VERLOSSING VAN SCHULD EN BOETE Onorthodoxe oplossingenvoor onbetaalderekeningen
Stijn Verhagen,l,ilian Linders & Marcel Haffl (recl.) vanSenneP amsterdam
Lot+
I
Indianenverhalen Waarom wij zo ueelschuldenhebben ERIK nÁsnE
Onderzoekvan het NederlandsInsriruut voor Budgetvoorlichting(Nibud) laat ziendat Nederlanderssteedsmeerlenen enzij er steedsmeermoeitemeehebben die leningenaf te lossen.In een in zotz verschenenrapport spreekthet Nibud 'doorgeslagen zelfsvan een leencultuur',een uitspraakdie veelaandachtin de media kreegen leidde tot Kamervragenaan de minister van SocialeZaken en \Terkgelegenheid.t ln r95owerd er in Nederlandz6 miljoen euro aan consumptiefkrediet verleend.In zoo8,het jaarwaarin de financiëlecrisisuitbrak,wasdit toegenomentot ro,9 miljard euro (CBS zorob,p.176).Uitgaandevan eengemiddeldejaarlijkseinfatie v^n t,L procentbetekentdit dat er ruim 65 keerzo veel werd geleend.tZelfsrekeninghoudendmet het feit dat de Nederlandsebevolking in de periodevan rgto tot zoo8 met ietsmeerdan de helft is toegenomen, is dit eendramatischeontwikkeling. 'lVaarom lenenNederlanderszo veelen wat zijn de oorzakenvan deze'doorgeslagenleencultuur'?In het publiekedebatzijn steedsvariarieste horenop rwee soortenverklaringenvoor het problematischeleengedrag.Het wordt gezienals eenprobleemalsgevolgvanbeperkterationaliteit of alseenkwestieveroorzaakt door emoties.De inzet op voorlichting en kennisverspreiding gaat uit van de rationaliteitsverklaring de verwachtingis dat mensendie betergeïnformeerd zijn verstandigerekeuzesmaken.Door mensenvoor te lichten over de gevolgen van schuldenofdoor te benadrukkendat het najagenvan kortetermijnbelangen ten kostekan gaanvan die op de langetermijn, passenmensenhun gedraghopelryk 'meer aan.Een duidelijk voorbeeldvan deze kennis zoÍgtvoor eenbeterekeuze''Let benaderingis de waarschuwing op! Geld lenenkost geld'.Deze uitspraak gaatvaak vergezeldvan een tekeningvan een poppetjemet aan zijn beeneen
I8
ERIK BÀHRE
ketting met het euroteken.Niemand wil toch geketendworden door schuld? Kredietverstrekkerszijn sinds zoog wettelijk verplicht dezewaarschuwingte geven.Naar verwachtingzet dit soort informatie consumentenaan tot beterelees:rationelere- keuzes.' 'betere' Maar is dat ook zo? Zorgt betereinformatie ervoor dat mensen keuzesmaken?Uit uitgebreid sociologischen antropologischonderzoekblijkt dat mensenweliswaarrationeel zijn, maar dat dit slechtseen zeerbeperktever'Rationele klaring biedt voor het menselijk handelen.In en anderekeuzes'zer Goudsblom helder uiteen dat er anderehandelingsmotievenzijn, en - in navolgingvan'Weber - maakt hij een onderscheidtussenvier soortenmotivaties.Bij affectievemotivatieshandelenmensenvailMegeaffectievebanden;in gevalvan waarde-rationelemotivatieskomt het handelenvoort uit bepaaldewaarden;bil doel-rationelemotivatieshandelenmensenom eenbepaalddoel te bereiken- dir komt het sterkst overeenmet de rationelekeuzetheorie- en ten slotte kan het handelengemotiveerdzijn door tradities en gewoontes(Goudsblom ry96, zie ook De Swaan ry96). De toenamevan schuldenlaat zich onvoldoendebegrijpenvanuit het rationaliteitsperspectief. Als de'rationelen'gelijkhebben, impliceerrdir dat consumenren de afgelopentien tot twintigjaar dommer zijn gewordenof dat ze in iedergeval veelminder kennishebbenoverschulden,dat ze aanzienlijkminder geïnformeerd zijn overde risicot die zelopenbil het lenenvan geld.Geziende inspanningenvan het Nibud en de toenamevan wettelijkeregelster beschermingvanconsumenten lijkt echtereerderhet tegendeelhet geval.Het is waarschijnlijkerdat consumenren nu beter - en zekerniet minder - geïnformeerdworden dan twintigjaar geleden. Aangezienzedesondanksmeerschuldenmakendan ooit tevoren,vind ik dit geen overtuigendeverklaring voor de toenemendeschuldenlast. De tweedeverklaring voor de toenamevan schuldenis dat mensenzich latenleidendoor emoties;dat zejuist niet rationeelzijn.Allerleiimpulsen,zoals verlangens,begeerteof jaloezie,gevenrichting aan de keuzesvan consumenten. Onderzoekdoor economenals Henriëtte Prast(zoo5)en Esther-Mirjam Sent (zoo9) laat zien hoe belangrijk emotieskunnen zijn om gedragte begrijpen, waarmeeer eenverbredingplaatsvindtvan de economischediscipline.Her is goedvoor te stellendat emotiesook een rol spelenbij het aangaanvan schulden. Door geldte lenen,is het immers makkelijkerom toe te gevenaan allerlei
INDIÁNENVERHALEN
impulsen en vervalt de noodzaak om behoeften,zoals de aankoop van een nieuw mobieltje,een auto of kleren,uit te stellen;eenconsumenrkan mereen overgaantot aanschafvan het verlangde.Deze hebberigheidis in de jaren tachtig verwoord door Youp van 'r Hek in zijn sketch'lenen,lenen,lenen',een fragmentdat met de financiëlecrisisweerpopulair is geworden.n Maar ook deze analysevan emotiesbiedt onvoldoendeverklaringvoor de sterkeroenamevan de schuldenproblematiek. 'Wat maakt dat mensenin de huidigetijd veelmeerbereidzijnom geldre lenen voor consumPtiedan eenof tweegeneratiesgeleden?Er wordt wel gesprokenvan de opkomst van de emotie-economie.Ik vraagmij echteraf ofmensennu zo veel emotioneler ziin dan twint ígjaargeleden- en als darzo is,blijfr devraagwat hieraanten grondslagligt.De 'emotie-verklaring'heeft daarnaasreentekortkoming die de'rationeleverklaring'ook kenr.Beidegaansterkuir van het individu: om beslissingente begrijpen,worden het individuele handelenen individuele cognitieveen emotioneleprocessencentraalgesteld.De ontwikkeling in leengedrag heefteenoorsProngin maatschappelijke veranderingen.Hoewel rationaliteit en emotieszeker een rol spelen,houden hierop gebaseerde verklaringen re weinig rekeningmet socialeen culturele verschillenom een maarschappelijkprobleem alsschuldente kunnen begrijpen.Om zicht re krijgen op waarom Nederlanders steedsvakeren meerin problematische schuldengeraken,om inzichtelilkte maken hoe zeworden gegijzelddoor schuld,is eenzorgvuldigeanalysevan institutionele en maatschappelijkeverhoudingenessentieel.
Schulden bij de indianen In ryz4publiceerdeMarcel Mausszijn 'Essaisur le don'.De Eerste'W'ereldoorlog envooralde Russische revolutiewarenvoor Maussaanleidingop zoekre gaannaar alternatievemanierenom de economiete organiseren.In 'Essaisur le don'onderzoektMaussofeen economiegebaseerd op solidarireiren gemeenschap mogelijk is. Hierbij ging hij er - achteraf gezienonterecht - van uit dat je daarvoor her bestekon kijken naar economieënzondergeld.Als er geengeldis, zo stelt Mauss, is eeneconomiegeorganiseerd door het principe van her geschenk.'Waard ooÍ,zo vroeghij zich af,gevenmenseniets aan anderenen welk aspecrvan het geschenk
ERIK BAHRE
maakt dat mensenzich verplicht voelenop eenlater tijdstip iets rerug te geven? Dit principe van gift en wederkerigheidzou volgensMauss essentieelzijn voor het ontwikkelen van een andere,meer rechrvaardigeeconomie. De bekendstecasusdie Maussanalyseert,gaatoverde ceremoniëleuitwisselingvan geschenken bij de negentiende-eeuwse Kwakiud-indianenaandewestkust van Canadaen de VerenigdeStaten.Mauss,en na hem veleanderen,bestudeerde depotlatch-uitwisselingsceremonie. Dezekon alleenworden georganiseerd door de lokale Kwakiud-aristocratie.Tijdens dezeceremoniegingenchiefionderling eencomPetitieaandoor elkaargeschenken te geven.De giften warenzeerkostbaar, 'Fludson zoals koperen staven,exclusieve Bay'-d.p.ns, huiden van pelsdieren, kanot, en begin negentiendeeeuwook slaven. Door het aanbiedenvan geschenkenkwamen socialerelatiesror stand,werd de kosmologischeorde onderhouden én werd uiting gegevenaan rivalireit en hiërarchie.Als de enechief eenanderegrore geschenkenaanbood,creëerdehij daarmee een schuld bij de ander en domineerde hij de anderechief Dit had gevolgenvoor de toegangtot visgronden,jachtgebiedenen land. De starusdie chief bij de potlatch opbouwden, had revensinvloed op de zeggenschapdie ze hadden over het afsluiten van huwelijken en beïnvloeddehun roegangtot de kosmologischewereld. In de beschrijvingvanMausslijkrdepotlatch eenstabieleceremoniedie conflicten en rivaliteit refecteert en tegelijkzorgt voor eenstabieleeconomieen een evenwichtige socialeorde. Uit laterestudiesblijkt echter dat depotlatch helemeal niet zo stabielwasen in de negentiendeeeuwineenstortte.'\il7'olfgeeft hiervan in EnaisioningPower(rggg)eenprachtigeanalysedie mogelijkhelpt om het huidige schuldenvraagstuk in Nederlandte begrijpen.Tegenher eind van de negentiende eeuwliepen depotlatch-ceremonies volledig uir de hand. De bijeenkomsrenwerden steedsgroter,waarbij de chiefselkaarexorbitantegeschenkenprobeerdente geven.Er werdengrote hoeveelhedenkoperenstaveninzeegeworpenen stapels kostbaredekensin de brand gestoken.De donatieswarenbinnen eenhalveeeuw verveelvoudigd.De grootstepotlatchdie voor 1849wasgehouden,telde3zodekens. In fi96 vond er eenceremonieplaatsmet gooo dekens,en in rgLr eenmermeer dan 3o.ooo.Ook nam het gebruik van koper,dat veleduizendendekenswaard was,in die periodetoe ('WoLfry99,p. rr4). Hoe was dezeinfatie mogelijk en waardoorkon depotlatch zo uir de hand
INDIANENVERHALEN
'Waren 'opeens' lopen? de Kwakiutl minder rationeelgewordenof lieten ze zich in hun dagelijksleven'opeens'meerleidendoor emoties?'Wolfheeft nauwkeurig beschrevenhoe de potlatch-ceremoniein de loop van de negentiendeeeuw van karakter veranderdeen heeft een aantal historischeeen maatschappelijke ontwikkelingen geïdentificeerddie ertoe leidden dardepotlatch,en daarmeede maatschappelijke en economischeorde, in zoh korte tijd ten onder ging. Door steedsmeerte geven,probeerdede Kwakiutl-elite greepte houdenop het systeem en positieste behoudendie sterk aan erosieonderhevigwaren. De plaatsen in dep ot Iatch - ceremoniewerdentraditioneelingenomendoor de Kwakiud-aristocratie,die in de loop van de negentiendeeeuwonder invloed van het kolonialismeechtersteedsmeerverzwakte.Het kolonialismebracht nieuwe ziekten met zich mee en vooral door tuberculoseen de pokken overledenveel Kwakiutl, waaronderaandepotlatchdeelnemendearistocraten.De verspreiding vanalcoholen het daaruit voortvloeiendealcoholismeverergerdedegezondheidsproblemennog.Als gevolgvanziektenen alcoholismeontstondeneríndepotlatch legeplekken,die vaakniet meervanzelfsprekend kondenwordeningenomendoor vertegenwoordigers van de aristocratie.De chiefsgolden als autoriteiten binnen de kosmologischewereld en de potlatch speeldeeen belangrijke rol in de communicatie met de bovenwereld.Door het christendom verzwaktede religieuze autoriteit van de chiefsen door de toenemendemacht van de christelijke kerk haddenzij minder zeggenschap over het afsluitenvan huwelijken. Terwijl de Kwakiutl-aristocratieverzwakte,bood het kolonialismetegelijkertijd mogelijkhedenaan anderegroepen.'Wolflaat zien hoe er in de loop van de negentiendeeeuweennieuweeconomischeklasseopkomt die we nu de nouueail riche zoudennoemen.Aan de Noordwestkust ontstonden nieuwe industrieën rond de visserij,zoals fabriekenwaar vis werd verwerkt, ingeblikt en gereedgemaaktvoor export. Hier werkten relatiefmarginalejongerendie opeensheelveel geldverdienden.Dezejonge, niet-aristocratische generatiewerd daardoorminder afhankelijk van de oudere aristocratieen met hun nieuw verworven rijkdom eistenzij hun plaatsop binnen het belangrijksteinstituut van de Kwakiutl. Ze gebruiktenniet alleenhet door hen verdiendegeldvoor kostbarepotlatch-giften; ze konden ook geld lenen bij aan de kolonie verbondenfinanciëleinstellingen. jongerennog Met dit geleendegeldkonden dezeambitieuze, niet-aristocratische gÍoteÍep ot latch - geschenkengeven,zoals Hudson B ay-dekens.
ERIK BÁHRE
De inflatie ven depotlatch laatzien hoe de nouueauricheeenritueel overnam dat al aan het bezwijken was. De chiefsdie de gevestigdearistocratievertegenwoordigden,waren door het kolonialismeernstigverzwakt,qua gezondheidén war betreft hun economische,politieke en religieuzeautoriteit. Deze nouueau richebeschikteoverongelooflijkveelgeld- verkregendoor te werkenin de nieuw van de Kwakiutl van onrsranevisindustrie- dat voor het eerstin de geschiedenis koloniale banken geleendkon worden. Nederland in het begin van de eenentwintigsteeeu\Mis in veel opzichten onvergelijkbaar met de Kwakiutl-samenleving van de negentiendeen begin rwintigste eeuw. Dit neemt niet weg dat \7'olfs studie van maatschappelijke veranderingenen zijn enalysevan de relatiestussenveranderendeideologieën, economieënen hiërarchieënlicht werpr op ïvaarommensennu zo veelmeeren zo veelmakkelijker schuldenhebben.
Competitie door consumptie: van elite naar burgers De socioloogVeblen vroeg zich in Thetbeory of the leisureclass(r89) afwaarom enzoopzichdgverspilde. elite zo overmatigconsumeerde de negentiende-eeuwse VolgensVeblen was dat vooral om status te verkrijgen. Terwijl het volk fysiek zwaÍearbeidmoesrverrichten,kon de elitehet zich veroorlovennietste doen,heel veelte consumerenen zelfswaardevoletenwegte gooien.Het verspillenvan tijd, energie,geld en voedselachtte Veblenzeerverwerpelijk en diendevolgenshem alleenom de verspillerstatuste verlenen.Tafelzilver,overmatigehoeveelheden voedsel,maarook activiteitenalsde bestuderingvankunst en filosoÊegavenjuist statusorndat ze onproductief waren. In de tijd van Veblens studie was opzichtige consumptie voorbehouden aan een zeer kleine elite; het overgrotedeel van de bevolking kon hier niet of nauwelijksaan meedoen.Die verhoudingenhebbende afgelopenhonderd jaar een veranderingondergaanen daarmeeis ook de positie die consumptiein de samenlevinginneemt, veranderd.
INDIANENVERHALEN
Toegenomenwelaaart en democratisering aan statas Eind negentiendeeeuwvond in Nederland de indusrialisatie plaatsen in de jaren 'Wereldoorlog, nam de welvaart sterk toe. De vijftig, na de Eersteen de Tweede exploitatievan aardgasen een gecoórdineerdemarkteconomie versterktendeze economischegroei (Touwen zoo6).Vanaf dejaren vijftig droegenontwikkelingen zoalsde invoering van de Algemene ouderdomswet/AOW' (ty;6), de Algemene bijsrandswet/Abw(tgíl)en de'Wetop dearbeidsongeschiktheidsverzekering/VAO In deperiode ry48-zoo9verviervoudigde (rg6) substantieel bij aandewelvaartsstaat. het bruto binnenlandsproduct (bbp)per inwoner (CBS Loroa,P.LL). Door de economischegroei nam in die periodede consumptietoe. Vanafde jarenvijftigkwamen er steedsmeerbetaalbareconsumptieartikelenbeschikbaar, Het vak mij op hoe mensendie in dejarenvijftigopgroeizoalsauto'sen relevisies. den,wijzen op dezeveranderendeconsumptiepatronen.Mensenvertellenelkaar nog steedshoe de hele srraatop bezoekging bij die enefamilie om daarvoor het eersttelevisiete kijken. Mensenherinneren zich nog goedhoe indrukwekkend her was dat iemand als eerstein de straat een auto had. Consumptie kon zelfs aande basisstaanvan nieuwe identiteiten,bijvoorbeelddie van de nozems.Jottbehoorden,beschiktenvoor het eerstover geld gerendie tot de arbeidersklasse zich met eenvetkuifen enkochreneenbrommer en eenlerenjack,presenteerden vormdenzo eenrock-h-roll-subcultuur(Buikhuizen ry6s).D ezenieuwevormen van het van consumptiemaakten zo'n indruk dat ze Íot het standaardrepertoire jeugdsentimentuit de jaren vijftig zijn gaanbehoren. Consumptie funcrioneert goed als statusmiddelomdat het zo zichtbaaris. Starusverkregenvia consumptie is commensurabel.tDat wil zeggendat consumptiearrikelenvrij eenvoudigop waarde te schatten zijn en daarmeeis het betrekkelijk eenvoudigmensenop een ranglijst te plaatsen.Andere vormen van srarus,bijvoorbeeldverkregendoor deelnameaaneenvrijwilligersorganisatieof gekoppeldaan eenberoep,zoalsleraar,huisartsofdominee, ofiemandskwaliteiten als muzikant, laten zich ook wel rangschikken,maar dat vergt meer inzicht en kennis van specifiekeberoepenwereldenof vaardigheden.Aangezien het weinig kennis van de ander enzijnof haar leefwereldvraagt om iemandsstatus in te schatrenaan de hand van consumptiepatronen,werkt consumPtiein een samenlevingzo goed als markeerdervan status. geïndividualiseerde
ERIK
BAHRE
makkelijker beschikbaarwerden,diendezich Doordat consumptiegoederen eeneenvoudige- makkelijk te zien en te vergelijken- en nieuwemanier aan om statuste krijgen en te meten.Vanaf de tweedehelft van de twintigste eeuw\Mas het statusverkrijgendoor geld en tijd te verspillendus niet meervoorbehouden aan eenkleine elire.Vanaf de jaren vijftig konden steedsmeermensenproberen eenplek re veroverenop het platform van de zogenoemdeconsumptiestatus,de statusverkregendoor consumptie. Vermindering uan ahernatieue statusaormen Terwijl midden twintigste eeuw consumptie steedsbelangrijker werd voor de vorming van identiteit in een individualiserendesamenleving,nemen andere 'status door statusvormenjuist af. Het wordt drukker op het podium van de consumptie',terwijl anderesindsdejaren tachtigverdwijnen.Vooral de podiavan het cultureel en het sociaalkapitaal werken sindseenjaar of dertig minder goed. Bourdieu (tg8+) definieert cultureel kapitaal als vormen van macht die iemand heeft op basisvan verworven kennis en vaardigheden.Cultureel kapitaal behelsrzowel iemandsformele opleiding als de inzichten en vaardigheden die onderdeelzijn van socialisatieen informele opleidingen.Het lijkt erop dat dergelijkeaspecenminder belangrijkzijn gewordenbij het bepalenvan iemands sratus.Nog niet zo heel lang geledengenoot iemand van hogeleeftijd een zeker aanzien.Dit stond gerantvoor veellevenswijsheiden ouderenmoestenalleenal worden. Ouderdom is, evenalshet huwelijk of het om die reden gerespecteerd ouderschap,in steedsmindere mate statusbepalend.In veel opzichtenen voor veel mensendie anderelevensstijlenbelangrijk vinden, mag dit bevrijdendzijn; regelijk draagt het er onbedoeld aan bij dat consumptie belangrijkerwordt in het verkrijgenvan aanzien. Ook andereelementenvan cultureelkapitaalzijn minder belangrijkgeworden voor her verwervenvan status.Het is nog maar zeerzeldenhet gevaldat eenarts, priester,docent, muzikant of hoogleraar vanzelfsprekendals autoriteit wordt aanvaard.ZeIfs in kleine dorpen behorende huisartsen de leraarniet meer als vanzelf tor de notabelen.Investeringin onderwijs kan nog steedseen bijdrage mobiliteit, alhoeweldat met het toenemende leverenaan sociaal-economische opleidingsniveauminder is geworden. In de periode r9+5-Loo9is het aantal
INDIANENVERHALEN
Lt
Bovendien academische studentenbijna vernegenvoudigd(CB S 2o ro a,p. l8 -l'4.). hebbenopleidendeen daarmeegeassocieerde instituties,zoalsuniversiteiten,kerkenen musea,hun vanzelfsprekende autoriteit verloren.Dit kent eenbevrijdend aspect,maartegelijkheefthet ertoegeleiddat het onderscheidendvermogenvan opleidingenis afgenomen.'Wellichthebbenveranderende overheidsinvesteringen in het onderwijs dit versterkt.De onderwijsoverheidsuitgaven namen van rgio rot ry7g toe van L,7 pÍocent naer 7,L pÍocent van het bruto nationaal product (brp). Het onderwijs heeft in die periode substantieelbijgedragenaan emancipatie en democratisering.Vanaf r98o daalden de onderwijsoverheidsuitgaven evenweltot maar liefst 5,4 procent van het bnp in zoo8. Het onderwijs levert volgensde socioloogDronkers (zoo7) in de eenentwintigsteeeuwgeenbijdrage 'ruggengÍ^at meeraan sociaal-economische mobiliteit; hij noemt het zelfs de van ongelijkheid'. Naast cultureel kapitaal identificeert Bourdieu (r98a) sociaalkapitaal, als zijnde de mogelijkheid die iemand heeft om iets gedaante krijgen via sociale netwerken.Sociaalkapitaal impliceert dat iemand via socialenetwerken een baankan krijgen. Tot de jaren vijftig werden met name familienetwerken gemobiliseerd,waardoor de industrie toegangkon hebben tot goedkopearbeid (Kalb ry9). Onlangs verteldeiemand mij hoe hij vanwegesociaalkapitaal was uitgeslotenvoor een baan toen hil in de jaren vijftig sollicireerdeop eenbureaufunctie die een flinke promotie zou betekenen.Na het succesvoldoorlopenvan desollicitatieprocedurewerd hij uiteindelijk afgewezennadat de werkgeverhad gesprokenmet de pastoorvan de parochie inzijnwijk en hem wasverteld dat de betreffendemen niet erg geregeldde kerk bezochten ook anderszinsniet actief wasbinnen dit religieuzeinscituut. Ook gaaner verhalenover mensendie in die tijd werdenontslagenomdat ze niet vaak genoegnaar de kerk gingen. Socialenetwerken zijnvan alle tijden, maar anno nu is het minder venzelfsprekendvia dergelijkeverbandenietsgedaante krijgen. Dat autoriteit niet meer vanzelfsprekend is,blijkr misschiennogwel her duidelijkstuit de opkomstvanwat noemt. Volgensde socioloog De Swaanft982)het onderhandelingshuishouden kenmerkt de moderne samenlevingzich door een onderhandelingsstructuur waarbij over tegengesteldebelangenwordt onderhandeld.Dit komt in plaats vaneenbevelsstructuur,waarbij iemand zijn - of somsook haar - belangenkan opleggenaananderen.VolgensDe Swaanheerstde onderhandelingsstructuurin
ERIK BÀHRE
het huishouden,waar oudersmet kinderen in gesprekgaanover verantwoordelijkheden en verplichtingen,maar ook op het werk en in anderesocialewerelden. Alleen het legerkent in oorlogstijdnog eenbevelsstructuur.De opkomstvan het onderhandelingshuishouden laat zien dar de mogelijkheidom anderenverplichtingen op te leggenminder sterk is geworden.Sociaalkapitaal is weliswaarnog steedsbelangrijk,maar het dwingt minder autoriteit af dan voorheen. Om aanzienof status te verkrijgen via sociaalkapitaal is het hebben van eenpersoonlijkerelatiebevorderlijk.Bi het ontbrekenvan eendergelijkerelatie, zoalsin eengeïndividualiseerde samenlevingvakerhet gevalis,is iemandssociaal kapitaalimmerslastigerin te schatten.Als men actiefis binnen dezelfclegemeenschapof deel uitmaakt van dezelftlenetwerken,is het mogelijk zichtbaarderof iemandiets wel of niet gedaankan krijgen via zijn of haar netwerk.6 In de loop van de tijd zíjn er nieuwesocialenetwerkenontstaen,waarvande socialemedia - Facebook,Twitter, Linkedln - wellichr het meestror de verbeelding spreken(Báhre & Van den Broek zory).Dezenetwerkenzijn zichtbaarder en flexibelerdan de klassiekenetwerkenen kunnen dus tot op zekerehoogteeen alternatievebron biedenvan aanzienen status.Maar zelfsdan blijft consumptie belangrijk - eenbelangrijkdeelvan de Facebook-posts is consumptiegerelateerd, met foto'svan feesten,borden vol eten,enselfesop vakantiein de juiste kleding. Cultureel kapitaal en sociaalkapitaal zijn in de huidige tijd nog steedsvan belangen mensenkunnen nog steedsgerespecteerd worden vanwegehun onderwijsniveau,de statusvan hun beroepof de netwerkenwaarvanzedeeluitmaken. Tegelijklijkt het eropdat dezeaspectenniet meervanzelfsprekend aanziengeven, en alsdat wel het gevalis dan is dat vooral via consumptie. Veran d erend f.n an cieeI lan dschap De oorzaakvan het lenenvoor consumptieis zeerwaarschijnlijkook eengevolg van de veranderenderol van banken. In een tijdsbestekvan dertig jaar is de manier waaropfinanciëletransactiesplaatsvindendrastischveranderd.De relatieis anoniemeren bureaucratischergewordenen de leningenverstrekkendebanken zijn onzichtbaargeworden(Bàhree.a.zotz).Schuldis anoniemgeworden.Ruim (51 de helft van het krediet is afgeslotenbij banken en creditcardmaatschappijen procent), terwijl de financieringsmaatschappijeniets minder dan de helft (+l
INDIANENVERHALEN
procent)van het krediet hebbenverstrekt(AFM Loo7,p. l). Consumentenkunnen nu eenbalansrekening openenbij de'Wehkampen op die manier'gespreid betalen',een product van \7'ehkamp FinanceBV. Ook ofline kunnen mensen op krediet kopen, en daarvoor hoeven ze niet langs bij de bank. In de winkel kan de consumenteenComfortcardnemenmet eenkrediettot jo.ooo euro.Dit product is onderdeelvan de bank Santander.Bij IKEA kunnen consumenteneen IKEA Family-betaalkaart nemenmet eenkrediettot 25ooeuro.Dezefinanciële productenworden verstrektdoor de Ikano Bank die door IKEA is opgerichr.De online-leningenvan Freovallen onder De LageLanden,dat weereenonderdeel isvan de Rabobank.Leningenzijn ook onderdeelvan de telefoonabonnementen 'gratis' mobiele telefoon wordt aangebodenof bij de aankoop van
waarbij een
auto'sdie paslater betaaldhoevente worden. Het belangvan de geschetsteveranderinglaat zich illustreren aan de hand van eengesprekmet eenvrouw van 66 jaar, begin jaren zeventigwoonachtig in eenbuitenwijk van eenmiddelgrotestadwaar de medewerkervan de lokalebank zijn klanten persoonlijk kendeen zelfshun rekeningnummeruir het hoofclwist. De financiëletransactieswaren dus nooit helemaalanoniemen geldlenenimpliceerdealtijd persoonlijkcontactmet iemanddie niet alleenje rekeningnummer kende,maar ook wist met wie je getrouwdwasen ofje wel of geenkinderen had. Over een periode van nog geenveertigjaar is de druk om te lenen toegenomen, terwijl de schaamteom te lenenis afgenomen.Dit maakt het eenstuk makkelijker en aantrekkelijkerom met geleendgeld consumptiegoederente kopen om het mogelijk te maken te blijven meedoenaan de competitieom aanzienen statusook als iemand dat eigenlijk niet kan verantwoorden. Een daarmeesamenhangende veranderinglijkr de liberaliseringdie zo kenmerkendis voor de financiëlemarkten vanaf de jaren tachtig. Zeker nadat het socialisme nahet eindevande KoudeOorlogin rg8glegitimiteitontbeerde, kwam er steedsmeersteunvoor eengrenzelooskapitalismedat gedomineerdwerd door deideologievan de vrije markt. De politieke controledie statenoverde economie haddengekregenna de Tweede'Wereldoorlog,met als doel een nieuwe oorlog te voorkomen, nam vanaf de jaren tachtig steedsverder af. Als gevolghiervan kwamhet marktfundamentalisme op (StiglitzLooL,zieook Harr & Hann zoog). Zeker sindsde Ênanciëlecrisisis duidelijk gewordendat banken veelvrijheden haddenen eigenbelanglieten prevalerenbovenmaatschappelilke belangenen er
L8
ERIK BAHRE
zelfs toe bereid waren illegaleactiviteiten te ontwikkelen. In zotz bleek dat de Rabobank op grore schaalillegaalde Libor-rentemanipuleerde.tABN AMRO wasjarenlangbetrokkenbij het witwassenvan drugsgeldenten in zor3is dezelfde bank door de Áutoriteit Financiëlemarkten íAFM) beboetvoor het overtreden van de antiwitwasregelsbijwoningbouwcoóperatieVestiae.De kredietcrisisliet bovendienziendat deverhandeldefinanciëleproductenveelminderwaardwerden dan men deedvoorkomen en dat dezecrisisonder anderehet gevolgwasvan het makkelijk verlenenen agressiefverkopenvan krediet. Het is onduidelijk wat de voor consumptiefkredietin Nederland, gevolgenvan de liberaliseringzijngeweest maar het lilkt erop dat het vanaf de jaren tachtig voor consumentenlastigeris gewordenom weerstandte biedentegende druk en verleidingom geld te lenen. Deze tweeveranderingen- het onzichtbaarlenen en de toegenomenmacht van banken - hebbeneraanbijgedragendat in zorSruim éénop de zesNederlanders eenproblematischeschuldhad (Kerckhaert& De Ruig zor3).to
Resumé Mensen zijn niet altijd rationeel en laten zich leiden door emoties,ook bij het maken van keuzesover aankopen,al dan niet mogelijkgemaaktdoor eenlening. In het kader van informatievoorzieningover financiëleproducten en diensten waarvanmensengebruikmakenen meerinzicht in de gevolgenvan keuzes,hebben organisaties zoalshet Nibud, maar ook het onlangsgeslotenGeldmuseum in Utrecht, eenbelangrijkemaatschappelijketaak. De dramatischetoenamevan consumptiefkrediet is echteronvoldoendete verklarenvanuit het perspectiefvanrationaliteit en emotie.Hiermeewordt onvoldoenderekeninggehoudenmet de mensalssociaalwezen,altijd deeluitmakend van een samenlevingof eencultuur, en wordt onvoldoenderuimte gebodenaan het belangvan historischeontwikkelingen. Om de toenemendeschuldenlastte Het is van bebegrijpen,is inzicht in maatschappelijkeverhoudingenessentieel. langom te begrijpenhoe mensenzich verhoudentot elkaaren tot (commerciële) instituties, welke mogelijkhedenzij zien om hun leven te verbeterenen hoe ze omgaanmet veranderendeongelijkheden. \7olf (1999)maakt met zijn analysevandepotlatchbij de Kwakiutl duidelijk
INDIANENVERHALEN
waarommensendingendoen die in eersteinstantie onbegrijpelijkzijn. Her lijkt onlogisch datdeKwakiud-indianenhun rijkdommen moedwilligvernietigen,dar zestaven koperin zeewerpenen stapelskostbaredekensre vernietigen.'W'olflaat ziendatdit in veelopzichtendestructieveen absurdegedragzijn oorsprongvindt in specifieke historische,economischemaar ook ideologischeonrwikkelingen. De voorde Kwakiud bekendewereldwasaanhet verdwijnen,en door 'meervan hetzelfcle'te doen,door steedsmeer te gevenbinnen de Kwakiutl-ceremonies, probeerde men - tevergeefs- de orde van weleerte hersrellen. De uit dehand gelopenKwakiutlp otlatchdoet denkenaande besluitenvan deEuropese en nationalecentralebanken die de krediercrisisproberenop te losscndoornógmeer krediet te verlenen.In zorz had alleen al de EuropeseCentrale Bankvoor meerdan zoo miljard euro aanobligatiesgekochrom de schuldenlasr te verminderen.t'Het risico dat de Nederlandsestaatheeft genomenals gevolg vande kredietcrisiswasvolgensde AlgemeneRekenkamereind zorz meer dan 6o miljardeuro.ttHet lijkt er somsop dar er wordr vastgehouden aaneenpolitiek, economisch en ideologischritueel dat in het verleden wellichr werkte maarwaarvanhet onzekeris ofhet ook eenoplossingbiedt voor de huidige financiëlecrisis. Ookwat betreftindividuelekeuzesom geldre lenen,delenwe mogelijk meer met de negentiende-eeuwse Kwakiutl dan in eersteinstantie vermoed. In her voorgaande heb ik drie ontwikkelingen geschetst:groeiendewelvaarten democratisering;beperkingvan de manieren om statuste verkrijgen;veranderingen in demanierwaaropÊnanciëleinstellingenkrediet aanbieden. Als gevolgvan democratisering,welvaartsgroeien individualisering was iemandsmaatschappelijkepositie niet meer vanzelfsprekend.Kort gezegd:iemand die voor een dubbeltje was geboren,kon een kwartje worden. En zelfs alsdie belofte niet helemaalwerkelijkheid werd, kon men wel als een kwartje levendoor geld te lenen. Het verwervenvan status door consumptiewas niet meervoorbehoudenaan de elite en werd vanaf dejaren vijftig ook mogelijk voor de arbeidersklasse, die zich door welvaartsgroeien onderwijs kon emanciperen. Consumptiekon zo in relatiefkorte djd steedsbelangrijkerwordenvoor iemands tanzienen wellicht ook voor zijn of haar gevoelensvan eigenwaarde. Tegenhet eind van de twintigsteeeu\/ ontstonder sreedsminder variatiein mogelijkhedenom aanziente verwerven.Mensenkonden niet meerop basisvan hun opleiding of socialerol binnen het huishouden,de kerk of onderwijsinsrel-
ERIK
BÁHRE
lingen aanspraakmaken op autoriteit. Democratiseringbetekendeimmers dat vaderswil niet automatischwet was, en dat het gezagvancultureel en sociaal kapitaal verminderde.Dat was in veelopzichtenen voor veelmenseneenbevrijding, maar het zorgdeer tegelijk voor dat consumptiebelangrijkerwerd. In een geïndividualiseerdesamenlevingwarener minder alternatievenvoorhandenom aanziente ver\Merven.In de tweedehelft van de twintigste eeuw stredenmeer 'status mensenvoor een plek op het podium van de door consumptie',terwijl de podia van het cultureel en het sociaalkapitaal langzaammaar zekerwerden afgebroken. Daarnaastveranderdede financiële wereld eind twintigste eeuw.Banken werden minder zichtbaar en verkochten steedsvaker financiëleproducten via tussenpersonen. De financiëleinstellingen onttrokken zich steedsmeer aan het zicht doordat het nieuweloket van de bank verhuisdenaar de winkel die het krediet aanbood,om aankopente stimuleren.Met krediet aanbiedenvia internetwas er helemaalgeensprakemeervan eenpersoonlijkerelatie,waardoorde schaamte die voorheenverbondenwas aan het afsluitenvan leningenkon afnemen.Door liberaliseringvanafdejarentachtigwasbankenbovendiensteedsmeerroegesraan en boden zeop eenvoortvarende,somszelfsagressieve en illegalewijzehun diensten aan.Ook dezeontwikkelingen maakten het makkelijker om geld te lenen.
Beperking krediet en verruiming status Dezeverhandelingisgeenoproeptot nostalgie,en de mogelijkhedenvan mensen in het verledenwarenook niet per sebeter.De geschetste historischeontwikkeling laat echter zien dat de oplossingvoor de grote schuldenlastwaarondermensen momenteelgebukt gaanniet alleenmoet worden gezochtin beterevoorlichting waardoor ze rationelerekeuzeskunnen maken - hoe belangrijk die kennis ook is. Erop wijzen dat mensenemotioneelzijnin hun keuzes,helpt ook nauwelilks. De oplossingligt eerderbinnen de maatschappelijkeverhoudingen. Eén kant daarvanis de positievan financiëleinstellingen die consumentenkrediet verstrekken.Als er winst wordt gemaakten risicot worden genomen,is de vraaggerechtvaardigdten kostevan wie of wat dat gebeurt.Bij de sindskort verplichtefinanciëlebijsluiter'Let op! Geld lenen kost geld'wordt geenreke-
INDIANENVERHALEN
ning gehoudenmet de omstandighedenwaarondermensenlenen en door deze maatregelworden financiëleinstellingen niet belemmerdconsumptiefkredier te verkopen,zelfsalsdat ernstigegevolgenheeftvoor de klanr ofde samenleving. Hoe vreemdis de gedachtefinanciëleinstellingen veel meer te beperkenin het verlenenvan kredieten die huishoudensen de maarsch"ppUals geheelernstige schade kunnen berokkenen?Ofwordt alsreactiehieroprerverdediginghetnai'eve , maarpolitiek krachtigemodel van de vrije keuzeen de rarionelemensgelanceerd? Een andere mogelijkheid is het stimuleren van alternatievenvoor srarus verkregendoor consumptieen leningen.Als gelden consumprieniet rellen,wat danwel?Met de zogenoemdeSchuldencoópheefteenkleine groepacademicien kunstenaars een aanzetgegeven om met scholierenvan gedachtente wisselenover schulden, aanzienenwaarden- eenherwaarderingvanbeziren eenheroverweging vanwatwaardevolis ten behoevevan schuldproblemariek (zieBàhree.a.zorz).Het is eenplek,ondermeerop Facebook,waarher niet gaaroverkennisvan financiële productenofhoe je eenhuishoudboekjemoet opstellen.De aanpakis gericht op het ontwikkelen van een taal waarmeemensenuitdrukking kunnen gevenaan alternatievewaardendie niet zo sterk verbondenzijn met geld en consumptie. Het gaatom de mogelijkhedenzonderexcessieve consumprieaanziente krijgen engewaardeerd te worden.Dat klinkt mogelijk enigszinsvaag,maar dit kan heel ' concreetworden:door een'gelukspiramide te maken(basisbehoeften geluk),naar analogievan de piramide van Maslov (basisbehoeften leven);door te bespreken dat financiëleschuldenniet hoevente berekenendat je schuldigbent in morele zin; dat schuldenniet alleenhet gevolgzijnvandomme keuzes,zoalsde'naïeve rationelen'dat doen voorkomen. Met de Schuldencoópis verkend of mensen anderesoortensocialenetwerkenkunnen opbouwendie mogelijkhedenbieden, zonderdatze schuldenhebben.Hiernaast washer srrevente begrijpenwaarom weallemaalwillen meedoenaande modernepotlatchondanksdat we wetenhoe destructiefdatis.Zo kunnen we eraanbijdragendat de economiein diensrkomt te staanvan de mensheiden dat menselijk leed niet meer wordr gelegitimeerd doormachtigeeconomische insritutenen ideologieën.
