WK2020 Slotmanifestatie 31 januari 2013
Vernieuwingsimpulsen bij woningrenovatie Onderhoud, verbetering en energiebesparing Aula Congrescentrum TU Delft, Delft
Renovatie- en energiebeleid verandert
W woningkwaliteit
W K 2020 De manifestatie vindt plaats in het kader van het onderzoeksprogramma Woningkwaliteit 2020 (WK2020). In dit programma staat de energiebesparing in de woningvoorraad centraal. Samen met koepelorganisatie Aedes en 11 woningcorporaties (De Alliantie, Eigen Haard, HaagWonen, De Key, Portaal, Rochdale, Staedion, Vidomes, Vivare, Wonen Centraal en Ymere) is gewerkt aan wetenschappelijk onderbouwde en praktisch bruikbare kennis voor grootschalige verbeteringen in de energieprestaties van de woningvoorraad. Meer informatie over het onderzoeksprogramma is te vinden op: www.wk2020.nl
De corporatiesector is onderhevig aan grote dynamiek. De schaal, het management en de werkcultuur zijn veranderd. Nu zijn de werkwijzen en de relaties met onderhoudsbedrijven, aannemers en huurders aan het veranderen. Lastige keuzes worden gemaakt; enerzijds richting huurder, om draagvlak voor beleid en concrete maatregelen te verwerven en anderzijds richting gemeente en rijk, die de corporatiesector nog steeds graag zien als verlengstuk van hun beleid. Voor de verbetering van de particuliere sector wordt bijvoorbeeld verwachtingsvol naar corporaties gekeken. Renovaties moeten sneller, slimmer, goedkoper en liefst in bewoonde staat worden uitgevoerd. Hierbij is het instemmingsrecht van de bewoners vaak de bepalende factor voor de haalbaarheid van aanpassingen in de woningvoorraad. Een andere werkwijze is wachten op mutatiemomenten. Het is de vraag of verbetering bij mutaties voldoende kwaliteit oplevert en hoe snel op die manier de woningvoorraad verbeterd kan worden. Of is er meer toekomst voor klantgerichte pakketten en initiatieven van huurders? In hoeverre kan gedrag bijdragen aan de energiebesparing? Laat energiebesparing zich vangen in berekeningen? Welke nieuwe mogelijkheden bieden aannemers en onderhoudsbedrijven en worden die wel voldoende benut? Tot slot dient de gebiedsgerichte benadering zich aan, waarbij verschillende eigenaren en gebouwtypen worden betrokken om collectieve warmtelevering en duurzame energie toe te passen. Het is daarbij niet verwonderlijk dat corporaties eigen energiebedrijven oprichten.
Ochtendprogramma:
Middagprogramma:
resultaten uit onderzoek
resultaten uit de praktijk
Het Onderzoeksinstituut OTB van de TU Delft voert met een grote groep woningcorporaties en Aedes Vereniging van Woningcorporaties het onderzoeksprogramma Woningkwaliteit 2020 uit. In dit onderzoeksprogramma staat de energiebesparing in de woningvoorraad centraal. Doel is om gezamenlijk wetenschappelijk onderbouwde en praktisch bruikbare kennis te ontwikkelen voor grootschalige verbeteringen in de energieprestaties van de woningvoorraad.
In het middaggedeelte zijn mensen uit de praktijk aan het woord: woningcorporaties, aannemers, adviseurs, een organisatie voor bewonersparticipatie en stichting PassiefBouwen.nl. Zij dragen in workshops praktijkprojecten aan en behandelen goede voorbeelden met actuele vraagstukken. Dat betekent aandacht voor onderwerpen zoals bijvoorbeeld: • De afweging tussen renovatiestrategieën: label B-C, passiefhuis of actiefhuis • Eisen aan geluid en binnenmilieu combineren met energieambities • Verbeteren van draagvlak door verschillende benaderingen • Vergaande aanpak in bewoonde staat en wat dat vraagt van bewoner en corporatie • Integrale afweging van milieueffecten van renovatie en onderhoud • Doe-het-zelf activiteiten door huurders als opstap naar gedragsverandering
De zeven onderzoeksprojecten van Woningkwaliteit 2020 zijn: • Sturing geven aan energiebesparing in vastgoedbeleid en technisch beheer • Integrale milieu-impact van concepten voor renovatie en onderhoud • Energiegebruik en binnenmilieukwaliteit • Energie-infrastructuur op wijk- en blokniveau • Draagvlak bij bewoners voor energiebesparende maatregelen • Monitoring van energiebesparingsbeleid • Feitelijk energiegebruik en bewonersgedrag Na vier jaar onderzoek is het moment aangebroken om de resultaten te presenteren. Het ochtendgedeelte van de manifestatie wordt daarom door onderzoekers van het Onderzoeksinstituut OTB en medewerkers van WK 2020-corporaties ingevuld.
Voor wie bestemd? De manifestatie is bedoeld voor iedereen die betrokken is bij woningbeheer en verbetering van woningkwaliteit, bij energiebesparing en het organiseren van projecten en communicatieprocessen. We nodigen medewerkers van woningcorporaties, van de toeleverende bedrijven, installateurs, aannemers, onderhoudsbedrijven, huurdersorganisaties, gemeenten, adviseurs en brancheorganisaties uit om mee te doen.
Programma // 31 januari 2013 9.00
Registratie en ontvangst met koffie/thee
12.15
Lunchpauze
9.30
Opening door de dagvoorzitter Henk Visscher, Onderzoeksinstituut OTB, TU Delft
13.15
Zeven flitspresentaties over praktijkprojecten
14.00 9.45
Zeven flitspresentaties over onderzoeksresultaten
Workshops over praktijkprojecten: ronde I Keuze uit zeven workshops. De workshops worden een- of tweemaal georganiseerd, afhankelijk van de belangstelling. Bij inschrijving geeft u uw voorkeur op.
10.45
Koffie- en theepauze
11.15
Onderzoeksresultaten uitgelicht in themasessies Keuze uit zeven themasessies. U kunt aan één themasessie deelnemen. Bij inschrijving geeft u uw voorkeur op. 1. Sturing geven aan energiebesparing in vastgoedbeleid en technisch beheer 2. Milieu-impact van onderhoud en renovatie 3. Binnenmilieu: vocht- en ventilatieproblemen uitbannen 4. Energie-infrastructuur op wijk- en blokniveau en collectieve systemen 5. Berekend en feitelijk energiegebruik en het effect van maatregelen 6. Sturing en draagvlak voor energiebesparende maatregelen 7. Monitoren van de effecten van energiebeleid door woningcorporaties Per sessie van uw keuze worden drie onderwerpen ingeleid en bediscussieerd, waarbij de toepassing van onderzoeksresultaten en oplossingen centraal staat.
A. Snel verduurzamen in bewoonde staat in Hoek van Holland B. Energiebesparing, geluidisolatie en binnenmilieu C. Doe-het-zelf en energiezuinig gedrag in Amsterdam D. Gebruik van GPR bij besluitvorming in bestaande bouw E. Aanbesteding op basis van integrale aanpak: Slim & Snel F. Passiefhuis of actiefhuis? G. Ecoheat for Cities en het energiebedrijf Per workshop komen sprekers uit de praktijk aan het woord en is er ruim tijd voor discussie. 15.15
Koffie- en theepauze
15.45
Workshops over praktijkprojecten: ronde II Keuze uit zeven workshops.
16.45
Afsluiting met borrel
Ochtendprogramma: themasessies onderzoeksresultaten In het ochtendprogramma worden zeven themasessies aangeboden. U kunt aan één themasessie deelnemen. De sessies bestaan uit presentaties en discussies en worden ingevuld door onderzoekers en corporatiemedewerkers.
Sessie 1 Sturing geven aan energiebesparing in vastgoedbeleid en technisch beheer • ‘Best practices’ voor een vlotte verbetering van de energieprestatie • Maatregelenpakketten gericht op snelle uitvoering • Het realiteitsgehalte om met maatregelenpakketten ambities te halen Nico Nieboer, Onderzoeksinstituut OTB, TU Delft
Sessie 2 Milieu-impact van onderhoud en renovatie • Integrale duurzaamheid bij renovatie • De milieueffecten van passief renoveren • Meetbaar maken van de milieueffecten van planmatig onderhoud met GPR Onderhoud Ad Straub, Onderzoeksinstituut OTB, TU Delft
Sessie 3 Binnenmilieu: vocht- en ventilatieproblemen uitbannen • Techniek, gedrag en zelf opgelegde eisen aan ventilatievoorzieningen • Nieuwe product- en systeemconcepten voor ventilatie
• Inschakelen van de bewoners om vocht- en ventilatieproblemen de wereld uit te helpen Arjen Meijer, Onderzoeksinstituut OTB, TU Delft
Sessie 4 Energie-infrastructuur op wijk- en blokniveau en collectieve systemen • Duurzame energie en aandacht voor warmtenetten • Zelf een energiebedrijf oprichten of samenwerken? • Partijen, onderhandelingen en de positie van corporaties bij collectieve aansluitingen Laure Itard, Onderzoeksinstituut OTB, TU Delft
Sessie 5 Berekend en feitelijk energiegebruik en het effect van maatregelen • De relatie tussen energielabel en werkelijke energiegebruik • Het werkelijke effect van maatregelen en gedrag op energiegebruik • Naar een betere schatting van het werkelijke gebruik Daša Majcen en Robert Kroese, Onderzoeksinstituut OTB, TU Delft
Sessie 6 Sturing en draagvlak voor energiebesparende maatregelen • De brede scope van de aanpak van draagvlakontwikkeling • Handleiding Draagvlakontwikkeling voor energieen renovatieplannen • Sociale media en nieuwe participatieprocessen Evert Hasselaar, Onderzoeksinstituut OTB, TU Delft
Sessie 7 Monitoren van de effecten van energiebeleid door woningcorporaties • De noodzaak van monitoring • Ervaringen met monitoring en de producten van SHAERE • Verwerken van resultaten in nieuw beleid Henk Visscher, Onderzoeksinstituut OTB, TU Delft
Middagprogramma: workshops praktijkprojecten In het middagprogramma worden zeven workshops aangeboden. De workshops worden eenof tweemaal georganiseerd, afhankelijk van de belangstelling. U kunt aan twee workshops deelnemen.
Workshop A Snel verduurzamen in bewoonde staat in Hoek van Holland In twee renovatieprojecten in Hoek van Holland worden vergaande maatregelen in bewoonde staat uitgevoerd. De berekende energiebesparing is 60%. De workshop behandelt de samenwerking vanaf de initiatieffase met de aannemers, de haalbaarheid van het A-label bij renovatie en de procesbegeleiding gericht op het genereren van vertrouwen en draagvlak. Hierbij wordt ook de rol van de woonlastenwaarborg besproken. Is een ingrijpende aanpak in bewoonde staat een werkbare formule voor projecten in de toekomst? Is een woonlastenwaarborg voor draagvlak en vertrouwen van huurders belangrijk? Onno van Rijsbergen, Woonbond Kennis en Adviescentrum, Sander Willems, Willems Vastgoedonderhoud en Bas Molenaar, Woningbouwvereniging Hoek van Holland
Workshop B Energiebesparing, geluidisolatie en binnenmilieu De workshop gaat over een integrale aanpak van woningrenovatie met aandacht voor energie, geluid en schone binnenlucht. Enerzijds worden met deze aanpak vervolgproblemen van energiebesparende maatregelen voorkomen en anderzijds kan 70% huurdersinstemming mogelijk sneller verkregen worden. Met een interactieve case worden valkuilen en kansen rondom renovatie verkend. Een gezond binnenmilieu en een kwaliteitsslag in geluidwering van buiten en van de buren om energiebesparende maatregelen succesvol voor elkaar te krijgen: kans of kansloos? Inge Blom, Witteveen+Bos en Tiny Habets, GGD Rotterdam en omstreken
Workshop C Doe-het-zelf en energiezuinig gedrag in Amsterdam Amsterdam Steunpunt Wonen en Twinstone werken voor de gemeente Amsterdam in de Van der Pekbuurt in Noord aan een project waar bewoners bij elkaar kleine klussen uitvoeren waarmee direct energie bespaard wordt. Tevens worden bespaarproducten verstrekt, lessen in buurtscholen gegeven en energieambassadeurs
opgeleid, die bewonersgesprekken over energiezuinig gedrag organiseren en begeleiden. IVAM, van de Universiteit van Amsterdam, zal het bespaareffect van deze gecombineerde aanpak onderzoeken. Zie ook www.besparenmetdeburen.nl. Leveren kleine maatregelen en energiezuinig gedrag voldoende energiebesparing op? Kunnen de investeringen zo laag zijn dat iedere verhuurder deze benadering zou moeten navolgen? Eef Meijerman, Amsterdam Steunpunt Wonen, Mirre Andringa, Twinstone en Sandra Bouwmeester, corporatie Ymere
Workshop D Gebruik van GPR bij besluitvorming in bestaande bouw GPR is toegepast bij het renovatieproject Vechtzoom in Utrecht. De woningcorporatie en het betrokken bedrijf vertellen hoe zij scenario’s ontwikkelden voor een duurzame exploitatie, de invloed daarvan op besluitvorming en de resultaten die zijn bereikt. Wat is integraal duurzaam renoveren en onderhouden in de praktijk, hoe doe je dat en wat levert het gebruik van GPR Gebouw en GPR Onderhoud op? Michel de Beurs, Rutges BV en Joop ten Brink, woningcorporatie Mitros
Workshop E
Workshop G
Aanbesteding op basis van integrale aanpak: Slim & Snel De rollen van de traditionele opdrachtgever en traditionele opdrachtnemers bij renovatie veranderen totaal. QuaWonen is een van de vier woningcorporaties die binnen het Slim & Snel programma van de SEV radicaal een andere koers vaart bij het selecteren van partners en het komen tot de beste energieprestaties. QuaWonen in Bergambacht heeft de eerste ronde ‘speed date’ met tien integrale aanbieders achter de rug en vertelt wat geleerd is van ervaringen elders en hoe het de drie winnaars is vergaan. Begin november is duidelijk met wie QuaWonen ‘zich verlooft’. De nieuwe methode van aanbesteden levert winst op in kwaliteit, geld en tijd. Wat zijn de voor- en nadelen van deze nieuwe benadering? Wanneer zou intensieve samenwerking moeten starten?
Ecoheat for Cities en het energiebedrijf Enkele corporaties hebben zelf een energiebedrijf opgezet. Anderen participeren in een regionale energieorganisatie. Zeggenschap over energielevering en meer invloed op tarieven zijn bekende motieven, maar wie zou er het fijne niet van willen weten? Wat zijn de mogelijkheden van een eigen energiebedrijf en waar loopt men tegenaan bij het opzetten hiervan? En is een eigen energiebedrijf de toekomst of een tussenstap? Wat zijn de afwegingen geweest om in energieproductie (mee) te gaan en hoe staat het ervoor na een bewogen begin?
Rob van den Broeke, woningcorporatie QuaWonen en een vertegenwoordiger van een winnend team
Bron: RibuilT/ R. Rovers
Workshop F Passiefhuis of actiefhuis? De passiefhuis-benadering is zeer succesvol in Duitsland, Oostenrijk en België. In Nederland groeit het aantal gerealiseerde projecten ook. Daartegenover staan andere benaderingen, zoals actiefhuis, lowtech, of nul-energiehuizen. Onderlinge vergelijking daarvan voor renovatie staat garant voor een interessante discussie over energiebesparingsstrategieën en aanverwante aspecten. Wat zijn de voor- en nadelen van deze benaderingen bij renovatie? Henk Kaan, stichting PassiefBouwen.nl en Ronald Rovers voor woningcorporatie Hestia
Zeno Winkels, woningcorporatie Woonbron en Warmtebedrijf Delft en Theo van den Bor, Adviesbureau ATB
Hierla ng s a fs cheuren
Ik meld mij hierbij aan voor de
WK2020-Slotmanifestatie Vernieuwingsimpulsen bij woningrenovatie 31 januari 2013, Aula Congrescentrum, TU Delft in Delft □ Ik ben werkzaam bij Aedes of bij een van de deelnemende corporaties in WK2020* en betaal dus geen deelnamekosten.
□ Ik ben niet werkzaam bij Aedes of een van de deelnemende corporaties in WK2020*. Mijn deelnamekosten bedragen € 265,-**
□ Ik ben student.
Mijn deelnamekosten bedragen € 50,-** Mijn studentnummer is: …………………………………………………………………………………………………… □ Ik werk bij een bewonersorganisatie. Mijn deelnamekosten bedragen € 95,-**
* Deelnemende corporaties in WK2020: De Alliantie, Eigen Haard, HaagWonen, De Key, Portaal, Rochdale, Staedion, Vidomes, Vivare, Wonen Centraal en Ymere ** Het bedrag dient 10 werkdagen vóór aanvang van de manifestatie ontvangen te zijn.
Ochtend: themasessievoorkeur In het ochtendprogramma worden 7 verschillende themasessies aangeboden. Deze sessies worden één keer aangeboden. U kunt tijdens de manifestatie deelnemen aan 1 themasessie. Hieronder kunt u 2 voorkeuren aangeven. Uiteraard probeert de organisatie bij de indeling zo veel mogelijk rekening te houden met uw eerste voorkeur. Tijdens de manifestie zelf wordt u geïnformeerd over de definitieve themasessie-indeling. Ik heb voorkeur voor de volgende themasessies (graag omcirkelen): Voorkeur 1: themasessie 1 2 3 4 5 6 7 Reservevoorkeur: themasessie 1 2 3 4 5 6 7 Middag: workshopvoorkeur In het middagprogramma worden 7 verschillende workshops aangeboden. Afhankelijk van de belangstelling worden sommige workshops één keer en andere twee keer aangeboden. U kunt tijdens de manifestatie deelnemen aan 2 workshops. Hieronder kunt u 3 voorkeuren aangeven. Uiteraard probeert de organisatie bij de indeling zo veel mogelijk rekening te houden met uw eerste en tweede voorkeur. Tijdens de manifestatie zelf wordt u geïnformeerd over de definitieve workshopindeling. Ik heb voorkeur voor de volgende workshops (graag omcirkelen): Voorkeur 1: workshop A B C D E F G Voorkeur 2: workshop A B C D E F G Reservevoorkeur: workshop A B C D E F G
Naam: …………………………………………………………………………………………………… Titel(s), voorletter(s): …………………………………………………………………………………………………… Voornaam: …………………………………………………………………………………………………… Organisatie: …………………………………………………………………………………………………… Afdeling: …………………………………………………………………………………………………… Functie: …………………………………………………………………………………………………… Postadres: …………………………………………………………………………………………………… Postcode en plaats: …………………………………………………………………………………………………… Telefoon: …………………………………………………………………………………………………… E-mail: …………………………………………………………………………………………………… Indien uw organisatie een centraal factuuradres heeft s.v.p. hieronder aangeven: Gelijk aan bovenstaande ingevulde adresgegevens Anders, namelijk:
□ □
Organisatie: …………………………………………………………………………………………………… Adres: …………………………………………………………………………………………………… Postcode en plaats: …………………………………………………………………………………………………… Kenmerk/ordernummer (indien van toepassing):
……………………………………………………………………………………………………
Opmerkingen: …………………………………………………………………………………………………… Datum: …………………………………………………………………………………………………… Handtekening: …………………………………………………………………………………………………… Dit formulier sturen naar: Onderzoeksinstituut OTB, TU Delft Bureau Opleidingen en Kennisoverdracht t.a.v. Angélique Dersjant Postbus 5030, 2600 GA Delft
Bodemwarmteput in Den Haag
Inschrijven kan eveneens online via www.otb.tudelft.nl/agenda Projectcode: H52319-2012
Hierla ng s a fs cheuren
GRAAG MET BLOKLETTERS INVULLEN! Gegevens deelnemer:
Meer informatie
Datum en tijdstip Donderdag 31 januari 2013 Aanvang: 9.30 uur. Einde: 16.45 uur Locatie Aula Congrescentrum TU Delft (Gebouw 20) Mekelweg 5 2628 CC Delft Kosten De deelnamekosten bedragen € 265,- per persoon (over dit bedrag is geen BTW verschuldigd). Medewerkers van de deelnemende corporaties in WK2020 en Aedes betalen geen deelnamekosten. Bewonersorganisaties betalen € 95,-. Voor studenten geldt een deelnamebedrag van € 50,-. Koffie/thee, lunch en de borrel zijn bij de deelnamekosten inbegrepen. Aanmelding en betaling U kunt zich voor de manifestatie opgeven door het aanmeldformulier ingevuld en ondertekend op te sturen naar: Onderzoeksinstituut OTB, Bureau Opleidingen en Kennisoverdracht, t.a.v. Angélique Dersjant, Postbus 5030, 2600 GA Delft. Inschrijven kan eveneens via de website www.otb.tudelft.nl/agenda. De registratie sluit op 25 januari 2013. Bij de bevestiging van uw inschrijving ontvangt u tevens een routebeschrijving. Indien u kiest voor betaling per factuur, wordt deze separaat toegezonden door de financiële administratie van de TU Delft. Het deelnamebedrag dient 10 werkdagen vóór aanvang van de manifestatie ontvangen te zijn.
Indien vanwege onjuist ingevulde gegevens de factuur opnieuw verzonden dient te worden, wordt € 25,- aan administratiekosten doorberekend. Annulering Afmelding zonder verplichting tot betaling kan slechts indien de annulering schriftelijk is ontvangen vóór donderdag 3 januari 2013. Bij afmelding tussen 3 en 17 januari 2013 is 50% van de kosten verschuldigd. Daarna wordt 100% van de deelnamekosten in rekening gebracht. Bij verhindering is het mogelijk een collega gebruik te laten maken van uw reservering. De organisatie behoudt zich het recht voor bij onvoldoende belangstelling de manifestatie te annuleren. Hiervan ontvangt de deelnemer tijdig bericht. Bij annulering van de manifestatie door het Onderzoeksinstituut OTB ontvangen de deelnemers direct het deelnamebedrag terug. Informatie Voor meer informatie kunt u contact opnemen met het secretariaat van het Onderzoeksinstituut OTB: tel. (015) 278 30 05 e-mail:
[email protected]. Mailing Het kan voorkomen dat u meer dan één folder ontvangt. Wilt u in dit geval een exemplaar doorgeven aan uw collega?
