VERLOREN RUIMTE W
elke problemen heersen er in de huidige openbare ruimtes in Chinese steden en welke oplossingen kunnen er voor zorgen dat de openbare ruimtes meer samenhangend en toegankelijker worden? Door: Tom de Boer
Abstract:
dienaar moet zijn meester dienen, maar de belangen van de
Sinds 1949 als de Chinese overheid zich gaat ontfermen
onderdanen moeten wel geëerbiedigd worden. Om fondsen
over de stedelijk-ruimtelijke beweging ‘People City’ is er een
voor de campagnes tegen de vijandelijke staten te werven
enorme stedelijke groei zichtbaar. Gedurende deze periode
werd privatisering van het land gelegaliseerd en ontstonden de
is de bevolking –en de stedelijke populatie verdubbeld, dit
eerste grootgrondbezitters. China veranderde in een feodale
had grote gevolgen op de inrichting van de steden en zijn
maatschappij waarbij de heersende klasse het grond bezit en
openbare ruimtes. Uiteindelijk gaat deze beweging dan ook
de bewerking plaatsvindt door boeren die in een horige relatie
ten onder aan zijn eigen succes. Als in 1978 China het open
tot de grondbezitters staan. Deze periode duurde voort tot in de
deur beleid van Deng Xiaoping invoert breekt er een nieuwe
19de eeuw waarna er een korte kapitalistische fase aanbrak, de
fase in de verstedelijking van China aan.
Chinese bevolking was intussen gegroeid tot ruim 530 miljoen
Achtergrond China China kent een rijke geschiedenis van vele duizenden jaren en was een van de vroegste centra van beschaving. Hierdoor ontstond een land met een geavanceerde cultuur op het gebied van kunst en wetenschap. De bevolking van China bestond zo’n 6000 jaar geleden voornamelijk uit volkeren die landbouw bedreven en vee hielden. Rond 2200 voor Christus veranderde de maatschappij langzaam van een ‘stammenmaatschappij’ naar een ‘slavenhoudersmaatschappij’. Uit deze culturen kwamen de eerste koninkrijken van de Shang en Yin-vorsten. Het Chinese schrift deed zijn intrede en men sprak van de eerste dynastie. (Shang-dynastie). Tijdens de daarop volgende (koninkrijk) dynastieën breidde China zich uit en ontstonden de eerste stedelijke nederzettingen. In 221 voor Christus werd China voor het eerst herenigd onder de eerste keizer Qin Shi Huangdi. Deze veroverde al snel de vijandelijke staten en het aantal nederzettingen in China nam explosief toe, tevens zorgde hij ervoor dat er een volk ontstond met een centraal gezag, één schrift, gestandaardiseerde maten en gewichten en werd er begonnen met de bouw van de Chinese muur om het volk te beschermen tegen invallen van de noordelijke barbaren. Na de dood van Qin Shi Huangdi volgde er een korte machtsstrijd waaruit Liu Bang een boerenleider als overwinnaar tevoorschijn kwam. Hij stichtte de Han-dynastie die een grote betekenis zou krijgen voor China, onder Liu Bang bloeide China op en de huidige Chinezen beschouwen zichzelf als afstammelingen van deze dynastie (Han-Chinezen). Er vonden enkele grote uitvindingen plaats zoals het gebruik van papier en inkt. De staat werd geregeerd op basis van het confucianisme: een
32. CHINA // 2010 Stedenbouwkudig onderzoek
mensen. Na enkele opstanden werd in 1912 de Republiek China opgericht die naar Westerse maatstaven moest gaan leven echter werd dit gedwarsboomd door het keizerlijke leger en in 1921 werd de Chinese Communistische partij opgericht. Japan veroverde in deze periode grote delen van China en onderdrukte de Chinese boerenbevolking.Deze sloten zich massaal aan bij het Communistische Volksbevrijdingsleger en na het verslaan van Japan resulteerde dit in een burgeroorlog tussen de Nationalisten en de Communisten. De Nationalisten werden uiteindelijk verslagen en de Volksrepubliek China was op 1 oktober 1949 een feit. Beijing De stad Beijing is de politieke, historische en culturele hoofdstad van China, het kent een zeer rijke geschiedenis en wordt in 1420 al genoemd als hoofdstad van China . De stadsplattegrond van Beijing kent een hiërarchische opbouw, de ruimtelijke structuur van Beijing (Peking) is opgebouwd uit een logisch raster, zoals de westerse wereld die ook kent van de Romeinse, Spaanse en Amerikaanse steden. Echter heeft Beijing geen kleinschalig rastermaar een raster met een enorme maat en maaswijdte die zich uitstrekt tot ver buiten de stad. De binnenstad bestaat uit een rechthoekige centrum van (2,8 x 1,4km) met daarin de Verboden Stad en het Beihai park hieraan sluitend ligt het Plein van de Hemelse Vrede (900 x 300m). Rondom het centrum liggen in het raster stadsringen die de rondwegen van de stad vormen, binnen deze ringen liggen rechthoekige bouwblokken uit diverse bouwperiodes. De belangrijke grote instellingen en hoogbouw liggen gesitueerd langs de centrale assen. Kenmerkend voor de binnenstad van Beijing zijn de Hutongs, deze traditionele familiewoningen kennen een rijke culturele
Fig.16 ‘Hutong’: Een dagelijks tafereel in een Hutong in Beijing.
mix aan bewoners en zijn zeer populair onder de inwoners. De
nog zo’n 30.000 inwoners, momenteel leven er ruim 12 miljoen
Hutongs zijn opgebouwd binnen de grid-vormige structuur van
mensen in deze stad. In deze ongekende snelle verstedelijking
het oude Beijing en zijn onderling aan elkaar verbonden rond
lijkt geen plaats voor het verleden, Chinezen lijken weinig waarde
speciale binnenruimtes ze vormen het hart van de stad.
te hechten aan hun fysieke eigendommen en verwijderen hun verleden. De Chinezen kunnen eindelijk hun geld veilig
Shanghai
beleggen en willen investeren in vastgoed, hierbij verliezen
Shanghai bestaat in vergelijking met Beijing uit een groot
de sociale en culturele waarden het van materiele zaken. In
aaneen gesloten bebouwd oppervlak gelegen aan de Huangpu
het verwesterde Shanghai heeft dit er voor gezorgd dat de
–rivier. Rondom deze rivier ligt het (financiële) centrum van
huishoudsamenstellingen veranderen, waar het eerder normaal
Shanghai, de stad wordt doorsneden door 20 meter hoge
was om met complete gezinnen (ouders en schoonouders bij
snelwegen waaronder de stad doorkrioelt. Het kosmopolitische
het kind) samen te wonen is dit niet langer normaal. In Beijing
Shanghai wil zich, in tegenstelling tot Beijing, ontwikkelen tot
zijn door de extreem hoge grondprijs en het ontbreken van
een internationale metropool en kent vele ambitieuze projecten
landgebruiksrechten al vele Hutongs gesloopt en vervangen
en een indrukwekkende skyline die langzaam overvloeit naar
voor schone en veilige winkelcentrums, kantoren en hotels.
een dunne rand. Dat de stad nog niet is uitgegroeid blijkt uit de
Hierdoor verliest de stad aan intimiteit op straat, de taferelen
plannen voor het ontwikkelen van negen nieuwe satellietsteden
van op de stoep etende Chinezen verdwijnen langzaam uit het
rondom de stad, daarnaast wil de stad zich door middel van
straatbeeld en de publieke ruimte wordt geprivatiseerd.
een aantal grote projecten, waaronder een nieuwe opgespoten haven in zee, zich gaan profileren als een internationale
De straat is voor de Chinees niet langer een verlengstuk
modelstad.
van de huiskamer, ook in Shanghai worden deze oude sociale structuren verdrongen door grote wolkenkrabbers,
Problemen van de huidige openbare ruimte
winkelcentrums en het drukke verkeer. Het stadsbestuur heeft
Sinds het begin van het ‘open deur beleid’ in China zijn de
sinds 1990 veel geld geïnvesteerd in de stad, zo zijn er speciale
Chinese steden explosief gegroeid, zo telde Shenzen in 1978
economische zones (Lujiazui bijvoorbeeld) ontwikkeld die
China // 2010 STEDENBOUWKUNDIG ONDERZOEK
.33
rechten om op hun gronden kantoren en villaparken te bouwen de zogehete superblocks. Door het ontbreken van een masterplan voor de Chinese stad ontstaat er een wildgroei van aaneengesloten bouwblokken waartussen elke samenhang ontbreekt. De voorspelling dat de Chinese steden aan de oostkust van China zich zouden ontwikkelen tot generieke steden lijken hierbij niet op te gaan. Zowel Beijing als Shanghai zijn speciale gevallen waarin een menging van communistische planning, Westerse ontwikkelingen en Aziatische invloeden samenkomen. De snelle veranderingen van complete stadsdelen en het verdwijnen van vertrouwde oriëntatiepunten versterken het Fig. 17 ‘bandenplakker’: Een bandenplakker met op de achtergrond het CCTV-gebouw
gevoel van vervreemding binnen deze steden en de Chinezen
hebben geleid tot een concentratie van rijke Chinezen in het centrum en in de nieuwe residentiele enclaves buiten de stad. De bestaande gemeenschappen van kleine middenstanders en handwerkarbeiders zijn echter door de hoge grondprijzen verdrongen van het stadscentrum naar de rand van de stad. Deze bouwwoede die door de Chinese steden raast heeft niet alleen een grote invloed op de sociale en culturele cohesie van de steden maar ook op de publieke ruimtes van de stad, deze ruimtes worden in hoog tempo vervangen door winkelcentrums, kantoren, woonparken en snelwegen. Dit levert rare contrasten op waarbij de arme Chinese bevolking hun heil zoekt in deze nieuwe districten, taferelen waarbij Chinezen banden plakken met op de achtergrond een wolkenkrabber zijn onderdeel geworden van het dagelijkse leven in Beijing.
vaker plaats voor een ratatouille van bouwstijlen, door Rem genoemd. Een
oorzaak van deze bouwwoede is het - voor een communistisch land - ongebruikelijke proces van privatisering van het publiek domein. De grotere economische vrijheid en decentralisatie van de Chinese staat hebben er in de moderne Chinese stad er toe geleid dat voor weinig geld landgebruiksrechten aan grootgrondbezitters werden verkocht. Deze gebruikten de
34. CHINA // 2010 Stedenbouwkudig onderzoek
economische verbanden waarbinnen ze moeten leven. Openbare ruimte Het begrip ‘openbare ruimte’ is voor China een relatief nieuw begrip en ‘openlucht’ is dan ook een meer gebruikte term , de oude kleinschalige structuren van de Hutongs waarbij een goede mix tussen openbaarheid en beslotenheid aanwezig was zijn verdwenen voor groots opgezette pleinen. Dat er weinig kennis is voor de term openbare ruimte blijkt wel uit het Tianmen square (Plein van de Hemelse vrede) dit onder Mao ontwikkelde immense plein was voornamelijk een plek om de kracht en de status van de natie zichtbaar te maken door middel van militaire parades. Voor de bevolking was dit plein dan ook slecht toegankelijk en protesten werden hardhandig neergeslagen. De stedelijke – ruimtelijke beweging ‘People’s
De vertrouwde structuren van de Chinese steden maken steeds Koolhaas ook wel het Photoshop Urbanism
moeten nog duidelijk wennen aan de nieuwe sociale en
city’ die vanaf 1949 zijn intrede deed en zorgde dat de stedelijke populatie verdubbelde verloor door deze ontwikkelingen aan geloofwaardigheid en de Chinees verloor zijn vertrouwen in het woord ‘people’. Bij een bezoek aan het Tianmen square en andere openbare plaatsen in Beijing blijkt dat de Chinese overheid nog steeds strenge controles uitvoert in naam van veiligheid en openbare orde. Dat er weinig veranderd is aan het probleem met het inrichten van de openbare ruimte blijkt wel dat in de huidige moderne
openbare ruimtes moeten gaan over de mogelijkheden om in contact te komen met andere inwoners van de stad. In Shanghai lijken deze ruimtes deze mogelijkheid juist te schuwen, dit ligt niet aan het ruimtelijke gebruik van deze ruimtes maar meer in hoe de gebruiker er wordt ontvangen. De spiegelende wanden van de wolkenkrabbers zorgen voor een onprettige ruimte welke wordt versterkt door het ontbreken van het straatleven. Het is naïef van de Chinezen om te denken dat met het kopiëren van Westerse modellen en het creëren van iconen er een levendige en dynamische samenleving ontstaat in de tussenruimtes. Het verwarren van openbare ruimte en open ruimte lijkt hieraan ten grondslag te liggen. Een groter en misschien wel een van de belangrijkste aspecten dat de openbare ruimtes niet werken is dat sociale en culturele regels, en publieke en private domeinen in de moderne Chinese stad strikt worden gescheiden. Projectontwikkelaars ommuren hun gronden om ze op deze manier te beschermen. Fig. 18 Een draaimolen staat eenzaam tussen woontorens in Beijing.
Chinese stad multinationals en grootgrondbezitters hun grond vol bouwen zonder daarbij aandacht te besteden aan de openbare ruimtes. Westerse architecten proberen met hun ontwerpen deze denkwijze te veranderen en de Chinezen bewust te maken van het begrip openbare ruimte, echter is de gedachtegang van de Chinees niet eenvoudig te veranderen. Een goed voorbeeld hiervan is het CCTV gebouw in Beijing, OMA ontwierp, in nauwe samenwerking met een Chinees bureau, de buitenruimte van dit megaproject. In deze buitenruimte was er onder meer een grasveld waarop popconcerten gegeven konden worden. De gevels van het gebouw zouden daarbij dienst kunnen doen als een projectiescherm. CCTV stelde deze openbaarheid niet op prijs en besloot om de buitenruimte te ommuren in verband met de veiligheid. Maar niet alleen deze veiligheidsmaatregelen zorgen voor uitgestorven openbare ruimtes. In Shanghai zijn nieuw ontwikkelde openbare ruimtes uitgestorven en dienen de straten nog slechts als een verkeersruimte tussen het woon en werkverkeer. De oorzaak van dit probleem ligt bij een fundamentele misvatting over hoe openbare ruimtes in China worden samengesteld,
Dit is niet alleen de schuld van de ontwikkelaars maar ook van de Chinese midden en hogere klasse welke de voorkeur geeft aan dichtbevolkte omgevingen die ommuurd zijn. Dit zit diepgeworteld in de oude Chinese tradities van sociale en etnische segregatie waarbij de muren een teken zijn van bescherming en symbool staan voor hun eigendom. Daar komt bij dat deze nieuwe elite minder tijd heeft dan de kleine middenstanders en handwerkarbeiders om de openbare ruimtes ook daadwerkelijk te gebruiken. Het is dan ook ironisch om te zien dat de door de Chinezen ontwikkelde netwerken die hen rijk maakten niet gebruikt kunnen worden. Shanghai heeft veel van de oude bewoners vanuit de binnenstad verplaatst naar grotere en beter huizen aan de randen, de vervuilende industrieën zijn weg maar hiermee zijn ook de mensen weg uit het centrum. In de oude koloniale wijken Fuxing Park en the Bund zijn de openbare ruimtes erg populair maar de nieuwe openbare ruimtes in Pudong zijn leeg. Langzaam dringt het besef in China door dat planning van de openbare ruimte erg belangrijk is voor de beleving van de stad en enkele recente projecten tonen aan dat China bezig is om een moderne stedelijke gemeenschap te creëren. Hierbij lopen de architecten en planners echter tegen nieuwe problemen aan
China // 2010 STEDENBOUWKUNDIG ONDERZOEK
.35
die veroorzaakt worden door de politieke elite. Deze politiek elite is meer bezig met het tonen van hun macht en grootsheid. Moderne openbare ruimtes moeten uitgevoerd worden met dure materialen, beelden en fonteinen. Hierbij wordt voorbij gegaan aan de gedachtes van de tekenaars van de stad en zelden gekeken naar de historie en de gebruikers. In Xi’an bijvoorbeeld is er een muur geplaatst die het monument van ‘Big Wild Goose’ afscheid van zijn omgeving en waarbij de complete stedelijke context verloren gaat. Zo is er ook een gloednieuw winkelcentrum gebouwd recht tegenover de historische klokkentoren in het centrum van de stad, de uitstraling van dit winkelcentrum schreeuwt om aandacht. Gebouwen worden dus slecht geïntegreerd in hun omgeving en zorgen zo voor een
Fig.19 ‘Chinezen hechten veel waarde aan de grasvelden, deze zijn vrijwel altijd omheind met hekken en dienen slechts als kijkgroen.
negatieve invloed op de publieke ruimte. De stedelijke context zal dan ook het vertrekpunten moeten zijn om te beginnen aan
Conclusie:
een ontwerpopdracht om zo de relatie tussen de gebouwen en
De snelle verstedelijking van de Chinese steden heeft er voor
de stedelijke omgeving te versterken.
gezorgd dat openbare ruimtes onsamenhangend, doods en weinig toegankelijk zijn voor de gebruikers. Een van de
Het gebrek aan ‘groene’ ruimte is daarnaast een ander
oorzaken van dit probleem kan gezocht worden in de oude
lastig probleem voor de meeste Chinese steden, Shanghai
Chinese cultuur van dynastieën waarbij er geen plaats was voor
bijvoorbeeld scoort een gemiddelde van 6,5 m2 groen per
de openbare ruimte en complete wijken werden voorzien van
inwoner in 2002, in 2005 wou het stadsbestuur dit hebben
muren en ontdaan van hun toegankelijkheid om de bewoners
opgeschroefd tot 11m2. Dit heeft men gedaan door middel van
te ‘beschermen’. Zo lang de Chinese bevolking de veiligheid
vijf ringen van bos met een breedte van 100 m en acht grote
hoog in het vaandel laat staan zal de toegankelijkheid een
nieuwe parken. Deze parken en stroken moeten omgevormd
probleem blijven voor de openbare ruimtes in Chinese steden.
worden tot publieke groenruimtes met bomen. Groenstructuren
De huidige bestaande openbare ruimtes worden vol gebouwd
zijn belangrijke verblijfsplaatsen binnen de stedelijke omgeving
met winkelcentrums, kantoren en appartementen en zorgen
en met het terugbrengen van parken lijken de Chinese steden
ervoor dat de Chinezen geen plekken meer hebben om te
een stapje vooruit te zetten naar een prettige stad. Echter dient
verblijven op straat, de overgebleven ruimtes tussen de
ook hier een mentaliteitsverandering bij de Chinees plaats te
kantoren dienen voornamelijk als looproute tussen wonen en
vinden, tijdens een bezoek aan de groenstructuren van Beijing
het werk en hebben het leven naar de achtergrond gedrongen.
en Shanghai valt op dat de groene grasvelden omringt zijn met
De levendige en toegankelijke Hutongs in Beijing worden
hekken en op worden mensen geweerd op deze plekken. Het
hierbij verdrongen en zorgen voor uitgestorven plekken in de
groen wordt voornamelijk als ‘kijkgroen’ gebruikt en verliest
stad. De openbare ruimte zal zich afspelen binnen de muren
zodoende kracht als gebruiksruimte.
van hun superblock en een vervreemding van de stad zal er voor zorgen dat de Chinees zich niet langer thuis voelt in die stad.
36. CHINA // 2010 Stedenbouwkudig onderzoek
Wil men de openbare ruimte toegankelijker en samenhangend
Bibliografie:
maken dan is het belangrijk dat men een goed masterplan
Cheng Shan-Hwei & Jan Willem Nienhuys: geschiedenis, cultuur, wetenschap,
ontwikkeld en kijkt naar het gebruik van de openbare
kunst en politiek, Veen Magazines (2006): 1-479
ruimte in de oude stadsdelen. Hierbij moet het systeem van
Brandes Evelien, Stedenbouw in Vogelvlucht (2006) 4 pag, [online tijdschrift]
grootgrondbezitters aangepakt worden en zal er een omslag
geraadpleegd April 2010, http://www.evelienbrandes.nl/atrikel%20stedenbouw
moeten komen in het bebouwen van de gronden. De nieuw
%20in%20china.pdf
te ontwikkelen stadsdelen zouden niet moeten bestaan uit
Laurence L., ‘Leaping Forward, Getting Rich Gloriously and Letting a Hundred
dichtgebouwde blokken maar uit een poreuze structuur die
Cities Bloom’ Architectural design 78-5 (2008): 6-15
onderlinge wijken met elkaar verbind. Door het gebruik maken
Harry den Hartog, Koolhaas over openbare ruimte, Archined (2006) 2 pag,
van goed ingerichte openbare ruimtes waar een plek is voor
[online artikel], geraadpleegd April 2010, http://www.urbanlanguage.org/pag/10/
alle klasse kan men het dynamische straatleven van wel eer
koolhaas_en_openbaarheid_in_china
wellicht laten terugkeren. Het letterlijk kopiëren van Westerse
Bracken G., Thinking Shanghai, A Foucauldian Interrogation of the Postsocialist
modellen is daarbij geen garantie voor een goed werkende
Metropolis, proefschrift (2009): 60-73
stad of openbare ruimte. De Chinese steden moeten af van
Street live and the ‘People’s City’ Architectural design 78-5 (2008): 48-51
het korte termijn denken in vijfjarenplannen, dit zorgt voor een
Dieter Hassenpflug, The rise of public urban space in China, (2003), 6 pag
onoverzichtelijke en fragmentarische ontwikkeling van de stad.
[online paper], geraadpleegd April 2010, http://www.uic.edu/cuppa/cityfutures/
De kwaliteit van zowel de gebouwen als de openbare ruimte
papers/webpapers/cityfuturespapers/session3_1/3_1riseinpublic.pdf
blijft hierbij achter. Voor het huidige China staat er dus een grote opgave om te zoeken naar duurzame oplossingen waarmee de steden zich op een goede manier kunnen ontwikkelen. Hierbij moeten de Chinezen zoeken naar een juiste combinatie van oud en nieuw. Het perfectioneren en volledig stileren van de openbare ruimte zoals is gebeurd in Shanghai zorgt ervoor juist voor dat deze kapot wordt gemaakt. Als slot nog een waarschuwing van Koolhaas ‘Doordat steeds meer projectontwikkelaars en politici boeken zoals Richard Florida’s The Rise of the Creative Class lezen worden steden te perfect en ontbreekt het steeds meer aan verrassing en gevaar in de openbare ruimtes. Een goede stad zal altijd moeten bestaan uit zowel goede als kwade elementen, het ontbreken van gevaar is de dood van het publieke domein’
China // 2010 STEDENBOUWKUNDIG ONDERZOEK
.37
