAN DBO

N AT U U R

N AT U U R

WATE R AFHANKELIJKE GEWASSEN

E XPER IM ENT LAN D BOUW

IM ENT UW

Scenario: recreatie, sport, gezondheid Scenario: economie, transport, energie

NAT UUR

VOGE LKIJKH

AFH ANK GEW ASS ELIJ KE EN LAN DBO

HOOGDYNAMISCHE RIVIERNATUUR

VOGELKIJKHUT

BEPROEFD CONCEPT

T

DR IJVENDE KASSEN

WAT E R

LANDBO UW

NATUUREDUCATIE CENTRUM

BEPROEFD CONCEP

IM ENT UW

N AT U U R

NATUU R

NATUU REDUC ATIE CENTR UM

E KAS SEN

E XPER LAN DBO

DIJKE N

BEPROEFD CONCEP

N AT U U R

NATUU R

DR IJV END

BEPROEFD CONCEPT

E XPER

PT

LANDBO UW

CONCE

CONCEPT

BEPROEFD

MISCH E LAAG DYNA UR NATU URLIJ NATU KE BEGRA RIVIER ZING

LANDBO UW

NAT UUR

BEPROEFD

BEPROEFD

HUT

N AT U U R

UCATI E NATU URED CENTR UM PT

VOGE LKIJK

NAT UUR

N AT U U R

NAT UUR NAT UUR

en duidelijk gemaakt dat de hoogwatergeul meekoppelkansen biedt voor de omgeving. In het MIRT onderzoek zijn de kansen in gebiedsschetsen verder uitgewerkt. Het ‘eiland’ is daarin een belangrijke rol gaan spelen naast ‘de hoogwatergeul’. T.a.v. de verbinding van

BLOEMRIJKE DIJKEN

BEPROEFD CONCEPT

NAT UUR

GEMEN GD (GESLO TEN) AGRAR ISCH BEDRIJ F CONCEPT / IDEE MISCH E HOOG DYNA UR NATU N ATRIVIER UUR

CONCEPT / IDEE

NATUURLIJKE BEGRAZING

CONCEPT / IDEE

NAT UUR

LANDBO UW

GEMENGD (GESLOTEN) AGRARISCH BEDRIJF

CONCEPT / IDEE

NAT UUR

VOCHTIGE SCHRAALGRASLANDEN

VOCHT IGE SCHRA ALGRA SLAND EN

BEPROEFD CONCEPT

NAT UUR

HOOGDYNAMI SCHE RIVIER NATUU R

NAT UUR

LAAGDYNAMI SCHE RIVIER NATUU R

Op regionale schaal voegt een ‘eiland in de stroom’ iets nieuws toe. Een eiland voor retraite in de traagstromende rivier. Rust-wellness-zorg in/aan het water en vlakbij de Randstad is uniek. BEPROEFD CONCEP

T

BEPROEFD CONCEP

N AT U U R

T

LANDBO UW

N AT U U R

boot-auto voor regionaal achterland aan een brede geul met permanent water waardoor tevens kansen voor een marina, overnachtingsplaatsen voor de binnenvaart en wonen aan het water ontstaan. LANDBO UW

LANDBO UW

LANDBO UW

onderzoek is hierbij een goed instrument. ECONOMIE -TRANSPOR

RAN SPORT-

SPORT-REC REATIE-GE

ZONDHEID

NDH EID

SPO RT-R

SPORT-REC REATIE-GE ZOND HEI SPO RT-R

ECR EAT

CEPT

NDH EID

V ISKW EKER

BEPROEFD

ID

BEPROEFD

ZONNEENERG IE RIVIE R CRUI CONCEPT / IDEE SETE RMIN AL ECONOMIE-TRA

BEPROEFD N SPO RT-ENERGIE CONCEPT

ECON OMIE-T

RAN SPORT-

ECONOMIE-TRAN SPORT-ENERGIE

ENERGI E

Delta Ontwerpplatform ECON OMIE-T

ECR EAT

SP

D

BEPROEFD CONCEPT SPORT-REC REATIE-GEZOND HE

FD CON

IE-G EZO

WON ENWINDENERGIE OP PALE N BEPROEFD CONCEPT CONCE ECONOMIE-TRAN SPOPT RT-ENERGIE ECONO MIE-TR ANSPO RT-ENE RGIE ECON OMIE-T

IE-G EZO

BEPROE

ZONDHEID

NDH EID

CONCEPT

RT-ENERGI E

ENERGI E

RAN

ECON OMIE-T

ECR EAT

ECR EAT

ZONDHEID

IE-G EZO

SPORT-REC REATIE-GE

SPORT-REC REATIE-G EZOND HE SPO RT-R

IE-G EZO

CEPT

E XPER IM ENT BEPROEFD

ECONO MIE-TR ANSPO RT-ENE ECONOMIE-TRA NSPO RGIE RT-ENERGIE ECON OMIE-T

SPO RT-R

ENERGI E

SPORT-REC REATIE-GE

SPORT-R EC REATIE-GEZOND HEID NDH EID IE-G EZO

SP O RT-REC REATIE-GE ZONDHEID

SPORT-REC REATIE-GE ZONDHEID

ENERGI E

ECONOMI E-TRANSPO

T-ENERGIE

RAN SPORT-

SPO RT-R

FD CON

SPORT-REC REATIE-GE

ZONDHEID

NDH EID

SPO RT-R

SPORT-REC REATIE-GE

ZONDHEID

ECR EAT

SPORT-RECRE ATI E-GE ZONDHEID NDH EID IE-G EZO

O RT-RECRE ATI E-GEZOND HEI D

UITSPANNING

SPORT-R EC RE AT IE-GE ZONDHEID

RAN SPORT-

ENERG WATERGEBONDE IE UIT N B IOMA SSA LOGISTIEK

RANSP ORT-EN ERGIE

ZONDHEID

ZONDHEID

NDH EID EID

ECR EAT

BEPROEFD CONCEPT

CONCEPT

ECONOMIE -TRANSPOR

T-ENERGIE

SPORT- ENERGI E

IE-G EZO

ECR EAT

IE-G EZO

ID

NDH EID

SPORT-REC REATIE-GE

ZONDHEID

SPORT-RECRE ATI E-GE ZONDHEID

SPO RT-R

EZO NDH

SPO RT-R

ENERGI E

ECR EAT

ECR EAT

IE-G ECR EAT

A´S DATSJ

BEPROEFD CONCEPT

AS

RAN SPORT-

ECON OMIE-T

ING REATIE-GE SPORT-REC CA MP

BEPROE

ECON OMIE-T

BEPROEFD

SPORT-REC REATIE-GE ZONDHEID

UR NATU

ECON OMIE-T RANSP ORT-EN ERGIE ECONOMIE-TRAN SPORT-ENERGIE

SPORT-REC REATIE-GE

SPO RT-R

IE-G EZO

NDH EID

SPO RT-R

ZONDHEID

CONCEPT / IDEE

BEPROEFD CONCEPT

ECONOMIE -TRANSPOR OVERN ACHT T-ENERGIE INGSP LAATS BINNE NVAA RT

BEPROEFD CONCEPT

ZONNE ENERGI E

WINDEN ERGIE

N

BEPROEFD CONCEPT

ECONOMIE -TRANSPOR

ECON OMIE-T

ZONDHEID

NDH EID

ENERGI E

BEPROE

-12-

PL EATIE

S NDH ND IJK BEPROEFD CONCEPT ECR EAT IE-G EZO BU ITE OM PLE X T SPO RT-R S PO RTC FD SPORT-REC CONCEP REATIE-GEZOND HEID

BEPROEFD CONCEPT SPORT-REC REATIE-G EZOND HEID

BEPROEFD CONCEPT

SPORT-REC REATIE-GE

NDH EID

N ATUURSPEELTU IN

BEPROEFD CONCEPT SPORT-REC REATIE-GE ZONDHEID

CR (EXTREME) RE CEPT FD CON BUITEN SPORTS EID BEPROE

E VENEMENTEN

RAN SPORT-

ZONDHEID

ECON OMIE-T

SPORT-REC

SPORT-REC REATIE-GE

REATIE-GE ZONDHEID

WATERG EBONDE LOGISTIE K

IM ENT

IE-G EZO

ENERGI E

IE-G EZO

NDH EID

K IEV E DIJ

E XPER

ECR EAT

RAN SPORT-

ECR EAT

SPO RT-R

M ARINA BEPROEFD CONCEPT ECONOMIE-TRAN SPORT-ENERGIE

ECON OMIE-T

SPORT-REC REATIE-GE SPO RT-R

T-ENERGIE

EC RE AT

R ZONDHEID

Bijeenkomst Ruimte en Water 8 december 2015 BEPROEFD CONCEPT

BEPROEFD CONCEPT

ECONOMIE -TRANSPOR

EZO EAT IE-G

T

UITSPA NNING

(EXTREM E) BUITEN SPORTS

E VENEM ENTEN

T-ENERGIE

RT-R ECR

ES

CEP FD CON

SPO Z WEEFVLIEGVEL D

EID

ECONOMIE -TRANSPOR

FD CON BEPROE BEPROEFD CONCEPT

NDH IE-G EZO ECR EAT SPORT-REC REATIE-GEZOND HEID SPO RT-R

NDH EID

T-ENERGIE

IE-G EZO

BEPROE

ECONOMIE -TRANSPOR

ECR EAT

N

E RO UT

E XPER IM ENT ECONOMIE-TRA N SPO RT-ENERGIE

ECONOMIE-TRANSPO RT-ENERGIE

T-ENERGIE

BEP

SPO RTE

AT IEV

WATERSCHAPS ENERGIE

E XPER IM ENT ECONOMIE-TRA N SPO RT-ENERGIE

ECONOMIE-TRA N SPORT-ENERGIE

ECONOMIE -TRANSPOR

ON

DE N GEB ON SEI JFS REC CEPT VER BLI ROEFD CON

SPO RT-R

D NIS EER

R EC RE

T-ENERGIE

AMFIBIEWONI NGEN

ECONOMIE-TRANSPO RT-ENERGIE

IN

BEPROEFD CONCEPT SPORT-REC REATIE-GE

ZONDHEID

GA REDING CEPT BEDRIJFSVERB GE OR

BEPROEFD CONCEPT

SPORT-REC REATIE-G ZO ENS EZOND HEID REATIE

H YDROTURBINE S E XPER IM ENT

N ATUURS PEELTU

D

BEPROEFD CONCEPT

T-ENERGIE

T-ENERGIE

SEIZOENSGEBON DEN HORECA

Z WEEFVL IEGVEL SPORT-REC REATIE-GE

BEPROEFD CONCEPT ECONOMIE -TRANSPOR

T-ENERGIE

ECONOMIE -TRANSPOR

ECONOMIE -TRANSPOR


SPORT-REC

ZONDHEID


BEPROEFD CONCEPT

SPORT-REC REATIE-GE

REATIE-GE ZONDHEID

M ARINA

NERGIE

E XPER IM ENT ECONOMIE -TRANSPOR

T-ENERGIE


T-ENERGIE

BEDRIJ FSVERB REDING

DEN

BEPROEFD CONCEPT

ECONOMIE -TRANSPOR


T-ENERGIE

SEIZOEN SGEBON HORECA

WATERS CHAPSE

GEN

E XPER IM ENT

E XPER IM ENT T-ENERGIE ECONOMIE -TRANSPOR

ECONOMIE -TRANSPOR

AMFIBI EWONIN

H YDROTU RBINES

Jaar van ontwerp: 2015 Betrokken partij(en): Provincie Gelderland, Ministerie van Infrastructuur en Milieu, Waal Weelde

LANDBOUW UW

Ontwerpers : Ad de Bont (Urhahn), Michaël van Buuren (Alterra), Maarten Lankester (Urhahn), Arjan Nienhuis (Nienhuis landschaparchitectuur)

LAN DBO

Opdrachtgever: Ministerie van Infrastructuur en Milieu

LANDBOUW

Contactpersonen: Urhahn • Ad de Bont • [email protected] • www.urhahn.com Infram • Petra van den Brand • [email protected] • www.infram.nl Erik van Hoogstraten • [email protected]

LANDBOUW

Data

kansen in beeld gebracht. Opgaven uit het waterdomein zijn hierin gecombineerd met infrastructurele, economische, ecologische

LANDBOUW

Het advies is een resultaat van interviews, bijeenkomsten met een brede begeleidingsgroep met medewerkers van ministeries van Infrastructuur en Milieu (I&M), Economische Zaken (EZ), provincies, gemeenten, de Unie van Waterschappen (UvW), Deltaprogramma (DP) en Hoogwaterbeschermingsprogramma (HWBP). Een belangrijk onderdeel van het project was een regionaal ontwerpatelier rondom de Hoogwatergeul Varik-Heesselt. De lessen die hier zijn getrokken zijn verwerkt in het advies.

als effect dat niet de aanleg van een geul, maar de ontwikkeling van het gebied centraal komt te staan. Varik-Heesselt is daarin onderdeel van ‘Nederland Rivierenland’

IJ

CONCEPT

RAN SPO RT-ENE

RGIE

C OMBI TERM INAL WATE R/WEG /RAIL BEPROEFD

ECON OMIE-T

CONCEPT

RANSPO RT-ENE

RGIE

N IEUWE ONTW IKKEL GEBIE DEN BEPROEFD

ECON OMIE-T

CONCEPT

RAN SPORT-

ENERGI E

WATE RGEBO BEDRI JVENT NDEN ERREI N BEPROEFD

ECON OMIE-T

CONCEPT

RAN SPORT-

ENERGI E

6. Deltaprogramma in kaart Samenvatting Deltaprogramma in kaart

Het Delta Ontwerpplatform in samenwerking met het Deltaprogramma de interactieve kaart ‘Het Deltaprogramma in kaart’. DP2016 verscheen dit jaar voor het eerst als online tool. Projecten kunnen per categorie, zoals bijvoorbeeld Hoogwaterbeschermingsprogramma, Ruimte voor de Rivier of onderzoeken, worden geselecteerd door de categorieën aan of uit te klikken.

stand van zaken 1-1-2016

240

227

212

519

254 441

356

357

264

272 266 367 513 504 367

172 421

359

505

371 508

366

363

250

238

Bij de totstandkoming van de voorkeursstrategieën heeft de methode van ontwerpend onderzoek een belangrijk rol gespeeld om de opgaven van het Deltaprogramma mee te koppelen met andere ambities in het gebied en om ruimtelijke kwaliteit te realiseren. Dit is een belangrijke meerwaarde gebleken. Integraal werken kan bijdragen aan een doelmatige financieringswijze van projecten, groter draagvlak, snellere processen en robuuste oplossingen. De activiteiten daarvoor kwamen samen in het Delta-atelier.

171

263

173 251

513

364

143 221 631 a

503

224 210 205 206 209 256 629 248 222

631 b 207

215 630

142

273

368

352 511

382-386

271

216

226

353

360

265

628

355

162 275

175

262 259

201

121

515

181

370 624

237 365 123 211 182 358

218 362 241 122 244-245

229

Het Delta-atelier verzorgde de verbeelding van het Deltaprogramma. In de nieuwe fase krijgt de verbeelding van het Deltaprogramma vorm in samenwerking met het Delta Ontwerpplatform.

242

411

246

228 219/351

181

252 501

204

622

509

521 369

220

518

203

121 232

236

361 225

434 214 231

621 235 435 703

186

436

208 217 439 437 438

187

433

243

354

184

223

202

268

257

180

269 623

122

141

507

506

213

258

261

233 701 601 702 247

807

274

807

401 926

249 923 919

Data

922 920 921

338 345

804 451

234 267

927 925

341

807 928

124 337

807

260 255 924

174

345

807 342 336 335

Contactpersoon: Marlies Veenstra, [email protected], www.deltacommissaris.nl

339 334

807 332 346 340 344 343 345 331

807

806

808

808 806

Opdrachtgever: Staf deltacommissaris

Projecten en uitvoeringsprogramma’s onderzoeken Deltaprogramma 100

projectnummer projectlocatie

Tweede Hoogwaterbeschermingsprogramma (HWBP-2) 500

projectnummer verbetering aan dijk, duin of dam

Ontwerper: Desiree Bokma

verbetering aan kunstwerk dijktraject project Zwakke Schakels langs de Kust Ruimte voor de Rivier 600

projectnummer

808 806

Nummering projecten verwijst naar geprogrammeerde maatregelen van het Deltaprogramma (tabel 4 in hoofdstuk 3). Eventuele binnenkleur symbool geeft planfase aan. Hoogwaterbeschermingsprogramma 2016-2021 geprogrammeerd dijkversterkingsproject (201-275) voorgefinancierd dijkversterkingsproject (351-372) dijktraject Projectoverstijgende verkenningen: Piping (321) Waddenzeedijken (322) Centraal Holland (323) Macrostabiliteit (gekoppeld aan project 202) Voorlanden (324) project Maasovereenkomst (331-346) pilot Kunstwerken (381-386)

Nadere Uitwerking Rivierengebied (NURG) 700


Maaswerken: Grensmaas en Zandmaas 800


Overige projecten 400

Herstel steenbekledingen Oosterschelde en Westerschelde 900

Stand van zaken per project: planfase per 2016

projectnummer

nog niet in planfase

steenbekleding

onderzoek

bestortingslocatie

verkenning

Zandsuppletielocatie

planuitwerking

strandsuppletie

realisatie

strandsuppletie gereed

gereed

projectnummer

vooroeversuppletie

projectlocatie

vooroeversuppletie gereed

Ondergrond zoetwater

808 806

zout water / brak water overstroombaar gebied buitendijks gebied

808

stedelijk gebied havengebied

806 809 808 806 270 806 808

N

grens

808

WaalWeelde

projectlocatie

bron: Deltaprogramma / Ministerie I&M DG Ruimte en Water

Jaar van ontwerp: 2015 Betrokken partijen: Deltaprogramma, Delta ontwerpplatform



7. Erfgoed en water Samenvatting Al eeuwenlang leven Nederlanders met water. We strijden er tegen en we profiteren ervan. Onze band met het water laat zijn sporen nadrukkelijk na in de inrichting van ons land. Denk aan de karakteristieke dijken, droogmakerijen, het Woudagemaal, de molens van Kinderdijk en de Deltawerken. Ook in de 21e eeuw is het omgaan met water een van onze belangrijkste ruimtelijke uitdagingen. Veranderingen in waterbeheerssystemen vinden vaak plaats op locaties die cultuurhistorische waarde hebben. Vanwege veiligheid is puur behoud soms geen optie. Daarom zet de RCE in op het maken van ontwikkelingsstrategieën die het verleden zoveel mogelijk recht doen. Waarbij de oplossingen uit het verleden inspiratie geven voor nu en de toekomst en de verhalen uit de streek een middel zijn voor lokale kennis en draagvlak. Bij tijdige inzet in het project kan de rijksdienst meedenken in het vergunningentraject. Dit scheelt tijd en geld. De rijksdienst ontwikkelt ook kennisproducten over watergerelateerd erfgoed. Betrokkenen kunnen hiermee bij toekomstige ontwikkelingen vanaf de start van de planvorming betere keuzes maken over hoe om te gaan met cultuurhistorie.

Data Contactpersoon: Ellen Vreenegoor, [email protected] en Maaike Bos, [email protected] www.kiezenvoorkarakter.nl

Randvoorwaarden (‘moeten’): In vroeg stadium aandacht voor randvoorwaarden vanuit erfgoed • De juiste (digitale) informatie op tafel • Erfgoed als informatieve partner • Voorkomt vertraging in latere fasen •

Draagvlak (‘willen’): Erfgoed ligt maatschappelijk goed Verhaal van locatie of gebied vertellen Erfgoed als communicatieve partner Sluit aan bij de karakteristiek van de omgeving

Inspiratie (‘kunnen’): •  Verleden als (economische) factor •  Erfgoed als (mede-) drager voor ontwikkelingen •  Erfgoed als ontwikkelende partner •  Verhoogt ruimtelijke kwaliteit

Zutphen blijft trouw aan rivier

Identiteit van de kust

Zutphen vraagt de rijksdienst mee te denken over het kadegebied. Welke kwaliteiten kenmerken de stad en de omgeving? En hoe kunnen die een rol spelen bij (her-)ontwikkelingen? Deze aanpak leidt tot een aanpassing van het IJsselkade-ontwerp.

Ieder kustgebied heeft een heel eigen karakter. Samen met de kustprovincies heeft de rijksdienst een cultuurhistorisch perspectief toegevoegd. Het Masterplan Kust en Erfgoed laat zien hoe cultuurhistorie de ruimtelijke kwaliteit van de kust kan versterken.

Gebiedsvisie IJsselmeer

Watermanagement door de eeuwen heen

• • • •

Archeologische verwachtingen rivier

Bij werkzaamheden in het rivierengebied kan archeologisch onderzoek nodig zijn. Welke vindplaatsen zijn waar te verwachten in de uiterwaarden? Dat kan met de nieuwe, archeologische verwachtingskaart beter voorspeld worden. DijkenGIS

De rijksdienst bundelt kennis over de cultuurhistorische waarden van dijken en maakt deze toegankelijk door middel van dijkenGIS waarin niet alleen de huidige waterkeringen staan, maar ook in onbruik geraakte en verdwenen dijken.

Langs de IJsselmeerkusten zijn zoveel cultuurhistorische iconen dat het erfgoed een belangrijke drager kan zijn voor gebieds-ontwikkeling. De rijksdienst werkt mee aan een integrale gebiedsvisie voor het IJsselmeer.


De rijksdienst werkt aan een visualisatie van de geschiedenis van het watermanagement. Wat kunnen we leren van oudtijdse oplossingen bij het vormgeven van waterveiligheidsmaat-regelen? Denk aan het herintroduceren van watermolensystemen voor de opvang bij piek-belasting en het tegengaan van verdroging.


8. Waterkansenkaart en Dijkenkansenkaart De kansenkaarten zijn gemaakt als inspiratie voor de Nationale Omgevingsvisie en het Hoogwaterbeschermingsprogramma. De wateropgaven zijn verbonden met ontwikkelingsmogelijkheden voor andere functies zoals natuur, landbouw, duurzame energie, de stad en cultuurhistorie. Dit levert kansen op waar watermaatregelen zoals dijkversterking en aanpassingen aan het regionale watersysteem gecombineerd kunnen worden met andere maatregelen. Zo krijgen we mogelijke kansen in beeld, maar ook minder gewenste ontwikkelingen. De kansenkaarten komen niet in plaats van het huidige beleid, ze hebben dus geen officiele status, maar ze kunnen helpen bij het ontwikke len van nieuw (gebieds)beleid tijdens het proces van de Nationale Omgevingsvisie en de verdere invulling van het Hoogwaterbeschermingspro gramma.

Data Contactpersoon: Yoran van Boheemen (yoran@ feddes-olthof.nl) en Egon Ariëns (egon.ariens@ minienm.nl) Opdrachtgever(s): Ministerie van Infrastructuur en Milieu, directie Algemeen Waterbeleid en Veiligheid Ontwerper: Feddes/Olthof landschapsarchitecten Jaar van ontwerp: concept versie november 2015 Betrokken partijen: Ministeries van IenM, EZ en OCW, diverse (landschapsarchitecten)bureaus



9. Een goed ontwerp is een klimaatbestendig ontwerp Samenvatting Ruimtelijke Adaptatie is één van de Deltabeslissingen en is gericht op het zo goed mogelijk klimaatbestendig en waterrobuust inrichten van Nederland met als tijdshorizon 2050. Om deze ambitie te realiseren moeten waterveiligheid en klimaatbestendigheid integraal meegewogen worden bij het plannen van ruimtelijke ontwikkelingen, bij herontwikkeling en bij investeringen in beheer en onderhoud. Klimaatbestendig inrichten gaat om de vier dreigingen van overstromingen, neerslag, droogte en hitte. DPRA werkt hieraan doormiddel van een stimuleringsprogramma, een monitorplan en het maken van afspraken over de aanpak van nationale vitale en kwetsbare functies. Als onderdeel van het stimuleringsprogramma wordt een kennisportaal ruimtelijke adaptatie ontwikkeld, die een belangrijke rol speelt bij de kennisoverdracht naar alle overheden, bedrijven en maatschappelijke organisaties. Op het kennisportaal is ondermeer een handreiking te vinden om de stappen weten-willen-werken te doorlopen, hulpmiddelen en praktijkvoorbeelden. Een belangrijk hulpmiddel is de klimaateffect-atlas.

De Klimaateffectatlas zet (toekomstige) dreigingen van overstromingen, wateroverlast, droogte en hittestress op de kaart. Door op de site je gemeentenaam in te vullen kun je bekijk wat er speelt in je gebied. De atlas wordt actueel gehouden door een netwerk van kennisinstellingen en

adviesbureaus. Een andere belangrijke opgave van PRA zijn de vitale en kwetsbare functies. Het gaat hierbij om een opgave van het Rijk om ervoor te zorgen dat nationale vitale en kwetsbare functies uiterlijk in 2050 beter bestand zijn tegen overstromingen. Per functie is in het Deltapro-

Ruimtelijke adaptatie

Een jaar na de Deltabeslissing Ruimtelijke Adaptatie

aanpak nationale vitale en kwetsbare functies Het ministerie van Infrastructuur en Milieu coördineert de interdepartementale samenwerking om de vitale en kwetsbare sectoren waterrobuust te maken Olieopslag

Elektriciteitsvoorziening Gaswinning en gasdistributie

Noodcommunicatie ICT/telecom

Welke stappen hebben de overheden gezet?

Contactpersoon: Erin Schoute, [email protected] en voor informatie www.ruimtelijkeadaptatie.nl Opdrachtgever(s): Deltaprogramma Ruimtelijke Adaptatie

Wateroverlast 100 80 60 40 20 0

Overstromingsrisico's

Gemeenten Provincies

1. Gemeenten, waterschappen, provincies Weten Willen Werken (%) (%) (%) en rijksoverheid zijn met de thema’s wateroverlast, overstromingsrisico’s, Droogte droogte en hittestress aan de slag. 100 80 2. De overheden plaatsen hun activiteiten 60 40 20 primair onder ‘weten’, in mindere mate 0 Weten Willen Werken onder ‘willen’ en het minst onder ‘werken’. (%) (%) (%) 3. De partijen hebben meer aandacht voor wateroverlast en waterveiligheid, dan voor droogte en hittestress. 4. Belangrijkste aandachtspunten om adaptieve maatregelen te nemen zijn: structureel budget, capaciteit, politieke aandacht en samenwerking.

Waterschappen

Gemeenten Provincies

Waterschappen

Drinkwatervoorziening

aanpak overstromingsrisico’s van vitale en kwetsbare functies

Hoofdwegennet

100 80 60 40 20 0

Gemeenten Provincies Waterschappen

Weten Willen Werken (%) (%) (%)

Hittestress 100 80 60

Gemeenten

40

Provincies

20

Waterschappen

0 Weten Willen Werken (%) (%) (%)

Bron: Monitor ruimtelijke adaptatie

Wat gebeurde er binnen het Deltaprogramma Ruimtelijke Adaptatie?

10 impactprojecten 10 stresstesten light 5 themabijeenkomsten 2 werkbezoeken van de Deltacommissaris 7 nieuwsbrieven boek met 16 Peilstokprojecten 1 9 artikelen in vakbladen

Infectieuze stoffen

Data

gramma 2015 een pad uitgezet, bestaande uit de stappen ‘weten, willen, werken’ om de waterrobuuste inrichting in 2050 te bereiken.Er zijn hiervoor afspraken gemaakt met de ministeries die verantwoordelijk zijn voor de vitale en kwetsbare functies of onderdelen daarvan.

Afvalwaterzuivering

Gezondheidssector Chemische industrie Gemalen

Nucleaire installaties

Ruimtelijke adaptatie; aanpak nationale vitale en kwetsbare functies

118 11 120 1

ondertekenaars algemene intentieverklaring ruimtelijke adaptatie regionale intentieverklaringen ruimtelijke adaptatie bezoekers per dag op het kennisportaal www.ruimtelijkeadaptatie.nl monitoronderzoek bij de overheden

Een jaar na de Deltabeslissing; Ruimtelijjke Adaptatie

Ontwerper: Vormvijf Jaar van ontwerp: 2016 Betrokken partij(en): Rijk, IPO, VNG, UVW



10. Meekoppelkansenkaart HWBP - IJssel-Vechtdelta Samenvatting

209 uitbreiding industriehaven 237 Kop van de haven en binnenhaven Genemuiden 147 Zwarte Meerproject: Karekieten in het Riet

Genemuiden

113 verbeteringsopgave regionale keringen Kampereilanden

206 fietsverbinding kamperzeedijk

8 G o K RW ot- m Ga aa n z tre en ge die len p


g, erdijkwe ud 216 Slap onderho ig klein voorlop

aanduidingen

Meekoppelkansen HoogWater Beschermings Programma thema

^

241 Ontwikkelplan Olde Mesiene

ruimtelijke ontwikkeling icm natuur woningbouw

12

infrastructuur

12 8 Go K RW ot- m Ga a a nze tre nd gele iep n

natuur

234 Kom Kamperzeedijk

recreatie ruimtelijke ontwikkeling ruimtelijke ontwikkeling icm natuur

groot uiden, nem fietspad en en-Ge lmuid ofdweg ho IJsse 132 erhoud ond

HWBP_polygon

240 Verkenning Stadsrandzone de Koekoek

thema bedrijventerrein

Û Û Û Û Û Û

11 dijken 4 gras /ond be erh ton ou o ds p

ruimtelijke ontwikkeling

8 thema

drinkwater

BBBB B B B B grondwater B B B B infrastructuur O O O O O O O O O O natuur O O# O O # O#

Grafhorst

# # )# ) ) # #) )# ) ) ) )

openbare ruimte bedrijventerrein recreatie ruimtelijke ontwikkeling ruimtelijke ontwikkeling icm natuur

8 8 8 8 8 8 8 8 woningbouw 8 8 8 8

116 ad Fietsp

104 Compartimentering Kampen west

ade n op dsp eto hou asb er 5 gr nd 11 en/o dijk

ot ad gro p ol, ets sp n fi am eg e n-R w pe ofd m ho Ka d 1 ou 13 erh d on

119 Onderzoek sterkte nieuwe normering en peilstijging Ijsselmeer

recreatie

. !

Û Û Û Û Û Û

107 Grafhorst: streekeigen woningbouw icm dijk-project

natuur

! k ( !

Kamperzeedijk-Oost

129 KRW maatregelen Goot-Ganzendiep

n p de a

infrastructuur

!

B8.HWBP_arc

RW maatrege 7K anzend len iep 12 oot-G G

141 Vervolg KePP

Kaderrichtlijn water

n

145 Verkenning Stadsrandzone de Koekoek

108 verlegging trace regionale kering Koekoek

146 Realisatie ontwikkelplan Koggewerf

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

! !

m22

!

Kaderrichtlijn water (vlakken) Intrekgebieden waterwinning

Type kans

ZON (Zoetwatervoorziening Oost Nederland)

126 Alternatief voor nr. 66

142 Bolwerk Buitenwacht IJsselmuiden

Type Kans

IJsselmuiden

109 Bolwerk buitenwacht 120 kop Spoorlanden 105 waterkering Kampen-midden

Gepland gemeente Voornemen/onderzoek gemeente Kansen op samenwerking Gepland provincie

103 verzinkerij Kampen BV

m24

117 herontwikkeling

oost_afspraak_gemeenten_zwolle-deventer

112 peilbesluit Mastenbroek

106 Compartimentering IJsselmuiden de Koekoek

Voornemen/onderzoek gemeente oost_afspraak_gemeenten_losser

301 compartimentering Stadshagen

121 Nog in te richten gronden t.b.v. Natura2000 doelstellingen, niet PAS

en, groot amp ofdweg ho e-K oll aan Zw oud h er

m Ka n le - a ol d a Zw ou 4 rh 13 n d e o

314 ontwikkeling Stadsbroek

maatregelen Waterschappen type gepland

139 Vervolg dorpsplan 's Heerenbroek

118 Aansluiten compartimenteringsdijk

voornemen kans

s-Heerenbroek

h

vechtstromen_krwlichamen_gebufferd type gepland

1 o n 34 d

Kampen

pe oo n, g f d ro we ot g

130 KRW maatregelen Uitwateringskanaal

voornemen kans

102 Bypass Reevediep Kampen


Wilsum 110 reservering Koppelerwaard

De Zande


123 Nog in te richten gronden t.b.v. Natura2000 doelstellingen, niet PAS 123 Nog in te richten gronden t.b.v. Natura2000 doelstellingen, niet PAS

Zalk

138 Vervolg dorpsplan Zalk

124 Nog in te richten gronden t.b.v. Natura2000 doelstellingen, niet PAS 124 Nog in te richten gronden t.b.v. Natura2000 doelstellingen, niet PAS 101 Zomerbed 125 Nog in te verlaging richten gronden IJssel (ZBIJ) t.b.v. Natura2000 doelstellingen, niet PAS

Legenda Gepland waterschap (vlak) Voornemen waterschap (vlak) grootsalland_toevoeging

geplande_ZON_projecten Type afspraak voornemen

overige_projecten_2 Type afspraak

306 RvdR Westenholte


Data

Waterschap projectgebieden

voornemen

316 Schetsschuit Zwarte Waterzone/ gebiedsontwikkeling Zwarte waterzone? 315 revitalisering bedrijven terrein

Type kans

LEGENDA EHS, te realiseren nieuwe natuur

308 fietspad op de dijk

3 47 onderhou d M JO P

137 Vervolg dorpsplan Wilsum

erland, gr.Geld spad fiet mpen133 Ka onderhoud groot

Voordeel hiervan is dat de provinciale goedkeuring van het dijkverbeteringsplan veel eenvoudiger is. De provincie is namelijk vanaf het begin van het project betrokken, zo wordt gewaarborgd dat alle meekoppelkansen zijn benut en dat er voldoende aandacht voor ruimtelijke kwaliteit is in het dijkverbeteringsplan.

Gemeente Kampen

ge lan d ou , op eg nderh dw a n ot o 8 R gro 21 mijn te r 208 wateropgave Varkensgat 215 industrieterrein Compartimentering Genemuiden

140 Vervolg dorpsplan Grafhorst

Binnen het HWBP wordt aandacht gevraagd voor meekoppelen. Om kansen te kunnen benutten is het nuttig om voor aanvang van de verkenningsfase binnen het HWBP-project inzicht in deze meekoppelkansen te hebben. Voorafgaand voert de provincie Overijssel daarom in samenwerking met het waterschap en de betrokken gemeenten een pre-verkenning uit van mogelijk mee te koppelen kansen op basis van de meekoppelkansenkaart.

HWBP Meekoppelkansen

214 stadsrand visie

238 Entree de Koppel Genemuiden

2

239 Fietsverbinding Ramspol Genemuiden

12 7K Go RW o t- m G a aa nz tre en g e di e l en p


143 Fietsverbinding Ramspol Genemuiden

207 pilot waterbestendig bouwen

219 Kokos straat, rehabilitere n asfalt

????, weg ten asfalt Ma rken 17 rste ve

elen 129 KRW maatregiep Goot-Ganzend

Op de Meekoppelkansenkaart staan alle potentiële initiatieven die raken het HWBP. Deze kaart wordt actueel gehouden met de betrokken personen van de gemeenten, provincie en andere mogelijke belanghebbenden. Op de kaart wordt het initiatief beschreven, betrokken partij, contactpersoon, rijpheid (wens, plan, uitvoering), jaartal van uitvoering (en fliexibiliteit daarin) en of deze meekoppelbaar is of niet.

213 centrumgebied

m8

N2000 opgave PAS B1.gemgrens_polygon lijnen_arc Laatste Toevoegingen

Contactpersoon: Marcel van den Berg, [email protected], www.overijssel.nl Opdrachtgever(s): Provincie Overijssel Beleidsinformatie, juni 2015, nr. 150206_1

Ontwerpers: Team beleidsinformatie - Provincie Overijssel

0

0,45

0,9

1,35

1,8 km

Jaar van ontwerp: 2015 Betrokken partij(en): Waterschap Groot Salland, Programma IJssel-Vechtdelta



Oogst markt ‘Ontwerpen aan Ruimte & Water’

1. De adaptieve dijk (Jutta Hinterleitner/ ontwerpteams)

2. Meerlaagsveiligheid Eiland van Dordrecht (Thomas Jansen/Ejsmund Hinborch)

3. Gebiedsagenda IJsselmeergebied 2050 (Rob Bouman/Milou Joosten)

4. Voor een mooie en veilige Maas (Koos Beurskens/Martijn Schraven)

5. Hoogwatergeul Varik Heesselt (Erik Hoogstraten/Maarten Lankester/Teun Groenen/Kees van der Velden)

>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>> 16:15 1. 2. 3.

Samen onderzoek doen in beleidsarme context levert innovatieve ontwerpen. Participatie van bewoners levert gebiedskennis en draagvlak. Voorkom dat de plannen in een la terechtkomen.

1. 2. 3.

Binnen het MIRT-Onderzoek is een strategie ‘Zelfredzaam Eiland’ opgesteld. Waardering voor de ambitieuze meerlaagsveiligheidsstrategie. Waardering voor de gevolgde koers en intensieve burgerparticipatie.

1. 2. 3.

Aansprekende beelden hebben betrokkenen verleid mee te doen met de Gebiedsagenda. Eerst gezamenlijke ambities formuleren, daarna opgaven over de verdelen. Gemeenten vormen de schakel tussen het Rijk en bedrijven en burgers.

-18-

1. 2. 3.

De waterveiligheidsstrategie voor de Maas richt zich op rivierverruiming en dijkversterking De uitvoeringsstrategie koppelt maatregelen aan lokale ruimtelijk-economische ambities Goed voorbeeld doet goed volgen: benoem voorbeelden uit eigen regio (Ooijen-Wansum).

1. 2. 3.

Werk door de schalen heen: van hoogwatergeul tot gebiedsontwikkeling Gebiedsontwikkeling hoeft niet groots en meeslepend te zijn. Naar het gebied kijken helpt ook voor publieksparticipatie.

6. Deltaprogramma in kaart (Marlies Veenstra)

7. Erfgoed en water (Ellen Vreenegoor/ Maaike Bos/Michel Lascaris)

8. Waterkansenkaart en Dijken- kansenkaart (Egon Ariëns/Yoran van Bohemen)

9. Een goed ontwerp is een waterbestendig ontwerp (Garmt Arbouw/ Annemarieke Grinwis/Erin Schoute)

10. Meekoppelkansenkaart HWBP IJsselvecht-Delta (Marcel van den Berg/ Margreet Krol)

> > > > > > > > > > > > > > > > > > > >> > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > 1. 2. 3.

Hoe koppel je leerervaringen rond innovaties en samenwerking aan de kaart. Deltaprogramma: levende informatie en/of afgerond document en kaarten. (Interactieve) kaart(en) Deltaprogramma: voor wie maak je ze?

1. 2. 3.

Cultuurhistorie + water = logisch verhaal en erfgoed biedt kansen. Bij waterberging in versteend stedelijke gebied cultuurhistorische systemen benutten. Uitvoeringsplannen vergen ontwerpend onderzoek door historici en landschaparchitecten.

1. 2. 3.

Waterkansenkaart verbindt ruimte & water en water & ruimte. Waterkansenkaart: wanneer kom de kaart beschikbaar? Mogen gemeenten, bureaus de waterkansenkaart gebruiken?

1. 2. 3.

-19-

Stel de mensen centraal in de discussie over klimaatadapatie, in plaats van de techniek. Klimaateffect Atlas: Droogte en hitte meest intrigerende kaarten, want het minst bekend. Ontwerpopgave voor klimaatbestendig maken van vitale infrastructuur en kwetsbare objecten.

1.

2. 3.

Gebruik de meekoppelkansenkaart als instrument om mensen met elkaar in gesprek te brengen en kom zo tot onverwachte verbindingen. Gebruik kansenkaarten als gespreksmiddel bij de zoektocht naar meekoppelkansen. Door mensen met weerstand meteen bij het proces te betrekken neem je al een deel van de weerstand weg.

>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>> 16:30 Discussie Roze bril of realisme We praten veel over verbinden, waarom lukt het dan niet altijd? De zaal lijkt zich te verdelen in optimisten en realisten. De optimisten: ga gewoon aan de slag, wees creatief met geld en leg potjes bij elkaar, zet pragmatische juristen in. De realisten: trek geen roze wolk op van louter kansen en inspiratie, laat zien dat het soms mislukt en leer daarvan, realiseer je

dat er soms gewoon geen potjes zijn. Of moet het ministerie zorgen voor boter bij de vis? Wie betaalt de schade/int de opbrengsten Spreken in kansen heeft soms ook een ander onbedoeld effect: vrijwel niemand voelt urgentie. Dan kan het helpen duidelijk te maken waar de schade ontstaat als we niets doen en wie daarvoor de rekening krijgt. Bijvoorbeeld bij wateroverlast in de stad. Ook de andere kant

kan de interesse wekken: wijzen op de mogelijke financiële opbrengsten. Denk aan grondstoffenwinning. Vooral overheden vinden het lastig te denken in verdienmodellen. Zij laten vaak ‘vermogen’ liggen. Verbreed de discussie Een integraal ontwerp wordt makkelijker als je de koek groter maakt. Dan valt er meer te verdelen. Kijk niet alleen naar het gebruikelijke trio van water, natuur en -20-

recreatie. Verbreed de discussie en zoek ook andere disciplines op. Dan komen er heel nieuwe oplossingen in beeld. Stel daarvoor de mens/het gebied centraal, in plaats van de veiligheidsmaatregel. En weer een andere manier van verbreden: organiseer je eigen weerstand, laat vanaf het begin ook de mensen die tegen zijn meepraten aan tafel.

> > > > > > > > > > > > > > > > > > > >> > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > 16:45 En nog even dit Lilianne van Sprundel: Benut de goede voorbeelden, maar leer ook van projecten die niet succesvol zijn. We maken daarvoor een digitale kaart met achterliggende informatie per project. Regina Havinga: We hebben dit soort bijeenkomsten nodig om de goede focus te houden:

17:00 waar hebben we het over? Maar let op: landschapsarchitecten alleen zijn niet integraal genoeg. Breng ook financiële en juridische kennis in het ontwerpproces. Eric Luiten: De Afsluitdijk biedt een nieuwe referentie voor het verdelen van verantwoordelijkheden bij grote waterprojecten: Rijks- waterstaat werkt aan de dijk, andere partijen haken aan waar ze kansen zien, samen geven ze de aanbesteding vorm.

Van Dongen: Vandaag is weer gebleken hoe belangrijk netwerken en ideeën uitwisselen bij ontwerpopgaven is: zó komen aantrekkelijke oplossingen tot stand. In 2016 organiseren we een vervolg, om verbindingen te smeden, kennis te delen en het gesprek aan te gaan. Het Delta Ontwerpplatform gaat daarvoor de initiatieven die ontwerpondersteuning hebben gevraagd, zoveel mogelijk verder helpen. Vooral door partijen te verbinden, met advies op -21-

maat en in een enkel geval met inzet van ontwerpcapaciteit. Waar komt het nu op aan? Hoe zetten we de stap van denken naar doen in deze bijzondere ontwerpfase? Hoe zorgen we ervoor dat het Delta- programma in een aantrekkelijk landschap voor de toekomstige generatie resulteert? Waar komt het nu vooral op aan: vallen de puzzelstukjes vanzelf

in elkaar als we het maar samen doen, moeten we meer kennis en creativiteit mobiliseren óf is goed resultaat uiteindelijk vooral een kwestie van geld?

Deelnemerslijst Alex Levering (H2) Amelia Lukmanto (Bureau ANL) Andre Rodenburg Anne Witteveen (H2ruimte) Annelies Wegenwijs Annemarieke Grinwis (DGRW) Annemieke Jansen (Ruimtelijke Adaptatie) Anniemieke Hoogeveen (IenM) Anton van Alebeek (H2) Antony Marcelis (Duurzame stedelijke ontwikkeling) Arie den Boer Baukje Kothuis (TU Delft)

Bert Harmelink (Grontmij) Bianca van den Berg (DGMI) Carel Versteeg (Sociaal en fysisch geograaf) Carina Verbeek (WVL) Caroline Stegewerns (Hogeschool Utrecht) Christine Lammerts (Staatsbosbeheer) Claudia Veltrop (DGRW) Dagmar Keim (Gemeente Amsterdam) Daphne Teeling (IVN) Desiree Bokma (DGRW) Dianne Laarman (Overijssel) Dolf Kern Dorian Hill (Hillblock) Edwin van der Strate (Manager ruimtelijke ontwikkeling) Eduard van Beusekom (Min EZ)

Egon Ariens (DGRW) Elien Wierenga (DGRW) Ellen Driessen (DGRW) Ellen Vreenegoor ( Elma van beek (De Levende Stad) Eric-Jan Kijkuit (DGRW) Erik Fiktorie (Movares) Erik van Hoogstraten (DGRW) Erin Schoute (DGRW) Ejsmund Hinborch (Gemeente Dordrecht) Flip Aertssen (Weg-en Waterbouw, Stedenbouw) Frank Hallie (DGRW) Frank Stroeken (Terra Incognita) Frits op ten Berg G. Baten (VNR) -22-

Garmt Arbouw (DGRW) Ger de Jonge (algemene waterschapspartij) Gerben Turkstra (Bam) Gerda Roeleveld (Deltares) Gertjan Jobse (Arcadis) Gijs vd Boomen (Kuiper Compagnons) Guus van de Hoef (Stichting Nieuw Holland) Han Meyer (TU Delft) Hans Merks (Waterschap Rivierenland) Hans van Engen Hans-Lars Boetes (Rijksdienst Cultureel Erfgoed) Harm Veenenbos (Veenenbosch en Bos) Hendrike Branderhorst (Tauw) Henk de Hartog (Provincie Gelderland) Henrice Wittenhorst (Provincie Gelderland)

Henrike Branderhorst (Tauw) Hermen Borst (staf Deltacommissaris) Imke van Dillen (Bouwrituelen) Inge Kersten (HNS Land) Inneke Bakker (Gemeente Rotterdam) Irma Gross (H+N+S Landschapsarchitecten) Jan Elsinga (Casema) Jan Laan Jan van de Mortel (Groen & Co) Jan van Dooren (Provincie Gelderland) Jeroen van Westen (Jeroen van Westen) Jessica Reis (Leffers) Joey de Hamer (H2) Johann Blokland (Opzoom Architecten) Joke Schalk (RWS) Joost Swiers (H2)

Joost van den Boogert Jorrit Noordhuizen (NOHNIK) Jos Athmer Joske van Breugel Jutta Hinterleitner (BNA) Kees Brugman (Gemeente Kampen beleidsadviseur) Kees van der Velden (Provincie Gelderland) Klaas Jan Wardenaar (Vista) Koos Beurskens (Maas) Laetitia van der Perk (Min. VenJ, IND, DA&B) Lars Couvreur (DGRW) Leen Kool (EZ) Leonard Terwey Liezelotte Nagtegaal (Royal Haskoning DHV) Loes Thijssen (DGRW)

Lukas Papenborg (Hogeschool Zeeland) Maaike Bos (Rijksdienst Cultureel Erfgoed) Maaike Rimmelzwaan (Infram) Maarten Lankester Maarten van Moosel (Okra) Madeleine Inckel (RWS/Royal Haskoning DHV) Magda Caffé (DGRW) Margreet van Es (Awareness) Marijke Ruitenbeek (Royal Haskoning DHV) Mario Cerutti (DGW) Marit Janse (Janse Janse) Marja Bitterberg (DP) Mark Obbink (Kadaster) Mark van Kruining (Unie van Waterschappen) Marlies Veenstra (DC) Marloes Donkers (DGRW)

Martijn Schraven (WPM) Mascha Visser (Bureau Waardenburg) Masja Stefanski (DGRW) Mathijs Witte (Heemschut) Matthijs Willemsen (Strootman LA) Michel Lascaris Michiel van Dongen (DGRW) Mick van der Vlugt Milou Joosten (SSO-HRM) Monique Otten (IAA architecten) N.F.C. Hazendonk (Min EZ) Nadine Biesma-van Nierop (CEND) Nancy arkema (De ontwerptafel) Paul van Dijk (Waterschap de Dommel Pauline van den Broeke Peter Hermens (Werkend landschap) -23-

Petra van den Brand (Infram) Pierre Bleuré (H2) Pieter den Besten (DGRW) Pieter Jongejans (Commissie M.E.R) Pieter-jan Hofman (Provincie Zuid-Holland waterveiligheid) Poul de Haan (Fractiesecretaris AWP Delfland) Regina Havinga (RWS) Remco van der Togt Rienk Kuiper (PBL) Rob Bouman (DGRW) Robbert de Koning (BNT) Robert Smits (Provincie Gelderland) Roelant van Dam (Tauw) Rolf Gerritsen (Provincie Noord-Brabant) Sabien Thomaes (Palmbout)

Sandra Konijn (DGRW) Shyreen Shaib (BSK) Stan Geurts van Kessel (Wareco ingenieurs) Steven Slabbers (Bosch-Slabbers) Taco Kuijers (Posad) Teun Groenen Thomas Buijs (DGRW) Thomas Jansen (Gemeente Dordrecht) Thomas van den Berg (Kuiper compagnons) Willem Meuleman Willem-Jan Goossen (DGRW) Wilrik Kok (Field Factors) Wim Keijsers (Bureau Nieuwe Gracht) Yigall Schilp (DGW) Yoran van Bohemen Yvonne van der Laan (DGRW)

Delta Ontwerpplatform Colofon Den Haag, januari 2016 Team Delta Ontwerpplatform Michiel van Dongen (projectleider) Desiree Bokma Loes Thijssen Verslag Tekstverslag: Renske Postma (tekstbureau Met Andere Woorden) Beeldverslag: Eva Hilhorst (Drawing the Times) Vormgeving: Loes Thijssen (Delta Ontwerpplatform) Email: [email protected]

Verslag bijeenkomst Ruimte & Water 8 december 2015

Recommend Documents