Versie 1.0 De invloed van de fysieke omgeving op lichamelijke activiteit: Beleid voor beweegvriendelijke wijken

Onderzoeksrapport april 2010 Versie 1.0

De invloed van de fysieke omgeving op lichamelijke activiteit: Beleid voor beweegvriendelijke wijken

De invloed en mogelijkheden van landelijk en lokaal beleid gericht op de fysieke omgeving en beweegstimulering drs. R.J. (Roger) Linger, dr. Ir. I. (Ingrid) Bakker, dr. R. (Ruud) Bosscher, dr. J. (Joop) ten Dam Lectoraat De Gezonde Stad Lectoraat Bewegen Gezondheid en Welzijn

2 Christelijke Hogeschool Windesheim | Campus 2-6 | Postbus 10090 | 8000 GB Zwolle | 038 469 99 11 | www.windesheim.nl

Christelijke Hogeschool Windesheim Postbus 10090, 8000 GB ZWOLLE, Nederland Lectoraat : De Gezonde Stad Lector : Joop ten Dam Lectoraat : Bewegen Gezondheid en Welzijn Lector: : Ruud Bosscher Telefoon Website Email

: (038) 469 9500 : www.windesheim.nl : [email protected]

April 2010 © Lectoraat De Gezonde Stad, Lectoraat Bewegen, Gezondheid en Welzijn, Christelijke Hogeschool Windesheim

4

Inhoudsopgave 1

INLEIDING ........................................................................................................... 5

1.1

Aanleiding ................................................................................................................................... 6

1.2

Doelstelling ................................................................................................................................. 7

1.3

Methode ....................................................................................................................................... 7

1.4

Leeswijzer .................................................................................................................................... 7

2

LICHAMELIJKE ACTIVITEIT EN GEZONDHEID ................................................ 9

2.1 Lichamelijke activiteit en gezondheid ..................................................................................... 9 2.1.1 Effecten ................................................................................................................................. 9 2.1.2 Overgewicht......................................................................................................................... 10 2.2 Lichamelijke activiteit en geestelijk en maatschappelijk welzijn ....................................... 11 2.2.1 Effecten ............................................................................................................................... 12 2.3

Aanbevelingen voldoende lichamelijke activiteit ................................................................. 12

2.4

Sociaal-economische gezondheidsverschillen .................................................................... 14

2.5 Rijksbeleid met betrekking tot lichamelijke activiteit en gezondheid ................................ 15 2.5.1 Effecten, kosten en baten .................................................................................................... 15 2.5.2 Beleid per ministerie ............................................................................................................ 16 2.5.2.1 Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport ............................................................. 17 2.5.2.2 Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit ........................................................ 17 2.5.2.3 Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap ............................................................. 18 2.5.2.4 Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer ............................ 18 2.5.2.5 Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid ............................................................ 19 2.5.2.6 Integratie van ministeries .................................................................................................... 19

3

BELEIDSTHEMA 1: VOORZIENINGEN ............................................................ 21

3.1 Het beleidsthema toegelicht ................................................................................................... 21 3.1.1 Omschrijving ........................................................................................................................ 21 3.1.2 Visie van de overheid .......................................................................................................... 21 3.1.3 Toepassing(smogelijkheden) op gemeentelijk niveau ........................................................ 21 3.2 Doelgroep ................................................................................................................................. 22 3.2.1 Eindgebruiker ...................................................................................................................... 22 3.2.2 Intermediairen...................................................................................................................... 22 3.3

De relatie tussen het beleidsthema en gezondheid ............................................................. 22

3.4

Aanbevelingen .......................................................................................................................... 23

3.5

Winst voor betrokken partijen ................................................................................................ 25

1 Christelijke Hogeschool Windesheim | Lectoraat De Gezonde Stad en Bewegen Gezondheid en Welzijn Campus 2-6 | Postbus 10090 | 8000 GB Zwolle | 038 469 95 00 | www.windesheim.nl

4

BELEIDSTHEMA 2: BUITENSPEELVOORZIENINGEN ................................... 27



4.4

Aanbevelingen .......................................................................................................................... 31

4.5


5

BELEIDSTHEMA 3: SPORTVOORZIENINGEN ................................................ 35



5.4

Aanbevelingen .......................................................................................................................... 39

5.5


6

BELEIDSTHEMA 4: NATUURLIJKE ELEMENTEN .......................................... 41

6.1 Het beleidsthema toegelicht ................................................................................................... 41 6.1.1 Omschrijving ........................................................................................................................ 41 6.1.2 Visie van de overheid .......................................................................................................... 41 6.1.3 Toepassing(smogelijkheden) op gemeentelijk niveau ........................................................ 41 6.2 Doelgroep ................................................................................................................................. 42 6.2.1 Eindgebruiker ...................................................................................................................... 42 6.2.2 Intermediairen...................................................................................................................... 42 6.3 De relatie tussen het beleidsthema en gezondheid ............................................................. 42 6.3.1 Natuurlijke elementen en lichamelijk welzijn ....................................................................... 43 6.3.2 Natuurlijke elementen en geestelijk welzijn ......................................................................... 43 6.3.3 Natuurlijke elementen en maatschappelijk welzijn .............................................................. 44 6.4

Aanbevelingen .......................................................................................................................... 44

6.5


2

7

BELEIDSTHEMA 5: BEWEGINGSONDERWIJS .............................................. 47



7.4

Aanbevelingen .......................................................................................................................... 51

7.5


8

BELEIDSTHEMA 6: ACTIEF VERVOER ........................................................... 53



8.4

Aanbevelingen .......................................................................................................................... 54

8.5


9

SLOTBESCHOUWING ...................................................................................... 59

9.1 De beleidsthema’s: wat valt op? ............................................................................................ 59 9.1.1 De beleidsthema’s toegelicht .............................................................................................. 59 9.1.2 Doelgroep ............................................................................................................................ 60 9.1.3 De relatie tussen de beleidsthema’s en gezondheid........................................................... 61 9.1.2 Aanbevelingen ..................................................................................................................... 61 9.1.3 Winst voor de betrokken partijen ......................................................................................... 61

LITERATUUR........................................................................................................... 63


4

1

INLEIDING

Vrijwel iedereen hecht veel waarde aan een lang en gezond leven. Echter, door onder andere overgewicht ondervinden steeds meer mensen direct en indirect hinder van de gevolgen van een ongezonde inactieve leefstijl. Overgewicht en lichamelijke inactiviteit zijn vaak met elkaar verbonden. Immers, overgewicht is vaak het gevolg van een positieve energiebalans: te veel eten en/of te weinig bewegen (VWS, 2009). Kennis met betrekking tot voldoende bewegen, de intentie om voldoende te bewegen, de ervaren invloed van de sociale omgeving op het eigen beweeggedrag en de mate waarin een individu zichzelf in staat acht om voldoende te kunnen bewegen (eigen effectiviteit) zijn belangrijke individuele waarden die bepalend zijn voor de mate waarin iemand lichamelijk actief is (de Vries, 1988). Daarnaast is het echter van wezenlijk belang dat de omstandigheden in de fysieke omgeving van een individu dusdanig zijn, dat lichamelijke activiteit kan plaatsvinden en ertoe uitnodigt (ten Dam, 2008; Edwards, 2008; IBO, 2007; VWS, 2009). Het onderstaand ecologische model beschrijft de relatie tussen gezondheidsbeleid, determinanten van gezondheid, gezondheid en zorggebruik (Ruwaard, 1997).

Figuur 1.1

Relatie tussen gezondheidsbeleid, determinanten van gezondheid, gezondheid en

zorggebruik (Ruwaard, 1997)

Het model laat zien dat gezondheidsbeleid zich richt op de somatische en psychische zorg en op de preventieve

zorg.

Dit

laatste

terrein,

de

preventieve

zorg,

omvat

ziektepreventie,

gezondheidsbevordering en –bescherming. De aanbevelingen die in dit rapport worden beschreven zijn gericht op de preventie van overgewicht en het bevorderen van lichamelijke activiteit via het (her)inrichten van de fysieke omgeving. 5 Christelijke Hogeschool Windesheim | Lectoraat De Gezonde Stad en Bewegen Gezondheid en Welzijn Campus 2-6 | Postbus 10090 | 8000 GB Zwolle | 038 469 95 00 | www.windesheim.nl

1.1 Aanleiding Dit rapport is geschreven in opdracht van de lectoraten „De Gezonde Stad‟ en „Bewegen, Gezondheid en Welzijn‟, verbonden aan Hogeschool Windesheim. Beide lectoraten houden zich bezig met vraagstukken rondom gezondheid en bewegen. Aanleiding voor de uitvoering van het in dit rapport beschreven literatuuronderzoek is voor beide lectoraten gelegen in het belang dat zij hechten aan de rol van beweegstimulering in de preventie van overgewicht (Bosscher, 2005; ten Dam, 2008). In 2007 had 45% van de Nederlandse bevolking van twintig jaar en ouder overgewicht: 51% van de mannen en 40% van de vrouwen was te zwaar. Van de mannen had hiervan 10% en van de vrouwen 12% ernstig overgewicht (obesitas) (CBS, 2007). Ook bij kinderen en jongeren is er sprake van een toename in de prevalentie van overgewicht. In de periode 2002-2004 had van de 4- tot 15jarigen gemiddeld 13,5% van de jongens en 17,7% van meisjes overgewicht. Het percentage jongens met ernstig overgewicht was gemiddeld 2,9% en voor meisjes was dit 3,3% (van den Hurk, 2006). Belangrijk is het feit dat de prevalentie van overgewicht en obesitas onder kinderen en jongeren sinds 1980 stijgt. Figuur 1.2 illustreert deze trend (VWS, 2009).

Figuur 1.2

Trend in de prevalentie van overgewicht bij jongens (links) en meisjes (rechts) van 4-

15 jaar in 1980 (geel), 1997 (oranje) en 2004 (rood) (VWS, 2009) Het percentage volwassenen met overgewicht of obesitas stijgt eveneens gestaag, maar in iets mindere mate dan bij kinderen en jongeren het geval is (VWS, 2009). De Nota Overgewicht (VWS, 2009) beschrijft dat de inrichting van de huidige samenleving bijdraagt aan het ontstaan van overgewicht. Moderne hulpmiddelen zoals auto‟s (passief vervoer) en computers dragen bij aan lichamelijke inactiviteit. Maar ook de inrichting van de fysieke (leef)omgeving werkt lichamelijke (in)activiteit in de hand. De sleutel voor een duurzame oplossing voor beweegstimulering en de preventie van overgewicht, ligt volgens de Nota Overgewicht bij gezamenlijke actie van publieke en private partijen om de leefomgeving weer gezonder te maken. Het gaat zowel om verandering van sociale als fysieke omgevingsaspecten, op zowel lokaal als landelijk beleidsniveau. Uitvoerders en ontwikkelaars van beleid dat van invloed is op de fysieke omgeving zijn zich vaak niet of onvoldoende bewust van de stimulerende dan wel belemmerende werking ervan op het beweeggedrag (Laeven, 2006). Dit leidt tot gemiste kansen. 6

De onderliggende gedachte aan deze rapportage is dat als deze uitvoerders en ontwikkelaars (beter) op de hoogte zouden zijn van de relatie tussen hun beleid en gezondheid, ze ook beter in staat zijn om rekening te houden met het effect van hun handelen op de publieke gezondheid. De wetenschap dat er een relatie is tussen hun beleid en lichamelijke activiteit is niet voldoende. Daarom hebben betrokkenen praktische en duidelijke handvatten nodig, aan de hand waarvan ze concreet uitvoering kunnen geven aan „gezond beleid‟ op hun eigen beleidsterrein.

1.2 Doelstelling Dit rapport heeft als doel de kennis onder beleidsmakers en -uitvoerders met betrekking tot de relatie tussen een zestal beleidsthema‟s (BT) en lichamelijke activiteit te vergroten, hen te laten inzien dat ook zij een bijdrage kunnen leveren aan een gezonde beweegvriendelijke omgeving en hen te voorzien van praktische aanbevelingen. Dit rapport biedt tevens relevante informatie voor gezondheidsmakelaars, onderzoekers en andere geïnteresseerden. Het rapport geeft ook aanknopingspunten en handvatten voor de fasen waarin beleid wordt ontwikkeld en/of uitgevoerd. Aan de hand van de opgenomen aanbevelingen kunnen betrokkenen het beleid dusdanig vormgeven dat lichamelijke activiteit wordt bevorderd en daarmee (het ontstaan van) overgewicht kan worden tegengegaan.

1.3 Methode Voor het beschrijven van de BT en hun relatie tot gezondheid en lichamelijke activiteit is gebruik gemaakt van diverse nationale en internationale rapporten en artikelen. De BT zijn uitgewerkt aan de hand van een aantal punten. Per BT wordt achtereenvolgens beschreven: 1) de omschrijving van het BT, visie van de overheid en toepassing(smogelijkheden) van het BT op gemeentelijk niveau; 2) de doelgroep (eindgebruikers en intermediairen); 3) de relatie tussen het BT en gezondheid; 4) aanbevelingen en 5) winst voor betrokken partijen.

1.4 Leeswijzer Hoofdstuk 2 beschrijft de algemeen geldende relaties tussen lichamelijke activiteit en gezondheid. Als de BT op de juiste wijze worden toegepast, dan kan de in dit hoofdstuk beschreven gezondheidswinst haalbaar en reëel zijn. Tevens wordt in hoofdstuk 2 het rijksbeleid met betrekking tot de BT uiteen gezet. In hoofdstuk 3 tot en met 8 staan achtereenvolgens de zes BT beschreven volgens de punten genoemd in paragraaf 1.3. Hoofdstuk 9 is een slotbeschouwing en geeft samenvattend de hoofdpunten van het rapport weer.


8

2

Lichamelijke activiteit en gezondheid

Er worden veel definities aan het begrip gezondheid toegekend. Eén van de meest gangbare en bekende definities is die van de World Health Organisation (WHO). De WHO hanteert de volgende definitie van gezondheid: „Gezondheid is een toestand van volledig lichamelijk, geestelijk en maatschappelijk welzijn en niet slechts de afwezigheid van ziekte of andere lichamelijk gebreken‟ (WHO, 2001). Deze definitie vormt de basis voor de indeling van dit hoofdstuk, waarin de relatie tussen lichamelijke activiteit en deze drie vormen van welzijn wordt beschreven. Alles welbeschouwd kan worden gesteld dat lichamelijke activiteit een positief effect op zowel het lichamelijk, geestelijk als maatschappelijk welzijn heeft. Dit blijkt uit een review onder 44 studies waarvan slechts vijf studies geen positief gezondheidseffect van lichamelijke activiteit laten zien (Lee, 2001). Volgens de WHO bestaat er dan ook geen twijfel meer over de invloed van lichamelijke activiteit op gezondheid (WHO, 2006).

2.1 Lichamelijke activiteit en lichamelijk welzijn Er is veel onderzoek gedaan naar de relatie tussen lichamelijke activiteit en lichamelijk welzijn. Hieronder worden deze bevindingen beschreven.

2.1.1 Effecten Voldoende bewegen gaat samen met een betere lichamelijke gezondheid. Diverse onderzoeken ondersteunen deze uitspraak. Meerdere onderzoeken hebben aangetoond dat voldoende lichamelijke activiteit ziekten als hart- en vaatziekten, ouderdomssuikerziekte, botontkalking en sommige vormen van kanker kan voorkomen (Inoue, 2009; Pascual, 2008; Tucker, 2008). Daarnaast kan verantwoord bewegen het beloop van een aantal chronische aandoeningen zoals coronaire hartziekten, ouderdomssuikerziekte, botontkalking, beroerte (cerebraal vasculair accident; cva), COPD (Chronic Obstructive Pulmonary Disease, oftewel chronisch obstructieve longziekte) en depressie gunstig beïnvloeden (Chorus, 2004; Stiggelbout, 1998). Matig intensieve lichamelijke activiteit, zoals fietsen of stevig wandelen, heeft al een gunstig effect op de lichamelijke gezondheid, als deze regelmatig wordt verricht. Het kan direct of indirect het risico verlagen op het ontstaan van diverse ziekten (KWF Kankerbestrijding, 2005; Mosterd, 1996; Stiggelbout, 1998; Wendel-Vos, 2004). Intensieve lichamelijke activiteit, zoals hardlopen, voetballen en tennis, bevordert bovendien de conditie van hart en longen, ofwel de cardiorespiratoire fitheid (Chorus, 2004). Lichamelijke activiteit heeft ook een belangrijke invloed op de motorische ontwikkeling van kinderen. De meeste kinderen bewegen van nature veel en graag. Ze grijpen, kruipen, bouwen, hollen, schreeuwen, klimmen, voetballen en fietsen. Spelenderwijs oefenen kinderen hun spieren, zintuigen en motoriek. Hierdoor leren kinderen onbewust vaardigheden aan die ze in de rest van hun leven nodig hebben. Bewegingsmogelijkheden geven kinderen de gelegenheid tot verkenning van de


werkelijkheid op verschillende wijzen. Zo geeft fietsen een vergroting van de leefwereld, klimmen laat kinderen de wereld vanuit een ander perspectief zien, schaatsen over bevroren water geeft een andere kijk op de oever (van Rossum, 1990). Uitdagingen, successen en aanmoedigingen uit de (sociale) omgeving motiveren kinderen om te oefenen en zelf op zoek te gaan naar nog meer uitdagingen. Dit zorgt voor verdere verbetering in de prestatie en dus motorische ontwikkeling van kinderen (Curtis, 1982).

2.1.2 Overgewicht Gewichtstoename ontstaat door een, meestal kleine, verstoring van de energiebalans: de energieinname overstijgt het energieverbruik. Een langdurige en regelmatige kleine verstoring van de energiebalans heeft grote gevolgen voor het gewicht op de lange termijn (VWS, 2009). Deze energiebalans wordt voornamelijk beïnvloed door gedrags- en omgevingsfactoren. In het dagelijkse energieverbruik is het verbruik voor voedselopname en warmteregulatie van het lichaam weinig beïnvloedbaar. Het verbruik als gevolg van lichamelijke activiteit is wel beïnvloedbaar. In tabel 2.1 zijn kengetallen met betrekking tot overgewicht en obesitas beschreven (IBO, 2007).

Tabel 2.1

Kengetallen overgewicht en obesitas (IBO, 2007)

Kengetal Prevalentie

Aantal jaren korter leven in levensjaren per individu Potentiële winst bij toppositie NL in EU in levensjaren Zorgkosten in Nederland

Overgewicht en obesitas Jongeren: Overgewicht: M 14%; V 17% Obesitas: M 3%; V 3% Volwassenen: Overgewicht: M 53%; V 41% Obesitas: M 10%; V 11% 4,5 (bij obesitas) M 0,6 jaar; V 0,6 jaar € 1.15 miljard; 2% van totale zorgkosten

Indien de huidige trend met betrekking tot overgewicht en obesitas zich voortzet is in 2015 15% tot 20% van de Nederlandse bevolking obees (Gezondheidsraad, 2003). Deze aanname lijkt gegrond wanneer gekeken wordt naar figuur 2.1, verkregen uit recenter onderzoek (CBS, 2007). De te behalen gezondheidswinst is er in eerste plaats voor het individu zelf: obese personen van 20 jaar hebben een 4,5 jaar kortere levensverwachting dan 20-jarigen met een gezond gewicht (van Baal, 2006).

10

Figuur 2.1

Percentage volwassenen met obesitas in de periode 1981-2007 (CBS, 2007)

Overgewicht leidt niet alleen tot diverse klachten en ziekten voor het individu, ook anderen in de samenleving ondervinden schade als gevolg van overgewicht. Zo kan overgewicht tijdens een zwangerschap nadelige gevolgen hebben voor de baby. Arbeidsverzuim als gevolg van overgewicht treft niet alleen het individu, maar ook de gehele organisatie waarvoor hij werkt. Mensen die onvoldoende bewegen, hebben een hogere medische consumptie dan mensen die voldoende bewegen. De gezondheidskosten als gevolg van een onvoldoende actieve leefstijl zijn in 2007 geschat op 1,15 miljard euro, 2% van de totale gezondheidskosten (IBO, 2007).

2.2 Lichamelijke activiteit en geestelijk en maatschappelijk welzijn Psychische gezondheid of geestelijk welzijn wordt verschillend gedefinieerd. Het meest gangbaar is de opvatting dat er sprake is van geestelijk welzijn bij het afwezig zijn van mentale problemen zoals angst en depressie en het aanwezig zijn van een positief gevoel van zelfwaarde. Er is betrekkelijk veel onderzoek gedaan naar de relatie tussen lichamelijke activiteit en geestelijk welzijn (Paluska, 2000; Stegeman, 2007). In de literatuur wordt veelvuldig een positieve samenhang gevonden tussen lichamelijke activiteit en geestelijk welzijn. Dit betekent echter niet automatisch dat er sprake is van een causale relatie. Ook de richting van een eventueel causaal verband is onduidelijk. Meer onderzoek hiernaar is noodzakelijk. Desondanks blijkt uit diverse studies dat het aannemelijk is dat het aanbieden van beweegmogelijkheden een positieve bijdrage heeft op psychisch welbevinden. Onder maatschappelijk welzijn vallen alle omstandigheden voor een individu die het mogelijk maken om zich prettig te voelen binnen de maatschappij. Ook de samenleving als geheel kent diverse gradaties van maatschappelijk welzijn. Denk hierbij onder andere aan de arbeidsparticipatiegraad, ziekteverzuim en dergelijke. Hieronder worden enkele aspecten van geestelijk en maatschappelijk welzijn in relatie tot lichamelijke activiteit besproken.


2.2.1 Effecten Lichamelijke activiteit heeft een positief effect op het voorkomen van angst en depressie (Paluska, 2000; Valois, 2004). Ook wanneer een individu leidt aan angststoornissen, paniekaanvallen en/of depressie heeft lichamelijke activiteit een reducerend effect op deze klachten. Er is betrekkelijk veel onderzoek gedaan naar de relatie tussen lichamelijke activiteit en het zelfbeeld van kinderen en jongeren (Biddle, 2000; Ekeland, 2004; Tremblay, 2000). Uit het review van Ekeland blijkt dat er voldoende bewijs is voor de positieve relatie tussen lichamelijke activiteit en een positief zelfbeeld. Voldoende lichamelijke activiteit tijdens de jeugd is van groot belang voor de ontwikkeling van basisvaardigheden van kinderen, zoals het verbale begrip, ruimtelijk inzicht en vaardigheden als samenwerken, delen, geven en nemen, winnen en verliezen (Biddle, 2000). Dergelijke vaardigheden spelen een belangrijke rol bij het deelnemen binnen een samenleving. Lichamelijke activiteit heeft ook sociale gevolgen voor de wijk waarin kinderen spelen (Leyden, 2003; de Winter, 1998). Als kinderen in de wijk buiten spelen, zijn er meer sociale contacten tussen buurtgenoten. Zowel voor kinderen zelf als voor hun ouders. Kinderen die in een wijk wonen met voldoende sporten spelmogelijkheden zijn bovendien minder agressief. Buiten spelen heeft een positief effect op het voorkomen van vandalisme en andere kleine criminaliteit (de Winter, 1998). Met betrekking tot arbeidsparticipatie wordt beschreven dat gezond gedrag de productiviteit bevordert, ziekteverzuim reduceert en participatie in betaald werk doet toenemen (SZW, 2006; Gezondheidsraad, 2003). Werknemers die voldoende bewegen verzuimen minder dan werknemers die onvoldoende bewegen (van den Heuvel, 2005; Proper, 2006). Obesitas vergroot ook de kans op arbeidsongeschiktheid en langdurige werkloosheid (Raad voor de Volksgezondheid en Zorg, 2002).

2.3 Aanbevelingen voldoende lichamelijke activiteit Bovenstaande gezondheidsvoordelen als gevolg van lichamelijke activiteit hebben geleid tot de behoefte om een norm voor gezond bewegen te formuleren. De Nederlandse Norm Gezond Bewegen (NNGB) is in 1998 vastgesteld en is afgeleid van internationale richtlijnen. Naast de NNGB is een aanvullende norm geformuleerd, de fitnorm. De NNGB is een norm die zich vooral richt op matig intensieve lichamelijke activiteit, terwijl de fitnorm alleen uitgaat van de benodigde hoeveelheid intensieve lichamelijke activiteit. Als een individu voldoet aan de zogeheten combinorm, voldoet hij aan de NNGB en/of aan de fitnorm. In tabel 2.2 staan bovenstaande normen beschreven.

12

Tabel 2.2

Normen gezond bewegen (NISB, 2009)

Norm

Doelgroep

Criteria

NNGB

Jongeren (tot 18 jaar)

dagelijks een uur matig intensieve lichamelijke activiteit, waarbij de activiteiten minimaal twee maal per week gericht zijn op het verbeteren of handhaven van lichamelijke fitheid (kracht, lenigheid en coördinatie).

Volwassenen (18+)

een half uur matig intensieve lichamelijke activiteit op tenminste vijf, maar bij voorkeur alle dagen van de week.

Fitnorm*

Combinorm

Jongeren en

Drie maal per week gedurende 20 minuten intensief

volwassenen

bewegen.

Jongeren en

Voldoen aan de NNGB en/of aan de Fitnorm

volwassenen * De fitnorm is nog niet voor jongeren bepaald, maar wordt in de praktijk wel gebruikt. Er is tot op heden geen reden geweest te veronderstellen dat dit voor jongeren anders zou zijn dan voor volwassenen.

Het percentage volwassen Nederlanders dat aan de NNGB voldoet lag in 2000 rond de 44%. In de jaren daarna steeg dit percentage tot 59% in 2007. Het percentage volwassenen dat aan de Fitnorm voldoet steeg in de jaren 2000-2004 geleidelijk van 19% naar 24%, maar viel tussen 2005-2007 weer terug naar 16%. Het percentage mensen dat aan de Combinorm voldoet bereikte in 2006 haar hoogste punt met 68% en viel in 2007 terug naar 64%. Dit wordt met name veroorzaakt door de al genoemde teruggang van het percentage volwassenen dat aan de Fitnorm voldoet. Het percentage inactieve volwassenen (niet voldoende actief op geen enkele dag in zomer en winter) daalde in de periode 2000-2007 geleidelijk van circa 9% naar 5% (Hildebrandt, 2008). Bij de jeugd ligt het percentage dat voldoet aan de beweegnormen aanzienlijk lager dan bij de volwassenen. Tabel 2.3 toont de percentages. Met name de leeftijdsgroep 12-17 jaar scoort verhoudingsgewijs laag: 15% voldoet aan de NNGB en 38% voldoet aan de combinorm. De jeugd verdient daarom extra aandacht ten opzichte van volwassenen (Hildebrandt, 2008).


Tabel 2.3

Jeugd 4-17 jarigen: percentage van de jeugd dat voldoet aan beweegnormen en het

percentage inactiviteit in 2006/2007 (Hildebrandt, 2008) Totaal

4-11 jaar

12-17 jaar

Jongens

Meisjes

jeugd 4-17 jaar NNGB (60 min)

23,1

32,4

15,0

21,0

25,8

Fitnorm

28,4

33,2

24,6

30,8

25,3

Combinorm

45,2

53,3

38,1

46,3

44,0

13,3

10,3

15,9

12,3

14,5

(60min) Inactiviteit

Een tekort aan lichamelijke activiteit is in Nederland jaarlijks verantwoordelijk voor naar schatting ruim 8.000 sterfgevallen (ofwel circa 6% van totaal aantal sterfgevallen) en voor een aanzienlijk deel van de gevallen van coronaire hartziekten (CHZ). Wanneer iedereen voldoende zou bewegen zou de gemiddelde levensverwachting voor alle 40-jharige Nederlanders met 0,7 jaar toenemen, waarvan 0,3 jaar ziektevrij (van Kreijl, 2004) De bijdrage van onvoldoende lichamelijke activiteit aan de totale ziektelast is vergelijkbaar met die van te weinig groente en fruit en teveel verzadigd vet in de voeding (Wendel Vos, 2005).

2.4 Sociaal-economische gezondheidsverschillen De prevalentie en incidentie van overgewicht, lichamelijke inactiviteit en andere determinanten van gezondheid is niet gelijk verdeeld over de bevolking. De maatschappelijke gelaagdheid leidt tot verschillen in gezondheid. De kans op ziek worden is voor mensen met een lage opleiding of een laag inkomen aanzienlijk groter dan voor mensen met een gemiddeld of hoog inkomen/opleidingsniveau. Ook brengen mensen met een hoge opleiding meer jaren in goede gezondheid door en is de gemiddelde leeftijd waarop ze overlijden hoger dan bij mensen met een lage opleiding. (van de Berg, 2001; ten Dam, 2008; van der Lucht, 2009). Gezondheid is dus ongelijk verdeeld en dit heeft voor een groot deel te maken met de sociaaleconomische status (SES) van bepaalde groepen. In SES zijn drie indicatoren verwerkt: beroepsstatus, inkomen en opleiding. Van deze drie indicatoren levert de laatste, opleiding, de sterkste

verklaring

voor

gezondheid

(ten

Dam,

2008).

De

sociaal-economische

gezondheidsverschillen zijn niet gering. Zo leven mensen met een hogere SES vier jaar langer dan mensen die een minder riante positie hebben. Zij leven zelfs tien jaar langer zonder lichamelijke en geestelijke beperkingen. Het verschil in levensjaren in een als goed ervaren gezondheid is nog veel groter, gemiddeld 15 jaar. Deze achterstand in gezondheid concentreert zich vooral in de achterstandswijken van de grote steden. Dit is een onwenselijke situatie, zowel vanuit de norm van solidariteit als vanuit sociaal-economisch oogpunt. Tabel 2.4 laat zien wat de SES doet met de gemiddelde levensverwachting, de verwachting met betrekking tot het aantal jaren zonder dat er

14

sprake is van een beperking en de gemiddelde leeftijd waarop nog sprake is van een goed ervaren gezondheid van Nederlanders. Een lage SES staat voor lager (basis)onderwijs als hoogst genoten opleiding, een hoge SES voor een HBO of universitaire opleiding (ten Dam, 2008; RIVM, 2008).

Tabel 2.4

Levensverwachting (RIVM, 2008)

SES Mannen Levensverwachting Zonder beperkingen Goed ervaren gezondheid Vrouwen Levensverwachting Zonder beperkingen Goed ervaren gezondheid

Laag

Hoog

Verschil

73,1 63,8 52,9

78,0 73,7 68,7

-5 -10 -15

79,5 64,7 54,2

82,1 73,3 68,2

-3 -9 -14

Juist voor de groep met een lage SES is gezondheidsbevordering gewenst. Voor deze groep is de te behalen gezondheidswinst het grootst. Zo hebben laag opgeleide groepen weinig keuze als het gaat om het type wijk waarin ze wonen. Dat zijn doorgaans de achterstandwijken in de steden. Daar concentreren zich dan ook gezondheidsachterstanden. De sociale en fysieke omstandigheden zijn er bedreigender voor de gezondheid dan elders (ten Dam, 2008). In dit kader is het zeer wenselijk dat toepassing van de in dit rapport beschreven aanbevelingen zich met name richt op deze specifieke doelgroep.

2.5 Rijksbeleid met betrekking tot lichamelijke activiteit en gezondheid Deze paragraaf richt zich op effecten, kosten en baten ten aanzien van lichamelijke activiteit en gezondheid. Ook wordt per ministerie beschreven wat het ministerieel beleid is ten aanzien van lichamelijke activiteit en gezondheid.

2.5.1 Effecten, kosten en baten Het rapport „Gezond Gedrag Bevorderd‟ (IBO, 2007) noemt expliciet dat samenwerking tussen de ministeries bijdraagt aan meer samenhang in het preventiebeleid van het Rijk. Ook wordt vermeld dat het bevorderen van een omgeving die uitnodigt tot gezond gedrag essentieel is voor het terugdringen van overgewicht. Er dient in het ruimtelijk ordeningsbeleid en huisvestingsbeleid expliciet rekening te worden gehouden met de mogelijkheden voor gezond gedrag, waaronder voldoende en aantrekkelijke ruimte om te bewegen. Hierbij dient in het bijzonder aandacht te worden gegeven aan de mogelijkheden voor mensen met een lage sociaal-economische status (IBO, 2007). Tabel 2.5 geeft effecten van het veranderen van een ongezonde in een gezondere leefstijl weer, in kosten en baten. Het gaat hierbij zowel om effecten voor het individu zelf als om effecten op de maatschappij. Het schema is geen optelsom met een eenduidig saldo, aangezien niet alle effecten in geld kunnen worden uitgedrukt.


Tabel 2.5

Effecten van gezonder gedrag (IBO, 2007)

Type effect I gezondheidseffecten II effecten in de zorg

Kosten

Baten Gezondheidswinst Meer zorgconsumptie vanwege Minder zorgconsumptie door gewonnen levensjaren grotere gezondheid III economische effecten Meer consumptie vanwege Hogere arbeidsparticipatie en – gewonnen levensjaren* productiviteit IV overige effecten Gederfd plezier van ongezond Maatschappelijke participatie gedrag openbare orde, plezier van gezond gedrag etc. * effecten beperken zich hier grotendeels tot de gevolgen voor pensioenen. Tweede orde effecten van consumptie op de werkgelegenheid in een industrie worden niet meegenomen.

In opdracht van het Ministerie van VWS heeft het RIVM in 2005 een onderzoek uitgevoerd naar kosteneffectiviteit en gezondheidswinst van stimulering van lichamelijke activiteit. Het rapport toont aan dat het realistisch lijkt om een grote gezondheidswinst te behalen als de burger meer zou bewegen. Wanneer gericht wordt getracht inactiviteit te verminderen, kunnen ongeveer 15.000 tot 41.000 gevallen van diabetes mellitus type 2, 17.000 tot 40.000 gevallen van coronaire hartziekten en 43.000 tot meer dan 100.000 aandoeningen van het bewegingsapparaat worden voorkomen. Indien het percentage normactieven (zij die voldoen aan de NNGB) zou stijgen met 5 procent dan voorkomt dit ruim 6000 gevallen van diabetes mellitus type 2 en ruim 20.000 gevallen van coronaire hartziekten. De kosten van het zeer grootschalig inzetten van de maatregelen, waardoor bovenstaande resultaten kunnen worden gehaald, zijn geschat op 6 euro per hoofd van de bevolking per jaar (in totaal ongeveer 470 miljoen euro per 5 jaar). Bij deze schatting is geen rekening gehouden met voor- of nadelen van schaalvergroting. Ondanks de hoge kosten blijkt de inzet van de maatregelen kosteneffectief te zijn. De kosten per gewonnen levensjaar bedragen omstreeks 6000 tot 6500 euro en per „voor kwaliteit van leven gecorrigeerd levensjaar‟ omstreeks 5600 tot 6100 euro (Wendel Vos, 2005).

2.5.2 Beleid per ministerie Het huidige rijksbeleid ten aanzien van de bevordering van de lichamelijke activiteit wordt door diverse ministeries uitgevoerd. Het Ministerie van VWS is hiervoor eerstverantwoordelijk. Echter, een gezonde leefstijl van de bevolking is de resultante van een complex van gedragingen en randvoorwaarden. Belangrijke delen van dit complex liggen buiten het beleidsterrein volksgezondheid. Daarom hebben ook andere ministeries een (in)directe rol bij de bevordering van lichamelijke activiteit (IBO, 2007). Op de

volgende

bladzijden

worden

de

desbetreffende

ministeries

en

hun

relatie

tot

gezondheidsbevordering besproken. Specifiek wordt aandacht besteed aan bevordering van lichamelijke activiteit.

16

2.5.2.1 Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport Het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) is onder andere verantwoordelijkheid voor de bevordering van een gezonde leefstijl, als onderdeel van het volksgezondheidsbeleid. In de begroting van 2007 staat een prestatie-indicator geformuleerd voor beweging, met een streefwaarde. Deze is gesteld naar aanleiding van de in paragraaf 2.4.1 besproken kosten versus baten analyses van het RIVM en de ontwikkelingen die in de tweejaarlijkse monitor Bewegen en Gezondheid door TNO gemeten worden en beschreven staan in paragraaf 2.3. De prestatie-indicator beoogt een toename van normactieve volwassenen; van 60% van de volwassenen in 2005 naar 65% in 2010. Hierbij dient de Nederlandse Norm Gezond Bewegen als uitgangspunt. Het Ministerie van VWS erkent volledig de invloed van de fysieke omgeving op het beweeggedrag. Deze erkenning wordt geuit en toegelicht in de Nota Overgewicht (VWS, 2009). De sleutel voor een duurzame oplossing ligt volgens VWS bij gezamenlijke actie van maatschappelijke partijen om de leefomgeving weer gezonder te maken. De gemeente heeft hierin een belangrijke rol. Elke verandering in de fysieke omgeving die bewegen bevordert, draagt bij aan preventie van overgewicht. Door de omgeving gezonder te maken, wordt de gezonde keuze „vanzelf‟ makkelijker. Daardoor heeft voorlichting die zich direct richt op de burger – bijvoorbeeld via leefstijlbegeleiding in de zorg – ook meer kans van slagen. Veel maatregelen met een preventief effect op overgewicht worden genomen in een ander domein dan dat van de volksgezondheid (VWS, 2009). Het beleid dat het meest direct op stimuleren van lichamelijke activiteit is gericht, is vervat in het sportbeleid. Het Nationaal Actieplan Sport en Bewegen (NASB) is een mix van voorlichting en concrete interventies. Het betreft meestal een aanbod van sport en bewegen. Het plan is gebaseerd op onderzoek naar kosteneffectiviteit en gezondheidswinst van het behalen van beleidsdoelen gericht op bewegen en overgewicht (Wendel Vos, 2005). In beginsel zijn in het plan alle vormen van bewegen aan de orde. De nadruk ligt op interventies in de wijk. Daarnaast richt het plan zich op interventies binnen de settings sport, school, zorg en werk.

2.4.2.2 Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit Het beleid van het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) is mede gericht op lichamelijke activiteit. LNV heeft binnen de rijksoverheid primair verantwoordelijkheid voor het beleid ten aanzien van onder andere het behoud, herstel, ontwikkeling en duurzaam gebruik van natuur en landschap, inclusief recreatie. Het natuur- en landschapsbeleid dat door LNV wordt ontwikkeld en uitgevoerd of dat LNV laat uitvoeren, schept de mogelijkheid voor meer recreatie en bewegen in de natuur. Het gaat hier om het scheppen van voorwaarden, namelijk een aantrekkelijke en uitnodigende omgeving om in te bewegen. Evaluaties van programma‟s voor beweegstimulering wijzen bijvoorbeeld uit dat een aantrekkelijke, groene omgeving dicht bij huis en de werkplek het meest aanzet tot wandelen en fietsen. Mensen blijken het bewegen in een natuurrijke omgeving ook hoger te waarderen en houden het daardoor mogelijk ook langer vol (Natuur en Gezondheid, Gezondheidsraad en RMNO, 2004). Vanuit het natuurbeleid kan hiermee indirect een bijdrage worden geleverd aan het


bevorderen van bewegen en daarmee ook aan de bestrijding van overgewicht. Bovendien heeft natuur een positief effect op de lichamelijke, sociale of emotionele gezondheid van mensen.

2.5.2.3 Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap De Minister van Onderwijs Cultuur en Wetenschap (OCW) heeft in 2005, mede namens de staatssecretaris van VWS, met NOC*NSF de alliantie „School en Sport samen sterker‟ afgesloten. Deze alliantie richtte zich op het stimuleren van bewegen en sport in het Primair Onderwijs (PO), Voortgezet Onderwijs (VO) en Beroepsonderwijs en Volwasseneneducatie(BVE). Sinds 2008 is de alliantie overgegaan in het beleidskader Sport, Bewegen en Onderwijs. Aan de hand van het beleidskader wordt gestreefd naar meer sportdeelname en beweging door de schoolgaande jeugd. Dit uit zich onder andere in de volgende doelstellingen: 1) het percentage jongeren (4-17 jaar) dat aan de Combinorm voldoet is in 2012 minimaal 50% (2005: 40%), 2) preventie en vermindering van overgewicht, waarbij het doel is de gestage toename van overgewicht bij de jeugd om te buigen, 3) voorwaardelijkheden scheppen voor combinatiefunctionarissen (professionals die deels werkzaam zijn in het onderwijs en deels in de sport of in de cultuur) en 4) een toename van het aantal talentvolle sporters dat doorstoot naar de top. Concrete OCW-doelstellingen binnen het beleidskader zijn 1) een toename van het aantal scholen dat hun leerlingen de beweegnorm wil laten halen en 2) een toename van het aantal scholen dat sport en bewegen gebruikt als instrument om onderwijsdoelen te bereiken. Streefdoel is dat in 2010 op 90% van de scholen voor alle kinderen gelegenheid is om een uur per dag te kunnen bewegen of sporten. De minister van OCW heeft speciaal voor leerlingen uit het PO kerndoelen voorgeschreven. Dit betreft op het terrein van beweging onder meer: 1) het leren zorg dragen voor de lichamelijke en psychische gezondheid van henzelf en anderen, 2) het op een verantwoorde manier leren deelnemen aan de omringende bewegingscultuur, 3) het op een respectvolle manier samen met anderen leren deelnemen aan bewegingsactiviteiten, 4) afspraken maken over het reguleren daarvan en 5) de eigen bewegingsmogelijkheden kunnen inschatten en daarmee bij activiteiten rekening kunnen houden.

2.5.2.4 Ministerie Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer Het Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer (VROM) is onderverdeeld in Ruimte en Milieu (RM) en Wonen, Wijken en Integratie (WWI). Het ministerie is met al haar onderdelen betrokken bij belangrijke gezondheidsbevorderende maatregelen en daarmee direct of indirect bij de bevordering van gezond gedrag. Het stelt in het rapport „Gezonde Plannen‟ (Ministerie van VROM, 2008) dat de ontwikkeling en het beheer van de gebouwde omgeving kansen bieden voor de verbetering van de gezondheid van de mens. Er is sprake van een gezonde omgeving als: aspecten in de fysieke omgeving geen beperking of bedreiging van de gezondheid vormen; de kwaliteit van de fysieke omgeving rechtstreeks verbetering van de feitelijke en ervaren gezondheid tot gevolg heeft; en dat conditie zelfstandig functioneren en welbevinden worden bevorderd. De fysieke

18

leefomgeving komt tevens tot uitdrukking binnen de prioriteiten “Mooi Nederland” en “Burgers in een gezonde en veilige leefomgeving” van de Minister van VROM.

2.5.2.5 Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid Door fiscale regelingen voor onder andere fietsen en bedrijfsfitness draagt ook het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW), samen met het Ministerie van Financiën, bij aan de bevordering van lichamelijke activiteit. Daarnaast wordt het stimuleren van lichamelijke activiteit ook ingezet als middel om re-integratie van langdurig werklozen, allochtonen en andere doelgroepen te bevorderen.

2.4.2.6 Integratie van de ministeries Meer direct gericht op gezondheidsbevordering is de interdepartementale samenwerking tussen VROM, LNV, VWS en OCW op het beleidsthema Milieu en Gezondheid. Hierin wordt ingezet op een integrale benadering van de gezonde leefomgeving boven op de reguliere beleidsthema‟s via diverse sporen: 1) gezond binnenmilieu in gebouwen, 2) werken aan een gezonde lokale leefomgeving,3) goede risicocommunicatie en 4) zorgen voor een snellere signalering en beoordeling van risico‟s en een verbeterde samenhang tussen de beleidssectoren die van belang zijn voor de gezondheid van de mens. Enkele voorbeelden van activiteiten zijn: de versterking van de infrastructuur, de medische milieukunde bij de GGD die een belangrijke rol spelen binnen de Wet Collectieve Preventie Volksgezondheid (WCPV) en de ontwikkeling van instrumenten (o.a. beoordelingskader Milieu en Gezondheid en Gezondheid binnen Milieu Effect Rapportages) ter bevordering van een integrale aanpak van milieu en gezondheid (Gezondheidsraad en Raad voor Ruimtelijk Milieu- en Natuuronderzoek, 2004). Ook uit rapportage van de Onderwijsraad 2009 blijkt dat een intersectorale benadering van de gezondheidsthematiek noodzakelijk is om alle kansen op gezondheidswinst te benutten. Op basis van de geïnventariseerde inspanningen kan worden geconstateerd dat een grote diversiteit van departementale inspanningen gericht is op, c.q. neveneffecten heeft op de bevordering van gezond gedrag, waaronder lichamelijke activiteit. Belangrijk is dat ministeries samenwerken om de lichamelijke activiteit zo optimaal te stimuleren.


20

3

Beleidsthema 1: Voorzieningen

3.1 Het Beleidsthema toegelicht 3.1.1 Omschrijving De voorzieningen die vallen onder bovenstaand beleidsthema zijn onder andere: woon- en werkvoorzieningen, winkels, openbare voorzieningen en recreatiemogelijkheden als parken, pleinen en velden. Sportvoorzieningen en buitenspeelruimten worden in de hoofdstukken vier en vijf nader toegelicht.

3.1.2 Visie van de overheid De laatste jaren is er in het onderzoek naar beweeggedrag steeds meer aandacht gekomen voor de wijk als setting voor lichamelijke activiteit en voor de rol van voorzieningen in de wijk. Diverse ministeries spelen een rol met betrekking tot het zorg dragen voor voorzieningen in een wijk. Het Ministerie van VROM (inclusief het programmaministerie Wonen, Wijken en Integratie) is verantwoordelijk voor het opstellen van advies en regelgeving met betrekking tot (de locatie van) deze voorzieningen. De gemeente is eerstverantwoordelijk voor de keuze voor de daadwerkelijke bestemming van voorzieningen. In het rapport „Gezonde Plannen‟ (Ministerie van VROM, 2008) wordt de relevantie erkend van de relatie tussen „gezond bouwen‟ en lichamelijke, sociale en geestelijke gezondheid. Onder „gezond bouwen‟ wordt hierin verstaan: het zodanig ontwikkelen, bouwen en beheren van de fysieke omgeving dat ziekten en gebreken worden beperkt en de conditie, het zelfstandig functioneren en het welbevinden worden bevorderd. Oftewel, gezond bouwen richt zich op lichamelijke, sociale en geestelijke gezondheid (Ministerie van VROM, 2008).

3.1.3 Toepassing(smogelijkheden) op gemeentelijk niveau Vrijwel alle gemeenten hebben een nota lokaal gezondheidsbeleid vastgesteld (IGZ, 2005). Dergelijke nota‟s worden vierjaarlijks vastgesteld. De gemeenten zijn vrij om binnen de nota te kiezen voor een (of meer) van de vier door VWS vastgestelde speerpunten (Dijk van, 2009). Deze zijn: tabak, alcohol, depressie en overgewicht. Hoeveel gemeenten de focus leggen op overgewicht is niet bekend. Ook zijn er geen gegevens bekend over het aantal gemeenten dat bewust handelt naar voorschriften met betrekking tot het hierboven beschreven „gezond bouwen‟.


3.2

Doelgroep

3.2.1 Eindgebruiker Het beleidsthema richt zich op alle inwoners van een stad. Aangezien uit onderzoek blijkt dat vooral bewoners van achterstandwijken gebaat zijn bij voldoende en toegankelijke voorzieningen in hun wijk, is het aannemelijk dat de focus ligt bij deze specifieke doelgroep.

3.2.2 Intermediairen Er zijn veel partijen die een rol kunnen spelen bij de totstandkoming van voldoende en toegankelijke voorzieningen: stedenbouwkundigen, projectontwikkelaars, gezondheidsmakelaars, milieukundigen, vervoerkundigen, woningbouwcorporaties, wijkbewoners, onderhoudsdiensten. Uitgangspunt bij de (her)inrichting of het inpassen van voorzieningen, kan zijn dat naarmate meer van bovenstaande partijen een rol hebben bij de (her)inrichting of het ontwerp, dit de kwaliteit van de voorzieningen ten goede komt.

3.3 De relatie tussen het beleidsthema en gezondheid Studies uit binnen- en buitenland laten zien dat (percepties van) de aanwezigheid van voorzieningen als recreatiemogelijkheden, winkels, scholen, openbare gelegenheden en dergelijke een relevante rol spelen in de keuze om wel of niet te gaan wandelen, fietsen en sporten (Diez Roux, 2007; Inoue, 2009; Santos, 2009) Zo blijkt dat de aanwezigheid van winkels, werk, scholen, kinderopvang en verschillende diensten in de buurt een bijdrage leveren aan actief (niet-gemotoriseerd) vervoer (Li, 2005; Saelens, 2003). Een toename in de daadwerkelijke aanwezigheid van recreatiemogelijkheden (parken, grasvelden, pleinen en dergelijke), maar ook een toename in de gepercipieerde aanwezigheid (bewustwording) onder kinderen en ouders, leidt tot verhoogde lichamelijke activiteit onder kinderen (Cohen, 2007; Frumkin, 2003; Santos, 2009; Tucker, 2008). Tester (2009) toont aan dat het renoveren van bestaande recreatiemogelijkheden kan resulteren in een verviervoudiging van bezoekers. Diverse onderzoeken tonen aan dat functiemenging belangrijk is. Mensen die in een wijk wonen waar een mix van voorzieningen op loopafstand aanwezig is hebben gemiddeld 30% minder kans op obesitas dan mensen die wonen in een wijk waar geen of nauwelijks sprake is van een mix van voorzieningen (Frank, 2005; Li, 2005; Reek, 2008). Belangrijk daarbij is dat de voorzieningen goed onderling verbonden moeten zijn door middel van (groene, veilige, verlichte) fietsen of wandelpaden (IGZ, 2005). Tevens is het voor de toegankelijkheid van de voorzieningen van belang om een hoge dichtheid aan stratennetwerk te realiseren en om veel doorsteekjes voor voetgangers en fietsers te creëren (Reek, 2008; Wendel Vos, 2002). Onderzoek toont aan dat mensen in buurten met een hoge dichtheid aan stratennetwerk aantoonbaar meer stappen maken dan mensen die niet in dergelijke buurten wonen. Vooral mensen die een voorkeur hebben voor passief vervoer en niet of nauwelijks geneigd zijn te fietsen of te wandelen, laten een verhoogde lichamelijke activiteit zien als zij in een 22

buurt wonen met een hoge dichtheid aan stratennetwerk (van Dyck, 2009). Meer informatie en gegevens over actief vervoer worden gegeven in het beleidsthema: actief vervoer. In een rapport van het RIVM worden diverse aanbevelingen gedaan met betrekking tot bewegingsbevorderend en veilig bouwen. Zo blijkt dat compact bouwen, functiemenging, aansluiten (groeistructuur) van nieuwe wijken bij oude, weinig hoogbouw, zeggenschap aan de wijkbewoners en streven naar afname woon-werk verkeer positief bijdragen aan lichamelijke activiteit (Alleman, 2005). De belangrijkste aanbevelingen die worden gedaan in het RIVM rapport om bewegen te stimuleren zijn opgenomen en toegelicht in de onder paragraaf 3.4 beschreven aanbevelingen. Naarmate er meer fast-food gelegenheden in een wijk zijn, is het percentage mensen met overgewicht en obesitas in de wijk hoger (Larson, 2009). Vooral de zogeheten achterstandswijken waarin veel bewoners met een laag inkomen wonen, hebben relatief meer fast-food gelegenheden dan wijken met bewoners die een hoog inkomen hebben. Ook hebben achterstandswijken vaak minder voorzieningen (supermarkten en andere winkels) waar gezond voedsel wordt verkocht (Larson, 2009). Om ouderen te stimuleren om fysiek actiever te zijn is het noodzakelijk dat voorzieningen zoals winkels, banken en gezondheidscentra zich op loopafstand bevinden. Daarnaast moet de wijk waarin zij wonen ook nog de mogelijkheid bieden en voldoende aantrekkelijk zijn om te lopen en moeten de ouderen het gevoel hebben dat de wijk veilig is (Cunningham, 2004; King, 2001; Michael 2006) Oudere vrouwen die binnen loopafstand van winkels of voorzieningen wonen (maximaal 20 minuten lopen) laten meer wandel activiteit zien dan vrouwen die verder weg wonen (King, 2003). Onderzoek laat zien dat bewoners van achterstandwijken gemiddeld minder bewegen dan mensen uit welgestelde buurten, ook wanneer rekening wordt gehouden met de verschillen in demografische samenstelling tussen deze buurten (Lenthe van, 2007). De AVO-cijfers (Aanvullend Voorzieningengebruik Onderzoek, een vierjaarlijks onderzoek van het SCP) sluiten aan bij dit patroon, met 83% sportdeelname onder inwoners van de beste wijken en 69% sportdeelname onder inwoners van de slechtste wijken (al is hier niet bekeken in hoeverre deze verschillen zijn toe te schrijven aan verschillen in demografische opbouw van buurten). Meer informatie over sportdeelname en sportvoorzieningen is beschreven in beleidsthema drie. In een onderzoek van Wagner is aangetoond dat er bij mannen van middelbare leeftijd een relatie is tussen naar het werk fietsen of wandelen en een lager gewicht en minder gewichtstoename (Wagner, 2001). Deze resultaten zijn onafhankelijk van het feit of deze mannen op een andere manier fysiek actief zijn of niet. Voldoende werkgelegenheid nabij de wijk bevorderd actief vervoer.

3.4 Aanbevelingen Op basis van de bovenstaande informatie zijn enkele aanbevelingen geformuleerd die bij kunnen dragen aan het creëren van voldoende en toegankelijke algemene voorzieningen. Sommige aanbevelingen zijn voorzien van een foto.


Streef naar compact bouwen en functiemenging. Als woon- en werkgelegenheden, recreatieen sportvoorzieningen, winkels, scholen en openbare ruimten zoveel mogelijk gemengd worden en relatief dicht bij elkaar liggen, heeft dit een gunstige invloed op lichamelijke activiteit als ook op de verkeersveiligheid. Zorg voor groeistructuren die aansluiten bij de bestaande wijken. Als nieuwe wijken apart liggen van de bestaande stad (satellietontwikkelingen), kiezen mensen eerder voor passief vervoer. Als nieuwe wijken goed aansluiten bij de bestaande wijken, is de kans dat men te voet of met de fiets naar het centrum gaat groter. Streef naar de aanwezigheid van recreatieve voorzieningen. Hieronder vallen onder andere pleinen en parken. Lichamelijke activiteit van ouderen wordt gestimuleerd als deze voorzieningen goed onderhouden zijn. Voor jongeren geldt dit ook, maar zij bewegen ook veel in spannende overwoekerde plekken en rommelgroen. Ook platte daken van grote gebouwen kunnen benut worden voor recreatieve doeleinden. Streef naar zo min mogelijk hoogbouw in een wijk. Hoogbouw kan het gevoel van sociale veiligheid in een wijk verlagen en dat kan leiden tot minder actief vervoer. Bovendien is het toezicht vanuit hoogbouw minder. Geef de wijkbewoners zeggenschap over de inrichting van hun wijk. Dit vergroot de sociale cohesie in de wijk en bevordert daarmee de veiligheid. Echter, participatie van de wijkbewoners binnen het inrichtingsproces van de wijk kan ook bewegingsarmoede bevorderen. Bewoners kunnen immers geneigd zijn om te kiezen voor gemak en snelheid (auto voor de deur) in plaats van voor een autoluwe omgeving (auto op afstand van de woning). Realiseer parkeerplaatsen voor auto‟s op enige afstand (50 – 200 meter) van de woning. Bestuurders worden hierdoor gedwongen om van en naar de woning te lopen en kinderen kunnen veiliger buiten spelen doordat er minder wordt gereden in de wijk en geparkeerde auto‟s minder het zicht op en van de spelende kinderen belemmeren.

Foto 3.1 24

Parkeerplaatsen op enige afstand van de woningen

Probeer het passieve woon-werkverkeer te doen afnemen. Dit heeft een aangetoonde positieve invloed op lichamelijke activiteit en op de verkeersveiligheid. Een afname van het woon-werkverkeer kan worden bereikt door voldoende arbeidsplaatsen (of telewerkcentra) in of dicht bij de wijk te realiseren. Met name in wijken en buurten waar veel ouderen wonen is het belangrijk om zorg te dragen voor

voorzieningen

waar

ouderen

veel

gebruik

van

maken

(winkels,

banken,

gezondheidszorg, bankjes). Deze dienen zich op loop- of fietsafstand van hun woningen te bevinden. Voorkom gevaarlijke, steile waterkanten met (hoge) beschoeiing in verband met de (gepercipieerde) veiligheid van kinderen en ouders. Natuurvriendelijke oevers (met flauw talud) en plasbermen (met een ondiepe rand) genieten de voorkeur. Het renoveren en herinrichten van bestaande recreatiemogelijkheden als parken, grasvelden, pleinen en dergelijke kan een substantiële, positieve bijdrage opleveren aan de lichamelijke activiteit. Het verdient aanbeveling om wijkbewoners te betrekken bij deze renovaties en herinrichtingen.

Foto 3.2

Groen plein na herinrichting

3.5 Winst voor betrokken partijen Het blijkt niet eenvoudig om in deze context een concrete winst voor de betrokken partijen te geven. Wel geldt dat de milieusector gebaat is bij het stimuleren en mogelijk maken van actief transport en openbaar vervoer. Meer winkels en werkgelegenheid in de wijk heeft een positieve invloed op de commerciële en economische sector.


26

4

Beleidsthema : Buitenspeelvoorzieningen

4.1 Het beleidsthema toegelicht 4.1.1 Omschrijving Dit beleidsthema behandelt buitenspeelmogelijkheden. Het betreft vooral het realiseren van voldoende buitenspeelmogelijkheden. „Voldoende‟ dient in deze context in meest ruime zin gelezen te worden. Dus niet alleen voldoende in kwantiteit (simpelweg het aantal buitenspeelgelegenheden of het totale speeloppervlak), maar zeer zeker ook voldoende in kwaliteit. Hierbij draait het onder andere om de toegankelijkheid en aantrekkelijkheid van de buitenspeelmogelijkheden.

4.1.2 Visie van de overheid De

ministeries

van

VROM,

LNV

en

OCW

erkennen

het

belang

van

voldoende

buitenspeelmogelijkheden, zowel kwantitatief als kwalitatief. Dit blijkt uit diverse actieplannen, rapporten en nota‟s van deze ministeries (Ministerie van LNV, 2006; Ministerie van OCW, 2008; Ministerie van VROM, 2006, 2008). De in onderstaande tekst nader toegelichte 3%-speeloppervlaknorm wordt als richtlijn in een aantal van deze rapporten genoemd. In 2007 is een initiatiefwetvoorstel Buitenspeelruimte ingediend. Het kabinet zag echter geen noodzaak om een wettelijke norm met betrekking tot speeloppervlak en speelkwaliteit ervan vast te stellen. Wel is wettelijk bepaald dat speeltoestellen periodiek gekeurd dienen te worden op veiligheidsaspecten (Warenwetbesluit Attractie- en Speeltoestellen). De eigenaar of beheerder van de speeltoestellen is verantwoordelijk voor het laten verrichten van een dergelijke keuring (Voedsel en Waren Autoriteit, 2007).

4.1.3 Toepassing(smogelijkheden) op gemeentelijk niveau Jantje Beton heeft in samenwerking met de Landelijke Organisatie voor Speeltuinwerk en Jeugdrecreatie (NUSO) een norm opgesteld voor het minimaal benodigde speeloppervlak in de bebouwde omgeving. Deze norm luidt dat 3% procent van het uitgegeven gebied van een gemeente wordt bestemd voor speelvoorzieningen voor kinderen van alle leeftijden. In een recent onderzoek door het RIGO Research en Advies BV naar het aantal speelvoorzieningen in de gebouwde omgeving, is geconcludeerd dat de meeste gemeenten deze norm niet halen (Damen, 2009). Het gemiddelde aandeel speeloppervlak voor kinderen van alle leeftijdsgroepen in de 425 gemeenten is 1,4%. Ongeveer 9% van de gemeenten heeft een speeloppervlak van of meer dan 2,5% en 4% zit precies op 3% of daarboven. Figuur 4.1 toont per gemeente het percentage speeloppervlak voor kinderen tot 12 jaar (Damen, 2009).


Figuur 4.1 Percentage speeloppervlak (door gemeente beheerd) voor kinderen tot 12 jaar per gemeente (Damen, 2009)* * in grijs zijn de gemeenten aangegeven waarvan het speeloppervlak niet bekend is. Nadeel of in ieder geval een beperking van de 3%-speeloppervlak-norm, is dat de norm alleen aandacht schenkt aan de kwantiteit. Er wordt slechts een percentage genoemd. Waar en op welke wijze deze 3% speeloppervlak is gerealiseerd, is voor het al dan niet voldoen aan de norm niet belangrijk. De GGD en de gemeente van Rotterdam hebben een meer specifieke beschrijving gegeven van hun buitenspeelruimte-norm. De Rotterdamse norm voor buitenspeelruimte heeft drie kernpunten en luidt als volgt (Maas, 2008):

Figuur 4.2 28

Rotterdamse norm voor buitenspeelruimte (Maas, 2008)

Deze norm omvat ook aspecten als bereikbaarheid en aantrekkelijkheid, door aandacht te besteden aan onder andere ligging, bezonning en schaduw en bespeelbare stoepen grenzend aan de speelruimte. Foto 4.1 toont een buitenspeelruimte die voldoet aan de criteria volgens de Rotterdamse norm. Er is rekening gehouden met de ligging, het is gelegen binnen het zicht van woningen en bomen zorgen voor schaduw. Daarnaast zorgen verkeersdrempels voor langzaam rijdend verkeer. Over de inrichting van de ruimte is binnen de Rotterdamse norm niets vastgelegd. Uitgangspunt is: voldoende ruimte op de juiste locatie en onder de juiste omstandigheden is de belangrijkste voorwaarde voor kinderen en jongeren om te kunnen spelen en sporten. Rapportage van TNO gaat wel in op de invulling van de speelruimte (Bakker, 2008a). Onder andere wordt genoemd dat jongens en meisjes anders spelen en dus andere behoeften hebben met betrekking tot de inrichting van de speelruimte. Ook wordt in hetzelfde rapport vermeld dat het belangrijk is om de speelruimte de hele dag te gebruiken. De speelplek kan immers ook gebruikt worden voor lessen lichamelijke opvoeding, tussen- en naschoolse activiteiten, als profileringmogelijkheid voor sportverenigingen en dergelijke.

Foto 4.1

Buitenspeelruimte volgens Rotterdamse norm voor buitenspeelruimte

4.2 Doelgroep 4.2.1 Eindgebruiker Het beleidsthema richt zich met name op kinderen en jongeren in de leeftijd t/m 16 jaar. Een huidige ontwikkeling echter is de drie-generaties-speelplek in de wijk: een playground waarbij zowel kinderen als ouders en grootouders gebruik maken van de beschikbare beweegruimte. De drie-generatiesspeelplek of playground is een plek waar men kan spelen, sporten, trainen en ontmoeten (Bakker, 2008b). Dergelijke playgrounds richten zich dus op een veel grotere doelgroep.


4.2.2 Intermediairen Er zijn veel partijen die een rol kunnen spelen bij de totstandkoming van een buitenspeelgelegenheid: stedenbouwkundigen, projectontwikkelaars, gezondheidsmakelaars, milieukundigen, vervoerskundigen,

(basis)scholen,

kinderopvang,

woningbouwcorporaties,

onderhoudsdiensten,

speeltoestelfabrikanten, ouders, wijkbewoners. Uitgangspunt bij de (her)inrichting of het ontwerp van een buitenspeelgelegenheid, kan zijn dat naarmate meer van bovenstaande partijen een rol hebben bij de (her)inrichting of het ontwerp, dit de kwaliteit van de speelgelegenheid ten goede komt. Met name het betrekken van kinderen en ouders (ouderen kindparticipatie) lijkt belangrijk (Bakker, 2008; van Gils, 2008).

4.3 De relatie tussen het beleidsthema en gezondheid Kinderen in (grote) steden lijden in toenemende mate aan bewegingsarmoede. Dit heeft niet alleen gevolgen voor de lichamelijke en geestelijke gezondheid van kinderen, maar ook voor de integratie, (kleine) criminaliteit en sociale contacten in een wijk. Eén van de factoren die hierbij een rol speelt is het ontbreken van voldoende geschikte en kwalitatief goede sporten speelmogelijkheden in de directe woonomgeving van kinderen (Bakker, 2008; Maas, 2008). In de laatste jaren is het georganiseerd sporten onder de jeugd gelijk gebleven (Zeijl, 2003). In de vrije tijd van kinderen is het buitenspelen steeds meer vervangen door activiteiten zoals TV- en video/DVD kijken en computerspelletjes doen. Toename in dit sedentaire gedrag gaat gepaard met een toename van de hoeveelheid lichaamsvet (Proctor, 2003). TV kijken is voor schoolkinderen de grootste vrijetijdsbesteding. Veilig buiten kunnen spelen en veilig naar school kunnen lopen of fietsen is soms een probleem, waardoor veel kinderen minder lichaamsbeweging krijgen dan wenselijk is. Over het algemeen worden kinderen in hun bewegingsvrijheid beperkt door onvoldoende verkeersveiligheid, sociale onveiligheid en gebrek aan kwalitatief goede speelruimte in de stad. Uit onderzoek van Stedelijk Beheer Amsterdam werd geconcludeerd dat de kwaliteit van de openbare ruimte, de toegankelijkheid en aantrekkelijkheid een belangrijke invloed hebben op het buitenspelen (de Vries, 2005). De toegang en afstand tot faciliteiten waar kinderen kunnen spelen, bewegen en sporten is van groot belang voor de hoeveelheid lichamelijke activiteit van kinderen (Dijkman, 2003). De hoeveelheid lichamelijke activiteit van kinderen hangt samen met de aanwezigheid van kwalitatief goede sporten spelfaciliteiten in de woonomgeving (Gordon-Larsen, 2000) en rondom scholen (Sallis, 2001). In het onderzoek van De Vries werd een positief verband gevonden tussen de aanwezigheid van kwalitatief goede buitenspeelmogelijkheden in een wijk en de hoeveelheid lichamelijke activiteit van de kinderen die daar woonden (de Vries, 2005). De manier waarop kinderen gebruik maken van hun omgeving verschilt per leeftijd, geslacht en etniciteit. Kinderen tussen zes en elf jaar maken het meest intensief gebruik van de directe (nabije) woonomgeving (Wendel Vos, 2002). Deze leeftijdsgroep heeft naast de behoefte aan speciaal ingerichte speelplekken ook een duidelijke behoefte aan plekken die weliswaar gebruikt kunnen worden voor het buitenspelen, maar die daar niet nadrukkelijk voor zijn ingericht, 30

zoals bijvoorbeeld grasvelden (Stedelijk Beheer Amsterdam, 1996). Bij de inrichting van speelruimte is het dan ook belangrijk rekening te houden met de ontwikkelingsbehoefte en actieradius van kinderen (van den Boogaard, 2000). Van den Bogaard geeft per leeftijdscategorie weer wat de actieradius is, een beschrijving in algemene termen van het soort ruimte waaraan gedacht kan worden en hoe de veiligheidsrelatie tot thuis moet zijn (Tabel 4.1). Onderzoek onder basisscholieren naar de relatie tussen wonen en spelen op een buitenspeelgelegenheid (playground) bevestigt de actieradius gepresenteerd in tabel 4.1. Driekwart van de op een playground aanwezige kinderen woont binnen een straal van 400 meter van die playground. De meeste kinderen gaan lopend naar de playground, een kwart van de kinderen komt per fiets, step of skateboard (Bakker, 2008). Tabel 4.1. Leeftijd 1-3 jaar

4-6 jaar 6-12 jaar

Speelgedrag kinderen (van den Bogaard, 2000) Actieradius Ruimte Relatie tot thuis 40 m - brede stoep - zicht - achterpaden - pleintje 100 m - vrije ruimte - zicht (evt. vanaf vriendjes) - 10-500 m 300 m - vrije ruimte - veilig bereikbaar - van 2 – 3000m - landje 1-2000 m

4.4 Aanbevelingen Op basis van de bovenstaande informatie en op basis van resultaten uit onderzoek van TNO zijn enkele aanbevelingen geformuleerd die bij kunnen dragen aan het creëren van een succesvolle buitenspeelmogelijkheid. Enkele aanbevelingen zijn voorzien van een illustratie. •

Richt tenminste 3% van het gemeentelijk grondgebied dat voor woondoeleinden bestemd is in als buitenspeelruimte volgens de adviesnorm opgesteld door Jantje Beton en de NUSO. Vergeet daarbij niet dat het niet alleen gaat om de kwantiteit, maar ook om de kwaliteit, aantrekkelijkheid en toegankelijkheid van de buitenspeelruimte. De Rotterdamse norm voor buitenspeelruimte kan dienen als vertrekpunt bij de (her)inrichting van buitenspeelruimte.

•

Denk bij het bepalen van de locatie van de speelplek aan het minimaliseren van de afstand van de speelplek tot de woonhuizen van de doelgroep en beperk het aantal barrières (bijv. water, drukke verkeerswegen, treinrails) op de route naar de speelplek. Verdere aanbeveling met betrekking tot fietsen wandelroutes naar kindbestemmingen staan beschreven in het beleidsthema: actief vervoer.

•

Besteed meer aandacht aan de aantrekkelijkheid van de speelplek voor meisjes. Meisjes hebben veel meer dan jongens behoefte aan samenspel. Het sociale karakter van het spel is voor meisjes erg belangrijk. Bij de inrichting en het ontwerp van de buitenspeelmogelijkheid dient hierbij rekening te worden gehouden. Foto 4.2 toont een speeltoestel dat aansluit bij de spelbeleving van meisjes: een schommel waar meerdere kinderen op kunnen schommelen (vogelnest schommel). 31 Christelijke Hogeschool Windesheim | Lectoraat De Gezonde Stad en Bewegen Gezondheid en Welzijn Campus 2-6 | Postbus 10090 | 8000 GB Zwolle | 038 469 95 00 | www.windesheim.nl

Foto 4.2 •

Vogelnest schommel

Besteed aandacht aan de aantrekkelijkheid van de speelplek voor zowel autochtone als allochtone kinderen. Mogelijk hebben zij verschillende wensen en behoeften.

•

Besteed aandacht aan de verlichting op en rondom de speelplek, zorg voor voldoende nabijgelegen huizen, zodat toezicht aannemelijk is voor speelplekken waar jonge kinderen (t/m 6 jaar) komen. Naarmate kinderen ouder worden, hebben ze behoefte om iets meer afgelegen te spelen. Tabel 4.1 benoemt de bewegingsvrijheid van kinderen in relatie tot hun speelgedrag. Deze informatie dient meegenomen te worden bij het vinden van een juiste locatie in de wijk.

•

Besteed voldoende aandacht aan het onderhouden en schoonhouden van de speelplek. Stel daarnaast duidelijke spelen speelregels (foto 4.3)

Foto 4.3 •

Spel- en speelregels

Gebruik het aanleggen van speelplekken om het bewegen bij kinderen te stimuleren zodat meer kinderen voldoen aan de Nederlandse Norm Gezond Bewegen. De speelplek kan worden ingezet

32

als locatie voor beweegstimulering onder allochtone kinderen aangezien deze groep er veel komt (bijv. activiteiten in het kader van de Buurt Onderwijs Sport (BOS) projecten). •

(Jonge) kinderen kunnen door de aanwezigheid van oudere kinderen geremd en belemmerd worden in hun spel. Om dit te voorkomen kunnen zones worden gemaakt voor verschillende leeftijdsgroepen (Foto 4.4). Bijvoorbeeld een zone voor kinderen tot 6 jaar; voor kinderen van 6 t/m 10 of 12 jaar en een zone voor kinderen ouder dan 10 of 12 jaar.

Foto 4.4

Schoolplein met zones

Maak daarbij gebruik van afrastering voor de veiligheid van de jongste kinderen en ter afscherming van bijvoorbeeld voetbalveldjes. Ook het betrekken van jongeren bij het ontwerp van en het laten organiseren van activiteiten door jongeren op de speelplek bevordert volledige deelname van de jongere kinderen. •

Besteed voldoende aandacht aan groen op en rondom de speelplek. De aanwezigheid van groen maakt de speelplek aantrekkelijk en toegankelijk (Foto 4.5). Meer informatie over groen in de wijk staan beschreven in het beleidsthema: natuurlijke elementen.

Foto 4.5

Groen rondom de speelplek 33 Christelijke Hogeschool Windesheim | Lectoraat De Gezonde Stad en Bewegen Gezondheid en Welzijn Campus 2-6 | Postbus 10090 | 8000 GB Zwolle | 038 469 95 00 | www.windesheim.nl

•

Betrek kinderen, ouders en omwonenden bij het inrichten en aanleggen van de speelplek en sluit aan bij hun wensen en behoeften. Deze participatie van direct betrokkenen uit de wijk (community-based) creëert draagvlak en betrokkenheid. De direct omwonenden zullen meer zorg dragen voor de speelplek, waardoor vervuiling en vernieling minder aan de orde is.

•

Bevorder het gebruik van de speelplek gedurende de hele dag. Stimuleer het organiseren van activiteiten (bijv. kinderpartijtjes, sportclinics en (school)toernooien) op de speelplek, Richt de speelplek dusdanig in dat er ook lessen lichamelijke opvoeding en tussen- en naschoolse activiteiten gegeven kunnen worden. Ook wordt de buitenspeelgelegenheid toegankelijker en aantrekkelijker als sportverenigingen clinics en workshops verzorgen op de speelplek. Tijdens de ontwerpfase is het om die reden belangrijk om ook deze partijen te betrekken.

•

Zorg dat er geen honden op of rondom de speelplek komen.

4.5 Winst voor betrokken partijen Zorg dragen voor voldoende, toegankelijke en aantrekkelijke buitenspeelmogelijkheden laat zich niet eenvoudig vertalen naar een directe winst voor betrokken partijen. Zeker niet wanneer getracht wordt deze winst uit de drukken in geld. Verder onderzoek is hiervoor noodzakelijk. Desondanks kan worden gesteld dat de diverse partijen baat hebben bij (her)inrichting en ontwerpen van buitenspeelmogelijkheden. Projectontwikkelaars en woningbouwcoöperaties zijn gebaat bij het creëren van goede speelgelegenheden, omdat de grond en de prijzen van woningen in de buurt stijgen. Jonge gezinnen zullen eerder geneigd zijn om te wonen in buurten waar voldoende speelgelegenheid is. Het behoud van jonge gezinnen in de wijk bindt winkels en tal van voorzieningen aan de wijk. Op deze wijze is de financiële sector ook gebaat bij het creëren van voldoende speelplekken. Stedenbouwkundigen zijn niet alleen verantwoordelijk voor ontwerp en inrichting van de wijk. Ook het onderhoud behoort tot haar taak. Wanneer kwalitatief goede speelgelegenheden worden gecreëerd en de kinderen en omwonenden hierbij inspraak hebben, zullen deze wijkbewoners meer betrokkenheid voelen en tonen bij de speelplek. De speelplek zal vaker worden bezocht, waardoor de speelplek minder vervuild en minder vernield wordt. De gemeente bespaart hiermee op onderhoudsen schoonmaakkosten. Scholen kunnen de speelgelegenheden gebruiken om gymlessen te geven. Op deze wijze kan bespaard worden op kosten die doorgaans aan andere locaties worden uitgegeven. Sportverenigingen kunnen zich profileren door het geven van clinics en workshops. Hierdoor vergroten ze de kans op toetreden van de kinderen en jongeren tot de sportvereniging.

34

5

Beleidsthema : Sportvoorzieningen

5.1

Het beleidsthema toegelicht

5.1.1 Omschrijving Zoals ook is besproken in de omschrijving van het beleidsthema „voorzieningen‟, dient het realiseren van sportvoorzieningen niet alleen te worden gelezen als kwantitatief gegeven, maar zeer zeker ook in kwalitatieve termen, zoals de toegankelijkheid en aantrekkelijkheid van sportvoorzieningen. Ook is er de mogelijkheid om sportstimuleringsinitiatieven te organiseren die bijdragen aan de benutting van de sportvoorzieningen.

5.1.2 Visie van de overheid In de beleidsbrief „De kracht van sport‟ erkent staatssecretaris Bussemaker het belang van sport voor gezondheid en preventie. Hieronder een fragment uit de beleidsbrief (Bussemaker, 2007):

Sport heeft een duidelijke plaats gekregen in het Beleidsprogramma 2007-2011 Samen werken, samen leven. Het kabinet steunt de sport vooral om de maatschappelijke waarden waaraan sport een bijdrage levert. De maatschappelijke functie maakt de sport gewild én kansrijk voor het realiseren van belangrijke kabinetsdoelen: op het gebied van preventie en gezondheidszorg, jeugdbeleid, onderwijs, waarden en normen, integratie, wijken, veiligheid en internationaal beleid (Bussemaker, 2007).

Verder schrijft Bussemaker in haar beleidsbrief dat sport voor iedereen een sportieve, gezonde en veilige omgeving moet bieden. Negatieve (rand)verschijnselen die afbreuk doen aan de kracht van sport, namelijk het dienen van tal van maatschappelijke belangen waar miljoenen mensen bij betrokken zijn, moeten worden aangepakt. In de rapportage Sport 2008, uitgevoerd door het Sociaal en Cultureel Planbureau in opdracht van het Ministerie van VWS, wordt het belang van de locatie van de sportvoorziening benadrukt (Sociaal en Cultureel Planbureau, 2008). Wie sport wil beoefenen, moet zich in veel gevallen verplaatsen naar een specifiek daarvoor ingerichte locatie. Slechts voor een enkele sportieve activiteit hoeft men de deur niet uit. En omdat de uiteenlopende sportvoorzieningen tegenwoordig steeds vaker te vinden zijn in het buitengebied aan de rand van de steden, moet het belang van de mobiliteit voor de sport zeker niet worden onderschat (Sociaal en Cultureel Planbureau, 2008). De bereikbaarheid van sportvoorzieningen bepaalt voor een belangrijk deel de vervoerswijze die mensen kiezen om zich hierheen te verplaatsen. Hier spelen ook sociale veiligheid en verkeersveiligheid een belangrijke rol (Wendel Vos, 2002). In het Olympisch Plan 2028 wordt ook uitvoerig stilgestaan bij het belang van een optimaal sportklimaat. Het plan beschrijft een aantal fasen en heeft als doel dat de Olympische Spelen van 2028 worden toegewezen aan Nederland. Om dit te bereiken wordt tussen 2008 en 2016 veel geïnvesteerd in de opbouw van een samenhangend professioneel sportklimaat. Zo worden talent-


ontwikkelingsprogramma‟s ontwikkeld en uitgevoerd en investeringen gedaan in versteviging van de positie van de georganiseerde sport (bonden en verenigingen). Ook worden accommodaties gebouwd en/of aangepast. Nadrukkelijk wordt in projecten aandacht besteed aan de verankering van de sport in de samenleving en het vergroten van het draagvlak voor sport zodat daadwerkelijk een samenhangend sportklimaat kan ontstaan (NOC*NSF, 2009). De plannen van het Ministerie van VWS voor 2009 bevat expliciete beleidsdoelstellingen met betrekking tot sportdeelname. Zo wil de minister dat in 2011 minimaal 65% van de Nederlandse bevolking de RSO-norm (Richtlijn Sportdeelname Onderzoek) haalt, dat wil zeggen: minimaal twaalf keer per jaar aan sport doet (2003: 60%). In aanvulling daarop geldt dat de doelstelling van het Ministerie van VWS met betrekking tot het voldoen aan de combinorm is, dat in 2012 minimaal 70% van de volwassenen (63% in 2005) en 50% van de jeugdigen (4-17 jaar) aan de combinorm voldoen. Voor de jeugdigen gold in 2005 een percentage van ongeveer 40%. Tevens wil de minister dat in 2011 minimaal 38% van de Nederlandse bevolking lid is van een sportvereniging (2003: 36%). Zoals eerder vermeld worden er geen kwantitatieve normen gekoppeld aan het aantal en de toegankelijkheid, aantrekkelijkheid en bereikbaarheid van sportvoorzieningen. Ruim 10% van alle vrijetijdsverplaatsingen gebeurt ten behoeve van de sport. De gemiddelde afstand die men hiervoor per persoon per dag overbrugt, bedraagt circa één kilometer, wat overeenkomt met 8% van alle vrijetijdskilometers. Met andere woorden, de afgelegde afstand van en naar sportvoorzieningen blijft verhoudingsgewijs achter bij het aantal verplaatsingen dat men hiervoor maakt (Sociaal en Cultureel Planbureau, 2008). Samenvattend kan worden gesteld dat de overheid het belang van sport en sportverenigingen volledig erkend. Er is echter geen wet opgenomen waarin kwaliteit en kwantiteit van sportverenigingen worden beschreven of voorgeschreven. Naast het aanbieden van voldoende en toegankelijke sportvoorzieningen zijn er ook andere gerelateerde mogelijkheden die bijdragen aan daadwerkelijk gebruik van de sportvoorzieningen. Het aanbieden van sportprojecten is een van deze mogelijkheden. In onderstaande tekst worden deze mogelijkheden beschreven.

5.1.3 Toepassing(smogelijkheden) op gemeentelijk niveau Tot 2007 hebben veel gemeenten hun sportprojecten laten financieren uit Breedtesport Impulsgelden (BSI) en vanaf 2007 uit de Buurt-Onderwijs-Sport gelden (BOS) en Nationaal Actieplan Sport en Bewegen gelden (NASB). Zowel de BSI als de BOS zijn vanuit het Ministerie van VWS geïnitieerd. Het NASB is geïnitieerd vanuit VWS, NOC*NSF en het NISB. Gemeenten kunnen invulling geven aan hun projecten, mits doelstellingen gerelateerd zijn aan de doelstellingen die genoemd worden in het beleidsprogramma van het Ministerie van VWS (Bussemaker, 2007). Deze doelstellingen zijn het verbeteren, bevorderen en/of versterken van 1) preventie en gezondheid, 2) jeugdbeleid, 3) onderwijs, 4) waarden en normen, 5) integratie, 6) wijken en 7) veiligheid en internationaal beleid (Bussemaker, 2007).

36

Een vierde financiële impuls om het sportgedrag te bevorderen, de ‘Impuls brede scholen, sport en cultuur’, steunt gemeenten in het aanstellen van combinatiefunctionarissen die als doel hebben om de samenwerking tussen sport, onderwijs en cultuur te versterken. De impuls is door de bewindslieden van VWS en OCW, vertegenwoordigers van de Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG), NOC*NSF, Verenigde Bijzondere Scholen (VBS) en de Cultuurformatie in december 2007 ondertekend. In 2012 zullen er 2500 combinatiefunctionarissen werkzaam zijn binnen de sectoren onderwijs, sport en cultuur. Het belang dat aan de sportsector wordt toegekend wordt duidelijk als wordt gekeken naar de verdeling van de 2500 combinatiefunctionarissen. De helft is in dienst bij een werkgever in de sportsector en voert werkzaamheden uit die primair gericht zijn op verbetering van de sport. Uiteraard vanuit de intentie om het onderwijs en/of de cultuur hierbij te betrekken. Figuur 5.1 toont de afgesproken verdeling van de combinatiefuncties per sector (SGBO, 2009).

Figuur 5.1

Afgesproken verdeling van combinatiefuncties per sector (SGBO, 2009)

Met ingang van 2008 wordt er een structureel budget aan gemeenten toegekend om dit te realiseren. Een combinatiefunctie moet een gezamenlijk doel dienen, namelijk een meerwaarde hebben voor de (samenwerking

tussen)

onderwijs,

sport

en

cultuur.

Een

voorbeeld

is

een

leerkracht

bewegingsonderwijs die tevens werkzaam is als coach of trainer bij een vereniging. De impuls loopt van 2008 t/m 2012 en wordt uitgevoerd onder regie van de gemeenten. Gemeenten ontvangen een volledige financiële bijdrage van de rijksoverheid onder de voorwaarden dat ze deze bijdrage met eigen (niet-financiële) middelen verbinden en dat ze zich aan de doelstellingen en de realisering van een x-aantal (nieuwe) combinatiefuncties committeren (Hoogendijk, 2008). In een tussentijdse evaluatie is aangetoond dat het aantal aangestelde combinatiefunctionarissen ieder jaar volgens afspraak substantieel groeit. Gemeenten geven echter ook aan dat ze het moeilijk vinden om een kwaliteitstoekenning te geven aan de combinatiefunctionaris (SGBO, 2009). Echter, er kunnen nog zoveel goede sportstimuleringsprojecten worden geïnitieerd en er kunnen nog zoveel combinatiefunctionarissen worden aangesteld die bruggen proberen te slaan 37 Christelijke Hogeschool Windesheim | Lectoraat De Gezonde Stad en Bewegen Gezondheid en Welzijn Campus 2-6 | Postbus 10090 | 8000 GB Zwolle | 038 469 95 00 | www.windesheim.nl

tussen onderwijs, sport en cultuur; zolang de voorwaardelijkheden voor sportbeoefening niet of onvoldoende aanwezig zijn, zullen bewoners van een stad niet optimaal gebruik maken van de aanwezige sportfaciliteiten. De volgende voorwaarden zijn van invloed op het beleidsthema: 1) voldoende sportvoorzieningen (kwantiteit), 2) aantrekkelijk voorzieningen (aansluitend bij wensen en behoeften), 3) veilige voorzieningen, 4) goed bereikbare voorzieningen (met actief vervoer) en 5) schone voorzieningen. Veel gemeenten hebben sport en het faciliteren daarvan op de beleidsagenda staan. Toegankelijkheid en bereikbaarheid van de sportvoorzieningen is een onderwerp dat relatief weinig aandacht krijgt. Er zijn weinig gemeenten die bewust kiezen om sportvoorzieningen op bereikbare plekken te verwezenlijken (van den Heuvel, 2005), terwijl juist de toegankelijkheid en bereikbaarheid (met actief vervoer) bepalend is of individuen al dan niet de sportvereniging bezoeken.

5.2 Doelgroep 5.2.1 Eindgebruiker Het thema richt zich op alle inwoners van een stad die in staat zijn deel te nemen aan sport.

5.2.2 Intermediairen De (beleid)sectoren die zich zouden kunnen inzetten voor voldoende sportvoorzieningen zijn: Stedenbouwkundigen, vervoerskundigen, milieukundigen, sportverenigingen, recreatieverenigingen, bedrijven, scholen en kinderopvang, gezondheidsmakelaars, wijkbewoners.

5.3 De relatie tussen het beleidsthema en gezondheid De overheid benoemt een aantal aspecten waarvan ze van mening is dat deze aspecten in relatie staan tot sport en sportvoorzieningen. Onder andere: preventie, gezondheidszorg, jeugdbeleid, onderwijs, waarden en normen, integratie, wijken en veiligheid zijn gebaat bij sportdeelname. Meer bewegen en sporten heeft een gunstige invloed op de gezondheid (lichamelijk, geestelijk en maatschappelijk welzijn). Door de aanwezigheid van voldoende, aantrekkelijke sportvoorzieningen zal er meer gesport worden en daarnaast zal, als de toegankelijkheid goed is, er meer gebruik gemaakt worden van actief vervoer (lopen en fietsen) om ernaar toe te gaan. Wanneer sportfaciliteiten buiten het woongebied liggen, zullen bewoners vaker gebruik maken van passief vervoer, zoals het openbaar vervoer en de auto. En dat terwijl een sportveld, sintelbaan of fitnesscentrum in de wijk niet alleen stimulerend is voor het gebruik ervan, maar ook voor het gebruik van actief vervoer ernaartoe (de Bruijn, 2006). Een andere studie toont aan dat de factoren 1) grote afstand naar recreatieve faciliteiten, 2) een niet prettige omgeving voor lichamelijke activiteit, 3) onveilig voelen voor criminaliteit en verkeer en 4) weinig geschikte bestemmingen in de buurt, geassocieerd worden met obesitas (Boehmer, 2006). Derhalve dient aandacht besteed te worden aan de veiligheid, met name op de route naar de sportvoorziening en om en rond de sportvoorziening. Slechte toegankelijkheid tot sport en recreatie voorzieningen voor mensen met een lagere sociaal 38

economische status draagt bij aan verminderde lichamelijke activiteit en een hogere prevalentie van overgewicht (Gordon-Larsen, 2006). Goede wegen naar de voorzieningen zijn derhalve essentieel. Denk hierbij aan goede verlichting en veiligheid. Meer informatie over veilige fiets en wandelroutes is gegeven in de uitwerking van het beleidsthema: actief vervoer. Bovenstaande leidt tot een aantal aanbevelingen.

5.4 Aanbevelingen Op basis van de bovenstaande informatie zijn enkele aanbevelingen geformuleerd die bij kunnen dragen aan het creëren van een sportvoorzieningen.

Gymlokalen kunnen na schooltijd gebruikt worden voor sporten beweegactiviteiten voor wijkbewoners. Hetzelfde geldt voor faciliteiten die aanwezig zijn bij gezondheidscentra, winkels en bedrijven; denk ook aan parkeerterreinen. Vanwege een gebrek aan functiemenging staan gymlokalen of faciliteiten van bedrijven en gezondheidscentra gedurende de dag veelal leeg, waardoor mogelijkheden om te bewegen onbenut blijven (Storm, 2006). Enkele gemeenten hechten belang aan meervormig ruimtegebruik. Dit houdt in dat de complexen voor meer en andere dan de traditionele gebruikers toegankelijk worden gemaakt . Dit wordt gedaan door middel van bredere openstelling, verrijking met vrij toegankelijke

recreatieve

voorzieningen

en

het

(laten)

aanbieden

van

recreatieve

(sport)activiteiten onder begeleiding (van den Heuvel, 2005). Zorg ervoor dat sportvoorzieningen zoveel mogelijk in de wijk of stad zijn gesitueerd. Dit zorgt voor een betere bereikbaarheid en stimuleert actief vervoer. Zorg voor veilige fietsen wandelroutes naar de sportvoorzieningen. Denk hierbij onder andere aan verlichting en vermijdt fietstunnels en routes die niet overzichtelijk zijn. Maak gebruik van toezicht vanuit de aanwezige bebouwing. Zorg voor de aanstelling van een of meerdere combinatiefunctionarissen die bruggen kunnen slaan tussen onderwijs, cultuur en de sport.

5.5 Winst voor betrokken partijen Het blijkt dat voldoende en toegankelijke sportvoorzieningen in een wijk bijdragen aan een reductie van overlast en vernielingen door de toename van sociale controle en levendigheid rondom de sportvoorzieningen. Zo zijn alle betrokkenen bij de aanleg van een sportveld in een achterstandswijk in Almere het erover eens dat het sportveld van grote meerwaarde is voor het terugdringen van overlast in die wijk. Er gaat volgens hen een preventieve kracht uit van het sportveld om jongeren op het rechte pad te houden (Romijn, 2008). Reductie van overlast, vernielingen en criminaliteit levert voordeel op aan meerdere sectoren (o.a. Economische Zaken, Milieu, Zorg, Algemene Zaken, Ruimtelijke Ordening, Onderhoud).


Nabij sportvelden blijkt de waarde van grond relatief hoog. Dit kan komen door de ligging van de sportvelden of door een positieve invloed van de aanwezigheid van deze accommodaties. Maar het kan ook zijn dat juist in de omgeving van sportvelden duurdere huizen zijn gebouwd (Sociaal en Cultureel Planbureau, 2008). Dit houdt in dat het aanleggen van toegankelijke sportvoorzieningen in de wijk een financiële impuls geeft aan de wijk en/of stad. Aedes, branchevereniging van woningcorporaties in Nederland heeft onderzoek uitgevoerd naar de waarde van woningen in Amsterdam. Het blijkt dat de waarde van een woning met uitzicht op een sportveld wel 6,5% hoger kan uitvallen. Ook als het sportveld niet erg goed onderhouden is, is de woning toch nog meer waard. Bij slechter onderhouden velden valt de waarde van een woning in de buurt toch nog 3,2% hoger uit. Niet alleen sportvelden of andere buitensportvoorzieningen zorgen voor een hogere waarde. Ook trapveldjes, zoals Cruyff Courts, doen de waarde van omliggende huizen stijgen. De waarde loopt dan met 5,3% op bij goed onderhoud en met 2,8% bij voldoende onderhoud (Cobouw, 2009).

40

6

Beleidsthema : Natuurlijke elementen

6.1


6.1.1 Omschrijving Onder natuurlijke elementen wordt niet alleen groen (bomen, planten), maar ook het gebruik van water, hout en steen verstaan. In dit beleidsthema gaat de meeste aandacht uit naar het gebruik van groen in de wijk.

6.1.2 Visie van de overheid Het Ministerie van LNV erkent het belang van natuurlijke elementen in een wijk. Het natuur- en landschapsbeleid dat door LNV wordt ontwikkeld en uitgevoerd of dat LNV laat uitvoeren, schept de mogelijkheid voor meer recreatie en bewegen in de natuur. Het gaat hier om het scheppen van een aantrekkelijke en uitnodigende omgeving om in te bewegen. Het Ministerie van LNV initieert, in samenwerking met de ministeries VROM, OCW, VWS en EZ, tal van projecten die gericht zijn op het gebruik maken van natuurlijke elementen. Ook in een stad of wijk. Daarnaast laat LNV onderzoek verrichten: onder andere naar speelgedrag in groen (van den Berg, 2007; Ministerie van LNV, 2006, 2008) en naar de invloed en potentie van groen in een wijk (Berg, 2001; Vreke, 2007).

6.1.3 Toepassing(smogelijkheden) op gemeentelijk niveau De Nota Ruimte heeft in navolging van het onderzoek Groene Meters van Alterra een norm van minimaal 75m2 openbaar groen per woning vastgesteld (Bezemer, 2003). De groene omgeving zou zich binnen een straal van drie kilometer rondom de woning moeten bevinden om het meeste effect te sorteren (Hartog, 2006; Verheij, 2006). Onderzoek naar tien grote steden in Nederland toont aan dat vijf van de tien voldoen aan de norm wanneer gekeken wordt naar de aanwezigheid van groen binnen de bebouwde kom. Als echter wordt gekeken naar de typen groen die kunnen worden onderscheiden, blijkt dat gemiddeld ongeveer 50% van het groen als toegankelijk groen (bos, dagrecreatief terrein, parken, plantsoenen) kan worden beschouwd. Figuur 6.1 toont de verdeling van groen binnen de bebouwde kom over verschillende typen groen. Verreweg het grootste gedeelte (77%) van groen binnen de bebouwde kom bestaat uit: parken en plantsoenen (35%), sportterreinen (23%) en overig agrarisch gebruik (19%). Er zijn aanwijzingen dat groen een positieve bijdrage kan leveren aan diverse (beleids)terreinen, maar naast de genoemde adviesnorm zijn er geen wettelijke bepalingen gedaan met betrekking tot het inpassen van natuurlijke elementen in de wijk.


Figuur 6.1

Verdeling van groen binnen de bebouwde kom van 10 grote steden in Nederland over

verschillende typen (Bezemer, 2003)

6.2 Doelgroep 6.2.1 Eindgebruiker Het beleidsthema richt zich op alle wijkbewoners (volwassenen, kinderen).

6.2.2 Intermediairen Er zijn veel partijen die een rol kunnen spelen bij het realiseren van natuurlijke elementen: Milieukundigen, stedenbouwkundigen, gemeentelijke beleidsmedewerkers van sectoren groen, woningcorporaties, projectontwikkelaars, landschapsarchitecten, hoveniers, gezondheidsmakelaars, werkgevers, wijkbewoners. Naarmate meer van bovenstaande partijen een rol hebben bij de (her)inrichting of het ontwerp van natuurlijke elementen, dit de kwaliteit van (her)inrichting of het ontwerp ten goede komt.

6.3 De relatie tussen het beleidsthema en gezondheid Groen kan op verschillende wijzen aanwezig zijn in een wijk: als beleefgroen (bos, dagrecreatief terrein, parken, plantsoenen, grasvelden, speelvelden) en kijkgroen (verticaal groen, bomen, geveltuintjes). Er zijn tal van studies die aantonen dat groen een positieve invloed heeft op de lichamelijke activiteit en zich positief verhoudt tot andere gezondheidskenmerken.

42

6.3.1 Natuurlijke elementen en lichamelijk welzijn Een „uitnodigende‟ omgeving is een belangrijke stimulerende factor om (meer) te gaan bewegen. Eén van de aspecten die een omgeving uitnodigend maakt, is de aanwezigheid van natuurlijke elementen (Ball, 2001; Berrigan, 2002; Frumkin, 2003; Hillsdon, 1996; Owen, 2000). Een aantrekkelijke groene woon-, werk- of schoolomgeving zet aan tot wandelen of fietsen (Storm, 2006). Uit onderzoek blijkt dat aanwezigheid van groen in de wijk gelieerd is aan de prevalentie van overgewicht bij kinderen. In wijken met groen is die ongeveer 15% lager dan in vergelijkbare wijken zonder groen (Vreke, 2007). Dit verschil wordt verklaard uit aan de mate waarin de kinderen en jongeren lichamelijk actief zijn in hun wijk. De aanwezigheid van moestuinen en fruitbomen in de woon-, werk- of schoolomgeving stimuleert lichamelijke activiteit daarnaast ook nog via het tuinieren. Het zelf verbouwen van groente en fruit leidt tevens tot verhoogde consumptie van groente en fruit (Groenewegen, 2006). Een ander positief effect van groen op het lichamelijk welzijn is dat groen fijn stof absorbeert en zo een bijdrage levert aan de luchtkwaliteit. Bladeren houden fijn stof vast en zetten koolmonoxide om in zuurstof. Dit heeft een gunstig effect op het cardiorespiratoir systeem. In drukke verkeersstraten kunnen bomen er echter juist de oorzaak van zijn dat relatief veel fijn stof in de straat blijft hangen (Bruse, 2002). Water is een bijzondere vorm van een ruimtelijk stedelijk element. Het is meestal niet te betreden en kan in verband met verdrinkingsgevaar voor kinderen gevaarlijk zijn. Toch kan het een waardevol element zijn in de directe woonomgeving. Water geeft bijzondere aanleidingen tot lichamelijke activiteit: bijvoorbeeld vissen, schaatsen, zwemmen en dammetjes maken. Deze „speelaanleidingen‟ vergroten de speelruimte van kinderen en kunnen daarmee een belangrijke bijdrage leveren aan het beweeggedrag van kinderen. In het TNO onderzoek is een positieve relatie tussen water en het beweeggedrag van kinderen gevonden (Vries de, 2007).

6.3.2 Natuurlijke elementen en geestelijk welzijn Het kijken naar of beleven van groen levert herstel van stress en beperking van aandachtsmoeheid op. Ook de stemming, het concentratievermogen, de zelfdiscipline en fysiologische stress worden positief beïnvloed door het kijken naar en beleven van groen. Dit geldt zowel voor volwassenen als voor kinderen (Faber Taylor, 2002; Gezondheidsraad en Raad voor Ruimtelijk Milieu- en Natuuronderzoek, 2004; Groenewegen, 2006; Maas, 2006). Ook de aanwezigheid van andere natuurlijke vormen dan groen werkt stressverlagend (Maas, 2006). Groen kan bijdragen aan geluidssanering door het dempen en verstrooien van lawaai. Ook dit reduceert stress. Meer groen in de directe omgeving sorteert met name effecten in de gezondheidsbeleving van ouderen, jeugdigen en mensen met een lage sociaal-economische status. Groen heeft ook een positieve invloed op psychische aandoeningen. Zo blijkt dat bij kinderen met de chronische aandachtsstoornis ADHD contact met, dan wel het spelen in een natuurlijke omgeving de symptomen van ADHD verminderen (Gezondheidsraad en Raad voor Ruimtelijk Milieu- en Natuuronderzoek, 2004; Kuo, 2001). Het plaatsen van planten op de werkplek heeft een aantoonbare positieve invloed op de productiviteit bij


creatief werk. Dat blijkt uit onderzoek van TNO, in samenwerking met de Vereniging van Hoveniers en Groenvoorzieners (VHG) (VHG, 2009).

6.3.3 Natuurlijke elementen en maatschappelijk welzijn Groene openbare voorzieningen en kleinschalig buurtgroen vergemakkelijken sociale contacten (Koedoot, 2005). Mensen met veel sociale contacten voelen zich gezonder en leven langer. Meer en/of betere sociale contacten hebben een effect op het voorkomen van hart- en vaatziekten, depressie en verlies van cognitieve functies (Gezondheidsraad en Raad voor Ruimtelijk Milieu- en Natuuronderzoek, 2004). Sociale contacten gaan vereenzaming van ouderen tegen, sociale contacten tussen buurtbewoners leidt tot sociale controle, het aanspreken op asociaal gedrag en het gezamenlijk oplossen van problemen. Hierdoor wordt de buurt veiliger (Alleman, 2005; Bruinsma, 2004; Vreke, 2006). Door aanwezigheid van bomen in de straat wordt meer gebruik gemaakt van de openbare ruimte (Coley, 1997). Ander onderzoek toont aan dat een (iets) groenere leefomgeving ook bijdraagt aan de afname van criminaliteit (Kuo, 2001).

6.4 Aanbevelingen Op basis van de bovenstaande informatie zijn enkele aanbevelingen geformuleerd die kunnen bijdragen aan het creëren van groene en andere natuurlijke elementen. Sommige aanbevelingen zijn voorzien van een illustratie.

Voldoe aan de groen-norm: 75 m2 openbaar groen per woning binnen een straal van drie kilometer binnen de woning). Streef ernaar om uitsluitend toegankelijk groen (bos, dagrecreatief terrein, parken, plantsoenen) mee te nemen binnen de groen-norm. Leg groen langs doorgaande fietsroutes (Foto 6.1) tussen voorzieningen zoals scholen, crèches, werk, winkel, wonen aan (IGZ, 2005).

Foto 6.1 44

Groen langs een doorgaande fietsroute

Ontsluit natuurgebieden door middel van het aanleggen van fietspaden, bruggen over water en (snel)wegen (IGZ, 2005). Door het bereikbaar maken van (middels actief vervoer) toegankelijk groen wordt de mogelijkheid voor lichamelijke activiteit gecreëerd. Creëer plekken waarbij water een rol speelt. Water heeft unieke kenmerken. Zo kan het mensen in staat stellen om te zwemmen, vissen, schaatsen, dammetjes te bouwen etcetera, waardoor de lichamelijke activiteit wordt bevorderd. Zorg voor structurele financiering voor de aanleg en onderhoud van het toegankelijk groen, als ook voor de wandelen fietsroutes door dit groen. Zorg

voor

speel-

en

klimbomen

in

de

stad.

Klimbomen

vallen

onder

de

gewone

aansprakelijkheidsregels – en dus buiten de Warenwetbesluit attractie- en speeltoestellen (Was) (Klap, 2008). Belangrijk is wel dat in de bomen niet hoger kan worden geklommen dan drie meter hoog. Daarvoor dienen obstakels te worden aangebracht of moeten takken gesnoeid worden. Foto 6.2 toont een perk met klimboom, waarvan de takken zijn gesnoeid zodat niet hoger dan 3 meter geklommen kan worden. Geschikte klimbomen en struiken zijn: Spaanse aak, hazelaar, haagbeuk, weichselboom, vogelkers, wilg, gewone vlier, zomereik, iep, es, mispel en grove den (Klap, 2008).

Foto 6.2

Perk met klimboom. Door het snoeien van takken kan niet hoger worden geklommen

dan drie meter

6.5 Winst voor betrokken partijen De aanwezigheid van natuurlijke elementen en met name toegankelijk groen, kan een positieve bijdrage leveren aan diverse welzijnsgebieden. Om die reden zijn er (in)direct veel partijen betrokken die voordeel hebben bij het gebruik van natuurlijke elementen in de wijk. Hieronder wordt puntsgewijs genoemd welke partijen om welke reden voordeel genieten: 45 Christelijke Hogeschool Windesheim | Lectoraat De Gezonde Stad en Bewegen Gezondheid en Welzijn Campus 2-6 | Postbus 10090 | 8000 GB Zwolle | 038 469 95 00 | www.windesheim.nl

-

Sectoren Economie, Wonen en Cultuur: Steden presenteren zich met groene kwaliteit als toeristisch en recreatief aantrekkelijk. Dat vertaalt zich in de omzet van het toeristisch en recreatief bedrijfsleven. In het Roerdal (Provincie Limburg) is er bijvoorbeeld sprake van een positief netto rendement van financiële investeringen in natuur. Door de aanwezigheid van natuur toerekenbare baten blijkt winst te ontstaan bij horeca, recreatie, vervoersbedrijven en detailhandel en door hogere waarde van de huizen (Wijnen, 2002). De verkregen meerwaarde van onroerend goed door de aanwezigheid van groen betaalt zich jaarlijks uit via hogere gemeentelijke belastinginkomsten (toeristenbelasting en onroerend zaak belasting) en via de belasting op verkoop van onroerend goed. De overheid in het Roerdal blijkt zijn investering in natuur in dat gebied via de BTW „terug te verdienen‟ (Wijnen, 2002). Voor Utrecht is voor 1997 geschat dat de directe aanwezigheid van groen jaarlijks één miljoen euro aan OZB revenuen genereert. Ook geldt dat, door het vergroenen van wijken of het openbaar groen te verbeteren de midden- en hogere inkomens aan de wijk/stad worden gebonden. Inwoners met midden- en hogere inkomens zijn nodig omdat zij diensten afnemen van lokale horeca en winkels, zij een bijdrage leveren aan de diversiteit van een wijk en zo ook aan de integratie van verschillende groepen in de samenleving (Vreke, 2006).

-

Sectoren Economie en Wonen: De waarde van onroerend goed neemt toe door de nabijheid van groen en water (Elzinga, 1997; van Leeuwen, 1997; Luttik, 2000, 1997). 12% Van de waarde van een huis is toe te schrijven aan open groen aan de achterkant; 7 % aan de aanwezigheid van een park voor of achter (Bervaes, 2003).

-

Sectoren Economie en Algemene zaken: Groen is goedkoop als indirecte effecten zouden worden meegerekend: 100 straatbomen kosten gedurende 40 jaar ongeveer 70.000 euro aan plantkosten en onderhoud (denk daarbij aan snoeien en herbestrating). Maar deze zelfde bomen leveren in geld uitgedrukt een bedrag op van 170.000 euro via bestrijding van luchtvervuiling, energiebesparing, waterretentie en bijdragen aan de waarde van omringend onroerend goed (McPherson, 2002).

-

Sector Wonen: een groene kwaliteit in de openbare ruimte kan bijdragen aan de architectonische vormgeving van de woonomgeving. Ook kan groen bijdragen aan de oriëntatie in buurt en stad (Raad Landelijk Gebied, 2005).

-

Sectoren Onderwijs en Cultuur: groen schept mogelijkheden voor de natuurbeleving en natuureducatie. Groene structuren kunnen het cultuurhistorisch besef bevorderen, bijvoorbeeld doordat mensen kunnen wonen in woonwijken met nog aanwezige oude landschappelijke structuren (Raad Landelijk Gebied, 2005).

-

Sectoren Wonen en Welzijn: de beschikbaarheid van parken en recreatiefaciliteiten leidt tot verbetering

van

de

veiligheid

in

de

openbare

ruimte.

Het

bieden

van

sportieve

tijdbestedingsmogelijkheden en ontmoetingsmogelijkheden aan jeugdigen leidt, samen met andere maatregelen, tot vermindering van de onveiligheid (Raad Landelijk Gebied, 2005).

46

7

Beleidsthema : Bewegingsonderwijs

7.1


7.1.1 Omschrijving De uitwerking van dit beleidsthema richt zich zoveel mogelijk op de rol van de fysieke omgeving in de zorg voor voldoende en kwalitatief goed bewegingsonderwijs. Dit door onder meer inzichtelijk te maken op welke locaties bewegingsonderwijs kan plaatsvinden.

7.1.2 Visie van de overheid Sinds 2008 is de alliantie School en Sport (ministeries OCW en VWS en NOC*NSF) overgegaan in het beleidskader Sport, Bewegen en Onderwijs. Aan de hand van het beleidskader wordt gestreefd naar meer sportdeelname en beweging door de schoolgaande jeugd. Dit uit zich in onder andere de volgende doelstellingen: 1) het percentage jongeren (4-17 jaar) dat aan de combinorm (zie Tabel 2.3) voldoet is in 2012 minimaal 50% (2005: 40%), 2) preventie en vermindering van overgewicht, waarbij het doel is de gestage toename van overgewicht bij de jeugd om te buigen, 3) voorwaardelijkheden scheppen voor combinatiefunctionarissen: professionals die deels werkzaam zijn in het onderwijs en deels in de sport of in de cultuur, 4) toename van het aantal talentvolle sporters dat doorstoot naar de top, 5) toename van het aantal scholen dat hun leerlingen de beweegnorm wil laten halen en 6) een toename van het aantal scholen dat sport en bewegen gebruikt als instrument om onderwijsdoelen te bereiken. Streefdoel is dat in 2010 op 90% van de scholen voor alle kinderen gelegenheid is om minimaal een uur per dag te kunnen bewegen of sporten. De minister van OCW heeft in 2006 het primair onderwijs kerndoelen voorgeschreven (Ministerie van OCW, 2006). Op het terrein van beweging zijn de kerndoelen: • het leren zorg dragen voor de lichamelijke en psychische gezondheid van henzelf en anderen. • het op een verantwoorde manier leren deelnemen aan de omringende bewegingscultuur en het leren ervaren en uitvoeren van de hoofdbeginselen van de belangrijkste bewegings- en spelvormen. • het op een respectvolle manier samen met anderen leren deelnemen aan bewegingsactiviteiten, afspraken maken over het reguleren daarvan, de eigen bewegingsmogelijkheden inschatten en daarmee bij activiteiten rekening houden.

Het Ministerie van OCW schrijft voor dat bij nieuwbouw van een basisschool moet worden uitgegaan van drie klokuren bewegingsonderwijs per week per groep (groepen 3 t/m 8 van het basisonderwijs). In tegenstelling tot normen bewegingsonderwijs voor primair en voortgezet onderwijs, is er binnen het mbo geen verplicht aantal uren bewegingsonderwijs gesteld. Van de niet op sport gerichte mboopleidingen heeft minder dan de helft een verplicht sportaanbod. Op een kwart van de opleidingen is het aanbod facultatief; een derde van de opleidingen heeft geen enkel aanbod (Duijvestijn, 2006). Het facultatieve aanbod bestaat meestal uit incidentele schoolsporttoernooien en/of schoolfitness. Slechts 47 Christelijke Hogeschool Windesheim | Lectoraat De Gezonde Stad en Bewegen Gezondheid en Welzijn Campus 2-6 | Postbus 10090 | 8000 GB Zwolle | 038 469 95 00 | www.windesheim.nl

weinig scholieren maken gebruik van het facultatieve aanbod. Het verplichte aanbod bestaat uit lessen lichamelijke opvoeding of deelname aan een sportoriëntatieprogramma. De omvang van het verplichte aanbod is vaak beperkt: het aanbod richt zich vooral op het eerste jaar van de opleiding en de verplichting geldt vaak een beperkt aantal weken per jaar. Er zijn nauwelijks opleidingen waar leerlingen het hele jaar door minstens twee uur per week verplicht sporten of bewegen. Binnen het beleidskader Sport, Bewegen en Onderwijs wordt daarom extra aandacht besteed aan het mbo. Mbo-instellingen kunnen aanspraak maken op subsidie voor het aanstellen van een sportcoördinator en het uitvoeren van een activiteitenplan. Sport en beweging worden daarbij ook ingezet voor de bestrijding van andere problemen die bij mbo-leerlingen veel voorkomen, zoals schooluitval en overgewicht (RVZ, 2009). Onder bestuurders en directies in het mbo lijkt een behoorlijk draagvlak te bestaan voor het herpositioneren van bewegingsonderwijs in het mbo. 80% Is er voorstander van om sport en bewegen op te nemen in de landelijke kwalificatiestructuur van het mbo (Duijvestijn, 2006). Scholen die zich willen profileren op het gebied van sport en bewegen kunnen zich sinds 2004 laten certificeren als „sportactieve school‟. De Koninklijke Vereniging voor Lichamelijke Opvoeding (KVLO) heeft hiervoor, in samenwerking met NOC*NSF, een certificaat ontwikkeld dat laat zien dat een school voldoet aan criteria zoals die door deze organisaties zijn opgesteld. Figuur 7.1 toont de criteria die gelden voor het toekennen van het certificaat „sportactieve school‟. Een school is „sportgeoriënteerd‟ als op alle schooldagen binnen en buiten de schooluren een passend sporten beweegaanbod wordt geboden voor alle leerlingen (van den Heuvel, 2008).

zorg en zorgverbreding voor de kinderen: zorg en zorgverbreding niet alleen voor de getalenteerde leerlingen maar ook voor leerlingen met achterstanden op het gebied van bewegen en sport schoolsportactiviteiten: structureel zijn er schoolsportactiviteiten voor alle leerlingen participatie en betrokkenheid: er is een engagement van het managementteam en ouders voor het totale programma van bewegen en sport, maar ook een betrokkenheid van de school bij sportstimuleringsprojecten gezondheid en welbevinden: structureel wordt er aandacht besteed aan thema’s rond bewegen en gezondheid en is er aandacht voor een actieve en gezonde leefstijl maatschappelijke betrokkenheid: in de school is er aandacht voor bijvoorbeeld sponsorlopen voor goede doelen of andere lokale of landelijke initiatieven randvoorwaarden: de schoolleiding ondersteunt het bewegingsonderwijs en sport vanuit een missie of onderwijskundige visie en vertaald deze visie ook in taakbeleid naar het personeel en geeft kaders aan om een sportactieve school te kunnen zijn. Voor het VO is een belangrijke voorwaarde om gecertificeerd te kunnen worden dat voor het vak LO wordt voldaan aan de urenborging zoals aangegeven in de wet (art. 6d WVO). Hierin staat dat een leerling over zijn gehele schoolcarrière respectievelijk 400 (vwo), 360 (havo) of 330 (vmbo) klokuren LO aangeboden moet krijgen. Het vakwerkplan voor het bewegingsonderwijs moet in de doelstellingen, kerndoelen, eindtermen en uren voldoen aan de wettelijk gestelde eisen. Indien de school afwijkt van bovengenoemd aantal uren zal er altijd een audit of interview met vertegenwoordigers van de school. Figuur 7.1

48

Criteria certificering sportactieve basisschool (KVLO, 2008)

De gedachte achter de certificering is dat ‘het belang van bewegen en sport in de ontwikkeling van kinderen onvoldoende is gediend met enkel het geven van de voorgeschreven lessen lichamelijke opvoeding’, aldus de KVLO (KVLO, 2008). Naast kwantiteit is dus vooral kwaliteit gewenst. Er wordt door de overheid niets vermeld over het benutten van de fysieke omgeving voor bewegingsonderwijs. Het NOC*NSF streeft naar multi-inzetbaarheid van sportaccommodaties en sportgelegenheden (NOC*NSF, 2009).

7.1.3 Toepassing(smogelijkheden) op gemeentelijk niveau Vakleerkrachten hebben een gespecialiseerde opleiding gevolgd aan een lerarenopleiding lichamelijke opvoeding (LO). Scholen voor primair onderwijs moeten de aanstelling van vakleerkrachten bekostigen uit hun algemene middelen (de lumpsum) waarin een geringe component voor vakonderwijs versleuteld zit. Er is geen specifieke vergoeding voor de inzet van vakleerkrachten of groepsleerkrachten, noch voor bewegingsonderwijs noch voor andere vakken. Het is aan de school zelf om hiervoor beleid te maken. Over de inzet van vakleerkrachten zijn verschillende gegevens in omloop. Enkele jaren geleden stelde de Inspectie van het Onderwijs vast dat op 40% van de basisscholen bewegingsonderwijs door een vakleerkracht werd verzorgd (Inspectie van het Onderwijs, 2005). Grote scholen en scholen in de grote steden werken vaker met vakleerkrachten dan kleine scholen en scholen in weinig verstedelijkte gebieden. Een enquête gehouden in het kader van de „Periodieke Peiling van het Onderwijsniveau‟ (PPON) binnen het bewegingsonderwijs uit 2006 komt tot een hoger cijfer: 60% van de basisscholen zou werken met een vakleerkracht (van Weerden, 2008). Mogelijk heeft dit verschil te maken met een afwijkende samenstelling van de steekproef van het PPON. Op de meeste scholen werken vakleerkrachten samen met de groepsleraar, waarbij beiden een deel van de lessen verzorgen of waarbij de groepsleerkracht de kleutergroepen en de vakleerkracht de hogere groepen voor zijn/haar rekening neemt. In bijna een kwart van de hogere groepen worden de lessen uitsluitend door een vakleerkracht verzorgd. Maar zelden (9% van de basisscholen) worden de lessen in alle groepen uitsluitend door vakleerkrachten verzorgd. Het vak heeft door een eigen wetsartikel zijn bijzondere status in het voortgezet onderwijs behouden. Doordat het aantal uren daarin echter niet zichtbaar is voorgeschreven, levert dit in de praktijk verwarring op. In het basisonderwijs wordt gemiddeld ongeveer 2 lesuren per week gymnastiek gegeven. In het voortgezet onderwijs wordt bewegingsonderwijs in principe gegeven door een vakleerkracht. Anders dan bij veel andere vakken, worden er nauwelijks onbevoegde docenten ingezet voor het vak bewegingsonderwijs. Dit heeft waarschijnlijk te maken met de risico‟s en aansprakelijkheid in geval van ongelukken (Inspectie van het Onderwijs, 2007). Volgens een enquête van de onderwijsinspectie die enkele jaren geleden werd gehouden, wordt er in het vmbo wekelijks ruim tweeënhalf uur (156 minuten) besteed aan bewegingsonderwijs; in het havo/vwo is dat iets minder (144 minuten per week). Hiermee wordt voldaan aan de voorgeschreven tijden. Scholen kunnen op diverse wijze ook nog verder actief zijn met het bevorderen van beweging (bijvoorbeeld sportweken, meedoen aan gemeentelijke sportacties, samenwerken met sportclubs, projecten als 49 Christelijke Hogeschool Windesheim | Lectoraat De Gezonde Stad en Bewegen Gezondheid en Welzijn Campus 2-6 | Postbus 10090 | 8000 GB Zwolle | 038 469 95 00 | www.windesheim.nl

'Club-extra' voor 'beweegarme leerlingen', sportaanbod in brede schoolverband en kinderopvang). Het is vooral aan scholen zelf om invulling te geven aan de wijze waarop zij bewegingsonderwijs willen geven. Dit geldt ook voor het VO, waar is voorgeschreven dat lichamelijke opvoeding in elk leerjaar, verspreid over het leerjaar moet worden gegeven. In de praktijk wordt twee maal per week bewegingsonderwijs gegeven.

7.2 Doelgroep 7.2.1 Eindgebruiker Het beleidsthema richt zich op scholieren (primair en voortgezet onderwijs, mbo).

7.2.2 Intermediairen Er zijn veel partijen die een rol kunnen spelen bij de totstandkoming van voldoende en kwalitatief goed bewegingsonderwijs: Vakleerkrachten, gemeentelijke beleidsmedewerkers van sectoren onderwijs en financiële zaken, stedenbouwkundigen, vervoerskundigen, directeuren van onderwijsinstellingen, besturen van onderwijsinstellingen, ouderraden, gezondheidsmakelaars, wijkbewoners. Naarmate meer van bovenstaande partijen een rol hebben bij het realiseren van voldoende en kwalitatief goed bewegingsonderwijs, komt dit de kwaliteit ten goede.

7.3 De relatie tussen het beleidsthema en gezondheid Tal van onderzoeken zijn gedaan naar de effecten van een kwalitatief goed beweegaanbod binnen het onderwijs op lichamelijke activiteit en gezondheid in ruime zin. Op de volgende bladzijden is een overzicht van deze effecten gegeven.

Een klassieke studie op dit terrein is die van Hervet (1952). In een experiment werd 26% van de tot dan toe voor de „andere‟ vakken ingeruimde lestijd besteed aan lichamelijke opvoeding en sport. Het bleek dat de schoolprestaties niet achteruitgingen, er waren minder disciplineproblemen, er was meer aandacht tijdens de lessen en er was minder schoolverzuim. Meer recent onderzoek komt tot soortgelijke resultaten. Een onderzoek van Shephard (1994) toonde aan dat basisschoolkinderen die vijf uur per week lichamelijke opvoeding krijgen significant betere schoolresultaten halen dan kinderen die het met 40 minuten per week moeten doen. Dwyer (2001) toonde eenzelfde soort verband aan. Er bleek een positieve relatie te zijn tussen fitheid en lichamelijke activiteit en de schoolprestaties. Ander onderzoek constateerde een positieve relatie tussen frequente deelname aan sporten bewegingsstimulerende activiteiten in het voortgezet onderwijs en betere schoolprestaties (Marsh, 2003). Er werd gesuggereerd dat dit het gevolg zou kunnen zijn van een grotere identificatie met school en met de waarden die op school belangrijk worden gevonden. Trudeau (2005) toonde aan dat het aannemelijk is dat de kwaliteit van het bewegingsonderwijs in belangrijke mate bepalend is voor de houding ten opzichte van lichamelijke activiteit en voor het beweeggedrag op latere leeftijd. 50

Kinderen die een adequate basis aan bewegingsvaardigheden hebben verworven leiden later in de jeugd en op oudere leeftijd een fysiek meer actief leven (van Berkel, 2008). Ook zijn er aanwijzingen dat leerlingen die les krijgen van een vakleerkracht op een aantal terreinen beter ontwikkelde bewegingsvaardigheden hebben (Malina, 1996).

7.4 Aanbevelingen Op basis van de bovenstaande informatie zijn enkele aanbevelingen geformuleerd die kunnen bijdragen aan het verbeteren van bewegingsonderwijs.

Zet een combinatiefunctionaris in voor het verbinden van sportverenigingen met de scholen. De combinatiefunctionaris speelt een belangrijke rol in het zorg dragen voor een zo goed mogelijk samenspel tussen scholen en verenigingen. Hierbij kan de combinatiefunctionaris ook aandacht besteden aan het optimaliseren van de fysieke omgeving voor de scholen en verenigingen. Zorg ervoor dat de gymzaal ook toegankelijk is buiten schooltijd. Zo kunnen er bijvoorbeeld naschoolse activiteiten plaatsvinden. Ook sporten buurtverenigingen zouden gebruik moeten kunnen maken van de gymzaal. Richt het schoolplein dusdanig in dat ook hier lessen bewegingsonderwijs kunnen worden gegeven. Hierdoor raken leerlingen zich bewust van de beweegmogelijkheden op het schoolplein. Laat lessen bewegingsonderwijs (af en toe) ook plaatsvinden op een locatie die daarvoor niet direct bestemd is. Denk hierbij aan parken, buitenspeelruimten en playgrounds (Foto 7.1). Hierdoor worden de leerlingen zich meer bewust van de sporten beweegmogelijkheden op deze locaties. Daarnaast heeft het een positieve invloed op sociale aspecten.

Foto 7.1

Deze Richard Krajicek Playground leent zich voor een les bewegingsonderwijs 51

Christelijke Hogeschool Windesheim | Lectoraat De Gezonde Stad en Bewegen Gezondheid en Welzijn Campus 2-6 | Postbus 10090 | 8000 GB Zwolle | 038 469 95 00 | www.windesheim.nl

Zorg voor het verkrijgen van het certificaat „sportactieve school‟ (Figuur 7.2). Dit draagt bij aan de mogelijkheid van leerlingen om zich optimaal te ontwikkelen op het gebied van sport en bewegen.

Figuur 7.2

Logo sportactieve school (KVLO, 2008)

Mbo-instellingen kunnen aanspraak maken op subsidie voor het aanstellen van een sportcoördinator en het uitvoeren van een activiteitenplan. Sport en beweging worden daarbij ook ingezet voor de bestrijding van andere problemen die bij mbo-leerlingen veel voorkomen, zoals schooluitval en overgewicht. Zet vakleerkrachten in om de kwaliteit van het bewegingsonderwijs te waarborgen.

7.5 Winst voor betrokken partijen Schooldirectie: het inzetten van vakleerkrachten LO dient gefinancierd te worden. Het is onbekend of de kosten opwegen tegen financiële baten. Echter, positieve uitstraling van de school, betere schoolprestaties en minder verzuim zijn niet-financiële baten die kunnen opwegen tegen de kosten. Daarnaast kan samenwerking met sportverenigingen, kinderopvang en/of buurtcentra ook een positieve werking hebben op nieuwe instroom van scholieren binnen de school. Leraren: Schoolprestaties verbeteren, er vindt minder schoolverzuim en schooluitval plaats en de houding van de leerlingen ten opzichte van school verbetert. Dit heeft een positieve invloed op de werkomstandigheden en resultaten van alle leraren. Sector Ruimtelijke ordening, schooldirectie, directie sportverenigingen, wijkverenigingen en/of kinderopvang: Door het gezamenlijk gebruik maken van eenzelfde locatie, is het aannemelijk dat hiermee kosten bespaard worden. Er is echter geen onderzoek gedaan naar de omvang van deze kostenbesparing.

52

8

Beleidsthema : Actief vervoer

8.1


8.1.1 Omschrijving Onder actief vervoer wordt het wandelen en fietsen verstaan. Steeds vaker verkiezen mensen de auto boven de fiets. Door het toegenomen autogebruik neemt de lichamelijke activiteit af en de lichamelijke inactiviteit toe. Het bevorderen van actief vervoer kan naast beweegstimulering tevens een positieve bijdrage hebben op bijvoorbeeld minder filevorming, uitstootgassen en een verbetering van de verkeersveiligheid.

8.1.2 Visie van de overheid Diverse ministeries (VWS, VROM, LNV) pleiten voor actief vervoer. Een van de rijksdoelen is een toename van 10% van het aantal mensen dat een half uur per dag wandelt (VWS, 2003). Als dat lukt, dan neemt het aantal ziektegevallen in de periode tot 2025 af met 1.400 per jaar door diabetes en hersenziekten en 1.500 per jaar door hartziekten en zullen er 2.400 mensen per jaar minder overlijden (Bemelmans, 2004). Een multidisciplinair team van vervoer- en gezondheidsdeskundigen heeft een wensbeeld geformuleerd waarin aanbevelingen worden gedaan om actief vervoer te stimuleren. Het wensbeeld houdt in dat ongeveer 50% van de bestaande wegen moet worden aangepast en dat alternatieve parkeerruimte moet worden gevonden. Het is niet reëel om te verwachten dat dit wensbeeld binnen enkele jaren wordt gerealiseerd, maar 2025 wordt haalbaar geacht. Het wensbeeld met betrekking tot ontwikkeling van de wegcategorieën is weergegeven in figuur 8.1 (Dol, 2009).

8.1.3 Toepassing(smogelijkheden) op gemeentelijk niveau Er zijn steden die actief vervoer hoog op de beleidsagenda hebben staan. Er is echter niet bekend hoeveel steden concreet aandacht besteden aan het stimuleren van actief vervoer en dit ook realiseren. In figuur 8.1 is de ontwikkeling van verschillende wegcategorieën weergegeven. Deze laat een positieve trend ten aanzien van actief vervoer zien (Dol, 2009).


Figuur 8.1

Ontwikkeling wegcategorieën (Dol, 2009).

30* zijn 30 km wegen met trottoirs, 50* zijn 50 km wegen met fietspaden

8.2 Doelgroep 8.2.1 Eindgebruiker Het beleidsthema richt zich op alle inwoners van een stad.

8.2.2 Intermediairen Er zijn veel partijen die een rol kunnen spelen bij het stimuleren van actief vervoer: vervoerskundigen, stedenbouwkundigen, projectontwikkelaars, gezondheidsmakelaars, milieukundigen, Fietserbond, Veilig Verkeer Nederland, CROW (nationaal kennisplatform voor infrastructuur, verkeer, vervoer en openbare ruimte), KpVV (Kennisplatform Verkeer en Vervoer), wijkbewoners, SOAB (Adviesbureau voor woning en leefomgeving), woningbouwcorporaties, scholen en onderhoudsdiensten. Naarmate meer van bovenstaande partijen een rol hebben bij de (her)inrichting of het ontwerp, komt dit de kwaliteit ten goede.

8.3 De relatie tussen het beleidsthema en gezondheid Recreatief wandelen en fietsen lijkt vooral te worden gestimuleerd door de factoren: 1) veiligheid, 2) aantrekkelijkheid van het straatbeeld, 3) de aanwezigheid van veel en diverse bestemmingen (Pikora, 2003) en 4) door de aanwezigheid van voldoende verkeerslichten en zebrapaden (Hume, 2009). Ook de continuïteit van de wandelen fietspaden (Berke, 2007; Pikora, 2003) en het realiseren van brede stoepen (Brownson, 2001) is belangrijk

om actief vervoer en daarmee lichamelijke activiteit te

stimuleren. De nabijheid van een park geeft ook aanleiding tot lichamelijke activiteit. Oudere vrouwen die binnen loopafstand van een park of wandelroute wonen (niet meer dan 20 minuten lopen) laten meer wandelactiviteit zien dan vrouwen die verder weg wonen (King, 2003). Ook de inrichting van

54

trajecten van en naar kindbestemmingen is bepalend voor de vervoerkeuze. Een combinatie van autoluwe zones rond scholen en veilige fietsroutes draagt ertoe bij dat jongeren meer gebruik maken van actief vervoer (Raad voor de Volksgezondheid en Zorg, 2009). Een manier om lichamelijke activiteit te bevorderen, is het realiseren van fietsstraten. Een fietsstraat is een straat die ingericht is als fietsroute, maar waarop ook auto's zijn toegestaan. Dit autogebruik wordt echter beperkt door het karakter en de inrichting van de fietsstraat. Een kenmerk is, net als bij het fietspad, de rode kleur van het asfalt. Gemeenten kunnen het beleid ten aanzien van actief vervoer vastleggen. Fietsstraten hebben veel voordelen. Door de herkenbaarheid, veiligheid, snelheid en het gegeven dat ze ruimte besparen en comfortabel zijn, is het aannemelijk dat mensen eerder kiezen voor de fiets (Bloemhof, 2005).

8.4 Aanbevelingen Op basis van de bovenstaande informatie zijn enkele aanbevelingen geformuleerd die kunnen bijdragen aan het stimuleren van een actief vervoer. Sommige aanbevelingen zijn voorzien van een illustratie.

Geef de wijkbewoners zeggenschap over de inrichting van hun wijk. Dit vergroot de sociale cohesie in de wijk en bevordert daarmee de veiligheid. Echter participatie van de wijkbewoners binnen het inrichtingsproces van de wijk kan ook bewegingsarmoede bevorderen. Bewoners kunnen immers geneigd zijn om te kiezen voor gemak en snelheid (auto voor de deur) in plaats van voor een autoluwe omgeving (auto op afstand van de woning). Probeer het passieve woon-werkverkeer te doen afnemen. Dit heeft een positieve invloed op lichamelijke activiteit en op de verkeersveiligheid. Een afname van het passieve woonwerkverkeer kan worden bereikt door voldoende arbeidsplaatsen (of telewerkcentra) in of dicht bij de wijk te realiseren. Realiseer verkeersvrije of verkeersluwe delen in de wijk. Dit verhoogt de verkeersveiligheid en het buitenspelen van kinderen. Beperk het net van verkeersaders tot die wegen die nodig zijn om te voorkomen dat verblijfsgebieden „overstroomd‟ raken door teveel en te snel rijdend autoverkeer. Realiseer parkeerplaatsen voor auto‟s op enige afstand (50 – 200 meter) van de woning. Bestuurders worden hierdoor gedwongen om van en naar de woning te lopen en kinderen kunnen buiten spelen doordat er minder wordt gereden in de wijk en geparkeerde auto‟s het zicht op en van de spelende kinderen minder belemmeren. Zorg voor verkeersremmende maatregelen, zoals 30 km/uurzones, verkeersdrempels en een homogeen snelheidsbeeld. Ook het instellen van stoplichten zodat de doorstroming gunstig is voor fietsers (groene golf voor fietsers), bevordert actief vervoer


Zorg voor goede straatverlichting. Het is belangrijk om de plaats, het aantal en het verlichtingstype af te stemmen op de functie van de omgeving. Houd daarbij rekening met het wegvallen van licht door bomen en andere objecten.

Foto 8.1

Straatverlichting

Voorzie 50 km-wegen van vrijliggende fietspaden en behoorlijke oversteek-voorzieningen. Is dat niet mogelijk, dan worden ze heringericht tot 30 kmstraat. Voorzie 30 km-straten van behoorlijke trottoirs of autovrije stroken. Is dat niet mogelijk dan worden ze heringericht als (woon)erf of autovrije straat. Zorg voor een aaneengesloten netwerk van (woon)erven, autovrije straten en groenstroken binnen verblijfsgebieden. Overweeg het realiseren van fietsstraten. Maak gebruik van kindlinten. Een kindlint is een route waarlangs kinderen zelfstandig, veilig en prettig naar allerlei kindbestemmingen kunnen lopen en/of fietsen. Schakel de expertise in van kennis- en adviesbureaus als: CROW (nationaal kennisplatform voor infrastructuur, verkeer, vervoer en openbare ruimte), KpVV (Kennisplatform Verkeer en Vervoer) en SOAB (Adviesbureau voor woning en leefomgeving).

8.5 Winst voor betrokken partijen Sector Wonen, Cultuur Economie: stimuleren van actief vervoer gaat gepaard met een toename van veiligheid, aantrekkelijkheid en continuïteit van de fietsen wandelpaden. Met name het vergroten van de aantrekkelijkheid zal een positieve uitwerking hebben op de sectoren Wonen, Economie en Cultuur. Mensen willen immers graag wonen nabij aantrekkelijke voorzieningen op het gebied van (actief) vervoer.

56

Sector financiën en gezondheidszorg: door het stimuleren van actief vervoer zal het aantal verkeersongevallen en de daarbij komende gezondheidskosten afnemen.


58

9

Slotbeschouwing

De beleidsthema‟s die in de hoofdstukken 3 tot en met 8 zijn beschreven en toegelicht, laten zien dat (de inrichting van) de fysieke omgeving een aanzienlijke rol kan spelen bij het bevorderen van gezondheid in het algemeen en lichamelijke activiteit specifiek. Naast de fysieke omgeving (built environment) zijn ook de sociale omgeving (social environment), individuele factoren (individuele determinanten) en klimaat en topografische omstandigheden (natural environment) bepalend voor de mate waarin lichamelijke activiteit bevorderd wordt. Figuur 9.1 toont deze factoren (Edwards, 2006). Daar waar al deze factoren integraal worden beïnvloed en waar alle actoren actief meewerken aan realisatie van gezondheidsverandering, is de kans dat lichamelijke activiteit wordt bevorderd optimaal. De beleidsthema‟s kennen een zelfde opzet waarin ze beschreven worden: 1) het beleidsthema toegelicht, 2) doelgroep, 3) de relatie tussen het beleidsthema en gezondheid, 4) aanbevelingen en 5) winst voor betrokken partijen. Paragraaf 9.1 geeft aan de hand van deze indeling een samenvatting van de zes beleidsthema‟s.

Figuur 9.1 2006)

Factoren die van invloed zijn op lichamelijke activiteit in een wijk of buurt (Edwards,

9.1 de beleidsthema’s: wat valt op? 9.1.1 De beleidsthema’s toegelicht Er kan worden gesteld dat diverse ministeries en gemeenten het belang van een integrale aanpak inzien en erkennen. De maatregelen en normen die van kracht zijn, worden genoemd en aanbevolen in beleidsnota‟s door diverse ministeries. De zes besproken beleidsthema‟s zijn actueel (Alleman,


2005; van Dijk, 2009) en kunnen overal in Nederland op lokaal niveau uitgevoerd worden. Het is echter opmerkelijk dat er nauwelijks concrete wetten en verplichtingen met betrekking tot de beleidsthema‟s worden geformuleerd. Weinig ministeries verbinden de beleidsthema‟s aan wettelijke bepalingen. Ook zijn er weinig gemeenten die daadwerkelijk integraal beleid voeren op basis van de beleidsthema‟s. De adviesnormen en -maatregelen die er zijn, worden door het merendeel van de gemeenten vaak niet gehaald of uitgevoerd. Er valt dus nog een aanzienlijke winst te behalen met betrekking tot realiseren van integraal beleid aan de hand van de beleidsthema‟s. De Raad voor de Volksgezondheid en Zorg omschrijft het belang van de voortrekkersrol die een gemeente kan en moet nemen als volgt:

Het intersectorale gezondheidsbeleid moet op diverse niveaus worden aangestuurd. Op lokaal niveau moeten gemeenten de regie kunnen nemen. Een regionale VTV kan daar helpen om zicht te krijgen op gemiste kansen. Dat betekent wel dat de deskundigheid en de capaciteit op het gebied van de volksgezondheid uitbreiding behoeft. Ook de samenwerking met de GGD moet verbeterd worden. Winst is ook mogelijk als het lokaal bestuur samenwerkt met zorgverzekeraars (en dat vastlegt in overeenkomsten en convenanten) in het terugdringen van bijvoorbeeld overgewicht en diabetes (Raad voor de Volksgezondheid en Zorg, 2009).

9.1.2 Doelgroep De eindgebruikers waar alle beleidsthema‟s zich op richten zijn de inwoners van de stad of wijk. Wel dient hierbij prioriteit te worden gegeven aan bewoners met een lage SES. Deze wonen vaak in achterstandswijken. Een toelichting hierop wordt gegeven in paragraaf 2.4. Met betrekking tot de genoemde intermediairs valt op dat de gezondheidsmakelaar bij ieder beleidsthema wordt genoemd. Deze kan fungeren als een sleutelfiguur die verbindingen legt tussen de verschillende beleidsterreinen en actoren (Storm, 2007). Ook de wijkbewoners worden herhaaldelijk genoemd als intermediair. Hiermee wordt bedoeld dat het belangrijk is om ook hen te betrekking bij de wijze waarop de beleidsthema‟s worden uitgevoerd. Bewonersparticipatie wordt erkend als belangrijk middel om draagvlak te creëren voor veranderingen in een wijk of stad (van Gils, 2008). Verder valt op dat stedenbouwkundigen, vervoerskundigen, projectontwikkelaars en milieukundigen bij (vrijwel) alle maatregelen als intermediair worden genoemd. Ze hebben dus een belangrijke rol bij diverse beleidsthema‟s en ter bevordering van lichamelijke activiteit. De volgende aspecten bevorderen een succesvolle participatie van de intermediairs die bij een beleidsthema betrokken zijn: 1) het benoemen en expliciteren van de gezamenlijke belangen, 2) een helder beleidskader om verbindingen te leggen tussen de verschillende beleidsterreinen, 3) structurele programmering van integraal beleid waardoor de kans op goede resultaten groter is dan wanneer dit alleen gekoppeld is aan concrete projecten, 4) het maken van duidelijke en concrete afspraken tussen de verschillende intermediairs en 5) de aanwezigheid van structurele intersectorale netwerken en financiering (Storm, 2007).

60

9.1.3 De relatie tussen de beleidsthema’s en gezondheid Voor alle beleidsthema‟s geldt dat er voldoende aanwijzingen zijn dat er een relatie is tussen de thema‟s en het bevorderen van lichamelijke activiteit en gezondheid, inclusief de preventie van overgewicht. Voor alle thema‟s geldt, dat deze leiden tot een verhoogde lichamelijke activiteit (bijvoorbeeld wandelen, fietsen, spelen, sporten). Hiermee hangt samen dat uivoering van de thema‟s kan leiden tot vermindering van overgewicht en obesitas. In drie van de zes thema‟s (voorzieningen, buitenspeelmogelijkheden, natuurlijke elementen) wordt deze samenhang beschreven. Andere positieve gezondheidseffecten die worden beschreven, zijn: toename van de (arbeid)productiviteit, reductie van hart- en vaatziekten en diabetes, stressreductie, veiligheid en een verbeterd concentratievermogen. Er kan geconcludeerd worden dat (her)inrichting van de wijk een belangrijke bijdrage kan leveren aan het stimuleren van lichamelijke activiteit en gezondheid.

9.1.4 Aanbevelingen Er worden, verdeeld over de zes beleidsthema‟s, in totaal 48 aanbevelingen gedaan. Er is geprobeerd zoveel mogelijk concrete en praktisch toepasbare aanbevelingen te beschrijven. De aanbevelingen zijn echter niet absoluut. Afhankelijk van de lokale situatie zijn de aanbevelingen meer of minder van toepassing en is aanvulling op de gegeven aanbevelingen wenselijk. Het valt op dat bij alle beleidsthema‟s wordt aanbevolen om de eindgebruiker te laten participeren bij de realisatie van de BT. Doelgroepparticipatie lijkt een belangrijke factor voor de effectiviteit van interventies en het realiseren van gezondheidsbevorderende doelen (NIGZ, 2009).

9.1.5 Winst voor de betrokken partijen Alle actoren hebben hun eigen belangen en prioriteiten. Om gezondheid als gemeenschappelijk doel te definiëren is het van belang om de actoren te kennen en de belangen en prioriteiten inzichtelijk te maken.

Andersom

moeten

de

actoren

geïnformeerd

worden

over

gezondheid,

gezondheidsdeterminanten en de samenhang daarvan met hun respectievelijke beleidsterrein. Een attitude verandering van deze sectoren is noodzakelijk om een gezamenlijke visie te formuleren en voor het bepalen van mogelijke bijdragen van andere sectoren aan het bestrijden van een gezondheidsprobleem. Hiervoor zijn structurele intersectorale netwerken en contacten nodig, waardoor betrokkenen samen kunnen werken aan de aanpak (Storm, 2007). De Raad voor Volksgezondheid en Zorg (2009) benoemt dat een motief voor actoren kan zijn dat gezondheidswinst niet louter doel op zich is, maar aanwijsbare voordelen heeft voor de actoren in kwestie. Er is dan sprake van parallelle belangen. Daarom is in het rapport dat voor u ligt getracht om, op basis van literatuur, informatie te geven over de te behalen voordelen voor de actoren. Er zijn echter weinig gegevens gevonden over de winst (in brede zin) die door de betrokkenen behaald kan worden bij uitvoering van integraal (gezondheids)beleid. Nog minder informatie is gevonden over kosten-baten analyses voor de verschillende actoren en/of sectoren. Met uitzondering van positieve rendementen


door het inpassen van natuurlijke elementen in de wijk is hierover geen informatie gevonden. Verder onderzoek naar winst en voordelen voor de actoren is daarom wenselijk.

62

Literatuur Alleman, T. A., Storm, I., Penris, M.J.E. (2005). Beweging en veiligheid in de wijk (No. 270014001). Bilthoven: RIVM. Baal van, P. H. M., Wit de, G. A., Feenstra, T. L., Boshuizen, H. C., Bemelmans, W. J. E., Jacobs van der Bruggen, M. A. M., Hoogenveen, R. T. (2006). Bouwstenen voor keuzes rondom preventie in Nederland. Bilthoven: RIVM. Bakker, I., Vries, S.I., van den Boogaard, C.H.M.H, van Hirtum, W.J.E.M, Joore, J.P., Jongert, M.W.A. (2008a). Playground van de toekomst. Succesvolle speelplekken voor basisscholieren. Leiden: TNO. Bakker, I. (2008b). Drie-generaties-speelplekken: Playgrounds van de toekomst? Groningen: nieuwsbrief CMO. Ball, K., Bauman, A., Leslie, E. (2001). Perceived environmental aesthetics and convenience and company are associated with walking for exercise among Australian Adults. Preventive Medicine, 33, 434-440. Bemelmans, W. J. E., Hoogenveen, R. T., Wendel-Vos, G. C. W., Verschuren, W. M. M., Schuit, A.J. (2004): RIVM rapport. Inschatting effecten van gezondheidsbeleid gericht op bewegen. Bilthoven: RIVM. Berg, A. v. d., Berg, M. van den. (2001). Van buiten word je beter, een essay over de relatie tussen natuur en gezondheid. Wageningen: Alterra. Berg van de, M., Dijk van, A., Stout, A., Swart, W. (2001). Gezondheidskaart sociaal economische gezondheidsverschillen. Rotterdam: GGD Rotterdam. Berg van den, A. (2007). Kom je buiten spelen: een advies over onderzoek naar de invloed van natuur op de gezondheid van kinderen. Wageningen: Alterra. Berke, E. M., Thomas, M. P, H., Koepsell, D., Vernez Moudon, A., Hoskins, R. E., Larson, E. D. (2007). association of the built environment with physical activity and obesity in older persons. American Journal of Public Health, 97, 486-492. Berkel, van M. e. a. (2008). Bewegingsonderwijs in het primair onderwijs. Zeist: Jan Luiting Fonds. Berrigan, D., Troiano, R. P. (2002). The association between urban form and physical activity in U.S. adults. American Journal of Preventive Medicine, 23(2, supplement), 74-79. Bervaes, J., Vreke., J. (2003). Groen is goud waard. Wageningen: Alterra. Bezemer, V., Visschedijk, P. A. M. (2003). Groene Meters. Wageningen: Alterra. Biddle, S., Fox, K. R., Boutcher S. H. (2000). Physical activity and psychological well-being. London: Routledge. Bloemhof, I., Ballast, J. (2005). Fietsstratenplan. Zwolle: Gemeente Zwolle.


Boehmer, T. e. a. (2006). What constitutes an obesogenic environment in rural communities? American Journal of Health Promotion, 20(6), 411-421. Bogaard, J. v. d., Reitzema, A.M. (2000). Recht op een kindvriendelijke omgeving. (No. 9). Rotterdam. Bosscher, R., Stegeman, H. (2005). Bewegen en Gedragsbeïnvloeding. Zwolle: Christelijke Hogeschool Windesheim. Brownson, R. C., Baker, E.A., Housemann, R. A., Brennan, L. K., Bacak, S. J. (2001). Environmental and policy determinants of physical activity in the United States. American Journal of Public Health, 91, 1995-2003. Bruijn de, G. J., Kremers, S. P. J., Lensvelt-Mulders G., de Vries H., van Mechelen, W., Brug J. (2006). Modeling individual and physical environmental factors with adolescent physical activity. American Journal of Preventive Medicine, 30, 507-512. Bruinsma, G. J. N., Bernasco, W., Elffers, H., Huisman, W., van der Laan, P., van der Leun, J. P., Luijkx, F., de Poot, C. J., Vanderveen, G. N. G., Wagenaar, H. C., & Weerman, F. (2004). De stad en sociale onveiligheid. Een state-of-the art van wetenschappelijke kennis in Nederland. Den Haag: Kluwer. Bruse, M. e. a. (2002). Measurements and model simulations in WP Micro. Bochum, Duitsland: Research Group Climatology, Ruh-University. Bussemaker, J. (2007). Beleidsbrief Sport: De kracht van sport. Den Haag:

Ministerie

Volksgezondheid, Welzijn en Sport. CBS. (2007). Permanent Onderzoek Leefsituatie, gezondheid en welzijn (POLS). Den Haag: CBS. Chorus, A. M. J., Hopman-Rock M. (2004). Chronisch zieken en bewegen. In: Trendrapport bewegen en gezondheid 2002/2003. Hoofddorp/Leiden: TNO. Cobouw. (2009). Woningen bij sportveld zijn meer geld waard. http://www.hypotheekcarriere.nl/ Retrieved 21 december, 2009 Cohen, D. A., McKenzie, T. L., Sehgal, A., Williamson, S., Golinelli, D., Lurie, N. (2007). Contribution of public parks to physical activity. American Journal of Public Health, 97, 509-514. Coley, R. L., Kuo, F. E., Sullivan, W.C. (1997). Where does community grow? The social context created by nature in urban public housing. Environment and Behavior, 29(4), 468-494. Cunningham, G., Michael, I. , 2004, 18(6): 435-443. (2004). Concepts guiding the study of the impact of the built environment on physical activity for older adults: a review of the literature. American Journal of Health Promotion, 18(6), 435-443. Curtis, S. R. (1982). The joy of movement in early childhood. New York: Teachers College, Columbia University. Dam ten, J. (2008). De Gezonde Stad, driemaal beter: leeft beter, woont beter, zorgt beter. Zwolle: Christelijke Hogeschool Windesheim. Damen, M., Giesbers, I. (2009). Speelvoorzieningen in de stad. Amsterdam: RIGO Research en Advies BV.

64

Diez Roux, A. V., Evenson, K. R., McGinn, A. P., Brown, D. G., Moore, L., Brines, S., Jacobs, D. R. (2007). Availability of recreational resources and physical activity in adults. American Journal of Public Health, 97, 493-499. Dijk van, S., van Kesteren, D. (2009). Evaluatie handleidingen lokaal gezondheidsbeleid. Bijlage bij het RIVM Rapport ‘Leefstijlinterventies in Nederland’. Bilthoven: RIVM Centrum Gezond Leven. Dijkman, M. (2003). Wat beweegt kinderen om te bewegen? Maastricht: Universiteit Maastricht. Dol, M., Kips, E., Schepel, S., Schouten, B., Schouten, M., Zomervrucht, J. (2009). Childstreet 2009. Kinderen veilig, gezond en mobiel op straat. Delft: the International Institute for the Urban Environment (IIUE). Duijvestijn, P., Lagendijk, E., Flight, S. (2006). De plek van bewegen en sport in het MBO. Onderzoek in opdracht van de ministeries van OCW en VWS. Amsterdam: DSP-Groep. Dwyer, T., Sallis, J. F., Blizzard, L., Lazarus, R., & Dean, K. (2001). Relation of academic performance to physical activity and fitness in children. Pediatric Exercise Science, 13, 225-238. Dyck van, D., Deforche, B., Cardon, G., de Bourdeaudhuij, I. (2009). Neighbourhood walkability and itsparticular importance for adults with a preference for passive transport. Health & Place, 15, 496-504. Edwards, P., Tsouros, A.D. (2006). Promoting physical activity and active living in urban environments: the role of local governments. Copenhagen: World Health Organisation. Edwards, P., Tsouros, A.D. (2008). A healty city is an active city: a physical activity planning guide. Copenhagen: World Health Organisation. Ekeland, E., Heian, F., Hagen, K. B., Abbott, J., Nordheim, L. (2004). Exercise to improve self-esteem in children and young people. The Cochrane Database of Systematic Reviews, 2004(1). Elzinga, G. (1997). Recreatie dicht bij huis: economie en wonen. Den Haag: Stichting Recreatie, Kennis- en Innovatiecentrum. Faber Taylor, A., Kuo, F. E., Sullivan, W. C. (2002). Views of nature and self-discipline: evidence from inner city children. Journal of Environmental Psychology, 22, 49-63. Frank, L., Schmid, T. L., Sallis, J. F., Chapman, J., Saelens, B. E. (2005). Linking objectively measured physical activity with objectively measured urban form: findings from SMARTRAQ. American Journal of Preventive Medicine, 28(2), 117-125. Frumkin, H. (2003). Healthy places: Exploring the evidence. American Journal of Public Health, 93, 1451-1456. Gezondheidsraad (2003). Overgewicht en obesitas. Den Haag: Gezondheidsraad. Gezondheidsraad en Raad voor Ruimtelijk Milieu- en Natuuronderzoek. (2004). Natuur en gezondheid. Invloed van natuur op sociaal, psychisch en lichamelijk welbevinden. Den Haag: Gezondheidsraad en RMNO. th

Gils van, J. (2008). Making a city child friendly is safeguarding its future. Paper presented at the 4 European Congress "Child in the City", Rotterdam.


Gordon-Larsen, P., McMurray, R.G., Popkin, B.M. (2000). Determinants of adolescent physical activity and inactivity patterns. Journal of Pediatrics, 105(6), e83. Gordon-Larsen, P., Nelson, M. C., Page, P. H., Popkin, P. M. (2006). Inequality in the built environment underlies key health disparities in physical activity and obesity. Journal of Pediatrics, 117(2), 417-424. Groenewegen, P. P., van den Berg, A., de Vries, S., Verheij, R. A. (2006). Vitamin G: effects of green space on health, well-being, and social safety. BioMed Central Public Health, 149(6). Hartog, F. R. J. d., Bronkhorst, M.J., Moerman, M., Wilgenburg, R. van. (2006). De Gezonde Wijk: een onderzoek naar de relatie tussen fysieke wijkkenmerken en lichamelijke activiteit. Amsterdam: EMGO Instituut. Hervet, R. (1952). Vanves, son experience, ses perspectives. Revue de l’Institut de Sport, 24, 4-6. Heuvel van den, M., Roques, C. (2005). Koers naar een sportieve stad. 's-Hertogenbosch: W.J.H. Mulier Instituut. Heuvel van den, M., van Schendel, M. (2008). Startrapportage monitoring- en evaluatie van Tijd voor Sport, Samen voor Sport en de Kracht van Sport. Den Bosch: W.J.H. Mulier Instituut. Hildebrandt, H. (2008). Trendrapport Bewegen en Gezondheid 2006/2007. Hoofddorp/Leiden: TNO. Hillsdon, M., Thorogood M. (1996). A systematic review of physical activity promotion strategies. British Journal of Sports Medicine 30, 84-89. Hoogendijk, M. (2008). De Combinatiefunctionaris. Lichamelijke Opvoeding, 7, 6-8. Hume, C., Timperio, A., Salmon, J., Carver, A., Giles-Corti, B., Crawford, D. (2009). Walking and cycling to school predictors of increases among children and adolescents. American Journal of Preventive Medicine, 36(3), 195-200. Hurk van den, K., van Dommelen, P, de Wilde, J. A., Verkerk, P. H., van Buuren S., HiraSing, R. A. (2006). Prevalentie van overgewicht en obesitas bij jeugdigen 4-15 jaar in de periode 20022004. Leiden: TNO. IBO (2007). Eindrapportage van de werkgroep IBO preventie. Den Haag: Interdepartementaal beleidsonderzoek. IGZ (2005). Staat van de Gezondheidszorg. Openbare gezondheidszorg: hoe houden we het volk gezond? Den Haag: IGZ. Inoue, S., Murase, N., Shimomitsu, T., Ohya, Y., Odagiri, Y., Takamiya, T., Ishii K., Katsumura, T., Sallis, J. F. (2009). Association of physical activity and neighborhood environment among Japanese Adults. Preventive Medicine, 48(4), 321-325. Inspectie van het Onderwijs (2005). Toezichtkader primair onderwijs 2005. Utrecht: Inspectie van Onderwijs. Inspectie van het Onderwijs (2007). Onderwijstijd in vo en bve. Resultaten van het inspectieonderzoek in het voorjaar van 2007. Utrecht: Inspectie van het Onderwijs. King, W. C. (2001). Interventions to promote physical activity in older adults. Journal of Gerontology and Biological Sciences and Medical Science, 56(2), 36-46.

66

King, W. C. (2003). The relationship between convenience of destinations and walking levels in older women. American Journal of Health Promotion, 18(1), 74-82. Klap, P. (2008). Klimbomen in de stad, gezonde ruimtevreters. Tuin en Landschap, 2008(18), 36-37. Koedoot, M., de Haan, H. J. (2005). In de buurt van de stad: sociaal-ruimtelijke analyse van de buurt Hoogstede-Klingelbeek voor stedelijk ontwerp. Wageningen: Wetenschapswinkel Wageningen UR. Kreijl van, C. F., Knaap, A. G. A. C., Busch, M. C. M., Havelaar, A. H., Kramers, P. G. N., Kromhout, D., van Leeuwen, F. X. R. (2004). Ons eten gemeten. Gezonde voeding en veilig voedsel in Nederland. Houten: RIVM. Kuo, F. E., Sullivan, W. C. (2001). Environment and crime in the inner-city: Does vegetation reduce crime? Environment and Behavior, 33(3), 343-367. KVLO (2008). http://.schoolensport.nl/ Retrieved 16 juni 2008 KWF Kankerbestrijding (2005). De rol van lichaamsbeweging bij preventie van kanker. Van Signaleringscommissie

Kanker

van

KWF

Kankerbestrijding.

Den

Haag:

KWF

Kankerbestrijding. Laeven, M., van de Krogt, S., Nijboer, C., Stiggelbout, M. (2006). Integraal gezondheidsbeleid ten aanzien van de preventie van overgewicht. Gouda: GGD Hollands Midden te Gouda, Gemeente Waddinxveen en NIGZ. Larson, N. I., Story, M. T., Nelson, M. C. (2009). Neighborhood environments disparities in access to healthy foods in the U.S. American Journal of Preventive Medicine, 36(1), 74-81. Lee, I. M., Skerrett, P. J. (2001). Physical activity and all-cause mortality: what is the dose-response relation? Medicine & Science in Sports & Exercise, 33(6 supplement), 493-494. Leeuwen van, M. G. A. (1997). De meerwaarde van groen voor wonen; een regionale analyse. Den Haag: LEI. Lenthe van, F. J. B., J. (2007). Exploring environmental determinants of physical activity. Public Health, 122, 329-330. Leyden, K. M. (2003). Social capital and the built environment: the importance of walkable neighborhoods. American Journal of Public Health, 93(9), 1546-1551. Li, F., Fisher, K., Brownson, R., Bosworth, M. (2005). Multilevel modelling of built environment characteristics related to neighbourhood walking activity in older adults. Journal of Epidemiology and Community Health, 59(7), 558-564. Lucht van der, F., Verweij, A. (2009). Sociaaleconomische gezondheidsverschillen samengevat. Bilthoven: RIVM. Luttik, J. (2000). The value of trees, water and open space as reflected by house prices in the Netherlands. Landscape and Urban Planning, 48(161-167). Luttik, J., Zijlstra, M. (1997). Woongenot heeft een prijs. Het waardeverhogend effect van een groene en waterrijke omgeving op de huizenprijs. Wageningen: LEI.


Maas, J., Verheij, R.A. Groenewegen, P.P., de Vries, S., Spreeuwenberg, P. (2006). Green space, urbanity and health: how strong is the relation? Journal of Epidemiology Community and Health, 2006(60), 587-592. Maas, R., Steemers, M., van den Bogaard, J. (2008). Eindrapportage. Rotterdamse norm voor buitenspeelruimte. Rotterdam: gemeente Rotterdam. Malina, R. M. (1996). Tracking of physical activity and physical fitness across the lifespan. Research Quarterly of Exercise and Sport, 67(supp. 3), 48-57. Marsh, H. K., S. (2003). School athletic participation: mostly gain with little pain. Journal of Sport and Exercise Psychology, 25, 205-228. McPherson, E. G., S. E. Maco, J. R. Simpson, P. J. Peper, Q. Xiao, Van Der Zanden, A. E., Bell, N. (2002). Western Washington and Oregon community tree guide: benefits, costs and strategic planting. Silverton, Oregon: International Society of Arboriculture. Michael , Y., Beard, T., Choi, D., Farquhar, S., Carlson, N. (2006). Measuring the influence of built neighborhood environments on walking in older adults. Journal of Aging and Physical Activity, 14(3), 302-312. Ministerie van LNV (2006). Groene Hartbrief. Kabinetsbesluiten voor het rijksprogramma Groene Hart. Den Haag: LNV. Ministerie van LNV (2008). Inzicht in de jeugd als doelgroep voor natuur. Den Haag: LNV. Ministerie van OCW (2006). Kerndoelen primair onderwijs.Den Haag: DeltaHage. Ministerie van OCW (2008). Aan het werk met combinatiefuncties! Eindrapportage van de Taskforce Combinatiefuncties. Den Haag: OCW, Taskforce Combinatiefuncties. Ministerie van VROM (2006). Actieplan Jeugd, Milieu en Gezondheid (CEHAP). Den Haag: VROM. Ministerie van VROM (2008). Gezonde plannen. Den Haag: VROM. Mosterd, W. L., Bol, E., de Vries, W. R., et al. (1996). Bewegen gewogen. Inventarisatie van wetenschappelijke gegevens en formulering van aanbevelingen ter ondersteuning van actiegericht beleid inzake sport en (volks)gezondheid. Utrecht: Vakgroep Medische Fysiologie en Sportgeneeskunde. NIGZ (2009). Empowerment en doelgroepparticipatie in de gezondheidsbevordering en preventie. http://www.nigz.nl/ Retrieved 1 februari 2010 NISB (2009). Normen gezond bewegen. http://kic.nisb.nl/ Retrieved 13 september, 2009 NOC*NSF (2009). Olympisch Plan 2028. Heel Nederland naar Olympisch niveau: plan van aanpak op hoofdlijnen. Arnhem: NOC*NSF. Owen, N., Leslie, E., Salmon, J., Fotheringham, M. J. (2000). Environmental determinants of physical activity and sedentary behavior. Exercise and Sport Sciences Reviews, 28(4), 153-158. Paluska, S. A., Schwenk, T. L. (2000). Physical activity and mental health: current concepts. Sports Medicine, 29(3), 167-180. Pascual, C., Regidor, E., Martinez, D., Calle, M.E., Dominquez, V. (2009). Socioeconomic environment, availibility of sports facilities, and jogging, swimming and gym use. Health & Place, 15, 553-561. 68

Pikora, T., Giles-Corti, B., Bull, F., Jamrozik, K., Donovan, R. (2003). Developing a framework for assessment of the environmental determinants of walking and cycling. Social Science and Medicine. Proctor, M. H., Moore, L.L., Gao, D., Cupples, L.A., Bradlee, M.L., Hood, M.Y., et al. (2003). Television viewing and change in body fat from preschool to early adolescence: the Framingham children‟s study. International Journal of Obesity, 27, 827-833. Proper, K. I., Mechelen van, W. (2006). Verandering naar gezond gedrag, hoe doen we dat? Tijdschrift voor Bedrijfs-en Verzekeringsgeneeskunde, 14(3), 101. Raad voor het Landelijk Gebied (2005). Recht op Groen. Advies over de groene kwaliteit van de openbare ruimte. Amersfoort: RLG. Raad voor de Volksgezondheid en Zorg (2002). Gezondheid en Gedrag. Zoetermeer: RVZ. Raad voor de Volksgezondheid en Zorg (2009). Buiten de gebaande paden. Advies over intersectoraal gezondheidsbeleid. Den Haag: RVZ. Reek, M. (2008). Gezonde wijken voor kinderen. Delft: Technische Universiteit Delft. RIVM (2008). Nationaal Kompas Volksgezondheid. http://www.rivm.nl/ Retrieved 11 november, 2008 Romijn, D. (2008). Een 'playground' voor iedereen? Een studie naar de eigenschappen van gebruikers van een laagdrempelige sportgelegenheid in de wijk en de gevolgen hiervan. Utrecht: Universiteit Utrecht. Rossum van, J. H. A. (1990). MOT‟87, een motoriektest voor 4-12 jarigen: de betrouwbaarheid van de test. . Bewegen en Hulpverlening, 7, 33-41. Ruwaard, D., Kramers, P. G. N. (1997). Volksgezondheid Toekomst Verkenningen 1997. De som der delen. Elsevier/De Tijdstroom. Saelens, B. E., Sallis, J. F., Black, J. B., Chen, D. (2003). Neighborhood-based differences in physical activity: An environment scale evaluation. American Journal of Public Health, 93, 1552-1558. Sallis, J. F., Conway, T. L., Prochaska, J. J., McKenzie, T. L., Marshall, S. P., Brown, M. (2001). The association of school environments with youth physical activity. American Journal of Public Health, 91, 618-620. Santos, M. P., Page, A. S., Cooper, A. R., Ribeiro, J. C., Mota, J. (2009). Perceptions of the built environment in relation to physical activity in Portuguese adolescents. Health & Place, 15, 548-552. SGBO (2009). Rapportage Impuls brede scholen, sport en cultuur. Den Haag: VNG. Shephard, R. J., Lavallée, H., Volle, M., Labarre, R. & Beaucage, C. (1994). Academic skills and required physical education: the Trois Rievieres experience. CAHPER Research, 1, 1-12. Sociaal en Cultureel Planbureau (2008). Rapportage Sport 2008. Den Haag: SCP. Stedelijk Beheer Amsterdam (1996). Kindertijd: de vrijetijdsbesteding van Amsterdammertjes in kaart gebracht. Amsterdam: Stedelijk Beheer / ISR. Stegeman, H. (2007). Effecten van sport en bewegen op school. Den Bosch: Mulier Instituut. Stiggelbout, M., Westhoff, M. H., Mulder, Y. M., Ooijendijk, W. T. M., Hildebrandt, V. H., Baken W. (1998). De gezondheidswaarde van lichamelijke activiteit; een literatuurstudie. Leiden: TNO. 69 Christelijke Hogeschool Windesheim | Lectoraat De Gezonde Stad en Bewegen Gezondheid en Welzijn Campus 2-6 | Postbus 10090 | 8000 GB Zwolle | 038 469 95 00 | www.windesheim.nl

Storm, I., Nijboer, C., Wendel-Vos, G.C.W., Visscher, T.L.S., Schuit, A.J. (2006). Een gezonde omgeving ter preventie van gewichtstijging: nationale en lokale mogelijkheden. Bilthoven: RIVM. Storm, I., van Zoest, F., den Broeder, L. (2007). Integraal gezondheidsbeleid: theorie en toepassing. Bilthoven: RIVM. SZW (2006). Najaarsrapportage CAO afspraken. Den Haag: Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW). Tester, J., Baker, R. (2009). Making playgrounds even: Evaluating the impact of an environmental intervention on park use and physical activity. Preventive Medicine, 2009. Tremblay, M. S., J. Wyatt Inman, J. W., Willms, J. D. (2000). The relationship between physical activity, self-esteem, and academic achievement in 12-year-old children. Pediatric Exercise Science, 12, 312-323. Trudeau, F., Shephard, R. J. (2005). Contribution of school programmes to physical activity levels and attitudes in children and adults. Sports Medicine, 35, 89-105. Tucker, P., Irwin, J.D., Gilliland, J., He, M., Larsen, K., Hess, P. (2008). Environmental influences on physical activity levels in youth. Health & Place, 15, 357-363. Valois, R. F., Zullig, K. J., Huebner, E. S., Drane, J. W. (2004). Relationship between life satisfaction and suicidal ideation and behaviors among adolescents. Social Indicators Research,, 66(1), 81-105. Verheij, R. A., Maas, J., Groenewegen, P., de Vries, S., Spreeuwenberg, P. (2006). “Green space, urbanity, and health: how strong is the relation?” Journal of Epidemiology and Community Health, 60, 587-592. VHG (2009). „Met groene innovatie naar de top‟. VHG Magazine, 2009. Voedsel en Waren Autoriteit (2007). Spelen in de bossen. Van natuurlijke materialen tot veilige speeltoestellen. Amsterdam: VWA. Vreke, J., Donders, J. L. (2006). Potenties van groen. Wageningen: Alterra. Vreke, J., Donders, J.L., Langers, F., Salverda, I.E., Veeneklaas, F.R. (2007). Potenties van Groen. Wageningen: Alterra. Vries de, H., Dijkstra, M., Kuhlman, P. (1988). Self-efficacy: the third factor besides attitude and subjective norm as a predictor of behavioural intentions. Health Education Research, 3(3), 273-282. Vries de, S., Bakker, I., van Overbeek, K. , Hopman-Rock, M. (2005). Kinderen in prioriteitswijken: Lichamelijke (in)activiteit en overgewicht. Leiden: TNO. Vries de, S. I., Bakker, I., van Mechelen, W., Hopman-Rock, M. (2007). Determinants of activityfriendly neighborhoods for children: Results from the SPACE Study. American Journal of Health Promotion, 21, 312-316. VWS. (2003) Samen op weg naar een actief beleid. Den Haag: VWS. VWS. (2009) Nota Overgewicht. Uit balans: de last van overgewicht. Den Haag: VWS.

70

Wagner, A., Simon, C., Ducimetière, P., Montaye, M., Bongard, V., Yarnell, J. et al. (2001). Leisuretime physical activity and regular walking or cycling to work are associated with adiposity and 5 y weight gain in middle-aged men: the PRIME study. International Journal of Obesity, 25, 940-948. Weerden van, J., , van der Schoot, F., Hemker, B. (2008). Balans van het bewegingsonderwijs aan het einde van de basisschool 3. Uitkomsten van de derde peiling in 2006. Arnhem: CITO. Wendel-Vos, G. C., Schuit, A. J., Feskens, E. J., Boshuizen, H. C., Verschuren, W. M., Saris W. H., et al. (2004). Physical activity and stroke. A meta-analysis of observational data. International Journal Epidemiology, 33(4), 787-798. Wendel Vos, G., Ooijendijk, W. T. M., Baal van, P. H. M., Storm, I., Vijgen, S. M. C., Jans, M., et al. (2005). Kosteneffectiviteit en gezondheidswinst van behalen beleidsdoelen bewegen en overgewicht. Onderbouwing Nationaal Actieplan Sport en Bewegen. Bilthoven: RIVM. Wendel Vos, G. C. W., Schuit, A. J., Seidell, A. J. (2002). De gevolgen van de beleidsmaatregelen uit de Nota Wonen op bewegingsarmoede in Nederland. Bilthoven: RIVM. WHO (2001). Men ageing and health. Geneve: WHO. WHO (2006). Physical activity and health in Europe: evidence for action. Denmark: World Health Organisation Europe. Wijnen, W., Hofsink, H., Bos, E., van der Hamsvoort, C., de Savornin Lohman, L. (2002). Baten en kosten van natuur; een regionale analyse van het roerdal. Den Haag: LEI. Winter de, M., Kroneman, M. (1998). Het effect van buitenspelen. Wetenschappers onderzoeken economische waarde. Amsterdam: NUSO. Zeijl, E., Beeker, M., Breedveld, K., Broek A Van den, Haan, J. De, Herweijer, L., Huysmans, F., Wittebrood, K. (2003). Rapportage jeugd 2002. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.


72


Versie 1.0 De invloed van de fysieke omgeving op lichamelijke activiteit: Beleid voor beweegvriendelijke wijken

Recommend Documents