Veiligheid, zorg en wooncomfort praktijkervaringen met domotica in Gelderland

Veiligheid, zorg en wooncomfort praktijkervaringen met domotica in Gelderland

Programma ‘Ontgroening en Vergrijzing’

Veiligheid, zorg en wooncomfort praktijkervaringen met domotica in Gelderland

Programma Ontgroening en Vergrijzing Provincie Gelderland Mei 2005

Inhoud

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

2

Voorwoord Van wenkend perspectief naar dagelijkse praktijk Gandhiflat/Martin Luther Kingflat, Culemborg Domotica: veiligheid, zorg en wooncomfort De Kattenberg, Aalten Wonen en domotica: ervaringen van corporaties St. Josephstraat en Rozenstraat, Beneden-Leeuwen Zorg en domotica: ervaringen van zorginstellingen Zilverstaete, Nijkerk Wonen, welzijn, zorg en domotica: naar een meer integrale aanpak De Kimpenkamp, Groenlo Eind goed, al goed: investeren in voorlichting en communicatie De Bogen, Harderwijk Een goed begin is het halve werk: quick-scans als hulpmiddel De Molenhof, Dinxperlo Tien tips voor domoticaprojecten De Weitjes, Brakel

3 5 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30 32 34

Bijlage: Schematisch overzicht voorzieningen per project. Colofon

36 38

Praktijkervaringen met Domotica in Gelderland

Voorwoord Woont u in een geautomatiseerde woning? Vermoedelijk zult u ‘nee’ antwoorden, maar wellicht is uw woning wel uitgerust met rookmelders, een inbraakalarm of een videofoon. Domotica, woonhuisautomatisering, wordt steeds gewoner. Is voor de meesten van ons domotica een middel om het comfort van de woning te verhogen, voor sommige groepen, zoals ouderen of mensen met een beperking, kan domotica van vitaal belang zijn uit oogpunt van veiligheid en zorg. Domotica stelt deze groepen in staat (langer) zelfstandig te blijven wonen. Daarom past het stimuleren van domoticatoepassingen geheel in ons Programma Ontgroening en Vergrijzing, dat zich richt op het zo lang mogelijk zelfstandig kunnen functioneren van ouderen en de maatregelen die daarvoor nodig zijn. Maatregelen op het gebied van wonen, van welzijn, van zorg. Comfort en veiligheid kunnen worden verhoogd door bijvoorbeeld zorgalarmering, bewegingssensoren, aansluitingen voor diverse vormen van communicatie in geval van zorgbehoefte en toepassingen die de dagelijkse handelingen in de woning vereenvoudigen. Als optimaal gebruik wordt gemaakt van de mogelijkheden van ICT en domotica, kan het aanbod van wonen, welzijn en zorg efficiënter worden ingezet dan nu het geval is. De slimste woning van Nederland, die met steun van de provincie in 2003 tijdelijk te zien was in Duiven, maakt duidelijk dat er technisch veel mogelijk is. Domotica was lange tijd toekomstmuziek maar wordt nu meer en meer de alledaagse praktijk. Het aantal projecten waar domotica wordt toegepast, neemt zienderogen toe. Dit blijkt uit deze brochure waarin een achttal projecten wordt beschreven. Het zijn uiteenlopende projecten: nieuwbouwwoningen en bestaande woningen, meer en minder uitgebreide domoticatoepassingen. Wat de projecten bindt, is echter dat ze allemaal gerealiseerd zijn of in een uitvoeringsstadium verkeren. De toekomst wordt werkelijkheid. En van die werkelijkheid valt veel te leren. Bijvoorbeeld over de noodzaak om aan het begin van een project helder te formuleren welke doelstellingen met de domotica bereikt moeten worden, zodat de zin of onzin van domoticatoepassingen daaraan getoetst kan worden. Aan deze startfase dragen wij vanuit het Programma Ontgroening en Vergrijzing bij door de mogelijkheid te bieden projecten met steun van de provincie te laten doorlichten door middel van quick-scans. De gerealiseerde projecten laten ook het belang zien van een goede communicatie met bewoners en een goede voorlichting aan bewoners over de domoticatoepassingen. Want domotica heeft alleen nut als ook de bewoners het als nuttig ervaren. Ik ben blij om, mede namens mijn collega Hans Esmeijer, als gedeputeerde Welzijn, Zorg en Cultuur eindverantwoordelijk voor het Programma Ontgroening en Vergrijzing, u deze brochure over domotica aan te bieden. Een brochure die past in een reeks uitgaven van het Programma Ontgroening en Vergrijzing. In dat kader heeft de provincie zich immers ook ten doel gesteld ervaringen en kennis van corporaties, zorginstellingen, gemeenten en anderen te verzamelen en uit te dragen. Ik hoop dat deze brochure u inspireert om aan de slag te gaan met de realisatie van domotica.

Nico Jan Wijsman

Gedeputeerde provincie Gelderland

4


1. Van wenkend perspectief naar dagelijkse praktijk

Met een druk op de knop het huis ‘uitzetten’ en dus nooit meer hoeven twijfelen of het koffiezetapparaat nog aanstaat, of dat de kookplaat nog brandt. Dankzij een camera bij de centrale toegangsdeur kun je natuurlijk altijd meteen zien wie er voor de deur staat als de bel gaat. Komt de bewoner zijn appartement binnen, dan gaat de lamp in de hal automatisch aan. In geval van nood is hulp nabij: er wordt bijvoorbeeld alarm geslagen als te lang geen beweging in huis is gesignaleerd. Het is natuurlijk niet de bedoeling dat het huis alarm slaat als de bewoner ’s nachts zijn bed verlaat om bijvoorbeeld naar het toilet te gaan. Deze actie wordt daarom gesignaleerd door een speciale bewegingsmelder die de betreffende alarmering automatisch uitschakelt. Ook wordt in dit geval de verlichting langs de looproute naar het toilet aangeknipt en gaat het licht in de badkamer bij binnenkomst vanzelf aan. Zo beginnen brochures met titels als Domotica: het huis dat nadenkt, Een huis dat zelfstandig wonen makkelijker maakt, De slimme woning voor ouderen, Veilig en comfortabel wonen met domotica. Voorstanders van domotica schetsen hierin een wenkend toekomstperspectief van slimme woningen waarin allerlei zaken geautomatiseerd zijn. Technisch is heel veel mogelijk, ook vandaag de dag al, zoals aangetoond werd door de slimste woning van Nederland die met steun van de provincie in 2003 te zien was in Duiven. Maar zitten mensen wel te wachten op een overdosis technisch vernuft? Het gebruik van één knop om de woning aan of uit te zetten, of om van de dagstand op de nachtstand over te schakelen, vereist de nodige aandacht om onbedoelde effecten te voorkomen. Veel mensen ergeren zich aan licht dat vanzelf aangaat, ook op momenten dat zij het niet nodig vinden. En zijn sommige domoticatoepassingen wel zo bijzonder? Een videofoon is tegenwoordig bijna standaard bij wat duurdere appartementen. Branden inbraakalarm zijn gemeengoed. Alarm kunnen slaan via een halszender is al vele jaren mogelijk. Kortom, wat betekent domotica nu eigenlijk in de praktijk?

5


Toepassing van domotica kan zinvolle resultaten opleveren, maar het is van belang om vooraf goed na te denken over de doelstellingen die met domotica moeten worden bereikt, de wijze waarop dit gebeurt en de communicatie hierover met bewoners. Dat leren de ervaringen die in Gelderland zijn opgedaan met gerealiseerde of in uitvoering zijnde projecten met domotica. In deze brochure zetten we die ervaringen op een rij.

Leeswijzer In deze brochure wordt ingegaan op de visie en de ervaringen met domotica van belangrijke betrokken partijen (corporaties, zorginstellingen, gemeenten) aan de hand van de thema’s: • wonen en domotica • zorg en domotica • een meer integrale aanpak van domotica Aan het begin van de beleidsontwikkeling of van een project kan een quick-scan een nuttig hulpmiddel zijn om inzicht te krijgen in de mogelijkheden en onmogelijkheden van domotica. Tijdens en na afloop van het project is het essentieel veel te investeren in voorlichting van de gebruikers. Ook deze onderwerpen komen in deze brochure aan de orde. Aan het eind ervan zetten we de belangrijkste leerpunten op een rij. Verspreid door de brochure vindt u beschrijvingen van gerealiseerde of in uitvoering zijnde projecten waar domotica is toegepast. In de bijlage zijn de domoticavoorzieningen in de projecten schematisch naast elkaar gezet.

Gandhiflat/Martin Luther Kingflat, Culemborg

Project

Woningcorporatie Betuwse Combinatie Woongoed (BCW) bezit in de wijk Terweijde in Culemborg een complex galerijflats bestaande uit vier bouwblokken met in totaal 268 woningen. Het complex dateert uit 1972. Zowel de Gandhi- als Martin Luther Kingflat bestaan uit een groot en een klein gebouw. Eind jaren negentig ontstond behoefte aan een ingrijpende verbetering van de flats. Als eerste is de kleine Gandhiflat aangepakt en geschikt gemaakt voor ouderen. De woningen zijn van binnen geheel kaalgeslagen en er zijn twee verschillende nieuwe indelingen gemaakt; één met brede deuren en een grote badkamer en één waarbij tevens de meterkast is verplaatst (om een opstelruimte voor een rolstoel bij de ingang te krijgen) en de badkamer rolstoeltoegankelijk is gemaakt. Dit laatste type voldoet nagenoeg aan het seniorenlabel. In het gebouw is verder de hal afgesloten, zijn de galerijen opgehoogd en is een scootmobiel-oplaadstation gemaakt. Op de kop van de flat zijn negen nieuwe koopappartementen gebouwd (twee appartementen op iedere laag met op de bovenste laag een penthouse). Onlangs is een soortgelijke aanpak bij de Martin Luther Kingflat gestart. Op grond van de opgedane ervaringen worden de nieuwbouwappartementen hier iets groter (85 m2 in plaats van 75 m2 bij de Gandhiflat) en worden ook op de bovenste laag twee appartementen gerealiseerd (in plaats van een penthouse). Voor deze 10 appartementen is de voortoets van WoonKeur positief afgesloten. Domoticavoorzieningen

Er is gekozen voor een basispakket, gebaseerd op prioriteiten van bewoners. Bij de Martin Luther Kingflat kunnen bewoners kiezen voor een uitgebreid domoticapakket, afhankelijk van hun wensen en behoeften. Bij de afsluiting van de hal is een videofooninstallatie aangebracht. De deuren van de hal hebben automatische deuropeners, die werken met smartkeys. Ook de voordeur van de woning kan worden uitgerust met een smartkey.

Basisgegevens project Aantal woningen: • Gandhiflat: Ingrijpende verbouwing van 44 bestaande huurwoningen en nieuwbouw van 9 koopwoningen. Gerealiseerd 2000. • Martin Luther Kingflat: Ingrijpende verbouwing van 44 bestaande huurwoningen en nieuwbouw van 10 vrije sector huur- of koopwoningen. In uitvoering (gestart april 2005). Domoticavoorzieningen: • videofoon • toegang met magneetkaart (centraal en eigen voordeur als optie) • brandalarm • inbraakalarm (optie) • actief personenalarm (draadloos, optie) Realisatie: Betuwse Combinatie Woongoed, Culemborg

Combinatie met zorg en welzijn

Er is een centrale alarmunit aangebracht. Hierop is standaard een brandalarm aangesloten. Aansluitingen voor een actief personenalarm en een inbraakalarm zijn voorbereid en kunnen tegen betaling van abonnementskosten worden aangebracht op verzoek van de bewoner. In Gandhiflat maakt 57% van de bewoners gebruik van het personenalarm en 55% van het inbraakalarm.

6


Voor de aanpak heeft de corporatie een bijdrage gekregen van de gemeente op basis van de WVG, bijvoorbeeld om de galerijen op te hogen in plaats van hellingbaantjes aan te leggen. De consequentie hiervan is dat de corporatie niet meer in aanmerking komt voor nieuwe bijdragen in dit complex op grond van de WVG.

In de Gandhiflat is op de begane grond een zorgsteunpunt gevestigd van Zorgcentra De Betuwe (ZDB). Ook is hier de Gandhisoos te vinden, een ontmoetingsruimte voor bewoners. In de Martin Luther Kingflat komt op deze plaats ruimte voor een fysiotherapeut. Doel van het project bij de Gandhiflat was om circa 10–15 woningen te verhuren aan zorggeïndiceerde bewoners. Toen het aankwam op de verhuur konden de zorginstellingen echter onvoldoende geschikte kandidaten aandragen. Bij de Martin Luther Kingflat wordt veel gepraat met ZDB over de mogelijkheden om zorg te leveren bij de woningen. In ieder geval gaat ZDB de zorgtelefoon verzorgen, waarmee het alarm doorgeschakeld wordt naar hun meldkamer. Op dit moment wordt nagegaan of ZDB vanuit het zorgsteunpunt zorg kan leveren in de rest van de wijk. Voorlichting en beheer

De verbetering van de Martin Luther Kingflat wordt nu voorbereid in nauw overleg met toekomstige bewoners. Er is één adviseur ingeschakeld voor de begeleiding van de uitvoering en de uitleg aan de klant na oplevering. De corporatie vindt het essentieel dat beheer en opvolging goed geregeld zijn. Daarnaast heeft BCW bewust niet gekozen voor één systeem of leverancier, maar voor een open systeem. De verschillende componenten moeten met elkaar kunnen communiceren, zodat van elke leverancier de beste componenten kunnen worden gekozen en bijvoorbeeld de videofoon en de deuropeners van verschillende leveranciers kunnen worden betrokken. Dit heeft ook grote voordelen in het beheer, doordat het systeem daardoor flexibeler is. Ervaringen

Een van de belangrijkste lessen voor de corporatie was dat het essentieel is de visie achter het project goed vast te leggen. Op het moment dat er problemen ontstaan kan er teruggegrepen worden. ‘Wat wilden we ook al weer en waarom?’ Bewoners zijn erg enthousiast over de domotica in het complex, met name omdat het heel erg praktische voorzieningen zijn.

7


2. Domotica: veiligheid, zorg en wooncomfort

8

Domotica is een samentrekking van domus en informatica en betekent letterlijk woonhuisautomatisering. Domotica wordt veelal toegepast om ouderen en mensen die zorg behoeven, in staat te stellen zelfstandig te blijven wonen. In de definitie van het Innovatieprogramma Wonen en Zorg is dat zelfs de

Videofoon: de bewoner kan zien wie er voor de toe-

essentie ervan. Toch heeft domotica een bredere toepassing dan alleen ouderen en zorgbehoevenden. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de brochure Domotica en Slim Wonen, van plan tot uitvoering, in 2003 uitgebracht door de provincie Gelderland en Smart Homes. In deze brochure worden de volgende doelen van domotica onderscheiden: • verhogen van veiligheid, te denken valt aan toegangscontrole, branden inbraakalarm • verbeteren van de zorg door zaken als sociaal alarm en activiteitenbewaking • vergroten van het wooncomfort, bijvoorbeeld door regeling van de verlichting of elektrische bediening van gordijnen en zonwering Het eerste en het laatste doel kan aantrekkelijk zijn voor meer groepen dan alleen ouderen en zorgbehoevenden. De toepassing van domotica heeft dan meer een luxe karakter, terwijl domotica voor ouderen en zorgbehoevenden een groter direct belang heeft. Dat belang rechtvaardigt ook de aandacht voor domotica van corporaties, gemeenten en zorginstellingen.

Toegangscontrole: toegang tot de woning wordt ver-

Het grootste deel van de domoticaprojecten in Nederland is in meer of mindere mate gebaseerd op hetzelfde ‘functioneel programma van eisen’, waarvoor de basis is gelegd door Smart Homes. Dit programma omvat de volgende functies, waarin de eerdergenoemde doelen zijn terug te vinden:

Actief personenalarm (sociaal alarm): een bewoner kan, via een alarmknop draadloos via een halszender of via een trekkoord in een toilet of badkamer, bij een noodsituatie een alarmsignaal verzenden naar een alarmcentrale.


gangsdeur van het complex of van zijn woning staat. Dat kan zowel geregeld zijn via een beeldscherm van de videofoon als via een kanaal op de reguliere televisie.

leend via een magneetkaart of smartkey. Deze kunnen ook zodanig geprogrammeerd worden dat zorgverleners op bepaalde uren toegang hebben. Opening voordeur van woning en wooncomplex op afstand: de bewoner kan op afstand (bijvoorbeeld

vanuit de huiskamer) de voordeur openen. Een andere veel voorkomende mogelijkheid is dat (bijvoorbeeld vanuit de alarmcentrale) de deur kan worden geopend voor het binnenlaten van hulpverleners.

Brandalarm: rookmelders geven bij brand in de

woning een signaal af aan een alarmcentrale. Inbraakalarm: infraroodmeters in elk vertrek of sensoren op ramen en deuren geven, als een beweging geregistreerd wordt, een signaal af aan een alarmcentrale. Voor deze functie moet het systeem weten of de bewoner wel of niet aanwezig is en wel of niet slaapt.

Passief personenalarm (activiteitenbewaking): infraroodmeters in elk vertrek meten de activiteit in een woning. Als er gedurende een vooraf ingestelde tijd geen beweging is geweest, wordt een alarmsignaal afgegeven aan een alarmcentrale. Evenals bij het

actieve personenalarm moet het systeem weten of de bewoner thuis is en of deze slaapt. Aan-/uitschakelaar van de woning: een schakelaar in

de hal van de woning zet de woning aan of uit. Het uitzetten van de woning maakt een groot deel van de wandcontactdozen en de lichtpunten in de woning spanningsloos, zodat er geen apparatuur kan blijven aanstaan of licht kan blijven branden. Ook de kookplaat wordt uitgezet. Het uitzetten van de woning schakelt het inbraakalarm aan, het aanzetten van de woning het passief personenalarm. Dag-/nachtschakelaar van de woning: een schakelaar in de slaapkamer zet de woning in een dag- of nachtstand. De schakelaar heeft soortgelijke functies als de aan-/uitschakelaar hierboven genoemd. Aan-/uitschakelaar keuken: een centrale schakelaar in de keuken zet deze aan of uit. Het uitzetten maakt de kookplaat spanningsloos evenals wandcontactdozen waarop apparatuur als koffiezetapparaten zijn aangesloten. Automatische verlichting hal: bij het binnenkomen van de woning gaat automatisch een lamp aan in de hal door een bewegingssensor in combinatie met een schemerschakelaar. Automatische verlichting in de badkamer: wanneer de

bewoner de badkamer binnenkomt, gaat automatisch de verlichting aan.

9


Automatische verlichting bij ’s nachts uit bed opstaan:

als de bewoner ’s nachts opstaat, wordt verlichting ingeschakeld op de route naar badkamer/toilet. Indien van toepassing wordt ook het inbraakalarm gedeactiveerd.

Uit dit functioneel programma van eisen maakt ieder project een eigen keuze, zoals blijkt uit de projectbeschrijvingen. De eerste zes functies worden het meest toegepast. De overige functies zijn minder vaak terug te vinden bij projecten.

Na deze technische introductie wordt er in de volgende hoofdstukken ingegaan op de effecten van domotica op de zorg. Behalve allerlei technische gemakken levert domotica ook praktische en soms organisatorische effecten op die met het zorgaanbod te maken hebben. Corporaties en zorginstellingen geven hun ervaringen.

De Kattenberg, Aalten

Project

Woningcorporatie De Woonplaats heeft samen met zorginstelling Sensire in het centrum van Aalten het seniorencomplex De Kattenberg gerealiseerd. Het nieuwbouwcomplex bestaat uit 28 woningen met een grootte van circa 100 m2. Tussen de woningen is een groot atrium waar gemeenschappelijke activiteiten kunnen plaatsvinden. Ook is er een kantoor voor de huismeester en een werkkamer, die onder meer door de huisarts wordt gebruikt. Domoticavoorzieningen

Voor De Woonplaats en Sensire was De Kattenberg een proefproject op het gebied van domotica. Er is gekozen voor een uitgebreide toepassing van domoticavoorzieningen, waarbij de producten van verschillende leveranciers aan elkaar gekoppeld moesten worden. Dit leidde echter al snel na oplevering tot grote problemen omdat procedures niet goed op elkaar waren afgestemd, er een fout in een module zat, of omdat de domotica door bewoners niet goed werd gebruikt. Dit leidde in de eerste twee weken tot problemen als vals alarm en deuren die niet meer automatisch opengingen. Uiteindelijk is het branden inbraakalarm en het personenalarm afgesloten (door de bedrading door te knippen) en opnieuw geïnstalleerd. Daarnaast zijn de procedures met de betrokken partijen (politie, brandweer en Sensire) doorgenomen en afgestemd. De standaardinstallatie bestaat nu uit een videofoon, toegang via een magneetkaart en diverse alarmvoorzieningen. Het passief personenalarm en de automatische verlichting zijn per bewoner afgestemd. Combinatie met zorg en welzijn

Circa 60% van de bewoners van het complex ontvangt thuiszorg. In De Kattenberg bestaat een bewonerscommissie die éénmaal per maand een gezellig avondje of een uitje organiseert. Eénmaal per week wordt gezamenlijk koffie gedronken in het atrium. Voorlichting en beheer

De Woonplaats heeft rond de verhuizing enkele bijeenkomsten voor alle bewoners georganiseerd waarin deze werden voorgelicht. Ruim de helft van de bewoners geeft in een evaluatie-onderzoek aan dat dit te weinig is geweest. Behalve dat de voorlichting te massaal was, was deze ook te veel geconcentreerd aan het begin. ‘Bij een verhuizing heb je al zoveel aan je hoofd.’ Bewoners hebben een grote behoefte aan een regelmatige herhaling van de uitleg van de

10


Basisgegevens project: Aantal woningen: Nieuwbouw van 28 huurwoningen. Gerealiseerd 2003. Domoticavoorzieningen: • videofoon • toegang met magneetkaart (centraal en eigen voordeur) • brandalarm • inbraakalarm • actief personenalarm (via zorgtelefoon, draadloos, trekkoord in badkamer) • passief personenalarm (optie) • automatische verlichting hal (optie) • afstandsbediening verlichting Realisatie: Woningcorporatie De Woonplaats, Groenlo

werking van de domoticavoorzieningen. Ook een schriftelijk naslagwerk wordt op prijs gesteld. De Woonplaats ervaart het beheer van de domoticavoorzieningen als ‘best lastig’, doordat er veel verschillende partijen betrokken zijn. In het evaluatieonderzoek geven bewoners aan dat ‘verschillende monteurs langs moesten komen voor hetzelfde probleem’ en ‘monteurs onvoldoende kennis hadden van de nieuwe technieken’. Om dergelijke redenen is circa een derde van de bewoners niet tevreden over de afhandeling van de klachten. Ervaringen

Enige tijd na de herinstallatie van de domotica is een evaluatie-onderzoek onder bewoners uitgevoerd door Ussus in opdracht van De Woonplaats en

Uit het evaluatie-onderzoek blijkt dat een aparte bijdrage voor de domotica een hoge drempel opwerpt voor het gebruik ervan. Indien de kosten vanaf het begin worden gepresenteerd als integraal onderdeel van de huur, worden de kosten minder als probleem ervaren. Het evaluatie-onderzoek concludeert ‘Kinderziekten in delen van het domoticapakket hebben een argwanende en kritische houding ten opzichte van domotica in sterke mate bepaald. Er is hierdoor voor de bewoners een drempel ontstaan om tot actief gebruik over te gaan. Ze doen het liever op de oude manier (‘ik kan toch ook naar de schakelaar lopen?’) dan het ‘risico’ van het gebruik van domotica aan te gaan.’ Wel denken veel bewoners dat ze, naarmate ze ouder worden en fysiek minder kunnen, geleidelijk meer domoticavoorzieningen zullen gaan gebruiken. Ook maken bewoners ondanks hun kritische houding feitelijk veel gebruik van bepaalde onderdelen van het domoticapakket.

Sensire. Uit het onderzoek blijkt dat de deurpas en de videofoon door bijna alle bewoners gebruikt worden, het actieve personenalarm door meer dan de helft, het inbraakalarm door circa een kwart, terwijl het passieve personenalarm en de afstandsbediening van de lampen door slechts circa 15% gebruikt worden. Ruim een derde van de bewoners meent dat de domotica heeft bijgedragen aan de onafhankelijkheid en het comfort van hun leven. Vooral het personenalarm en de videofoon worden gewaardeerd. Voor veel bewoners is veiligheid een belangrijk item en zij beschouwen de domotica als een goede poging deze veiligheid te waarborgen en verbeteren. Circa de helft van de bewoners geeft aan dat domotica geen of nauwelijks een bijdrage levert aan een onafhankelijk en comfortabel leven. Deze groep zegt weinig gebruik te maken van het domoticapakket omdat ze er nog geen behoefte aan heeft.

11


Voor veel bewoners is veiligheid een belangrijk item.

3. Wonen en domotica: ervaringen van corporaties

Veel corporaties in Gelderland denken na over domotica of doen ervaring op in concrete projecten. Wat zijn hun ervaringen en welke dilemma’s en knelpunten komen zij tegen? In dit hoofdstuk gaan we aan de hand van een aantal thema’s in op deze punten. Het belang van domotica

Bij veel corporaties is er in de planfase van nieuwbouw of ingrijpende verbetering van woningen voor ouderen aandacht voor de zelfstandigheid van de bewoners. De corporaties vinden het een belangrijk onderwerp maar hebben nog geen of weinig ervaring met domotica. Vandaar dat veel van deze projecten worden beschouwd als een pilotproject. De corporaties steken veel tijd in de oriëntatie op domotica door het bezoeken van projecten of door het uitvoeren van een quick-scan (zie hoofdstuk 7). In hoofdlijnen wordt bepaald wat de gewenste domotica is. Tijdens het ontwikkelingsproces van het project gaat veel tijd en energie zitten in het uitwerken van de plannen voor de domoticavoorzieningen. Voor de corporaties vormt domotica meer en meer een van de meest essentiële onderdelen van het project; een onderdeel dat ze vol trots aan de buitenwereld presenteren. Toch is het de vraag hoe belangrijk domotica nu feitelijk is. In een evaluatieonderzoek van het project Kattenberg in Aalten is bewoners gevraagd naar de invloed van domotica op hun leven. De helft van de bewoners heeft een zorgindicatie. Deze bewoners zijn overwegend van mening dat domotica bijdraagt aan hun onafhankelijkheid. De andere helft van de bewoners maakt nog geen gebruik van de domotica, omdat zij dit niet nodig achten. Jan Arie de Gier van Vivare in Arnhem wijst erop dat domotica slechts een onderdeel van het beleid is om mensen zo lang mogelijk zelfstandig te laten wonen. Het realiseren van goede woonservicegebieden of het aanbieden van adequate zorgen welzijnsdiensten is zeker zo belangrijk. Aanbod versus vraag: de keuze van het pakket

Voor de keuze van het pakket aan domoticavoorzieningen in de woning worden verschillende uitgangspunten gehanteerd. Bij veel projecten maakt de corporatie de keuze. Sommige corporaties kiezen daarbij voor een eenvoudig pakket basisvoorzieningen (bijvoorbeeld de Gandhiflat in Culemborg). Andere corporaties streven juist naar een hoog niveau (bijvoorbeeld De Kattenberg in Aalten). Bij dit laatste project bleek al snel dat de domotica door bewoners ingewikkeld werd gevonden en dat er fouten zaten in het systeem. Uiteindelijk is een

12


deel van de domoticavoorzieningen afgesloten en opnieuw geïnstalleerd. Als reactie op deze aanbodgerichte benadering streven corporaties steeds meer naar een vraaggerichte benadering: bewoners krijgen alleen die domoticavoorzieningen waar zij behoefte aan hebben. Dat geldt nu, maar ook in de toekomst: op verzoek van bewoners is het mogelijk het systeem uit te breiden met nieuwe voorzieningen. Zoals Jan Willem van der Groep, teammanager afdeling projectontwikkeling van Sité Woondiensten in Doetinchem, stelt: ‘Het gaat er om nu de infrastructuur te maken die je nodig hebt om te zijner tijd te voldoen aan de wens van de klant.’ Toch zijn ook hier kanttekeningen bij te maken. Is een volledig vraaggerichte benadering wel de beste benadering? Uit het evaluatieonderzoek van De Kattenberg blijkt dat bewoners zich vooraf weinig konden voorstellen bij domotica. Ook als hun gevraagd wordt welke extra domotica toepassingen zij wensen, blijft voor hen moeilijk om dit aan te geven. Een flexibel systeem dat op wens uitgebreid kan worden, brengt een forse investering in de basisinfrastructuur met zich mee. In het project De Bogen in Harderwijk is een zodanig flexibel systeem gekozen dat per ruimte alle gewenste apparatuur kan worden aangesloten. Dit project is daarmee zeer toekomstbestendig, maar het project vergt tegelijkertijd de hoogste investeringen per woning van alle beschreven projecten. Meer dan de basis: opties en uitbreidingsmogelijkheden

Bij een eenvoudig basispakket of een flexibel pakket - aanpasbaar systeem - is de vraag naar de opties en uitbreidingsmogelijkheden van belang. Directeur Gerard van der Ven van Omnia Wonen in Amersfoort, betrokken bij het project De Bogen in Harderwijk, wijst erop dat uitbreidingspakketten veel aandacht van de corporatie vereisen. Voor bewoners moet duidelijk zijn welke extra kosten er voor de uitbreidingen in rekening worden gebracht. Dat betekent dat uitbreidingspakketten worden samengesteld en de kosten berekend waartegen deze aangeboden worden. Als een bewoner een pakket heeft gekozen, moet dit worden geïnstalleerd en beheerd. Dat vergt een goede voorbereiding en organisatie van de corporatie. De corporatie moet ook het beheer regelen. En wat gebeurt er als de volgende bewoner geen behoefte heeft aan het uitgebreide pakket van toepassingen? Het aanbieden van opties en uitbreidingsmogelijkheden is aantrekkelijk voor bewoners maar vergt een goede organisatie van de corporaties.

Bij De Bogen is sprake van één basissysteem, waarop de uitbreidingsmogelijkheden worden aangesloten. Bij andere projecten zijn soms verschillende systemen aangelegd voor deuropeners, de videofoon, de alarmsystemen. Uitbreidingsmogelijkheden betekenen dan dat systemen goed met elkaar moeten communiceren. Dat is door het ontbreken van een eenduidige standaard een minder eenvoudige opgave dan het lijkt, zo blijkt uit de ervaringen. Nieuwbouw versus bestaand

Domotica is in nieuwbouw makkelijker te realiseren tegen lagere kosten dan in bestaande woningen. Dit komt doordat de benodigde leidingen en andere bouwkundige voorzieningen meteen in de bouw kunnen worden meegenomen. De meeste corporaties hebben daarom als beleid om domotica alleen toe te passen in nieuwbouw. In de visie van Gerard van der Ven van Omnia Wonen is het toepassen van domotica in bestaande woningen pas interessant als draadloze systemen feilloos werken zodat de bouwkundige ingrepen tot een minimum kunnen worden beperkt. Diverse corporaties achten het toepassen van domotica in bestaande woningen alleen mogelijk in woonservicegebieden als onderdeel van het zorgpakket. Zo onderzoekt Vivare in Arnhem bijvoorbeeld samen met de thuiszorg in een woonservicegebied de mogelijkheid voor domoticavoorzieningen waarvan de alarmering de basis vomt. Jaap van de Werfhorst, hoofd nieuwbouw en planmatig onderhoud van Woningstichting Nijkerk, stelt kortweg ‘Bestaande woningen aanpassen door het aanbrengen van domotica heeft pas nut als de zorg echt de wijken intrekt’. Nieuwbouw met een bijbehorend zorgaanbod kan aanleiding vormen om de mogelijkheid tot het toepassen van domotica in de bestaande woningen in de buurt nader te onderzoeken. Dit gebeurt onder meer door Woningstichting De Vijf Gemeenten bij het project De Weitjes in Brakel. Toch is het onverstandig om de mogelijkheden van domotica in bestaande woningen op voorhand uit te sluiten of tot specifieke gebieden te beperken. Juist omdat het bij bestaande woningen om grote aantallen gaat, is het interessant om de mogelijkheden van domotica te onderzoeken. Jan Arie de Gier, manager strategie en marketing van Vivare, meent dat het vanuit de optiek van corporaties pas interessant wordt om domotica toe te passen als dit op grote schaal kan. Pas dan dalen de kosten en komen de benodigde aantallen voor ouderen geschikte woningen beschikbaar. Het project De Molenhof in Dinxperlo laat zien dat domotica ook in bestaande woningen kan worden toegepast. Zeker als een woning wordt opgeplust of ingrijpend gerenoveerd, en er dus toch bouwkundige werkzaamheden in de

13


woning plaatsvinden, is er alle aanleiding om het aanbrengen van domoticavoorzieningen te overwegen. Het project Gandhiflat/Martin Luther Kingflat in Culemborg is hier een voorbeeld van. Domotica als samenwerkingsproces

De ervaring leert dat de realisatie van goede domoticavoorzieningen een intensieve samenwerking vereist tussen een groot aantal partijen. Allereerst aan de (installatie)technische kant. Bij de installatie zijn dikwijls verschillende bedrijven betrokken met als gevaar dat die bij problemen allemaal naar elkaar verwijzen. Goede afspraken tussen partijen over het beheer, het oplossen van klachten en dergelijke voorkomen vele problemen. Om de domoticatoepassing op elkaar af te stemmen is vanaf het begin een goede samenwerking met zorgaanbieders nodig. Bij het project De Molenhof in Dinxperlo was een gecombineerde personen-, branden inbraakalarmering niet mogelijk omdat de zorgaanbieder wel de personenalarmering, maar niet de branden inbraakalarmering wilde verzorgen. In het project in Beneden-Leeuwen was de zorginstelling nog niet in staat om op goede wijze de alarmopvolging te regelen. In Culemborg bleek het lastig om productie-afspraken met de zorginstelling te maken omdat de instelling gezien onzekerheid over toekomstige financiering het nakomen van de afspraken niet durfde te garanderen. Hoewel dergelijke knelpunten nooit helemaal te vermijden zijn, kunnen door een goed overleg vanaf de start van het project knelpunten snel worden gesignaleerd en kan gezamenlijk naar oplossingen worden gezocht.

Voor en na een project

De les van corporaties bij veel projecten is dat bij de voorbereiding van een domoticaproject goed nagedacht moet worden over de doelen die met domotica worden nagestreefd en de wijze waarop deze doelen worden bereikt. De quick-scans, die met steun van de provincie kunnen worden uitgevoerd, blijken daarvoor een bruikbaar instrument te zijn. In hoofdstuk 7 wordt hier nader op ingegaan. Een goede communicatie en voorlichting van bewoners over het gebruik van de domoticavoorzieningen is de sleutel voor een succesvol domoticaproject, zo leren de Gelderse ervaringen. Gezien het belang van communicatie en voorlichting is hier een afzonderlijk hoofdstuk (hoofdstuk 6) aan gewijd.

St. Josephstraat en Rozenstraat, Beneden-Leeuwen

Project

In 2003-2004 heeft Woningstichting Rivierengebied op een locatie in Beneden-Leeuwen waar een aantal vooroorlogse woningen is gesloopt, het project St. Josephstraat-Rozenstraat gerealiseerd. Het project bestaat uit 20 patiowoningen (16 huur en 4 koop) en 6 koopappartementen. De woningen zijn aan elkaar geschakeld en liggen aan de voorzijde aan een gemeenschappelijk hofje. De woningen beschikken over parkeergelegenheid bij de woning, een kleine patio en (behalve de appartementen) een verdieping voor een extra slaapgelegenheid. De ligging van de woningen is in het centrum van het dorp, op loopafstand van allerlei voorzieningen zoals winkels, kerk, verzorgingshuis en recreatiemogelijkheid. Het complex ligt binnen 200 meter van verzorgingshuis De Heyackers. Domoticavoorzieningen

Bij het voorbereiden van het project is ervoor gekozen om uit te gaan van een simpele opzet. Er is een bescheiden basisinstallatie aangebracht die naar wens van de bewoners tegen meerkosten kan worden uitgebreid met allerlei opties. De basisinstallatie bestaat uit dubbele wandcontact-dozen in de woning, waarbij de rechter wandcontactdoos is aangesloten op het domoticadeel van de meterkast. Hierdoor wordt het mogelijk deze wandcontactdozen uit te schakelen via de aan-/uitschakelaar bij de ingang, de dag-/nachtschakelaar in de slaapkamer en de aan-/uitschakelaar van de keuken. Dit basissysteem kan worden uitgebreid met tal van opties zoals: • videofoon (via de televisie) of intercom voor de eigen voordeur • inbraakalarm • actief personenalarm (zorgtelefoon en draadloos) • paniekknop in slaapkamer (schakelt alle verlichting in huis aan) • aan-/uitschakelaar bovenverdieping in hal • automatische verlichting hal • automatische verlichting toilet, overloop, berging • aan-/uitverlichting via afstandsbediening • bediening zonnescherm terras via afstandsbediening

14


Basisgegevens project: Aantal woningen: Vervangende nieuwbouw met 16 huurwoningen, 4 koopwoningen en 6 koopappartementen. Gerealiseerd 2004. Domoticavoorzieningen: • brandalarm • aan-/uitschakelaar woning bij woningingang • dag-/nachtschakelaar woning in slaapkamer • aan-/uitschakelaar keuken Realisatie: Woningstichting Rivierengebied, Beneden-Leeuwen.


De organisatie en het systeem van de zorginstelling maakten nog niet mogelijk dat de zorginstelling de alarmopvolging regelt. De mogelijkheid voor een actief personenalarm is echter wel voorbereid. Nagegaan wordt hoe er een betere afstemming van het alarmsysteem van de zorginstelling en het domoticasysteem kan komen. Van de 16 huurwoningen zijn er twee geschikt gemaakt voor groepswonen van in totaal zes mensen met een verstandelijke beperking.

De corporatie wil eerst ervaring opdoen voordat zij besluit neemt over welke domoticavoorzieningen worden opgenomen in de volgende projecten.

Voorlichting en beheer

De woningcorporatie en de installateur hebben de bewoners individueel wegwijs gemaakt in hun woning. Ook is er een schriftelijke handleiding gemaakt. Bij vragen of problemen kunnen bewoners terecht bij de corporatie. Ervaringen

De ervaringen van bewoners met het systeem zijn positief. De corporatie wil eerst enige tijd ervaring opdoen met de domoticavoorzieningen in het project St. Josephstraat/Rozenstraat voordat zij besluit welke domoticavoorzieningen in volgende nieuwbouwprojecten komen.

15


4. Zorg en domotica: ervaringen van zorginstellingen

De overgrote meerderheid van de domoticaprojecten richt zich op ouderen. Wonen is dan de voornaamste invalshoek. Corporaties zijn de initiatiefnemer en drijvende kracht achter deze projecten; zorginstellingen zijn betrokken via het leveren van thuiszorg of specifieke diensten als alarmering. Domotica biedt ook mogelijkheden om de leefomstandigheden van andere groepen zorgbehoevenden te verbeteren. Een dergelijke toepassing met de zorg als voornaamste invalshoek maakt een andere benadering noodzakelijk. Daarbij zijn maatwerk en flexibiliteit van essentieel belang zijn. Een dergelijke benadering biedt ook interessante aanknopingspunten voor domoticaprojecten waar wonen centraal staat. Maatwerk en flexibiliteit: richten op de kwaliteit van de persoon

Bij mensen met een verstandelijke beperking, een meervoudige beperking (zowel lichamelijk als verstandelijk) of bij mensen met dementie loopt de mate van zelfredzaamheid uiteen. Sommige bewoners kunnen bepaalde handelingen zelf verrichten, andere zijn hiervoor afhankelijk van de verzor-

ners aangeven welke voorzieningen zij wensten om zich zelfstandiger te kunnen bewegen. Dit leidde tot oplossingen afgestemd op de individuele bewoner. Zo kreeg een bewoner met een visuele beperking een brandalarm met een geluidssignaal en een bewoner die doof is, een met een waarschuwingslamp. Alleen de voor een bewoner noodzakelijke voorzieningen zijn aangebracht. Een bewoner met lichamelijke beperkingen kreeg een afstandsbediening om de gordijnen elektrisch te openen en sluiten omdat dit bijdroeg aan het doel van meer zelfstandigheid. Bij een bewoner die voldoende mobiel was om zelf de gordijnen te openen en sluiten, werd deze niet aangebracht omdat het aanbrengen ervan niet zou bijdragen aan het vergroten van de zelfstandigheid. Een dergelijke maatwerkbenadering stelt hoge eisen aan de flexibiliteit van de domotica-infrastructuur. Omdat een nieuwe bewoner andere voorzieningen behoeft dan de oude, moeten domoticavoorzieningen geactiveerd of gedeactiveerd kunnen worden. Domotica voor nieuwe vormen van zorg

Domotica kan een rol spelen in nieuwe vormen van zorg. Een voorbeeld hiervan is CamCare van zorgorganisatie Sensire. Met CamCare kunnen zorgbehoevenden met een druk op de knop direct contact maken met een verpleegkundige. Deze verschijnt op de eigen televisie bij de mensen thuis: ze kunnen elkaar zien en horen. Zonder ter plekke aanwezig te hoeven zijn, kan de verpleegkundige de situatie bij de cliënt overzien en de benodigde ondersteuning verlenen. De verpleegkundige kan de gehele kamer bekijken en zonodig tot details inzoomen om bijvoorbeeld wonden, medicijnen of etiketten beter te bekijken.

ging. Voorzieningen waardoor de zelfredzaamheid van deze mensen toeneemt, zijn telkens weer verschillend. Maatwerk is vereist, waarbij de aandacht gericht moet worden op de kwaliteiten die iedere bewoner heeft. Bij het project De Kimpenkamp in Groenlo, waar domotica is toegepast in een woonvoorziening voor mensen met een verstandelijke of een meervoudige beperking, is dit aanleiding geweest om individuele gesprekken met alle bewoners te voeren. Via de interviews werd in kaart gebracht welke handelingen een bewoner zelfstandig kon uitvoeren en welke niet. Ook konden bewo-

16


Ook wordt geëxperimenteerd met domotica om de zorg voor dementerenden te verbeteren. Zo wordt gewerkt aan systemen die uitgekiende prikkels geven om hen de weg te helpen vinden. Een voorbeeld hiervan is een ‘senior routing system’, een navigatiesysteem voor een rollator, dat mensen helpt de weg te vinden als ze niet meer weten waar ze wonen. Communicatie en gebruiksvriendelijkheid: met het oog op het daadwerkelijk gebruik

Bij doelgroepen als mensen met een verstandelijke beperking of dementerende ouderen zijn een goede voorlichting en zeer gebruiksvriendelijke toepassingen nog meer dan bij andere groepen van belang om ervoor te zorgen dat bewoners de domoticavoorzieningen op de goede manier gebruiken. Het is goed

om in de ontwikkelingsfase veel aandacht te besteden aan de communicatie met de bewoners, hun begeleiders en hun familie over de wensen en specifieke eisen aan domotica. In De Kimpenkamp heeft dit geleid tot duidelijke eisen aan de apparatuur. De apparatuur is zeer eenvoudig, uitgerust met grote drukknoppen met pictogrammen. Elke afstandsbediening moet in elke willekeurige ruimte gebruikt kunnen worden en mag voor elk bedienbaar object slechts één knop hebben. De afstandbediening heeft één knop met het symbool van een lamp. Als deze knop wordt ingedrukt in welke ruimte ook, gaan daar de lampen aan. Wordt er nog een keer op de knop gedrukt, dan gaan de lampen uit. De resultaten: meer tijd voor echte zorg

De ervaring bij de gerealiseerde projecten leert dat door de toepassing van de domoticavoorzieningen de zelfredzaamheid van de bewoners sterk toeneemt. Zo stelt Angela Scholten, clustermanager van zorginstelling De Lichtenvoorde en nauw betrokken bij het project in Groenlo: ‘Vroeger liepen de verzorgers voortdurend licht uit te doen, televisie aan te zetten, de deur open te doen voor iemand die er in of uit wilde. Dit kunnen de bewoners nu zelf.

17


De tijd die dit bespaart, wordt nu gebruikt om structureel aandacht te geven aan bewoners, bijvoorbeeld door de bewoners individuele begeleiding en ondersteuning te geven maar soms ook door een eindje te gaan wandelen.’ Bij De Kimpenkamp merkt De Lichtenvoorde daadwerkelijk de voordelen: de budgetten zijn sinds de nieuwbouw niet ruimer geworden, maar waren vroeger te krap en zijn nu voldoende.

Zilverstaete, Nijkerk

Project

Het complex Zilverstaete van de Woningstichting Nijkerk in de wijk Beulekamp in Nijkerk bestaat uit 38 flats met lift verdeeld over twee blokken van vijf woonlagen. De woningen zijn gebouwd in 2003 en hebben 3 kamers. De woningen liggen naast het verpleeghuis Zilverschoon dat binnendoor via een loopbrug bereikbaar is. Domoticavoorzieningen

De voorbereiding van het project is gestart in 1999-2000. Vanaf het begin is gedacht aan het aanbrengen van domotica. Dat was toen nog een heel nieuw onderwerp, reden waarom de corporatie zich is gaan oriënteren bij andere projecten. Uitgangspunt bij de ontwikkeling van de domotica was het mogelijk maken dat ouderen zo lang mogelijk zelfstandig blijven wonen. Bij de ontwikkeling van de domotica is geprobeerd onderdelen weg te laten, maar dat bleek niet te werken. Om die reden is uiteindelijk voor een uitgebreid domoticapakket gekozen. De domotica maakt voor een deel gebruik van reguliere apparatuur van de bewoner zelf. Zo werkt de videofoon alleen via de televisie en kunnen alle reguliere telefoontoestellen in de woning gebruikt worden om de voordeur van het complex en de voordeur van de eigen woning te ontgrendelen. Daarnaast kunnen met één afstandsbediening allerlei functies in de woning bediend worden, zoals het openen van de voordeur van de eigen woning en de bediening van verlichting en zonwering. De alarmunits in de woonkamer, de hoofdslaapkamer en de badkamer zijn allen met een spreek/luisterverbinding uitgerust. Combinatie met zorg en welzijn

Vanuit het verpleeghuis kan zorg worden geleverd aan de bewoners van Zilverstaete. Het verpleeghuis verzorgt ook de alarmcentrale en de alarmopvolging van het personenalarm. Voorlichting en beheer

Na de oplevering in 2003 moesten ouderen leren om te gaan met de domotica. Door Woningstichting Nijkerk en de installateur is daar veel tijd in gestoken. Er is een informatiebijeenkomst georganiseerd en vervolgens is in het appartement zelf een toelichting gegeven.

18


Basisgegevens project: Aantal woningen: Nieuwbouw van 38 aanleunwoningen (huur) bij verpleeghuis Zilverschoon. Gerealiseerd 2003. Domoticavoorzieningen: • videofoon (alleen via televisie) • opening voordeur op afstand (via iedere telefoon in appartement en voor woningvoordeur ook met afstandsbediening) • brandalarm • actief personenalarm (draadloos en alarmunits in woonkamer, slaapkamers, badkamer) • aan-/uitschakelaar woning bij woningingang • dag-/nachtschakelaar woning in slaapkamer • aan-/uitschakelaar keuken • automatische verlichting hal • aan-/uitverlichting via afstandsbediening • op-/neerzonwering via afstandsbediening Realisatie: Woningstichting Nijkerk, Nijkerk

Ook is een duidelijke handleiding gemaakt, waarin bewoners kunnen naslaan hoe de verschillende onderdelen gebruikt kunnen worden. Ervaringen

De indruk bestaat bij de corporatie dat veel van de domoticavoorzieningen niet gebruikt worden door de bewoners. Voor de corporatie is dat reden tot bezinning geweest. Bij een tweede project, waarin de corporatie domotica gaat toepassen, is daarom gekozen voor een eenvoudig basissysteem dat naderhand kan worden uitgebreid.

De corporatie vindt de financiering van domotica een knelpunt. Door domotica kunnen mensen langer zelfstandig blijven wonen. Dat spaart kosten in de zorgsector. De investering wordt echter gedaan door de corporatie. Die financiert daarmee in wezen de zorgcomponent.,

De indruk bestaat dat veel domoticavoorzieningen niet gebruikt worden door bewoners.

19


5. Wonen, welzijn, zorg en domotica: naar een integrale aanpak

Domotica kan niet los gezien worden van alle andere eisen die gesteld worden aan het wonen voor ouderen. Zoals geschikte woningen voor ouderen in de nabijheid van zorgen welzijnsdiensten. De ontwikkeling van domoticatoepassingen past in de ideale situatie in een bredere aanpak van wonen, welzijn en zorg, bijvoorbeeld in woonservicegebieden. Op enkele plekken in Gelderland wordt een aanzet gegeven tot een meer integrale benadering waarvan domotica een onderdeel is. Een combinatie met voorzieningen

Het project De Bogen in Harderwijk bestaat uit een combinatie van ouderenwoningen en een groot aantal zorgen welzijnsvoorzieningen. Ook de winkels en het gezondheidscentrum van de wijk liggen naast het complex. De woningen (deels koop, deels vrije-sector huur, deels sociale huur) zijn uitgerust met een domotica-infrastructuur waarop afhankelijk van de behoefte van de bewoners allerlei voorzieningen kunnen worden aangesloten. Van der Ven van Omnia Wonen merkt dat juist het totale concept van De Bogen de woningen voor potentiële kopers interessant maakt: wonen met veel voorzieningen in de nabijheid en de mogelijkheid om lang zelfstandig te wonen door gebruikmaking van zorgen welzijnsdiensten en domoticavoorzieningen. De winst van integraliteit

Sité Woondiensten, zorginstelling Sensire en anderen zijn bezig met het ontwikkelen van plannen voor het Pelgrimterrein in Gaanderen. Op deze locatie in het centrum van het dorp kunnen 200 woningen worden gebouwd. Door een goed aanbod van zorgen welzijnsdiensten te realiseren biedt het plan de mogelijkheid voor extramuralisering van het nabijgelegen zorgcentrum Sensire Sint Jozef. Een werkgroep, waarin alle partijen participeren, denkt na over domoticatoepassingen. Gewerkt wordt aan een programma van eisen voor de domoticavoorzieningen zodat deze bruikbaar zijn voor de zorginstellingen. Anja van Maaren, projectmanager zorg en welzijn bij Sité, ziet als voornaamste winst van de integraliteit dat alle betrokkenen vanaf het begin aan tafel zitten. Organisaties denken na over de mogelijkheden die de domotica voor hun organisatie biedt. Zo wil Sensire in het project ‘camcare’ introduceren, waarmee de bewoner via de TV contact kan zoeken met een verpleegkundige. De welzijnsorganisatie kan vervolgens nadenken over de mogelijkheden die een dergelijke voorziening biedt voor het verbeteren van het contact met en tussen mensen of het versterken van het welzijnsaanbod. Domotica draagt in de visie van Van Maaren op deze

20


wijze bij aan het vergroten van de mogelijkheden voor activering en ontwikkeling en daarmee aan het vergroten van het welbevinden van mensen. Een meer integrale aanpak als organisatievraagstuk

Een meer integrale aanpak van domotica maakt het noodzakelijk de organisaties en systemen van verschillende partijen op elkaar af te stemmen. En hier ligt meteen het voornaamste knelpunt. Een voorbeeld biedt de ontwikkeling van een woonservicegebied in Loenen. In het project is een samenwerking opgezet tussen de thuiszorginstelling, de welzijnsorganisatie, de woningcorporatie, de zorginstelling, en de instelling voor gehandicapten. Er is een zorgsteunpunt gerealiseerd; via opplussen zijn woningen geschikt gemaakt voor ouderen; er zijn nieuwe woningen voor mensen met een beperking gebouwd. Bij de opzet werd gestreefd naar één samenhangend alarmeringssysteem, waarop zowel de ouderenwoningen als de woningen voor mensen met een beperking konden worden aangesloten. Daarvoor moesten de alarmeringssystemen van de thuiszorginstelling en van de gehandicapteninstelling op elkaar worden afgestemd. Daarbij bleek dat de techniek niet aansloot, dat er overdracht van gegevens moest plaatsvinden, dat er uitwisseling van deskundigheid nodig was. Volgens Francine Kruitbosch, beleidsmedewerker bij de Dienst Samenleven van de gemeente Apeldoorn, heeft het bijna een jaar geduurd voordat deze problemen waren opgelost. Ook Anja van Maaren van Sité ervaart het organisatievraagstuk als het lastigste probleem. Een meer integrale aanpak betekent een andere wijze van werken. Dat maakt een andere cultuur bij zorginstellingen nodig (‘Moet je nog wel een uniform dragen?’). Maar ook de regelgeving is hier nog niet op afgestemd. Zo eist de Inspectie voor de Volksgezondheid dat het personeel bij een beschermde woonvorm niet over de openbare weg hoeft om vanuit de zorgpost de woningen te bereiken, terwijl domotica wellicht mogelijkheden biedt om op afstand toch voldoende zorg en veiligheid te bieden. De regierol van de gemeente

Juist omdat het organisatievraagstuk zo lastig is, is er behoefte aan een regierol van de gemeente. Het project in Gaanderen is in eerste instantie voorbereid met slechts een beperkte inbreng vanuit de gemeente Doetinchem. Mede door het opstellen van een gezamenlijke ouderennota is er vertrouwen gegroeid tussen de partijen en is er nu behoefte aan

een gezamenlijke aanpak. Francine Kruitbosch van de gemeente Apeldoorn meent dat gemeenten bij discussies over de opzet van woonzorgprojecten een belangrijke bemiddelende rol kunnen vervullen. De gemeente moet ervoor zorg dragen dat partijen er samen uit komen en er daarnaast op letten dat voldaan wordt aan eisen als toegankelijkheid en keuzevrijheid voor de klant. Tenslotte heeft een gemeente die kijkt vanuit een brede invalshoek, de taak om te waarborgen dat domotica meer is dan een technisch trucje en dat de mens centraal staat.

21


De Kimpenkamp, Groenlo

Project

Zorginstelling De Lichtenvoorde heeft aan de Stationslaan in Groenlo de zorgvoorziening De Kimpenkamp, bestemd voor mensen met een verstandelijke beperking en mensen met een meervoudige beperking. Het pand is in eigendom van woningcorporatie De Woonplaats. Het gebouw is in 2003-2004 ingrijpend verbouwd, waarbij bewoners allemaal hun eigen appartement hebben gekregen waar zij zo veel mogelijk zelfstandig kunnen wonen. In het gebouw zijn verder een gemeenschappelijke woonkamer, een keuken, een centrale badkamer en logeerkamers gerealiseerd. Domoticavoorzieningen

Doordat alle bewoners na de verbouwing terugkeerden in het zorgcomplex, konden de domoticavoorzieningen op maat worden gerealiseerd. Daartoe zijn alle bewoners individueel geïnterviewd, waarbij hun wensen en mogelijkheden zijn geïnventariseerd. Op basis van deze interviews zijn vervolgens de aan te brengen domoticavoorzieningen bepaald. Hierbij is ook naar de toekomst gekeken. In bepaalde gevallen zijn voorzieningen voorbereid op basis van verwachtingen over de ontwikkeling van de beperkingen van bewoners (bijvoorbeeld het voorbereiden van cameratoezicht dat kan worden ingezet om te letten op dwaalgedrag van bewoners). Bij de keuze van de apparatuur is als hoofdlijn gehanteerd dat deze moet voldoen aan open standaarden om te voorkomen dat het systeem van één fabrikant afhankelijk wordt. Ook moest de flexibiliteit van de installatie zo hoog mogelijk zijn. Voor de financiering van de voorzieningen is een onderscheid gemaakt tussen basisvoorzieningen (die betaald worden via de huur), aanvullende voorzieningen zoals de elektrisch te openen deuren, waarvoor subsidies zijn gekregen en individuele aanpassingen die zijn bekostigd via de zorgverzekeraar.

Basisgegevens project: Aantal woningen: Ingrijpende verbouwing van zorgvoorziening met 12 appartementen voor mensen met meervoudige beperkingen. Gerealiseerd 2004. Domoticavoorzieningen: • videofoon • opening voordeur van woning en wooncomplex met afstandsbediening • brandalarm • actief personenalarm (zorgtelefoon, alarmunits in woonkamer, slaapkamer, badkamer, indien nodig) • aan-/uitverlichting via afstandsbediening (indien nodig) • openen/sluiten gordijnen via afstandsbediening (indien nodig) • regeling verwarming via afstandsbediening • plafondtilliften • dwaalbescherming (voorbereid) Realisatie: Woningcorporatie De Woonplaats, Groenlo Zorginstelling De Lichtenvoorde, Groenlo


Gezien de doelgroep is in het complex 24-uurszorg aanwezig. Door de domotica kan de zorg anders worden ingezet. In de oude situatie waren verzorgers vaak nodig voor eenvoudige handelingen; zoals het openen van deuren, sluiten van gordijnen, het aanzetten van de tv, de radio of het licht. Doordat bewoners dit soort handelingen nu zelf kunnen, ontstaat er tijd en ruimte om de begeleiding van bewoners veel gestructureerder in te zetten. Bewoners krijgen nu hulp op vaste momenten, waarbij er ook echt aandacht mogelijk is voor de individuele bewoner.

22


Voorlichting en beheer

Bij de voorbereiding van het project is heel veel aandacht besteed aan de communicatie met bewoners, familie en begeleiders. Doordat bewoners in staat waren gesteld in de interviews hun eigen wensen naar voren te brengen, ontstond er een grote betrokkenheid en bereidheid tot acceptatie van nieuwe technieken. Omgekeerd kregen de technici een goed beeld van de eisen waar de apparatuur aan moest vol-

Door de domoticavoorzieningen is de zelfredzaamheid van veel bewoners toegenomen van bijna 0% tot ruim 60%.

doen. Zo is door de installateur zelf een afstandsbediening ontwikkeld met grote knoppen en pictogrammen zodat ook bewoners die niet kunnen lezen en schrijven, de werking kunnen begrijpen (zie ook de opmerkingen hierover in hoofdstuk 4). Ervaringen

De ervaringen met het project zijn zeer positief. Door de domoticavoorzieningen is de zelfredzaamheid van veel bewoners toegenomen van bijna 0% tot 6070%, zo stelt De Lichtenvoorde. Bewoners zijn dan ook buitengewoon trots op hun woning. Door de domoticavoorzieningen is daarnaast een andere inzet van zorg en begeleiding mogelijk, zoals hiervoor al is aangegeven.

23


6. Eind goed, al goed: investeren in voorlichting en communicatie

Een woning kan nog zoveel mooie technische snufjes bevatten, als deze niet gebruikt worden, is het project mislukt. Verhuizen is een ingrijpende gebeurtenis, zeker voor ouderen en mensen met een beperking. Ze komen vanuit een oude, vertrouwde omgeving in een nieuwe woning op een nieuwe plek. Daarbij moeten ze dan ook nog eens allerlei nieuwe technische snufjes leren begrijpen en nieuwe handelingen leren uitvoeren. Geen wonder dat mensen aangeven dat ze het allemaal niet kunnen onthouden. Geen wonder ook dat de bewoners de domoticavoorzieningen dan maar niet gebruiken. De sleutel voor een succesvol domoticaproject is daarom investeren in voorlichting en begeleiding van bewoners, niet alleen voorafgaand aan de verhuizing, maar ook daarna. Zodat bewoners leren hoe zij met hun woning moeten omgaan en welk gemak zij daarvan ondervinden.

Eerste voorlichtingsbijeenkomst

Als de woningen nog in aanbouw zijn, krijgen bewoners in deze bijeenkomst informatie over de woning en de domoticavoorzieningen. Houd er rekening mee dat bewoners een dergelijke bijeenkomst al gauw als massaal zullen ervaren en in zo’n grote groep niet om extra uitleg durven vragen. Zorg dat een brochure of handleiding beschikbaar is waarin de functies van domotica en de mogelijkheden worden belicht. Een modelwoning

Bij het project De Molenhof in Dinxperlo gebruikt Woningstichting Dinxperlo een modelwoning om bewoners maar ook hun familie individueel voor te lichten over domotica en te laten zien hoe alles werkt. Juist door de individuele aanpak en doordat bewoners concreet kunnen zien waar het bij domotica om gaat, is dit een succesvolle aanpak. Daarnaast heeft de modelwoning voor de corporatie als voordeel dat de kinderziektes uit de domoticatoepassingen kunnen worden gehaald. Rondleiding in de eigen woning

Zorg voor een individuele rondleiding in de eigen woning wanneer de bewoners de sleutel krijgen. Tijdens de rondleiding wordt uitleg gegeven over de voorzieningen in de woning. Heel nuttig is als bij deze rondleiding ook kinderen, andere familieleden of vrienden van de bewoner aanwezig zijn die later de bewoner kunnen helpen als deze bepaalde informatie niet onthouden of niet begrepen heeft. Begeleiding van bewoners na verhuizing

Pas als bewoners eenmaal in hun woning wonen en de domoticavoorzieningen gaan gebruiken, blijkt welke voetangels en klemmen zich voordoen. Sommige onderdelen functioneren nog niet optimaal, bewoners begrijpen sommige toepassingen nog niet of passen deze anders toe dan bedoeld; er kunnen allerlei redenen zijn waarom bewoners vragen of klachten hebben. Zorg dat bewoners in deze fase een duidelijke contactpersoon hebben waar ze De ervaringen in Gelderland, maar ook elders, leren om uitleg kunnen vragen of hun problemen kunnen melden. In Dinxperlo heeft de huismeester deze dat de voorlichting het beste in een aantal stappen taak. De bewoners kennen de huismeester goed en gedaan kan worden. De informatie wordt dan kunnen makkelijk bij hem terecht. Omgekeerd heeft gespreid aangeboden op verschillende manieren, de huismeester veel geduld om zaken aan bewoners waardoor bewoners de gelegenheid krijgen om de uit te leggen. Ook kan de huismeester goed beoorinformatie te verwerken en in zich op te nemen. delen welke knelpunten veroorzaakt worden door Een stappenplan voor de persoonlijke voorlichting (mede ontleend aan de brochure ‘Veilig en comforta- technische problemen of door een niet optimale bel wonen met domotica’ van het Innovatieprogram- afstelling van de voorzieningen. ma Wonen en Zorg) omvat:

24


Een goede handleiding

Zorg voor een goede handleiding waarin bewoners nog eens rustig na kunnen lezen hoe de voorzieningen werken. Gebruik eenvoudige termen en duidelijke plaatjes. De handleiding dient ook om (klein)kinderen in staat te stellen bewoners te helpen bij het leren gebruiken van de toepassingen. Naast een schriftelijke handleiding kan een videoband, dvd of cd-rom met uitleg een goed hulpmiddel zijn. Een dergelijke visuele toelichting, waarbij bewoners naar behoefte meermalen kunnen zien hoe de domotica werkt, kan erg verhelderend werken. Ook hier is het voordeel dat kinderen of anderen de bewoner kunnen helpen bij de uitleg hoe een en ander werkt. Regelmatig kleinschalige bijeenkomsten

Na bijvoorbeeld een half jaar is het nuttig om een kleinschalige bijeenkomst te organiseren waar de domoticafuncties nogmaals worden uitgelegd. Bewoners kunnen vragen stellen en aangeven welke problemen zij ervaren. Een van de tips van De Kattenberg in Aalten is om een dergelijke bijeenkomst regelmatig te herhalen. Gebruik dit stappenplan niet alleen bij oplevering van het project maar ook bij wisseling van bewoners. Bedenk dat er regelmatig nieuwe bewoners in de woningen komen wonen voor wie de domoticavoorzieningen geheel onbekend zijn. Houd er ten slotte rekening mee dat bewoners niet de enigen zijn die met de domoticavoorzieningen te maken hebben. Ook corporatiemedewerkers of zorgverleners die in de woning komen, of woonconsulenten van de corporatie die contact hebben met bewoners, kunnen te maken krijgen met de domotica. Zorg dat ook dergelijke groepen (in hoofdlijnen) weten hoe het systeem werkt.

25


De Bogen, Harderwijk

Project

In de nieuwbouwwijk Drielanden in Harderwijk wordt door woningcorporatie Omnia Wonen het ouderencomplex De Bogen gerealiseerd. Het complex richt zich zowel op vitale ouderen als op mensen met een verzorgingshuisindicatie of met een lichamelijke of verstandelijke beperking. Om een gedifferentieerde bevolkingssamenstelling te bereiken en op termijn ook te behouden zijn maximaal 50 woningen bestemd voor mensen met een verzorgingshuisindicatie. Bij de vrijesectorwoningen heeft de bewoner de keuze tussen koop en huur. Bij koop heeft de bewoner, als hij weer wil verkopen, de plicht de woning als eerste aan de corporatie aan te bieden. Het complex bevat voorzieningen zoals een eetcafé (toegankelijk voor alle bewoners van de wijk) en een informatiepunt. Bij het informatiepunt kunnen bewoners van het complex en wijkbewoners terecht voor informatie en advies over zaken die met wonen, zorg en welzijn te maken hebben. Naast het complex ontwikkelt de gemeente een wijkcentrum, een brede school en een sporthal. Het wijkcentrum is een multifunctioneel gebouw met een sportcafé, peuterspeelzaal, naschoolse opvang, internetcafé/ mediatheek, atelierrruimte en toneelruimte. Aan het plein waaraan De Bogen ligt, is ook het winkelcentrum van de wijk en het gezondheidscentrum te vinden. In het gezondheidscentrum zijn een apotheek, huisarts, tandarts en fysiotherapeut gevestigd. Domoticavoorzieningen

Gekozen is voor een flexibel systeem. Iedere woning krijgt een computergestuurde eenheid in de meterkast die is verbonden met de plinten in de kamers. De bewoner kan voor iedere ruimte aangeven wat waar moet worden aangesloten. Via de computer kan de woning worden geprogrammeerd, bijvoorbeeld door in te stellen dat alle lichten bij vertrek uitgaan en dat bij binnenkomst bepaalde lichten gaan branden. In de woning wordt een basisinstallatie aangebracht (zie kader). Door de corporatie worden diverse uitbreidingspakketten samengesteld die tegen meerkosten door de bewoners afgenomen kunnen worden. Combinatie met zorg en welzijn

Het project bestaat uit een combinatie met een groot aantal zorgen welzijnsvoorzieningen. Vanuit het zorgsteunpunt in het complex wordt ook zorg geleverd aan 25 verzorgingshuisplaatsen in de wijk in een straal van 200 meter rondom De Bogen.

26


Basisgegevens project Aantal woningen: Nieuwbouw 120 woningen (58 vrije sector huur/koop, 46 sociale huur, 16 voor mensen met verstandelijke beperking). In uitvoering (bouw gestart november 2003, verwachte oplevering oktober 2005) Domoticavoorzieningen: • videofoon • opening voordeur woning en wooncomplex op afstand • brandalarm • actief personenalarm (optie) • aan-/uitschakelaar aantal lichtpunten bij woningingang Realisatie: Omnia Wonen, Harderwijk

Aan deze bewoners en aan de bewoners van De Bogen kan op deze manier zeven dagen per week 24uurszorg worden geleverd. De zorginstelling die de mensen met een verstandelijke beperking begeleidt, ’s Heeren Loo MiddenNederland, verzorgt met haar cliënten ook een aantal activiteiten voor bewoners van het complex en de wijk. Zo zullen mensen met een verstandelijke beperking gaan werken in het eetcafé en in de wasserette die in het complex komen en waar alle wijkbewoners terecht kunnen.

De Stichting Welzijn Ouderen biedt een uitgebreid activiteitenprogramma. Zo worden cursussen voor ouderen georganiseerd in het wijkcentrum, maar zijn er ook activiteiten als sporten voor ouderen. Voorlichting en beheer

In de voorfase van het project is drie keer gesproken met organisaties die de doelgroep vertegenwoordigen zoals ouderenbonden en gehandicaptenorganisaties. Er is een website gemaakt (www.debogenharderwijk.nl) waarop bewoners en belangstellenden de voortgang van het project kunnen volgen. Ook maakt de corporatie een aantal brochures om mensen te informeren over de domoticamogelijkheden. De corporatie wil de mensen langzaam aan de domotica laten wennen door eerst de basisvoorzieningen aan te brengen en te plannen waar aansluitingen komen. Omdat het systeem zo flexibel is, kunnen later altijd aanpassingen gedaan worden. Daarmee wordt voorkomen dat bewoners in één keer te veel informatie krijgen. Ervaringen

De domoticavoorzieningen in het complex zijn voor de corporatie een pilot om ervaring op te doen. Met name de kosten van het aanbrengen van de basisinfrastructuur (nodig voor het flexibele systeem) (circa € 10.000,- per woning) zijn Omnia Wonen erg tegengevallen.

27


Er is een website gemaakt waarop bewoners en belangstellenden de voortgang van het project kunnen volgen.

7. Een goed begin is het halve werk: quick-scans als hulpmiddel

Hoewel het toepassen van domotica steeds gewoner wordt, hebben de meeste corporaties en zorginstellingen geen of slechts een beperkte ervaring met dit onderwerp. Partijen die beleid op het gebied van domotica willen formuleren of domotica willen toepassen in een concreet project, staan voor de vraag waar te beginnen. Het blijkt in de praktijk lastig om snel een overzicht te krijgen van mogelijke domoticatoepassingen en van de zin en onzin voor de verschillende doelgroepen. En toch is juist de start van een domoticaproject van essentieel belang. Voor het succesvol toepassen van domotica zijn een heldere visie en duidelijke doelen nodig die door de realisatie van domotica in een project moeten worden bereikt. Om partijen te helpen in de oriëntatiefase hanteert de provincie Gelderland het instrument quick-scan domotica. Een corporatie, zorginstelling of gemeente in Gelderland, die een project wonen en zorg voorbereidt en overweegt om daarin domotica toe te passen, kan een domotica-advies aanvragen. Dit advies bestaat uit een quick-scan door een adviesbureau die de mogelijke domoticatoepassingen aangeeft, afgestemd op de specifieke situatie. In de periode 20032004 zijn 20 quick-scans uitgevoerd. De opgedane ervaringen zijn positief. Woningcorporatie De Vijf Gemeenten ervoer bijvoorbeeld de quick-scan bij het project De Weitjes in Brakel als zeer nuttig omdat het de corporatie een goed inzicht opleverde in de mogelijkheden en onmogelijkheden van de domoticatoepassingen. Het Programma Ontgroening en Vergrijzing van de provincie biedt de mogelijkheid om in de periode 2005-2008 jaarlijks 20 quick-scans financieel te ondersteunen. De kosten van de quick-scan bedragen ongeveer € 4.000,-. De provincie neemt 50% van de kosten van de quick-scan voor haar rekening. De aanvrager moet de quick-scan laten uitvoeren door een adviesbureau dat voldoet aan door de provincie opgestelde kwaliteitseisen. De quick-scan kan dienen als hulpmiddel bij de beleidsvorming rond domotica of worden ingezet bij concrete projecten. ( zie voor adresgegevens e.a. www.gelderland.nl/vergrijzing) In het geval dat een corporatie, zorginstelling of gemeente geen of een beperkte ervaring heeft, draagt het uitvoeren van een quick-scan bij aan een goede start van de beleidsformulering of het woonzorgproject. En zeker bij domotica geldt dat een goed begin het halve werk is.

28


De quick-scan bij beleidsvorming omvat de onderstaande werkzaamheden van het adviesbureau: • voeren van intakegesprek met opdrachtgever, • opstellen van discussienotitie ‘Kansen voor domotica’ waarin op basis van de landelijke stand van zaken en lokale wensen aangegeven wordt wat de domoticamogelijkheden zijn, • organiseren van workshops voor de betrokken medewerkers van de organisatie waarin, op basis van de mogelijkheden, een visie op de wenselijkheid van domoticatoepassingen wordt ontwikkeld, • vastleggen van de resultaten van de quick-scan in een beknopte rapportage. De quick-scan bij een concreet project omvat de onderstaande werkzaamheden van het adviesbureau: • voeren van intakegesprek met opdrachtgever, • bepalen van de randvoorwaarden voor het toepassen van domotica vanuit de opdrachtgever. Daarbij wordt onder meer gekeken naar de doelgroep van het project, de soort woningen en de bijbehorende diensten die in het project worden aangeboden, • organiseren van een workshop waarin het adviesbureau samen met medewerkers van de opdrachtgever een functioneel programma van eisen ontwikkelt, • vertalen van het functioneel programma van eisen naar een technisch programma van eisen in overleg met de technische medewerkers van de opdrachtgever, • ondersteunen van de opdrachtgever in de startfase van het overleg met leveranciers, • vastleggen van de resultaten van de quick-scan in een beknopte rapportage.

29


De Molenhof, Dinxperlo

Project

Woningstichting Dinxperlo bezit in het centrum van Dinxperlo het complex De Molenhof. Dit complex uit 1991 telt drie woonlagen met in totaal 39 appartementen en een aantal gemeenschappelijke ruimten. Het is specifiek gericht op ouderen. In 2004 is vlak naast dit gebouw gestart met nieuwbouw van ouderenappartementen. De eerste fase omvat 26 woningen. In de tweede fase volgen nog eens 34 woningen. In de nieuwbouw komt een ontmoetingsruimte en (mogelijk) een zorgsteunpunt. Domoticavoorzieningen

In de bestaande woningen zijn in 2004 domoticavoorzieningen aangebracht. Hetzelfde basispakket wordt ook aangebracht in de nieuwbouwwoningen. Bewoners van de bestaande woningen betalen een kleine bijdrage voor de domoticavoorzieningen. Om het basispakket uit te testen is een modelwoning ingericht. Deze modelwoning is zowel bedoeld om de kinderziektes uit het systeem te halen als om bewoners voor te lichten over domotica. Op basis van de ervaringen in de modelwoning is ervoor gekozen om behalve een videofoon in de woonkamer een tweede videofoon in de slaapkamer aan te brengen. Verder bevat het domoticapakket een aan-/uitschakelaar bij de woningingang en voor de keuken en automatische verlichting in de hal en op de nachtroute van slaapkamer naar badkamer. Een branden inbraakalarm is een optie. Oorspronkelijk was de bedoeling dat in het complex ook een actief en passief personenalarm zou worden aangebracht. De opvolging van de alarmering leverde echter grote problemen op. De betrokken zorginstelling stond in de visie van de corporatie niet open voor een koppeling van branden inbraakalarmering aan het eigen alarmeringssysteem van de zorginstelling. De opvolging van het branden inbraakalarm kon daarom niet goed geregeld worden via de zorginstelling. Aangezien de corporatie de gehele alarmering bij één callcenter wilde onderbrengen, is uiteindelijk de infrastructuur van het personenalarm wel aangebracht, maar afgezien van het daadwerkelijk aanbieden ervan. Combinatie met zorg en welzijn

De mogelijkheid wordt onderzocht om in de nieuwbouw bij het complex een zorgsteunpunt te realiseren. Vanuit een ander woonzorgcomplex in

30


Basisgegevens project: Aantal woningen: Aanpassing van 39 bestaande huurwoningen. Gerealiseerd 2004. Nieuwbouw (1e fase) van 26 huurwoningen. In uitvoering (bouw gestart 2004). Nieuwbouw (2e fase) van 34 huurwoningen. In voorbereiding. Domoticavoorzieningen: • videofoon (ook via TV te gebruiken, 2e videofoon in slaapkamer) • brandalarm (optie) • inbraakalarm (optie) • aan-/uitschakelaar woning bij woningingang • aan-/uitschakelaar keuken • automatische verlichting hal • automatische verlichting bij ’s nachts opstaan Realisatie: Woningstichting Dinxperlo, Dinxperlo

Dinxperlo kan daarmee zorg worden verleend aan bewoners van De Molenhof. Voorlichting en beheer

De corporatie vindt de communicatie met ouderen een van de belangrijkste onderdelen van het project. Mede daarom is de modelwoning ingericht. De ervaring leert dat ouderen moeite hebben met het snappen van de domoticavoorzieningen. ‘Ouderen zien op tegen het wonen in een huis met een gebruiksaanwijzing.’ Daarom is het belangrijk om mensen steeds opnieuw dingen uit te leggen. Dat kan goed door ouderen, maar ook hun familie, mee te nemen naar de modelwoning en daar uit te leggen en te laten zien hoe alles werkt. Ook de huismeesters hebben een belangrij-

ke rol bij het voorlichten van bewoners. Als het systeem eenmaal functioneert, hebben de huismeesters ook een taak bij de wisseling van bewoners. Door hen te begeleiden bij het gebruik van de domotica en waar nodig steeds opnieuw uitleg te geven.

Op grond van de ervaringen in De Molenhof wil Woningstichting Dinxperlo in alle servicecomplexen voor ouderen, waar ook zorg kan worden verleend, domoticavoorzieningen aanbrengen. Het gaat dan om drie à vier complexen.

Ervaringen

De ervaring van de corporatie is dat domotica goed toe te passen is in bestaande bouw. Af en toe zijn leidingen niet mooi weg te werken en lopen deze daarom over de muur. Dit wordt door niemand echter als probleem ervaren. Wel zitten enkele kinderziektes in het systeem, waardoor het enige tijd geduurd heeft voor het systeem goed functioneerde.

Op basis van deze ervaringen wil woningstichting Dinxperlo in alle complexen, waar zorg wordt verleend domoticavoorzieningen aanbrengen.

31


8. Tien tips voor domoticaprojecten

Toepassing van domotica heeft als doel ouderen en mensen die zorg behoeven, langer zelfstandig te laten wonen. Om dat doel te bereiken is meer nodig (geschikte woningen, zorgen dienstverlening), maar domotica kan eraan bijdragen door het vergroten van de veiligheid, het verbeteren van de zorg en het vereenvoudigen van dagelijkse handelingen. In Gelderland is een aantal mooie en succesvolle domoticaprojecten gerealiseerd. De projectbeschrijvingen in deze brochure laten dat zien. Uit de beschrijvingen komt echter ook naar voren dat het realiseren van projecten nog de nodige hobbels kent. Aan het slot van deze brochure geven we daarom tien tips voor het succesvol realiseren van een domoticaproject.

3.

Stem domotica af op de gebruiker

‘Waarom zou ik een afstandsbediening voor het licht gebruiken, als ik nog gewoon kan lopen naar de schakelaar?’ Dat is een legitieme vraag. Breng alleen die voorzieningen aan waar mensen het nut van inzien en behoefte aan hebben. Luister daarom in de beginfase van een project goed naar de wensen en behoeften van bewoners. Bedenk daarbij wel dat bewoners niet altijd alle mogelijkheden overzien en dus soms enige hulp nodig hebben bij het formuleren van die wensen. Zorg ten slotte voor een flexibel domoticasysteem dat maatwerk voor de gebruiker mogelijk maakt.

4. 1.

Leer mensen omgaan met hun woning: investeer in voorlichting en communicatie

Een goed begin is het halve werk

Het is van groot belang om bij de start van een domoticaproject een heldere visie te hebben op het toepassen van domotica. Stel zo nauwkeurig mogelijk het doel vast. Hoe nauwkeuriger dat doel bekend is, des te beter is het mogelijk hierop een functioneel programma van eisen te baseren. Een goed begin is het halve werk! Daarom ondersteunt de provincie initiatiefnemers van domoticaprojecten via het voor 50% subsidiëren van quick-scans domotica. Via een quick-scan krijgt een initiatiefnemer snel een overzicht van de mogelijkheden en onmogelijkheden van domoticatoepassingen, afgestemd op de specifieke situatie.

Domoticavoorzieningen in een woning zijn mooi, maar het gaat natuurlijk om het gebruik ervan. Bewoners moeten leren de voorzieningen te gebruiken. Investeer daarom in voorlichting en communicatie. Doe de voorlichting in een aantal stappen, organiseer bij de start van het project een voorlichtingsbijeenkomst, richt tijdens de bouw een modelwoning in. Organiseer bij de sleuteloverdracht een rondleiding met uitleg in de eigen woning. Wijs een duidelijk herkenbare contactpersoon aan waar bewoners met vragen terecht kunnen. En maak een goede handleiding.

5. 2.

Kinderziektes schrikken af: zorg voor een goede afhandeling van klachten

Vaak functioneert het systeem aan het begin nog niet optimaal, bijvoorbeeld doordat sommige eleDe les van Woningcorporatie De Vijf Gemeenten uit menten bijstelling behoeven. Zorg ervoor dat bewoners goed worden geïnformeerd over de afhande quick-scan gaat voor alle projecten op. Hou het simpel. Natuurlijk vinden de technici het leuk om de deling van klachten en over de wijze en de termijn woning vol te stoppen met de nieuwste snufjes. Maar waarop problemen worden opgelost. Veel kinderziektes in het systeem en een slechte wijze van ouderen zien op tegen wonen in een huis met een afhandeling hiervan leiden tot een argwanende en gebruiksaanwijzing. En overbodige snufjes in een woning leiden niet alleen tot onnodige kosten maar kritische houding van bewoners en werpen een drempel op voor het gebruik. vergroten ook de kans op verkeerd gebruik. Laat de techniek dus niet de overhand krijgen! ‘Met domotica kan alles, maar je moet niet alles willen’

32


6.

Denk ook aan domotica in bestaande bouw

Domotica wordt hoofdzakelijk toegepast in nieuwbouw, omdat de benodigde leidingen en andere voorzieningen meteen in de bouw kunnen worden meegenomen. Toepassing van domotica in bestaande bouw komt veel minder vaak voor, maar biedt goede mogelijkheden zoals het project De Molenhof in Dinxperlo laat zien. De betrokken corporatie stelt: ‘Het betekent hooguit dat af en toe een leiding niet mooi weggewerkt kan worden en over de muur loopt. Maar dat is geen echt probleem.’ En juist in de bestaande voorraad wonen veel ouderen die graag zo lang mogelijk in hun woning willen blijven wonen. Denk bij domotica dus niet alleen aan nieuwbouw, maar ga na wat de mogelijkheden in de bestaande voorraad zijn.

9.

Domotica vereist organiseren

Domotica vereist dat organisaties en systemen van verschillende partijen op elkaar afgestemd worden, bijvoorbeeld om de alarmopvolging goed te regelen. Deze afstemming maakt het nodig dat systemen op elkaar aansluiten en gegevens en deskundigheid worden uitgewisseld. Bij veel projecten ervaren de deelnemende partijen het organisatievraagstuk als het lastigste, ook omdat het raakt aan de cultuur van organisaties. Heb er bij het opzetten van een domoticaproject oog voor dat de noodzakelijke samenwerking organisatievraagstukken met zich mee kan brengen die lastig op te lossen zijn, ook al zijn alle partijen van goede wil.

10. 7.

Techniek is belangrijk, maar de mens staat centraal

Domotica draait niet om de techniek; dat is slechts een hulpmiddel. Domotica kan niet los gezien worden van andere eisen die gesteld worden aan een voor ouderen geschikte woning: voorzieningen in de nabijheid, een passend aanbod van zorgen welzijnsdiensten, een geschikte woonomgeving. Domotica is het meest effectief als het een onderdeel is van een meer geïntegreerde benadering van wonen, welzijn en zorg en bijdraagt aan de ontwikkeling en activering van mensen. De mens staat centraal!

8.

Samenwerken is essentieel

Bij het realiseren van een domoticaproject is de samenwerking tussen corporatie en zorginstelling van essentieel belang. Betrek de zorginstelling vanaf het begin bij het project om optimaal te profiteren van elkaars kennis en mogelijkheden. Ook kan zo voorkomen worden dat systemen niet op elkaar zijn afgestemd. De samenwerking tussen de bij het project betrokken bedrijven is eveneens essentieel. Bij veel projecten wordt geklaagd dat bedrijven bij problemen naar elkaar verwijzen, waardoor het vinden van een oplossing onnodig lang duurt. Domotica is ook een samenwerkingsvraagstuk.

33


Domotica is eigenlijk heel gewoon

Wij noemen het domotica, maar eigenlijk zijn sommige voorzieningen heel gewoon: een videofoon in een appartementscomplex, een brandalarm, een draadloos alarmsysteem met halszender. Het aan elkaar knopen van de verschillende systemen is wellicht ingewikkeld, maar dan hebben we het weer over de techniek en dat is niet interessant voor de gebruiker. Kortom, wacht niet op de komst van dat ene hypermoderne supersysteem, maar ga aan de slag met wat er al beschikbaar is. Een basis-domotica-installatie in woningen voor ouderen of zorgbehoevenden zou niet iets bijzonders moeten zijn, maar juist heel gewoon en vanzelfsprekend.

De Weitjes, Brakel

Project

Woningstichting De Vijf Gemeenten is al geruime tijd bezig met projecten rond wonen en zorg in de Bommelerwaard. In dit gebied wonen mensen in eengezinswoningen, twee-onder-één-kap of vrijstaande woningen. Er is slechts een beperkt aantal ouderenwoningen, maar die zijn meestal klein en verouderd. In Brakel heeft de corporatie aan de Wilhelminalaan 28 van dergelijke woningen uit 1971. De woningen bestonden uit één verdieping met een kap en waren voorzien van een forse tuin. Deze woningen sloten nauwelijks meer aan bij de woonwensen van huidige en toekomstige ouderen. Besloten werd deze woningen te slopen en vervangen door nieuwe eigentijdse woningen waar ouderen en lichtgehandicapten zo lang mogelijk zelfstandig kunnen wonen. Ondertussen is het nieuwbouwplan in uitvoering. Gerealiseerd worden 47 woningen in combinatie met ruimten voor huisarts, fysiotherapie, thuiszorg, peuterspeelzaal en ruimten voor welzijnsvoorzieningen. Onder het complex is een parkeerkelder met 60 plaatsen. Het complex is naar verwachting in het eerste kwartaal 2006 gereed. In mei 2006 start een tweede fase, waarin op diverse kleinere locaties in de buurt (onder meer de huidige locaties van thuiszorg en peuterspeelzaal) nog eens 12 woningen worden gerealiseerd. Domoticavoorzieningen

‘Met domotica kan alles, maar je moet er niet alles mee willen.’ Dat was een belangrijke les voor de corporatie uit de quick-scan bij de voorbereiding van het project. Omdat de specifieke deskundigheid op dit gebied ontbrak, is de corporatie wezen kijken bij diverse andere projecten en is er (met steun van de provincie) een quick-scan uitgevoerd om inzicht te krijgen in de mogelijkheden. De quick-scan werd als zeer nuttig ervaren doordat een goed inzicht in de mogelijkheden en onmogelijkheden ontstond.

34


Basisgegevens project: Aantal woningen: Sloop van 28 huurwoningen, nieuwbouw van 47 huurwoningen, voorzieningen en parkeerkelder. In uitvoering (bouw gestart mei 2004, verwachte oplevering eerste kwartaal 2006). Domoticavoorzieningen: • videofoon • actief personenalarm (via zorgtelefoon, draadloos, trekschakelaars in bad en toilet) • aan-/uitschakelaar woning bij woningingang • dag-/nachtschakelaar woning in slaapkamer • automatische verlichting hal • automatische verlichting badkamer • automatische verlichting bij ’s nachts uit bed opstaan • afstandsbediening zonwering Realisatie: Woningstichting De Vijf Gemeenten, Hedel

Bij de domoticavoorzieningen is gekozen voor een uitgebreide basisinstallatie, zodat de aangebrachte domoticavoorzieningen waar nodig kunnen worden uitgebreid, afhankelijk van de behoefte van de bewoners. De standaardinstallatie bestaat uit een actief personenalarm, een aan-/uitschakelaar in hal en slaapkamer en automatische verlichting op enkele plekken. Deze installatie kan bijvoorbeeld worden uitgebreid met een deuropener op de appartementsdeur via de drukknop op de videofoon. Deze kan zo worden uitgevoerd dat bij alarmoproep de deur ontgrendeld wordt. Ook kunnen de rookmelders worden aangesloten op de domotica-installatie, zodat bij rookmelding een alarmmelding aan de centrale wordt gegeven.


In het complex komen een dagopvang voor ouderen (thuiszorg), gezondheidszorg voor kinderen, fysiotherapeut, huisartsen en een peuterspeelzaal. Ook wordt er een paviljoen gebouwd, waar allerlei welzijnsactiviteiten kunnen plaatsvinden. Door de omvang van het complex kan hier nu zorg worden geleverd door het verzorgingshuis en door de thuiszorg. Dit is een duidelijke verbetering ten opzichte van de oude situatie. Voorlichting en beheer

‘Je moet niet alleen de installatie maken, maar ook de mensen “installeren” en niet alleen de senior maar ook de zoon, dochter en kleinzoon.’ Deze uitspraak geeft het belang aan dat de corporatie hecht aan voorlichting van bewoners. De corporatie wil de voorlichting van bewoners in eigen hand houden en laten verzorgen door de woonconsulenten. Dat vergt ook intern veel aandacht, want het betekent dat de woonconsulenten precies moeten weten hoe de installatie werkt. De corporatie streeft naar standaardisatie van de domotica-installatie bij projecten, zodat deze overal hetzelfde werkt en iedereen weet hoe het werkt. Ervaringen

De corporatie streeft ook in volgende nieuwbouwprojecten, gericht op de doelgroep ouderen, naar het realiseren van domoticavoorzieningen. Ook overweegt de corporatie om bestaande woningen in de omgeving van het complex, als bewoners daar behoefte aan hebben, ook te voorzien van domotica waarbij kan worden aangesloten op de opgezette infrastructuur.

35


Je moet niet alleen de installatie plaatsen maar ook de mensen ‘installeren’ en niet alleen de bewoner maar ook de zoon, dochter en kleinzoon.

X aanwezig O optie

36


X X X X

O O

O

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X X X X

X X/O X/O O X

O O

X O O O

X X X O O

X X X X

O

X

O

X

X X

O O

X

O O X X X X

X

X

O

X X

X X

X

X X X

O O

X

X X/O X/O

De Weitjes, Brakel

O

De Molenhof, Dinxperlo

De Bogen, Harderwijk

X O O

De Kimpenkamp, Groenlo

X X X

Zilverstaete, Nijkerk

X X O

St. Josephstraat, Beneden-Leeuwen

De Kattenberg, Aalten

Videofoon Centrale toegang m. magneetkaart/smartkey Woningtoegang m. magneetkaart/smartkey Openen voordeur op afstand door bewoner Openen voordeur door zorg/hulpverlening Brandalarm Inbraakalarm Actief personenalarm draadloos Actief personenalarm woonkamer Actief personenalarm slaapkamer Actief personenalarm badkamer/toilet Passief personenalarm Aan-/uitschakelaar bij woningingang Dag-/nachtschakelaar in slaapkamer Aan-/uitschakelaar keuken Automatische verlichting hal Automatische verlichting badkamer Automatische verlichting bij opstaan ‘s nachts Aan-/uitverlichting via afstandsbediening Open/dicht gordijnen via afstandsbediening Op-/neer-zonwering via afstandsbediening

Gandhiflat, Culemborg

Bijlage: Schematisch overzicht voorzieningen per project.

37


Colofon Deze uitgave is een onderdeel van het Programma Ontgroening en Vergrijzing van de provincie Gelderland Meer informatie Programmasecretariaat Ontgroening en Vergrijzing Postbus 9090 6800 GX Arnhem (026) 359 93 12 [email protected] www.gelderland.nl/vergrijzing

Tekst

Pieter van Haeften, Gerrichhauzen en Partners Redactie en vormgeving

Provincie Gelderland/Communicatie Fotografie

Dick Brouwers, Arnhem Druk

Provincie Gelderland mei 2005

38


39


40


Veiligheid, zorg en wooncomfort praktijkervaringen met domotica in Gelderland

Recommend Documents