Veelkleurig vieren. Symposium over liturgie & muziek. vrijdag 25 & zaterdag 26 maart 2011 Dominicanenklooster, Huissen

Veelkleurig vieren Symposium over liturgie & muziek

vrijdag 25 & zaterdag 26 maart 2011 Dominicanenklooster, Huissen

1

De C van Christelijk. Heeft u het al gezien? Het nd© is niet het Nederlands Dagblad in een nieuw jasje, nd© is een nieuw Nederlands dagblad.

We staan met beide benen in de wereld en zoeken onze weg bij Gods open boek. Dat doen we al 65 jaar. En dat blijven we doen.

Maar aan één ding zal niet worden getornd. Dat is de kern. Wij schrijven over de werkelijkheid met open ogen voor Gods Werkelijkheid.

Wilt u meezoeken? Neem dan een proefabonnement. ■ Vier weken ■ Twaalf euro Ga naar nd.nl

nd d

de krant met de c

20 jaar Werkboekjes voor de Eredienst

Aandacht voor liturgie De serie ‘Werkboekjes voor de Eredienst’; bestaat uit 36 handzame brochures van een beperkte omvang over onderwerpen die alles met de eredienst (in de meest ruime zin) te maken hebben. Met vooral een praktische inhoud.

Dienstboek II

20,ipv G25,-

5 delen naar keuze

Ter gelegenheid van het twintig jarig jubileum nu met een aantrekkelijke jubileumkorting

17,50

Verkrijgbaar via www.boekencentrum.nl en www.dienstboek.nl

Inhoud Welkom

.........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Introductie van het thema

....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Over het klooster, de dominicanen en het orgel Programma-overzicht

6

........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

7

Personalia workshopleiders en musici

.........................................................................................................................................................................................................................................................

12

.....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

13

Documenten ’Tien woorden voor de eredienst’ (CICW) ’Liturgie en cultuur’ (Lutherse Wereldfederatie) ’De aanbidding van de drie-enige God’ (Wereldgemeenschap van Gereformeerde en Hervormde Kerk)

...................................................................................................................................................................................................................................................................

17 17 20

.......................................................................................................................................................

23

.................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

28

..............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Aanbevolen literatuur

Lezingen ’Theologie van de heerlijkheid van God in de liturgie’ ’Onderscheiden waar het op aankomt’ ’De klacht in de liturgie’

................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................................................................................................

................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Vieringen Vrijdag: Ochtendgebed Avondgebed Zaterdag: Ochtendviering Slotviering

.............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Plattegronden klooster

.................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Over onze partners...

CALVIN INSTITUTE OF CHRISTIAN WORSHIP

– – – – –

– Dienstenorganisatie van de Protestantse Kerk; – Nederlands Dagblad; – Calvin Institute of Christian Worship in Grand Rapids.

30 30 35 41 53 55 64 68 77 85

86-87

Het congres is mede mogelijk gemaakt door

Het symposium is een initiatief van de werkgroep EredienstCreatief. Het wordt georganiseerd in samenwerking met onze partners:

5

................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

John Witvliet en het Calvin Institute of Christian Worship

Praktische informatie

4

de Haëlla Stichting; Stichting Bethel; Stichting Rotterdam; Koninklijke Smilde Fonds; Uitgeverij Boekencentrum.

Omslagfoto Gebrandschilderde ramen in de kapel van Gormanston College, een middelbare (kost)school in Ierland, gebouwd in de jaren vijftig. (foto Patrick Comerford)

3

Veelkleurig vieren – 2011

Welkom Hartelijk welkom op dit symposium over liturgie en muziek, georganiseerd door de werkgroep EredienstCreatief, in het Dominicanenklooster te Huissen. Wij hebben ons regelmatig afgevraagd: waar zijn wij aan begonnen, met het organiseren van dit symposium? Dat lag niet aan ons onderwerp: liturgie. Niets is immers mooier dan zingen, musiceren, bidden, lezen en luisteren, aanbidden en vieren. Samen Gods nabijheid zoeken. Maar liturgie kan ook voor verdeeldheid zorgen. Als niet iedereen even warm loopt voor vernieuwingen, of als de ene liedcultuur geen goed woord overheeft voor de andere. In de Verenigde Staten spreekt men van ’worship wars’ en ook in Nederland zijn conflicten rondom liturgie en liedculturen geen zeldzaamheid.

Veelkleurig vieren Er was misschien een tijd waarin liturgische tradities geheel aan elkaar voorbijgingen. Tegenwoordig komen ze elkaar zeker tegen; daarvoor zijn immers de spirituele en sociale verhoudingen in onze tijd al te zeer veranderd. Soms is die ontmoeting noodgedwongen en levert ze spanningen op. Ze kan ook verrijkend zijn. Verschillende liturgische tradities en liedculturen ontmoeten elkaar dan – als door God aan elkaar gegeven. In het liturgische en muzikale veelstromenland kunnen wij namelijk verschillende kwaliteiten erkennen – en daarom de waarde van ontmoeting en verbinding. Door die bij elkaar te brengen, kunnen betekenisvolle en stijlvolle combinaties ontstaan. Onder het motto ’het kan beter’ startte de werkgroep EredienstCreatief verkennend onderzoek. Verschillende partners, waaronder de dienstenorganisatie van de Protestantse Kerk en het Nederlands Dagblad, bleken onze doelstelling te herkennen en de organisatie van dit symposium te willen ondersteunen, met als doelstelling: hoe een impuls te geven aan deze liturgie van ’blending’, ’bricolage’, of hoe men het maar wil noemen.

De heerlijkheid van de HEER Naast het conferentiethema ’Veelkleurig vieren’ is gekozen voor een theologisch inhoudelijk thema: ’de heerlijkheid van de HEER’. Dat thema is uitgangspunt van de lezingen van de hoofdspreker, prof. dr. John Witvliet, directeur van het Calvin Institute of Christian Worship te Grand Rapids (VS). In Grand Rapids vindt al jaren het internationale Calvin Symposium on Worship plaats, waar ook de thematiek van ’blended worship’ diepgaand wordt bestudeerd. Vandaar dat we bijzonder verheugd zijn met de steun van het CICW. De overige lezingen zijn bedoeld om te reflecteren op alles wat met vernieuwing in de liturgie te maken heeft, vanuit verschillende invalshoeken. Het begrip ’verbinden’ speelt daarbij een grote rol. De praktische workshops willen aanzetten geven om tot een verdiepte en (meer) creatieve omgang met liturgie, muziek en liedcultuur te komen. In de hoop dat de – hopelijk – vele onderlinge gesprekken hierdoor positief getriggerd zullen worden. Het thema ’de heerlijkheid van de HEER’ is ook de rode draad die de vieringen tijdens het symposium thematiseert en met elkaar verbindt. In drie vieringen wordt dit onuitputtelijke, geladen, Bijbelse begrip drie-enig uitgewerkt.

Experiment Eredienst impliceert oefening. Volgens de werkgroep EredienstCreatief is liturgie een werkplaats van de Geest, waar het verhaal van Gods liefde steeds maar weer opnieuw verteld wordt. In die werkplaats is ruimte voor creativiteit en experiment. Daarom wordt tijdens het tweedaagse symposium niet alleen gesproken over de eredienst, we experimenteren ook en vieren de liturgie. Daartoe verleent een bont gezelschap van musici haar medewerking met een aantal experimentele arrangementen. We onderzoeken dus creatief en naïef-vrijmoedig van alles, opdat we het goede bewaren en bewerken, wetend dat wij elkaar en God het beste verschuldigd zijn. Als u zaterdag vertrekt uit Huissen, hopen we dat het zal zijn met een nieuwe glimp van die ’kavod’ – die heerlijkheid – die inspireert tot een vrolijke en diepgaande liturgische en muzikale praktijk in onze kerken en gemeenten. Namens de werkgroep EredienstCreatief, Kees van Setten Wouter J. Bakker

4


Veelkleurig Vieren Hoofdspreker op dit symposium is prof. dr. John Witvliet (meer over hem (op pagina 28). Hij is oprichter en directeur van het Calvin Institute of Christian Worship, dat op het terrein van liturgie en kerkmuziek baanbrekend werk verricht. John Witvliet zal de volgende onderwerpen behandelen:

Lezing 1: Theology of the Glory of God in Worship (zie pagina 30) In deze lezing komt Witvliet uit bij de core business van de eredienst, bij de kernvraag: waarom, en waartoe, vieren en aanbidden wij? In hoeverre zijn wij ons van het wezen van de eredienst en de aanbidding bewust? We zingen, luisteren, kijken en proeven, maar waar gaat het ten diepste om bij al onze muzikale en liturgische activiteiten?

Lezing 2: Discerning the Spirits – Making Good Choices in an Era of Liturgical Change (zie pagina 35) De vraag naar de verhouding tussen de christelijke eredienst en de ons omringende cultuur is de hele geschiedenis door gesteld, maar is in de 21e eeuw wel een heel prangende geworden. De één omarmt die cultuur voluit, de ander wijst die af en voor weer een ander vormen die twee aparte werelden. Moet de eredienst ’anders’ zijn? Moeten de gezongen liederen ’anders’ zijn? Witvliets verhaal gaat over deze relatie tussen liturgie en cultuur, in het verlengde van een hoofdstuk uit zijn boek Worship Seeking Understanding: ’Cultuurfilosofische beschouwing over de liturgische/muzikale praktijk’. Hoe kunnen we in de rijkdom van wat de cultuur ons biedt, creatieve wegen vinden? Zijn er grenzen aan te geven, taboes, no go-area’s? Zijn er voorbeelden van good practices? ’Passie voor liturgie is er genoeg’, is een van zijn uitspraken. ’Er is geen gebrek aan meningen en ook niet aan bereidheid om die te delen.’ Witvliet wijst op een gebed dat Paulus na aan het hart lag: om ’kennis, inzicht en fijnzinnigheid’, om te ’onderscheiden waar het op aankomt’. Hoe kunnen we ons daarin oefenen? Vooral in deze lezing wordt het thema van dit congres (’Veelkleurig Vieren’) uitgediept.

Seminar (ronde 3): What about… Lament? (zie pagina 41) Een groot deel van de psalmen gaat niet over de leuke dingen zoals vieren en lofprijzing. Het gaat over onrecht en klacht. Maar wat is dat, ’Lament’? We vinden het vaak moeilijk hieraan op goede wijze gestalte te geven in de eredienst. Soms is er in onze ervaring sprake van een ’plichtmatig’ Kyrie (het is nu eenmaal een onderdeel van de liturgie), zonder wezenlijke betrokkenheid. Hoe kunnen we onze klacht en onze pijn voor God brengen? Witvliet geeft hiervoor ook concrete voorbeelden. Welke creatieve vormen kunnen we hierbij gebruiken, zodat het ons wezenlijk raakt? Welke rol kunnen muziek of andere vormen van kunst hierbij spelen? En hebben we het dan over het verdriet over onze zonde, onze levensomstandigheden, of de ellende in de wereld? En hoe verhoudt dit zich tot het Gloria, de lofprijzing en aanbidding? Kun je die stap zomaar maken? In hoeverre is er in de liturgie plaats voor emoties? Tot slot is John Witvliet zaterdagochtend mede voorganger in de derde en laatste viering van ’Eredienst Creatief’. Vrijdagmorgen wordt er een plenaire workshop gegeven door Kees van Setten en Gert André:

Integratie van muziek en liedculturen in de praktijk In deze plenaire workshop, die een experimenteel karakter draagt, zullen diverse voorbeelden gegeven worden van integratie van liedculturen, vormen en muzikale stijlen. Begrippen als ’flow’ en ’narratieve liturgie’ spelen hierbij een rol. Dat is best spannend met zoveel mensen, maar we willen laten zien dat vernieuwingen op dit terrein niet alleen kunnen leiden tot een andere ’performance’ (waarbij de gemeente toekijkt of hoogstens een beetje meedoet), maar dat ook het zingen van de gemeenschap zelf vernieuwd kan worden. We streven naar 100 procent participatie!

5


Over het klooster... In 1858 betrokken de dominicanen een landhuis aan de dijk in Huissen. In de loop der jaren werd het huis uitgebouwd tot het klooster zoals het nu is. De kapel is in 1863 gebouwd naar een ontwerp van de bekende architect P.J.H. Cuypers, die tal van neogotische kerkgebouwen in Nederland op zijn naam heeft staan. Gedurende vele jaren heeft het klooster meer dan zeventig bewoners geteld. Momenteel telt de Dominicaanse Gemeenschap in Huissen tien bewoners. Een groot deel van het klooster is in gebruik als centrum voor bezinning, bezieling en beweging. De dominicanen zien hun gemeenschappelijke leven als een ’oefenplaats’ voor bezinning – door gebed en studie – en voor de prediking van het evangelie in deze tijd. Het gemeenschappelijke kloosterleven wordt gekenmerkt door de viering van de liturgie, het koorgebed, schriftenstudie en gesprek.

Over de dominicanen... De orde van de dominicanen of predikbroeders (Ordo Praedicatorum, O.P.) is in 1216 is gesticht door Dominicus Guzman (ca. 1170-1221). Het is net als onder andere de franciscanen tot de bedelorde. De dominicanen volgen de Regel van Augustinus en eigen constituties. De orde van de dominicanen werd en wordt gekenmerkt door intellectuele inspanningen, grondige studie, actieve interesse in de stedelijke samenleving, prediking en missionaire activiteiten. Zij verbinden contemplatie (beschouwing) met actie. In Utrecht kwam in 1232 de eerste Nederlandse vestiging van de dominicanen. Naast de mannelijke tak bestaan er ook dominicanessen en lekendominicanen.

Over het orgel... Theodorus Vermeulen, een orgelmaker afkomstig uit Huissen, bouwde in 1863 een orgel met veertien registers voor de kloosterkapel. Architect P.J.H. Cuypers had een neogotische orgelkas ontworpen. Na een uitbreiding van de kapel in 1868 is het orgel door de firma Maarschalkerweerd & Zoon in 1886 verbouwd en gewijzigd. In 1944 werd het metalen pijpwerk uit het orgel gehaald en opgeslagen in een loods. Maar door een brand is het originele pijpwerk grotendeels verloren gegaan. Na de oorlog maakte de firma Vermeulen uit Weert het orgel weer bespeelbaar. Hiervoor werd onder andere pijpwerk gebruikt afkomstig van het deels verwoeste orgel van de parochiekerk in Kessel in Limburg. Het kon op 23 februari 1949 weer in gebruik worden genomen. In 1961 werd het orgel gerestaureerd door de firma Vermeulen en in 1986 opnieuw door de firma Eisenbarth, onder advies van Hans van der Harst. Daarbij is het orgel met enkele stemmen uitgebreid. (bron: www.orgbase.nl)

6


Programma-overzicht vrijdag 25 maart 2011 09.15

Inloop met koffie

10.00

Ochtendgebed

De heerlijkheid van de Vader

11.00

Lezing prof.dr. John Witvliet

Theology of the Glory of God in Worship

12.30

Lunchpauze (met lunchpauzeconcert)

13.45

Seminars/Workshops (ronde 1)

15.15

Thee

16.00


17.30

Informele ontmoeting, verpozing met drankje

18.15

Diner

19.45


21.45

Avondgebed

22.05

Informeel samenzijn met een drankje

Discerning the Spirits: Making good choices in an Era of Liturgical Change

zaterdag 26 maart 2011 09.15

Koffie

10.00

Ochtendviering

11.00

Koffie

11.30

Plenaire workshop

13.00

Lunchpauze

14.00


15.15

Thee

15.45

Slotviering, m.m.v. John Witvliet

16.45

Slot

De heerlijkheid van de Zoon

Integratie van muziek en liedculturen in de praktijk

De heerlijkheid van de Geest

7


Toelichting bij het lunchpauzeconcert vrijdag, 13.00 uur – Wouter J. Bakker, piano

Franz Liszt (1811-1886) Bénédiction de Dieu dans la Solitude (1847) Oppervlakkig wordt Franz Liszt wel neergezet als virtuoze pianist-entertainer, omringd met vrouwelijk publiek. Behalve dat was Franz Liszt een diepgelovig mens. Hij las al jong religieuze werken als de Navolging van Christus van Thomas à Kempis. Zijn vader weerhield hem van het priesterschap met de woorden: ’Je behoort de kunst toe en niet de kerk.’ List groeide uit tot een wereldberoemde pianovirtuoos, maar geloof, kerk en kerkmuziek lieten hem niet los. Hij bleef zich niet alleen sterk geroepen voelen tot een kerkelijk ambt, maar wilde ook de kerkmuziek hervormen. Op latere leeftijd verleende paus Pius IX hem ten slotte de lagere wijdingen en het ambt van abt, waarmee de jeugdwens van Liszt om tot het priesterambt toe te treden, toch nog in vervulling gaat. Gedurende zijn leven ’midden in de wereld’ trekt hij zich regelmatig terug, zoekt hij naar stilte en naar God. De Bénédiction de Dieu dans la solitude uit de Harmonies poétiques et religieuses uit 1847 is geïnspireerd op het gelijknamige gedicht van Lamartine. Het is te omschrijven als een verklanking van contemplatie – de eenvoudige ervaring van goddelijke liefde, eenheid met God, in de eenzaamheid van de wereld. D’où me vient, ô mon Dieu ! cette paix qui m’inonde? D’où me vient cette foi dont mon cour surabonde? A moi qui tout à l’heure incertain, agité, Et sur les flots du doute à tout vent ballotté, Cherchais le bien, le vrai, dans les rêves des sages, Et la paix dans des cours retentissants d’orages. A peine sur mon front quelques jours ont glissé, Il me semble qu’un siècle et qu’un monde ont passé; Et que, séparé d’eux par un abîme immense, Un nouvel homme en moi renaît et recommence.

Arvo Pärt (geb. 1935) Variationen zur Gesundung von Arinuschka (1977) Arvo Pärt is een componist uit Esland. Pärt experimenteerde na zijn studie met diverse compositietechnieken en schreef aanvankelijk vooral seriële muziek. Hij raakte hierna in een spirituele en profes-

sionele crisis. Hij ging op zoek naar andere muziek en bestudeerde Gregoriaanse muziek en de opkomst van de polyfonie in de Renaissance. In die tijd trad hij toe tot de Russisch-Orthodoxe Kerk. Hij begon muziek te maken die hij zelf tintinnabular noemt (Lat. tintinabuli: kleine bellen) – muziek die klinkt als het geluid van bellen of klokken. Deze muziek wordt gekenmerkt door simpele harmonieën, vaak ook door enkele noten, of drieklanken. ’I have discovered that it is enough when a single note is beautifully played. This one note, or a silent beat, or a moment of silence, comforts me.’ Het eerste stuk waarin hij van deze techniek gebruik maakt is Für Alina, een pianowerk uit 1976. Hij legde zich vooral toe op geestelijke muziek en schreef toonzettingen van religieuze teksten, zoals het Te Deum, de St. John Passion en net als Franck The Beatitudes. Steve Reich zei over Pärt: ’He’s completely out of step with the zeitgeist and yet he’s enormously popular, which is so inspiring. His music fulfills a deep human need that has nothing to do with fashion.’

Petr Eben (1929-2007) Veni Creator Spiritus (1992) De Tsjechische componist Petr Eben kwam tijdens de Tweede Wereldoorlog in kamp Buchenwald terecht vanwege zijn anti-Duitse houding. Op het moment dat hij aankwam en met zijn broer moest douchen, was hij ervan overtuigd dat hij vergast zou worden. De opluchting dat er water op hen neerviel, kleurde de rest van zijn leven, en het christelijke geloof dat hij niet zou verliezen. ’Faith and hope cannot be killed, the spirit cannot be defeated by external events.’ Dat was het geloof waarmee hij het kamp overleefde en daarna ook veertig jaar politieke tegenstand onder het communistische bewind in Tsjecho-Slowakije. Vanaf 1948 studeerde hij compositie in Praag. Hij werd aangesteld als docent muziek aan de Karelsuniversiteit Praag, maar hem werd promotie geweigerd, omdat hij weigerde toe te treden tot de Communistische Partij en regelmatig naar de kerk ging. Hij geloofde dat de 20e eeuw diep tekortschoot in dankbaarheid. ’So perhaps the most urgent task of art is to praise, otherwise, the stones would cry out.’ Veni Creator Spiritus is een improvisatie over het Gregoriaanse thema.

8


Programma vrijdag

09.15

Inschrijving, inloop met koffie

rode zaal

10.00

Ochtendgebed: De heerlijkheid van de Vader

kapel

11.00


kapel

Theology of the Glory of God in Worship

12.30

Lunch 13.00-13.30

13.45-15.15

Lunchpauzeconcert: Wouter Bakker, vleugel Liszt Bénédiction de Dieu dans la solitude Pärt Variationen zur Gesundung von Arinuschka Eben Veni Creator Spiritus

kapel

Seminars (RONDE 1)

A1

Prof. dr. Marcel Barnard: Bricolage-liturgie kapel Marcel Barnard zal ingaan op hedendaagse vormen in de liturgie waarbij men gebruik maakt van ’bricolage’. Je ’knutselt’ een liturgie in elkaar met alles wat in de gemeenschap voorhanden is. Met gebruik van oude zowel als nieuwe vormen en stijlen. Er is niet meer één (normatief) type liturgie. Welke uitdagingen liggen hierin verborgen? Hoe verhoudt bricolage zich tot de normativiteit van bestaande liturgieen, en hoe is die te waarderen? Zijn een orthodoxe liturgie en het vrije bricolage-spel tot een harmonieus geheel te maken? Hoe dan? Waar liggen de normatieve en praktische grenzen van een bricolage-liturgie – behalve Christus als centrum? Of zijn er geen grenzen? Wat is de speelruimte voor contemporary worship music in de liturgie?

A2

Prof. dr. Kees van der Kooi: Met geheel uw ziel en verstand sjoel Over de verhouding van geloof, affecten en muziek Over de menselijke emotie, affecten en haar relatie tot geloof en muziek. Vooral van opwekkingsliederen wordt nogal eens gezegd dat ze ’het gevoel raken’. Maar hoe zit het met dat gevoel? Van der Kooi baseert zich onder andere op het werk van filosofe Martha Nussbaum. Hoe verhouden zich de emotie en de rede in de geschiedenis? Wat kunnen we over het goede en het zwakke van de emoties zeggen (normativiteit)? Welke rol speelt dit bij ’bricolage’ en bij contemporary worship music? Hoe gaan we hier praktisch en verstandig mee om?

A3

Drs. Teun van der Leer: Ruimte voor de Geest aula Van der Leer gaat in op de liturgie van de ’vrije kerken’ als ’ruimte voor de Geest’. Wat zijn de ’vrije’ elementen in de liturgie? Hoe verhouden zich Woord en Geest en vrijheid en traditie? Zich baserend op het werk van Chris Ellis (Gathering. A Theology and Spirituality of Worship in Free Church Tradition), gaat hij in op de ’story’ en de ’soul’ van een evangelische liturgie. Wat kan die bijdragen in theologie en praktijk? Wat zijn kenmerken, kernkwaliteiten en valkuilen? Hoe verhoudt zich dat tot meer traditionelere vormen? Vormen ’bricolage-liturgie’ of ’integratie van liedculturen’ een goed antwoord op de worship wars in plaatselijke gemeenten? Welke rol speelt theologie in de ’embodiment’ van het geloof van de gemeenschap?

9


15.15

Thee

16.00-17.30

Seminars/Workshops (RONDE 2)

B1

Frank den Bakker en Wouter Bakker: Samen Spelen kapel Het orgel is niet meer het exclusieve en dominante instrument in de eredienst. De piano of vleugel wordt steeds vaker gebruikt, al dan niet samen met instrumenten als fluit of hobo. Een toenemend aantal kerken heeft een band, inclusief geluidsversterking. Soms verdrijft die het orgel volledig: een tendens? Hoe voorkom je dat de ’leuke liedjes’ met de band worden gespeeld en de ’saaie’ met het orgel? Hoe kun je alle mogelijkheden van instrumenten gebruiken (b.v. percussie)? Kun je opwekkingsliederen op een orgel spelen? Hoe geef je samenspelen praktisch vorm? Hoe voorkom je dat het geluid overheerst? Hoe kun je samen al spelenderwijs een dienst voorbereiden? De liturgiecommissie als ’jamsession’? Mogelijke antwoorden op deze vragen dienen maar één doel: de gemeente ondersteunen in haar (gezongen) geloof. Dat wij begrijpen en voelen wat we zingen.

B2

Andries Govaart: Schriftlezing anders bibliotheek Hoe zorg je dat de Schriftlezing echt overkomt? Die is immers het hart van de liturgie. Welke creatieve middelen staan ons ten dienste? Een muzikale schriftlezing? De schriftlezing als drama? Deze workshop gaat over alles wat boven het eenvoudige voorlezen uit een boek of van een papiertje uitgaat.

B3

Leen La Rivière: Liturgie als les in (levens)kunst rode zaal Een balans van de liturgische praktijk anno 2011, met de vraag: hebben we gevoel voor schoonheid en expressie verloren? Hoe kunnen we creativiteit en kunst stimuleren en functioneel inzetten in de liturgie? Goede liturgie is als een goede theaterproductie: hoe lopen de verhaal- en energielijnen? Met voorbeelden van hoe het wel én hoe het niet lukt.

B4

Bart Visser: Help! De muziekgroep gaat er met de muziek vandoor! Over ’muziekmanagement’ Bart Visser geeft vanuit zijn ervaring met het opzetten van muziekteams voorbeelden van good and bad practices.

17.30

Informele ontmoeting, met een drankje

18.15

Diner

19.45


aula

eetzaal en bibliotheek

kapel

Making Good Choices in an Era of Liturgical Change

21.45

Avondgebed

kapel

22.05

Informeel samenzijn, met een drankje

eetzaal en bibliotheek

10


Programma zaterdag 09.15

Koffie

10.00

Ochtendviering: De heerlijkheid van de Zoon

11.00

Koffie

11.30-13.00

kapel

Plenaire workshop Kees van Setten en Gert André

kapel

Integratie van muziek en liedculturen in de praktijk

13.00

Lunch

14.00-15.15

Seminars/Workshops (RONDE 3)

C1

Prof.dr. John Witvliet: How to deal with Lament aula Een groot deel van de psalmen gaat niet over de ’leuke dingen’ zoals vieren en lofprijzing. Het gaat over onrecht en klacht. Maar wat is dat ’Lament’? Hoe brengen we onze klacht in de eredienst voor God? Soms is er sprake van een ’plichtmatig’ Kyrie, zonder wezenlijke betrokkenheid. Welke creatieve vormen kunnen we hierbij gebruiken, zodat het ons wezenlijk raakt? Welke rol kunnen muziek of andere vormen van kunst hierbij spelen? En hoe verhoudt dit zich tot het Gloria, de lofprijzing en aanbidding? Kun je zomaar die stap maken? In hoeverre is er plaats voor emoties? Op welke wijze brengen wij onze pijn voor God?

C2

Dr. Stefan Paas: Liturgie op straat. Over missionaire liturgie sjoel Wat zijn de spelregels van een ’missionaire liturgie’ en wat is dat eigenlijk? Welke rol is er voor liturgie en liturgische muziek in een urbane samenleving? De kerk ’doet niet aan zending’, ze is er vanwege die zending: wat betekent dat voor de liturgie en de muziek (en kunst!)? Zijn er op het gebied van missionair gemeente-zijn en gemeenteopbouw voorbeelden van good practices? Hoe behoud je de kern en ben (communiceer) je toch aansprekend? Dit seminar gaat over liturgie in de frontlinie van de seculiere samenleving.

C3

Wim Ruessink: Lichte muziek maar dan anders kapel Een kennismaking met diverse ’lichte’ muzikale vormen, stijlen en liederen. De overheersende ’lichte muziek’ in de kerk is momenteel de Opwekkingsbundel (’soft pop’). Zijn er ook andere vormen en stijlen denkbaar? Gemeentezang in jazz-stijl? Wereldmuziek? Hoe verhouden zich deze stijlen tot de (gangbare) liturgie? Wat doet deze muziek met je (ritme...)? Kun je deze stijlen ook gebruiken bij meer traditionele muziek (bijvoorbeeld de Geneefse psalmen)?

C4

Willem Zijlstra: Een beeld: meer dan duizend woorden bibliotheek Hoe kunnen we in de liturgie gebruikmaken van beeldende kunst? Hoe is het toch gekomen dat kerk en kunst uit elkaar zijn gegroeid? Hoe kunnen we verbindingen leggen tussen het non-verbale en het verbale? Kun je muziek en liederen verbinden aan beeld? Hoe kan een voorganger preken met beelden? Wat vraagt dit van de mensen in de kerk? Welke rol spelen emoties bij beeldende kunst, anders dan bij het woord?

15.15

Thee

15.45-16.45

Slotviering

kapel

11


Wie is John Witvliet? John Witvliet (43) is opgeleid zowel in de muziek als in de theologie. Hij werd geboren in Holland, in de staat Michigan, waar zijn vader predikant was; niet ver daar vandaan, in Grand Rapids, studeerde hij theologie op het Calvin Theological Seminary, een van de opleidingen van de Christian Reformed Church (CRC). Dat seminarie is verbonden aan Calvin College en daar was hij ook coördinator van de vieringen in de universiteitskapel. Na die studie deed hij een master in liturgiestudies aan de Notre Dame University in de buurstaat Indiana – een rooms-katholieke universiteit, maar met een zeer oecumenisch ingesteld programma. Muziek is Witvliets andere grote liefde; hij speelt orgel, piano en hoorn, zong en dirigeerde. Tussen zijn studies aan Calvin en Notre Dame door haalde hij een masterstitel muziek (koordirectie) aan de universiteit van Illinois. Daarna werd hij hoogleraar theologie en kerkmuziek aan beide Calvin-instituten. Men wilde daar al langer graag een instituut voor liturgiewetenschap oprichten en Witvliet werd de grondlegger en directeur van het Calvin Institute of Christian Worship (CICW). Zijn interesse gaat uit naar de geschiedenis van de christelijke eredienst, liturgische praktijken in diverse denominaties, Bijbelse en systematische theologie met betrekking tot liturgie en eredienst, de rol van muziek en kunst in de eredienst en koormuziek. Tevens is hij adviseur voor kerken die zich met vernieuwing van de eredienst bezig houden. Van zijn hand als – veelzijdig – auteur en redacteur verschenen vele boeken en artikelen. Witvliet is getrouwd (zijn vrouw Charlotte is hoogleraar psychologie) en heeft vier kinderen. Hij is ’beperkt beschikbaar’ voor lezingen en workshops, staat op de website van het CICW. Wij voelen ons dus zeer bevoorrecht dat hij voor dit symposium – met zijn gezin – naar Nederland is gekomen. De lezingen die hij op het symposium verzorgt worden in het Engels gegeven (een weergave in het Nederlands staat verderop in dit congresboek).

Het Calvin Institute of Christian Worship Het Calvin Institute of Christian Worship heeft als doel studie te maken van de theologie, geschiedenis en praktijk van de eredienst en van liturgische vernieuwing in plaatselijke gemeenten. Het instituut speelt daarnaast een actieve rol in die vernieuwing. Jaarlijks hoogtepunt is het driedaagse Calvin Symposium on Worship in januari, waar zo’n 1500 deelnemers op afkomen. Het instituut organiseert daarnaast nog zo’n tien tot vijftien congressen en studiedagen per jaar. Het CICW verstrekt ook jaarlijks zo’n veertig projectsubsidies op het gebied van liturgievernieuwing. Kerken en gemeenten die met een goed plan komen, kunnen een bedrag tussen de 4000 en 12.000 euro krijgen. Voorbeelden zijn een gemeente die de preekvoorbereiding op een nieuwe manier wilde gaan doen, en een christelijke universiteit die de vieringen een impuls wilde geven. Het CICW kan haar werk doen onder meer dank zij een forse beurs van het Lilly Endowment, een fonds van een familiebedrijf in de geneesmiddelenindustrie.

12


Workshopleiders en muzikanten Diana Abspoel

Jonne de Geus

Hoboïste, studeerde aan het Sweelinck Conservatorium in Amsterdam. Speelt kleine ensembles en in het Dordts Kamerorkest, werkt regelmatig mee aan koorconcerten en kerkdiensten en geeft privé en op muziekscholen les.

Doet dit jaar vwo-examen en bereidt zich voor op het conservatorium. Speelt drums en piano, o.a. in een schoolbandje en in de kerk. Speelt op dit congres percussie en drums.

Gert André

Andries Govaart

Amateurzanger (bas) met grote koor- en kamerkoorervaring, zingt solo’s in cantates, missen en zelfs opera. Ook zingt hij regelmatig in projectkoren. In zijn eigen gemeente zingt hij in diensten en vieringen en schrijft liturgieën.

Studeerde theologie en liturgiek in Nijmegen en heeft een eigen bureau viaVia (tekst en toerusting voor liturgie, bezinning en begeleiding). Publiceerde gebeden, liederen en overwegingen en werkt mee aan het nieuwe Liedboek.

Frank den Bakker Dick de Graaff

Organist, pianist, componist en dirigent van diverse koren. Hij studeerde orgel, piano, improvisatie en continuo, kerkmuziek en schoolmuziek aan het Koninklijk Conservatorium in Den Haag.

Violist, studeerde aan het Conservatorium in Amsterdam. Hij woont op Terschelling, geeft les, componeert, is koordirigent en houdt zich ook bezig met vioolbouw. Daarnaast speelt hij in het orkest Holland Sinfonia.

Wouter Bakker Pianist, predikant in Nieuw-Lekkerland (Protestantse Kerk) en initiatiefnemer van dit symposium. Studeerde piano en kerkmuziek aan de conservatoria van Amsterdam en Utrecht, en theologie in Utrecht en aan de PThU. Hij geeft regelmatig concerten (zie wouterjbakker.com) en is redactielid van het tijdschrift Eredienstvaardig.

Ellen Grevelink Leerkracht en koordirigente, studeerde in Utrecht blokfluit en schoolmuziek. In haar gemeente in Maarssen speelt zij in de muziekgroep. Ze leidt verder veel projectactiviteiten. zoals musicals. Speelt op dit symposium blokfluit.

Prof.dr. Marcel Barnard Hoogleraar liturgiewetenschap aan de Protestantse Theologische Universiteit (Utrecht) en aan de Vrije Universiteit Amsterdam.

Wim Houtman Eindredacteur van dit programmaboek, lid van de Werkgroep EredienstCreatief en in zijn eigen gemeente regelmatig betrokken bij het voorbereiden van vieringen. In het dagelijks leven journalist bij het Nederlands Dagblad.

Jan Bootsma Gitarist en bandleider in de Volle Evangeliegemeente Beth Shalom in Nijverdal. Speelde aanvankelijk klarinet en sopraansax, maar vond de gitaar interessanter en deed muzikale ervaring op in allerlei bands, gospelgroepen en christelijke musicalprojecten.

Dr. Klaas-Willem de Jong Predikant in Leidsche Rijn-Oost (Protestantse Kerk), waar hij af en toe experimenteert met interactieve vormen in de eredienst. Promoveerde in 1996 aan de

13


VU op de liturgiegeschiedenis van de Gereformeerde Kerken in Nederland.

Elise Klaasen Elise Klaasen-Lefeu studeerde lichte muziek aan het Prins Claus Conservatorium in Groningen. Zij is docente muziek, dans en drama op de evangelische school De Passie in Wierden. Was jarenlang dirigente van een kinderen een tienerkoor en heeft nu privé-leerlingen. Haar repertoire is van gospel tot opera; ze zingt in kerkdiensten, waaronder in de aanbiddingsband van haar gemeente Beth Shalom in Nijverdal. Ze vormt ook een muzikaal duo (‘2 the point’) met pianist Frank den Bakker.

Prof.dr. Kees van der Kooi Hoogleraar systematische theologie aan de Vrije Universteit in Amsterdam en directeur van het Centre for Evangelical and Reformation Theology (CERT). Tot voor kort was hij bijzonder hoogleraar theologie van de charismatische vernieuwing.

Drs. Teun van der Leer Rector van het Seminarium van de Unie van Baptistengemeenten te Barneveld, waar hij o.a. liturgiek doceert. Tevens eindredacteur van Soteria, kwartaalblad voor evangelische theologische bezinning. Oud-voorzitter van de Evangelische Alliantie.

Ds. Jaap C. Overeem Predikant in Stiens, veel bezig met opbouwwerk onder jeugd en jonge gezinnen en met liturgische vernieuwing. Studeerde kerkmuziek in Tilburg en theologie in Kampen, speelt in zijn vrije tijd piano en fagot.

Dr. Stefan Paas Lector gemeenteopbouw aan de Christelijke Hogeschool in Ede, missionair opbouwwerker bij het gemeenteproject Via Nova in Amsterdam en docent missiologie aan de VU en de Theologische Universiteit in Kampen.

Leen La Rivière Grondlegger van Continental Sound; gaf door de jaren heen impulsen tot vele toepassingen van kunst, muziek en dans in de kerken. Oprichter van de CNV Kunstenbond in inspirator van het jaarlijks Christian Artists Seminar.

Wim Ruessink Cantor-organist van de Protestantse Gemeente Winterswijk; in die plaats kreeg hij in 2005 de culturele prijs vanwege verdiensten voor de (kerk)muziek. Was eerder beleidsmedewerker protestantse kerkmuziek bij Unisono, het landelijk steunpunt voor de amateurmuziek.

Karin de Schipper Werkzaam als organisatieadviseur. Als lid van PKNgemeente De Bron in Alphen aan den Rijn actief in het voorbereiden van vieringen met o.a. interactieve werkvormen.

Kees van Setten Docent, theoloog, muzikant en initiatiefnemer van dit symposium. Hij publiceerde diverse malen over muziek, liedcultuur en liturgie. Ook verzorgt hij workshops over de omgang met muziek en liedculturen in de kerk. Met het ensemble New Wine gaf hij concerten in Nederland, Oost- en Zuidoost-Europa.

Ds. Peter G. Sinia Predikant van de Nederlands Gereformeerde Kerk van Ede. Was betrokken bij vernieuwing van de eredienst via Willow Creek Nederland. Daarna was hij een aantal jaren predikant in de Christian Reformed Church in Canada, waar hij in een multi-etnische gemeente werkte met ’blended’ en ’intergenerational worship’ vanuit het gedachtegoed van het Calvin Institute of Christian Worship.

14


Arend-Jan Smilde

Prof.dr. John Witvliet

Gitarist in de Nederlands Gereformeerde Kerk te Ede; daarnaast bandlid van gospelkoor Shirchadasj en de band Sir Duke.

(zie pagina 12)

Willem Zijlstra Beeldend kunstenaar, parttime docent in het voortgezet onderwijs en aan de Gooise Academie Laren. Hij is betrokken bij de CNV-Kunstenbond Vakgroep Beeldende Kunst. Deze presenteert op hun website Arsprodeo een aanbod aan liturgische kunst.

Bart Visser Kerkmusicus (of muziekleider) van de Nederlands Gereformeerde Kerk te Houten; ook verbonden aan de stichting New Wine. Verzorgt trainingen en workshops voor kerken, vooral over de vraag hoe je een goede muziekgroep opzet in de

4tet Mirjam Dollekamp (sopraan), Rendelien Verschoof (alt), Anne Jan Pool (tenor) en Gert André (bas). Dit kwartet van ervaren amateurzangers zingt regelmatig in de diensten in hun gemeente, de Nederlands Gereformeerde Kerk te Ede, samen met organist Leen Walraven en diverse instrumentalisten (blokfluiten, klarinet, viool enz.). Naast bijzondere en ’gewone’ vieringen werken zij samen of individueel mee aan de avondgebeden in de advent en de lijdenstijd.

gemeente.

Daan Weenk Woont in Maarssen en is actief binnen de muziekgroep van PKN-wijkgemeente De Ark als organist. Hij coördineert de facilitaire kant van het symposium en werkt als organist mee aan vieringen.

15


De Protestantse Gemeente te Winterswijk wil vanuit haar brede kerkmuzikale praktijk kerkmusici, cantorijen, dirigenten en ensembles de mogelijkheid geven om zich nieuw repertoire eigen te maken en te beleven hoe ándere, veelklankige kerkmuziek in kerkdiensten een plaats kan krijgen. Zo kan diversiteit hoorbaar worden in een pluriforme gemeente. Tijdens twee verschillende studiedagen kunt u daar kennis van nemen en ervaring mee op doen:

Studiedag 1: Een wereld aan klank: percussie voor dummies, hoe swingt een orgel? hoe werk je met een band? etc. Studiedag 2: Buurmans gras is groener: de evensongtraditie van onze Angelsaksische buren als inspiratiebron: klank en kleur en nieuw repertoire. Ga naar www.klank-en-kleur.nl voor meer informatie en om u aan te melden voor één of beide studiedagen!

www.klank-en-kleur.nl

WORKSHOPS KERKMUZIEK

Vertrouwen • Solidariteit • Zingeving • Bagage Ontmoeting • Saamhorigheid • Gemeenschap • Inhoud Waardevol • Verdieping • Inspiratie • Bezieling Toekomst • Ondersteuning

www.pkn.nl


’Tien woorden’ voor de eredienst John D. Witvliet

Op de tiende verjaardag van het Calvin Institute of Christian Worship in 2007 zijn tien ‘Core Convictions’ geformuleerd voor een levende christelijke liturgie. Deze tien uitgangspunten zijn niet nieuw. Het zijn tijdloze waarheden die putten uit de Schrift en de rijke traditie van de eredienst. Vandaag de dag geldt voor elk van deze uitgangspunten dat zij theologisch van het grootste belang zijn, geworteld zijn in onze pastorale praktijk en cultureel onder druk staan. Het belang van deze tien uitgangspunten wordt nog wel eens overschaduwd door culturele trends buiten de kerk en onenigheid over stijl en organisatie van de eredienst binnen de kerk. Deze tien uitgangspunten zijn bedoeld om te helpen bij een zinvol gesprek over wat christelijke eredienst is en doet en wat niet.

De christelijke eredienst kan onmetelijk worden verrijkt door:

geven aan Gods glorie? Meer stilte, meer uitbundigheid? – Welke barrières zijn er die ons belemmeren God te aanbidden? – Hoe kan ons beeld van God helpen om afgoderij te voorkomen?

1 Een levend besef en begrip van de drie-enige God ’Ik vraag aan de Heer één ding, het enige wat ik verlang: wonen in het huis van de Heer, alle dagen van mijn leven, om de liefde van de Heer te aanschouwen, hem te ontmoeten in zijn tempel’. Psalm 27:4

2 Deelnemers aan de eredienst die volop, bewust en actief meedoen in de dienst en een gemeenschap vormen van alle generaties Het voltallige volk verzamelde zich bij de waterpoort. Op het plein voor de Waterpoort las Ezra de mannen en vrouwen en iedereen die het kon begrijpen hardop uit het boek voor... allen luisterden aandachtig...Ezra prees de Heer, de grote God en heel het volk antwoordde: amen, amen, en hieven hun handen op, knielden en bogen die voor de Heer. ... de Levieten lazen voor en gaven uitleg...Toen ging iedereen eten en drinken. Ze deelden alles met elkaar en maakten er een groot en vrolijk feest van. Ze hadden begrepen wat hun was verteld ... Nehemia 8:1vv. ... jonge mannen en jonge vrouwen, oud en jong tezamen: laten zij loven de naam van de Heer’ Psalm 148:12-13

’God, u bent mijn God, u zoek ik, naar u smacht mijn ziel, naar u hunkert mijn lichaam in een dor en dorstig land, zonder water.’ Psalm 63:2 De eredienst geeft handen en voeten aan onze kennis en verbeelding over wie God is en wat God doet. De eredienst geeft ons een diep besef van de glorie, schoonheid en heiligheid van God. Alles in de eredienst kan worden begrepen vanuit het geloof in God de Vader, de Zoon en de Heilige Geest. Vernieuwing in de eredienst kan dus het beste vanuit dit geloof beginnen.

Eredienst is niet alleen iets van de dominee en de organist. Het is iets wat iedereen in de kerk ’doet’, door het werk van de Heilige Geest. Als eredienst doorleefd wil zijn, moet iedereen mee doen.

Vragen: – Welk beeld van God zetten we neer in onze diensten, bewust of onbewust? – Op welke momenten zien we iets van de glorie en schoonheid van God? – Op welke manier laat de kerk als plek van samenkomst iets zien van Gods heerlijkheid? – Hoe kunnen we in onze diensten meer aandacht

Vragen: – Hoe verstaan gemeenteleden hun rol in de eredienst?

17


– Wat kan hen helpen om volop, bewust en actief mee te doen? – Wat betekent meedoen t.o.v. het lekenambt? – Hoe kunnen we ons als gemeenteleden voorbereiden op de dienst? – Hoe kunnen gemeenteleden geheel betrokken raken in de voorbereidingen? – Welke belemmeringen zijn er om samen te vieren? – Hoe kunnen we de gemeenschap tussen de generaties bevorderen? – Welke drempels tussen de generaties liggen er in onze cultuur en traditie? 3 Diepe verbondenheid met de Schrift ’Laat Christus’ woorden in al hun rijkdom in u wonen; onderricht en vermaan elkaar in alle wijsheid, zing met heel uw hart psalmen en hymnen voor God en liederen die de Geest u vol genade ingeeft’. Kolossenzen 3:16 De Bijbel is de bron van onze kennis van God en onze kennis van de verlossing van de wereld door Christus. Daarom moet de Bijbel op belangrijke plekken in onze eredienst bewust gelezen, gezongen, gebeden, gedanst en gemusiceerd worden. Er moet geen afstand bestaan tussen de God die wij vieren en de God die wij leren. Onze eredienst moest de bijbel volgen en zich de bijbelse prediking aangaande eredienst eigen maken. De christelijke eredienst moet vooral onopgeefbaar verbonden zijn met haar aloude wortels in de psalmen. Vragen: – Hoe essentieel zijn de lezingen van de Schrift en de uitleg ervan in onze eredienst? – Worden mensen daarin betrokken en meegenomen? – Kan de lezing beter voor het voetlicht worden gebracht? Kan muziek daarin ondersteunen? – Komt de Bijbel in zijn breedte aan de orde, in onze liederen, in onze preken en in onze lezingen? 4 Vieringen van doop en avondmaal, plechtig en blij, die het verlossende werk van Jezus Christus in de gehele schepping dienen en het geloof voeden en onderhouden door Gods Heilige Geest. ’Weet u niet dat wij die gedoopt zijn in Christus Jezus, zijn gedoopt in zijn dood? We zijn door de doop in zijn dood met hem begraven om, zoals Christus door de macht van de Vader uit de dood is opgewekt, een nieuw leven te leiden. Als wij delen in zijn dood, zullen wij ook delen in zijn opstanding.’ Romeinen 6:3-5 ’Maakt de beker waarvoor wij God loven en danken ons niet één met het bloed van Christus? Maakt het

brood dat wij breken ons niet één met het lichaam van Christus? Omdat het één brood is zijn wij, hoewel met velen, één lichaam, want wij hebben allen deel aan dat ene brood.’ 1 Korintiërs 10:16-17 De doop en de maaltijd van de Heer zijn opmerkelijke geschenken – tastbare en lichamelijke tekenen van Gods liefde. Gehoorzamen aan de Bijbelse opdracht om hieraan mee te doen geeft vreugde en leven, vooral als wij zien hoe wijds de betekenis hiervan is. Doop is tegelijk wassen, verdrinken en teken van opnieuw geboren worden. De maaltijd van de Heer is tegelijk een maaltijd van gedachtenis en hoop, een teken van liefde voor God en elkaar, en een gelegenheid om geestelijk gevoed te worden en uitgedaagd te worden. 5 Evenwichtige benadering van onze cultuur ’U moet uzelf niet aanpassen aan deze wereld, maar veranderen door uw gezindheid te vernieuwen...’ Romeinen 12:2 U bent het zout der aarde...’ Matteüs 5:13 ’En ze zetten een nieuw lied in: ’U verdient het om de boekrol te ontvangen en zijn zegels te verbreken. Want u bent geslacht en met uw bloed hebt u voor God mensen gekocht uit alle landen en volken, van elke stam en taal. U hebt voor onze God uit hen een koninkrijk gevormd en hen tot priesters gemaakt. Zij zullen als koningen heersen op aarde.” Openbaring 5:9 De eredienst is – contextueel (passend in onze cultuur, traditie en omgeving’; – transcultureel (overstijgt cultuur; bepaalde elementen vinden we in alle culturen terug: gebed, Bijbellezing, lied, prediking, avondmaal en doop); – crosscultureel (legt verbindingen tussen culturen; we zingen liederen vanuit de geschiedenis en vanuit de wereld om ons heen.’ – contracultureel (tegen de cultuur; de kerk is ook profetisch, laat een tegengeluid horen, een andere mogelijkheid zien, tegen de afgoden van de tijd). * (Meer over de verhouding tussen liturgie en cultuur in de Verklaring van Nairobi van de Lutherse Wereldfederatie, (zie pagina 20)) Vragen: – Bekijk je eredienst eens vanuit cultureel perspectief – Wat is in onze gemeente hierin sterk en zwak? – Hoe kunnen we daarin groeien?

18


9 Doelgerichte verbinding tussen de eredienst en het leven Broeders en zusters, met een beroep op Gods barmhartigheden vraag ik u om uzelf als levend, heilig en God welgevallig offer in zijn dienst te stellen, want dat is de ware eredienst voor u’. Romeinen 12:1

6 Gerichte creativiteit in de schone kunsten Mozes zei tegen de Israëlieten: de Heer heeft zijn keuze laten vallen op Besaleël ... Hij heeft hem uitzonderlijke talenten geschonken, wijsheid, vakmanschap en inzicht op allerlei gebeid: hij kan ontwerpen maken en ze uitvoeren in goud, zilver, koper en brons, hij kan stenen snijden en zetten en houd bewerken en hij beheerst ook allerlei vaardigheden om ontwerpen uit te voeren. ...Ze beheersen de technieken en maken zelf de ontwerpen’. Exodus 35:30-35

De eredienst staat niet los van ons dagelijks leven. Er zijn voortdurende verbindingen, zodat de eredienst op zondagmorgen het dagelijks leven van de gemeente weerspiegelt én vormt/ richting geeft, bijvoorbeeld in het doen van gerechtigheid, zorg voor de schepping, bouwen aan onze relaties en vele andere terreinen.

De eredienst wordt verrijkt door allerlei vormen van creativiteit, niet als doel in zichzelf, maar gericht op de eredienst als dienst aan God, priesterlijk en profetisch. Vragen: – Op welke manier hebben de kunsten, heeft creativiteit een plaats in onze eredienst? – Hoe kunnen wij gebruik maken van een beeldcultuur zonder deze te vereren? – Hoe kunnen we de creativiteit die er is inzetten?

Vraag: – Hoe ligt de verbinding tussen de eredienst en ons dagelijks leven op dit moment? 10 Samenwerking in de voorbereiding en evaluatie van de dienst ’Zorg voor uzelf en voor de hele kudde waarover de Heilige Geest u als herder heeft aangesteld; u bent de opzieners van Gods gemeente, die hij verworven heeft door het bloed van zijn eigen Zoon’. Handelingen 20:28

7 Samenwerking met de verschillende groepen en bedieningen in de gemeente ’Een lichaam is een eenheid die uit vele delen bestaat; ondanks hun veelheid vormen al die ’delen samen één lichaam. Zo is het ook met het lichaam van Christus’. 1 Korintiërs 12:12

Leiderschap in de eredienst betekent samenwerken in een team. Samenwerken maakt dat eredienst een zaak van de gemeente wordt.

De verschillende groepen uit de gemeente kunnen hun inbreng hebben: pastoraat, diaconaat, jeugdwerk, zending, etc.

Vragen: – In hoeverre is de voorbereiding van de dienst een gezamenlijke inspanning? – In hoeverre evalueren we de diensten gezamenlijk? – Hoe zouden we daarin kunnen groeien?

Vragen: – Hoe kan de volle breedte van de gemeente aan bod komen, zodat de eredienst verbonden is met het leven van de gemeente? – Hoe kunnen we omgekeerd ook al die terreinen ere-dienst laten zijn?

Disclaimer Deze tien woorden zijn niet alleen op onze culturele context van toepassing. Ze zijn voor Korea even relevant als voor Kenia. Het gaat om vragen die van toepassing zijn op eredienst in welke vorm dan ook. Het zijn ook theologische vragen. Ze hebben niet alleen met geschiedenis of esthetiek te maken, maar ook met het overdenken van het wonder van het evangelie dat christenen verkondigen. Als je op lange termijn de eredienst wilt vernieuwen, zal langer bidden, vromer preken of een mooiere beamerpresentatie niet volstaan. Het kan alleen beginnen in het evangelie. Christelijke eredienst is het sterkst als hij in zijn geheel en zelfbewust verbonden is aan de persoon en het werk van Jezus Christus en de kracht van de Heilige Geest.

8 Gastvrijheid ’Bekommer u om de noden van de heiligen en wees gastvrij’. Romeinen 12:13 Een kernkwaliteit van eredienst is dat hij grenzen doorbreekt om samen te vieren, ook met gehandicapten, allochtonen, zoekers en vinders enz. Vragen: – Hoe is het gesteld met de gastvrijheid in onze diensten? – Hoe kan het beter?

19


Liturgie en cultuur

In 1996 gaf de Lutherse Wereldfederatie de ’Verklaring van Nairobi’ uit, een toonaangevend stuk over de verhouding tussen liturgie en cultuur. Hieronder de belangrijkste hoofdstukken.

Liturgie overstijgt de cultuur 2.1

2.2

2.3

De opgestane Heer die wij aanbidden, en door wie wij door de kracht van de heilige Geest de genade van de drie-enige God kennen, gaat alle culturen te boven. In het mysterie van zijn opstanding ligt de bron van de transcendente aard van de christelijke eredienst. Doop en avondmaal, de sacramenten van Christus’ dood en opstanding, zijn door God gegeven voor heel de wereld. Er is één Bijbel, in vele talen vertaald, en de Bijbelse verkondiging van Christus’ dood en opstanding is de hele wereld over gegaan. De fundamentele vorm van de voornaamste zondagse liturgie, de eucharistie of heilige communie, wordt door alle culturen gedeeld: de mensen komen samen, Gods Woord wordt verkondigd, de mensen bidden voor de noden van kerk en wereld, de eucharistische maaltijd wordt gedeeld en de mensen worden de wereld in gestuurd voor hun missie. Het grote verhaal van Christus’ geboorte, dood, opstanding en zending van de Geest, en onze doop in Hem, bieden de centrale betekenis van de cultuuroverstijgende tijden van het kerkelijk jaar: met name Lijdenstijd-PasenPinksteren en in mindere mate Advent-KerstEpifanie. De manier waarop de vormen van de zondagse eucharistieviering en het kerkelijk jaar uitdrukking krijgen, verschilt per cultuur, maar hun betekenis en fundamentele structuur worden over heel de wereld gedeeld. Er is één Heer, één geloof, één doop, één communie. Enkele specifieke elementen van de christelijke liturgie zijn ook transcultureel, zoals de schriftlezingen (al verschilt uiteraard de vertaling), de oecumenische credo’s en het Onze Vader en de doop met water in de naam van de drie-enige God. Het gebruik van deze gedeelde kernstructuur van de liturgie en deze gedeelde liturgische elementen in lokale samenkomsten, zijn tekenen van christelijke eenheid over tijden, plaatsen, culturen en confessies heen. Als iedere gemeente opnieuw ontdekt hoe centraal deze transculturele en oecumenische elementen zijn, hernieuwt dit het besef van deze christe-

lijke eenheid en geeft het alle kerken een solide basis om authentiek kerk te zijn in hun cultuur.

Liturgie sluit aan bij de cultuur 3.1

3.2

3.3

3.4

Jezus, die wij aanbidden, werd in de wereld geboren in een specifieke cultuur. In het mysterie van zijn menswording liggen het model en de opdracht voor het contextualiseren van de christelijke liturgie. God kan ontmoet worden, en wordt ontmoet, in de plaatselijke culturen van onze wereld. Een gegeven cultuur met zijn waarden en patronen, voor zover zij in harmonie zijn met de waarden van het evangelie, kan gebruikt worden om betekenis en doel van de eredienst uit te drukken. Contextualiseren is een noodzakelijke taak binnen de missie van de kerk in de wereld, zodat het evangelie steeds dieper wortel kan schieten in diverse lokale culturen. Van de verschillende methoden van contextualisatie, is vooral de dynamisch-equivalente bruikbaar. Dat is het opnieuw uiting geven aan onderdelen van de eredienst met iets uit de lokale cultuur wat eenzelfde betekenis, waarde en functie heeft. Dat gaat veel verder dan vertalen; het veronderstelt begrip van de fundamentele betekenis van zowel elementen van de liturgie als de lokale cultuur; betekenis en handelingen van de liturgie moeten zo kunnen worden ’gecodeerd’ en opnieuw uitgedrukt in de taal van die lokale cultuur. Hiervoor kan de volgende procedure worden gevolgd. Ten eerste moet de liturgische ordo (basisvorm) worden bestudeerd: haar theologie, geschiedenis, basiselementen en culturele achtergronden. Ten tweede moet bepaald worden welke elementen uit die ordo dynamischequivalent kunnen worden vormgegeven zonder afbreuk aan hun betekenis. Ten derde moeten die elementen van een cultuur bestudeerd worden die op een adequate manier opnieuw uiting kunnen geven aan het evangelie en de liturgische ordo. Ten vierde moet worden overwogen welke spirituele en pastorale winst deze veranderingen voor de mensen oplevert. Plaatselijke kerken zouden ook de methode

20


3.5

3.6

van creatieve assimilatie kunnen overwegen. Dit is het toevoegen van specifieke elementen uit de lokale cultuur aan de liturgische ordo, met als doel de oorspronkelijke kern daarvan te verrijken. Zo werd de doopliturgie, het ’wassen met water het Woord’, geleidelijk uitgebreid met aangepaste culturele handelingen als het geven van witte kleren en brandende kaarsen die de nieuw ingewijden van oude mysteriegodsdiensten kregen. Creatieve assimilatie verrijkt de liturgische ordo niet door aan elementen ervan opnieuw uiting te geven vanuit de cultuur, zoals bij dynamische equivalentie, maar door er nieuwe elementen vanuit de lokale cultuur aan toe te voegen. Bij contextualisatie moeten de fundamentele waarden en betekenissen van zowel het christelijk geloof als de lokale cultuur worden gerespecteerd. Een belangijk criterium voor beide methoden is dat beproefde of geaccepteerde liturgische tradities bewaard worden, om de eenheid met de liturgische traditie van de wereldkerk te bewaren, terwijl vooruitgang geïnspireerd door pastorale vragen wordt gestimuleerd. Aan de kant van de cultuur maakt dit duidelijk dat niet alles in de eredienst een plek kan krijgen, maar alleen die elementen die bij de liturgische ordo passen. Elementen ontleend aan de lokale cultuur moeten altijd kritiek en zuivering ondergaan; dit kan worden bereikt aan de hand van het gebruik van Bijbelse voorbeelden.

5.1

Jezus kwam om de Redder te zijn van alle mensen. Hij verwelkomt de schatten van aardse culturen in de stad van God. Uit kracht van de doop is er één kerk, en één manier om in ons leven gelovig antwoord te geven op de doop, is de eenheid van de kerk steeds dieper te manifesteren. Het delen van liederen, kunst en andere elementen van de eredienst over cultuurgrenzen heen, verrijkt de kerk als geheel en versterkt het besef van de kerk als gemeenschap. Dit delen kan zowel oecumenisch als intercultureel zijn, als getuigenis van de eenheid van de kerk en de uniciteit van de doop. Intercultureel delen is voor elke kerk mogelijk, maar is in het bijzonder nodig in multiculturele gemeenten en kerkgenootschappen. Er moet zorg voor worden gedragen dat muziek, kunst, architectuur, gebaren en houdingen en andere elementen uit verschillende culturen worden begrepen en gerespecteerd, wanneer kerken elders op de wereld ze gebruiken. De criteria voor contextualisatie (onder 3.5 en 3.6) dienen in acht te worden genomen.

5.2

Jezus Christus kwam om alle mensen en alle culturen te vernieuwen. Hij roept ons om niet aan te passen aan deze wereld, maar mee te veranderen door onze gezindheid te vernieuwen (Rom. 12:2). In het mysterie van zijn doorgang van de dood naar het eeuwige leven, ligt het model voor vernieuwing, en daarmee voor de contraculturele aard van de christelijke liturgie. Er zijn in iedere cultuur ter wereld elementen die zondig, onmenselijk en strijdig met de waarden van het evangelie zijn. Vanuit het perspectief van het evangelie hebben zij kritiek en vernieuwing nodig. Contextualisatie van het christelijk geloof en de liturgie houden noodzakelijker wijs ook in dat alle vormen van onderdrukking en sociaal onrecht onder kritiek worden gesteld, in iedere cultuur ter aarde waar zij voorkomen.

Het gaat ook om het vernieuwen van patronen in de cultuur die het individu of de groep op een voetstuk zetten ten koste van de menselijkheid van anderen, of die het verwerven van welvaart zo in het middelpunt zetten dat de zorg voor de aarde en voor de armen eronder lijdt. De christelijke eredienst kan contracultureel zijn onder andere door een bewuste plek te geven aan patronen of handelingen die opzettelijk afwijken van de heersende cultuur. Deze patronen kunnen voortkomen uit een hernieuwd besef van de kerkgeschiedenis of uit de wijsheid van andere cultuen.

Liturgie doorbreekt cultuurgrenzen

Liturgie gaat tegen de cultuur in 4.1

4.2

21


De aanbidding van de drie-enige God Ontvangen en gedeelde christelijke wijsheid over de grenzen van eeuwen en werelddelen heen

Een verzameling ’spreuken’ over de praktijk van de christelijke eredienst, opgesteld door de Wereldgemeenschap van Gereformeerde en Hervormde Kerken (WCRC) in 2010 Bijeengebracht vanuit de lidkerken uit alle werelddelen Gericht op het stimuleren van de liturgie in plaatselijke gemeenten, het gesprek tussen kerken en verdere studie en onderzoek

1

Een geroepen en vergeven volk: samenkomen in Jezus’ naam

elk daarvan activiteiten van het hele volk van God, het ’koninkrijk van priesters’ (1 Petr. 2:9).

1.1

Called by the Triune God

Gelukkig is de gemeente die alle kerkgangers – ook hen die onze cultuur misschien in verschillende opzichten ’gehandicapt’ noemt – uitnodigt om volledig, bewust en actief mee te doen in de gezamenlijke eredienst, met hart en ziel en verstand gericht op de toewijding aan God, in het diepe besef hoe hun eigen persoonlijke aanbidding onderdeel is van een veel groter koor dat God lofzingt.

Gelukkig is het volk van God dat zich diep bewust is dat het de drie-enige God is door wie zij zijn geroepen en die zij aanroepen, Vader, Zoon en Heilige Geest, die de kerk vergadert, beschermt en onderhoudt door Woord en Geest. Een God van schittering en majesteit, volmaakt geopenbaard in Jezus Christus, het ’beeld van de onzichtbare God’ (Kol. 1:15). Gelukkig is de gemeenschap die dankbaar erkent dat de drie-enige God niet alleen onze aanbidding ontvangt maar ook onze aanbidding mogelijk maakt, ons ertoe aanzet door de Heilige Geest en onze offeranden heiligt door het volmaakte priesterschap van Jezus Christus, die tijdens zijn leven op aarde lof bracht ’aan de Vader’, en ’juichte’, ’vervuld van de Heilige Geest’ (Lucas 10:21), en die ook nu ’voor altijd leeft en zo voor hen kan pleiten’ (Hebr. 7:25).

1.2

De samenkomst: een koninkrijk van priesters Wijs is de aanbiddende gemeenschap die ’niet wegblijft van haar samenkomsten’ (Hebr. 10:25), maar met vreugde bijeenkomt in Jezus’ naam, verlangend om Gods Woord te verkondigen, lof en gebed te offeren en de sacramenten te vieren –

Gelukkig is de gemeente die in haar eredienst uitdrukking geeft aan de gemeenschap in het lichaam van Christus, de eenheid van de Geest in de band van genade, het één zijn dat gave en roeping is van God, dat verenigt jong en oud en gelovigen van alle tijden en plaatsen die samen de roeping door Gods Geest in Jezus Christus delen. Vragen – Welke gaven Geeft God aan ieder van ons, in onze unieke culturele context, om deze wijsheid in praktijk te brengen? – Hoe roept God ons misschien om dit met nog getrouwer in praktijk te brengen, vooral in het licht van wat wij van elkaar kunnen leren?

1.3

De cultuur bevestigen en weerstaan Wijs is de kerk die ’in de wereld’ maar niet ’van de wereld’ wil zijn,

22


sende gebeurtenissen, door zowel diensten die in gebed worden voorbereid als momenten van spontane ontdekking.

die verlangt om in haar cultuur het goede nieuws van Jezus Christus te brengen, maar tegelijk aspecten van die cultuur weerstaat die de integriteit van het evangelie aantasten, dankbaar dat het evangelie van Jezus tegelijk transcultureel, contextueel, crosscultureel en contracultureel is.

1.4

Wijs is de aanbiddende gemeenschap die ontdekt dat de blijvende waarde of geestelijke kracht van de eredienst niet te danken is aan onze eigen creativiteit, fantasie, rede of gevoelens, maar aan de Heilige Geest, die ervoor kan kiezen om een of al deze dingen te gebruiken. Want eredienst is een gave om te ontvangen, geen prestatie die je kunt bereiken.

Genade Gelukkig is de gemeente die erop staat dat gelovigen bijeenkomen om God te aanbidden, niet allereerst om zegen van God te ontvangen, maar omdat God hen al gezegend heeft.

1.7

Gelukkig is de gemeente die vervolgens ontdekt dat God hen inderdaad zegent wanneer ze samenkomen in Jezus’ naam, hen voedt, onderwijst, overtuigt en corrigeert, en de banden van het verbond verstevigt die gelovigen verenigen met Jezus Christus en met elkaar door de heiligende daden van de verkondiging van het Woord en gezamenlijk gebed, door doop en avondmaal, door gemeenschapsbeoefening, offeranden en getuigenis.

1.5

Wijs is de gemeente die de eredienst viert als belichaamde realiteit, dankbaar voor de gebaren en houdingen die onze lof en ons gebed uitrdukken, en voor het boek, voor water, brood en wijn die God ons heeft aangewezen om te gebruiken.

1.8

Leiding geven aan Gods volk

Wijs zijn de voorgangers die alle leden van de gemeenschap toerusten om volledig, actief en bewust mee te doen, en zorgen dat er gastvrijheid betoond wordt aan hen die nog geen deel zijn van het lichaam van Christus, de kerk.

Gelukkig zijn de kunstenaars die hun gaven opdragen en erop richten om het volk van God te betrekken in daden van verbondsdankbaarheid en boete, getuigenis en verkondiging.

De Heilige Geest

Wijs zijn de kunstenaars die dankbaar zijn voor zowel de beperkingen die het tweede gebod oplegt, als voor het voorbeeld van de Bijbelse kunstenaars

Wijs is de aanbiddende gemeenschap die onderkent hoe de Heilige Geest werkt door zowel rede als emotie, door zowel geestelijke oefening als verras-

Kunstzinnige expressie Gelukkig is de gemeente waarin het Woord wordt verkondigd en gebeden en lofprijzing worden opgedragen niet alleen met woorden, maar ook met kunstzinnige expressie: door gaven die God gegeven heeft aan iedere plaatselijke gemeenschap in muziek en dans, in spreken en stilte, in beeldende kunst en architectuur.

Wijs is de gemeenschap die mensen met gaven voor leiderschap – mannen en vrouwen, jong en oud – roept, traint, bevestigt en beantwoordt, die hun vorming aanbiedt en ervaring laat opdoen in theologie en praktijk van de eredienst.

1.6

Het goede van de verloste schepping Wijs is de gemeente die duidelijk maakt dat haar eredienst deel uitmaakt van de lofzang die door de hele schepping wordt opgedragen.

23


zich te keren tot Christus, vrede uit te dragen, ’recht te doen, trouw te betrachten en nederig de weg te gaan van hun God’ (Micha 6:8).

die door God werden geroepen en door Gods volk toegerust voor dienstbetoon overeenkomstig Gods voorschriften (Exodus 35:30vv). Wijs is de kerk die dankbaar de gaven van gelovige liederen en kunstwerken uit andere eeuwen en andere culturen ontvangt, die daarin de katholiciteit viert van de kerk en de creativiteit bevordert door nieuwe liederen en werken voor de eredienst.

Vragen: – Welke gaven Geeft God aan ieder van ons, in onze unieke culturele context, om deze wijsheid in praktijk te brengen? – Hoe roept God ons misschien om dit met nog getrouwer in praktijk te brengen, vooral in het licht van wat wij van elkaar kunnen leren?

2.4

2 2.1

Met vreugde Gods woord verkondigen Woord en Geest Gelukkig is de gemeente waarin Gods Woord wordt verkondigd met overtuiging en vreugde, omringd door verwachtingsvolle gebeden en diepe dankbaarheid voor het werk van de Heilige Geest om de harten en hoofden van Gods volk te verlichten.

2.2

2.3

Gelukkig is de gemeente die deze misvormingen aanpakt door te mediteren over de persoon en het werk van Jezus Christus; ’in hem schittert Gods luister, hij is zijn evenbeeld’ (Hebr. 1:3).

De breedte van de wereld waarvan Christus het middelpunt is Wijs is de gemeente die gelovigen voeding geeft met lezingen uit en preken over de volle raad van God, vanuit de breedte en diepte van Gods Woord, het Oude en het Nieuwe Testament, die altijd de volheid van het evangelie uitdraagt: de verzoening van alle dingen in Jezus Christus.

2.5

Credo: Het antwoord van geloof Gelukkig is de gemeente waarin de verkondiging van het evangelie wordt aangenomen als het Woord van God, dat ’werkzaam is in u die gelooft’ (1 Tess. 2:13), zodat het leidt tot belijdenis én lofprijzing, boete én toewijding tot dienstbetoon, bewogenheid én passie voor gerechtigheid, persoonlijke én gemeenschappelijke inzet, een nieuwe gehoorzaamheid én diepe dankbaarheid.

Oproep tot overgave en getuigenis, rechtvaardigheid en vrede Gelukkig is de gemeente waarin de verkondiging van Gods Woord de treurenden vertroost en hen die Gods regering weerstaan, confronteert.

Gelukkig is de gemeente die gelovigen uitnodigt om te getuigen van Gods goedheid door uiting te geven aan het geloof van de kerk dat onze persoonlijke ervaringen overstijgt en vormt,

Wijs is de prediker die hoorders uitnodigt om Gods overvloedige genade te ontvangen, boete te doen over zonde en kwaad,

Afgoderij weerstaan Gelukkig is de gemeente die Gods Woord verkondigt en daarbij afgoden ontmaskert en weerstaat: zowel de afgoden die voor ons een verleiding zijn om te aanbidden in plaats van God – geld, seks, macht, zelfs ook religie – als de afgoden van ons misvormde begrip van God, zoals een beeld dat afbreuk doet óf aan de goedheid óf aan de grootheid van de drie-enige God.

24


stimuleert tot eerlijk en vertrouwend bidden, gesproken of gezongen, dat de volle breedte van de menselijke ervaring – de ’anatomie van de ziel’ – voor God brengt: gebeden om te vieren en om te klagen, smeekbeden en voorbeden, dankgebed en schuldbelijdenis, gebeden van genezing en hoop.

en dat ons verenigt met gelovigen uit alle culturen en eeuwen, en door te getuigen van Gods werk in het leven van de plaatselijke gemeenschap.

3 3.1

Antwoorden op God in gebed en offergave Lofprijzing en dankbaarheid Gezegend is de kerk die een dankoffer van lofzang en huldebetoon brengt (vgl. Ps. 50:14, Hebr. 13:15), die niet alleen Gods schoonheid en glorie uitroept maar ook Gods verlossende daden door de hele geschiedenis heen overweegt, vertelt en viert.

Gelukkig is de kerk die niet alleen voor haar eigen noden bidt maar ook voor de wereld waar God zo van houdt.

3.4

Wijs is de kerk die uit dankbaarheid het geven van giften en aalmoezen praktiseert, als daad van toewijding en aanbidding, die eerstelingen van dienstbetoon offert aan God, als symbolische daad die verkondigt dat het hele leven geleefd wordt om God en aan de naaste te dienen, en dat gelovigen geroepen zijn om rentmeester te zijn van iedere gave van God.

Wijs is de gemeente die voortbouwt op en leert van de verhalende gebeden van lofzang en huldebetoon in de Bijbel (vgl. Ps. 136), wanneer ze vormgeeft aan haar eigen gebed.

3.2

Bidden in Jezus’ naam door de Geest Gelukkig is de kerk die bidt in Jezus’ naam, die de eenheid met onze Heer in de hemel erkent.

4

Doop en maaltijd

4.1

Jezus’ opdracht om te dopen en avondmaal te vieren

Gelukkig is de aanbiddende gemeenschap die bidt in en door de Heilige Geest, die naar de gaven van de Heilige Geest verlangt en die erkent dat, wanneer wij bidden, de Heilige Geest ons in onze zwakheid te hulp komt en voor ons bidt, overeenkomstig Gods wil (Rom. 8:26-27), en de ’hemelse vorsten, de heersers en machthebbers van de duisternis’ bestrijdt (Ef. 6:12).

Gelukkig is de kerk die gehoorzaam de opdracht van Jezus volvoert: ’maak alle volken tot mijn leerlingen, door hen te dopen in de naam van de Vader en de Zoon en de heilige Geest, en hun te leren dat ze zich moeten houden aan alles wat ik jullie opgedragen heb’ (Matt. 28:19-20), en ’eet en drink, telkens opnieuw, om mij te gedenken’ (Luc. 22:19), die deze tekens van het verbond ontvangt als momenten waarin God werkt om ons te voeden, te onderhouden, te troosten, tegenspraak te geven en te onderwijzen.

Vragen: – Welke gaven Geeft God aan ieder van ons, in onze unieke culturele context, om deze wijsheid in praktijk te brengen? – Hoe roept God ons misschien om dit met nog getrouwer in praktijk te brengen, vooral in het licht van wat wij van elkaar kunnen leren?

3.3

4.2

Doop Gelukkig is de gemeente die verkondigt dat de ware identiteit van alle gelovigen te vinden is in Jezus Christus.

De volle breedte van de menselijke ervaring

Wijs is de gemeenschap die de doop niet alleen met vreugde viert, maar ook regelmatig herdenkt

Wijs is de kerk die, naar het voorbeeld van de Psalmen,

Giften en offergaven

25


als middel van genade en bemoediging, om aan Gods beloften te denken en onze beloften van verbondstrouw te beleven.

5

Een gezegend en toegewijd volk dat wil dienen in Jezus’ naam

5.1

Gods zending Gelukkig is de gemeente die viert en herdenkt dat gelovigen leven bemoedigd door Gods genadige zegen en uitgedaagd door Gods genadige roeping om het goede nieuws van Jezus te verkondigen en te leven als helende aanwezigheid in de wereld in Jezus’ naam.

Vragen: – Welke gaven Geeft God aan ieder van ons, in onze unieke culturele context, om deze wijsheid in praktijk te brengen? – Hoe roept God ons misschien om dit met nog getrouwer in praktijk te brengen, vooral in het licht van wat wij van elkaar kunnen leren? Gelukkig is de gemeente die steeds opnieuw vertelt hoe het water van de doop een teken en zegel is van Gods beloften om ons schoon te wassen, ons aan te nemen in het lichaam van Christus, de Heilige Geest te zenden om ons te vernieuwen en kracht te geven, en ons op te wekken tot nieuw leven in Christus. Gelukkig is de gemeente die steeds opnieuw vertelt hoe het water van de doop ook een teken en zegel is van Gods oproep om zonde en kwaad af te zweren, Christus en onze nieuwe identiteit in Hem te omhelzen, en vernieuwd en heilig te leven.

4.3

5.2

Wijs is de gemeenschap die het geloof voedt door alle gelovigen te stimuleren tot dagelijkse eredienst, door regelmaat in het lezen en overdenken van Gods Woord, het zoeken van de leiding van de Heilige Geest, het danken en voorbede doen, het zingen van psalmen, lofzangen en geestelijke liederen – ieder moment te leven voor Gods aangezicht.

5.3

Avondmaal

Gastvrijheid en evangelisatie Gelukkig zijn gemeenschappen waarin gastvrijheid wordt beoefend zowel in de publieke eredienst als in het persoonlijke leven, waar vreemden en gasten worden verwelkomd en in de armen gesloten, waar de armen en ontrechten, de zieken en verworpenen toevlucht kunnen vinden onder de schaduw van Gods vleugels.

Gelukkig is de kerk die regelmatig het avondmaal viert als feest van dankbetoon, gemeenschap en hoop, die niet alleen dankbaar Gods scheppend en verlossend werk in Jezus Christus herdenkt, wetend dat Hij aanwezig is in het breken van het brood, maar die ook dankbaar de gave van eenheid met Jezus Christus en het lichaam van Christus ontvangt en uitziet naar het feest van het komende koninkrijk. Gelukkig is de gemeente die deze maaltijd beleeft door ’het lichaam van Christus te onderscheiden’ in zijn veelvormige eenheid, en door elkaar gastvrijheid te betonen in genade en waarheid (1 Kor. 11: 29-33).

Dagelijkse eredienst

Gezegend zijn gemeenschappen waar alle mensen worden uitgenodigd en uitgedaagd om leerlingen van Jezus te worden, de doop te ontvangen en onderricht in het geloof dat tot gehoorzaamheid brengt (vgl. Matt. 28:19).

5.4

Vorming tot eredienst Gelukkig zijn gemeenschappen die gelovigen uitnodigen en uitdagen

26


Gelukkig zijn gemeenten waar de publieke eredienst en het publieke getuigenis met elkaar kloppen, in trouw aan Gods Woord, waar de eredienst en het getuigenis wijzen op het werk van de Heilige Geest, die als enige de hypocrisie kan doorbreken die zo vaak aan de eredienst kleeft, en door wie gerechtigheid en vrede, eredienst en getuigenis elkaar waarlijk kunnen omhelzen.

om te ’groeien in de genade en in de kennis van onze Heer en redder Jezus Christus’ (2 Petr. 3:18), die voeding geven in geloof aan samenspel en samenhang van leer en leven en de vrucht van de Geest, die de eredienst versterken door onderricht over de eredienst, en die een dagelijks discipelschap versterken door het geven en ontvangen van onderwijs voor mensen van alle leeftijden en vaardigheden.

5.6 Vragen: – Welke gaven Geeft God aan ieder van ons, in onze unieke culturele context, om deze wijsheid in praktijk te brengen? – Hoe roept God ons misschien om dit met nog getrouwer in praktijk te brengen, vooral in het licht van wat wij van elkaar kunnen leren?

5.5

Maranatha: de eredienst en de christelijke hoop Gelukkig zijn gemeenten die er niet tevreden mee zijn om enkel in het hier en nu te leven, maar waar de eredienst uitdrukking geeft aan het zuchten van de hele schepping om de volheid van Gods regering in Jezus Christus.

Eredienst, bewogenheid en gerechtigheid Gelukkig zijn gemeenten waarvan het samenleven is samen te vatten in de volhardende hoop van het gebed: ’Maranatha’ – ’kom, Heer Jezus’ (Openb. 22:20).

Gelukkig zijn gemeenten waar de publieke eredienst naar Jezus Christus wijst en naar zijn boodschap over de komst van Gods koninkrijk.

Terug naar de bronnen.... Wie de originele teksten van deze grondleggende documenten wil zien, kan op internet terecht: – De ’10 Woorden’ voor de eredienst van Calvin College: http://worship.calvin.edu/ten – De ’Verklaring van Nairobi’ van de Lutherse Wereldfederatie: http://www.worship.ca/docs/lwf_ ns.html – ’De aanbidding van de drie-enige God’ van de Wereldgemeenschap van Gereformeerde en Hervormde Kerken: http://wcrc.ch/ sites/default/files/Worshiping_the_Triune_God.pdf

27


Lijst met aanbevolen literatuur

Nederlandstalig Barnard, Marcel & Post, Paul (red.) Ritueel bestek (Zoetermeer 2001) Antropologische kernwoorden en begrippen in de liturgie. Barnard, Marcel Liturgie voorbij de Liturgische Beweging (Zoetermeer 2006) Moderne liturgische ontwikkelingen. Bricolageliturgie: Liturgical Studies revisited, in VERBUM ET ECCLESIA, jaargang 29(1)-2008 Over bricolage-liturgie. X Bij de lezing van Prof.dr. Marcel Barnard. Barnard, Marcel en Haar, Gerda van de De Bijbel cultureel (Zoetermeer 2009) Goed toepasbaar t.a.v. gebruik van kunst in de liturgie Govaart, Andries & Speelman, Willem Marie Voorgaan met lijf en leden (Kampen 2006) God ’dienen met het lichaam’. Toerusting en oefeningen voor voorgangers, lectores, cantores, musici, etc. X Bij de lezing van Andries Govaart. Heijerman, Erik & Schoot, Albert van der (red.) Welke taal spreekt de muziek? Muziekfilosofische beschouwingen (Budel 2005) Muziekfilosofie. Welke ’taal’ spreekt de muziek eigenlijk? Wat bedoelen we dan? Hoondert, Martin Om de parochie. Ritueel-muzikale bewegingen in de marge van de parochie (Heeswijk 2006) Over Gregoriaans, Taizé en jongerenkoren. Hoondert, Martin, Heer, Anje de en Laar & Jan D. van (red.) Elke muziek heeft haar hemel. De religieuze betekenis van de muziek (Budel 2009) Essays over de (religieuze) betekenis van de muziek.

Nussbaum, Martha Oplevingen van het denken. Over de menselijke emoties (Amsterdam 2001) Over de menselijke emotie. X Bij de lezing van prof. dr. Kees van der Kooi. Oskam, Paul & Schuman, Niek (red.) De Weg van de Liturgie. Tradities, achtergronden, praktijk (Zoetermeer 1998) Liturgiek (handboek) Nieuwe Wegen in de Liturgie (Zoetermeer 2002) Vervolg van De Weg van de Liturgie. Poll, Evert van de Samen in de Naam van Jezus. Over evangelische liturgie en muziek (Zoetermeer 2009) Bespreking van de bijbelse, liturgische en muzikale aspecten van de evangelische liturgie (samenkomst). Rivière, Leen la Lofprijzing en aanbidders. Bijbelse principes, deel 3 (Apeldoorn 2005) De vrucht van jarenlange ervaring met de beweging van ’lofprijzing en aanbidding’. X Bij de lezing van Leen La Rivière. Schumann, Niek Drama van crisis en hoop. De Psalmen: gedicht, gebundeld en gebeden (Zoetermeer 2008) Studie over de psalmen. Tongeren, Louis van (red.) Liturgie op maat. Vieren in het spanningsveld van eenheid en veelkleurigheid (Heeswijk 2009) Reflecties over liturgische diversiteit vanuit theologisch, ecclesiologisch en pastoraal-liturgisch perspectief. Wilson-Dickson, Andrew Geschiedenis van de christelijke muziek (Kampen 1996) De belangrijkste muzikale tradities ’van Gregoriaans tot Black Gospel’.

Immink, Gerrit & Vos, Cas (red.) God in een kantelende wereld. Geloof en kerk in veranderende contexten (Zoetermeer 2010) Luth, Jan, Pasveer, Jan & Smelik, Jan (red.) Het Kerklied. Een geschiedenis (Zoetermeer 2001) Hymnologie. Geschiedenis van het kerklied.

28


Engelstalig

Pass, David Music and the Church. A Theology of Church Music (Pinegowrie, South Africa 2005) Theologie van de christelijke muziek

Best, Thomas F. & Heller, Dagmar Worship Today. Understanding, Practice, Ecumenical Implications (Faith and Order Paper WCC No. 194, Genève 2004) Een breed overzicht van hedendaagse christelijke liturgie.

Peterson, David Engaging with God. A Biblical Theology of Worship (Grand Rapids 1992) Bijbelse theologie van de kerkdienst/samenkomst.

Carson, D.A. (red.) Worship by the Book (Grand Rapids 2002) Liturgie vanuit verschillende perspectieven.

Plantinga, Cornelius & Rozeboom, Sue Discerning the spirits. A Guide to Thinking about Christian Worship Today (Grand Rapids 2003) Een veelzijdige en kritische analyse van contemporaine visies op ’Christian Worship’ en de ’worship-wars’.

Dawn, Marva J. How Shall we Worship? Biblical Guidelines for the Worship Wars (Carol Stream 1993) Reaching Out Without Dumbing Down. A Theology of Worship for this Urgent Time (Grand Rapids 1995)

Scheer, Greg The Art of Worship – A musician’s guide to leading modern worship (Ada, Michigan 2006) Heel praktisch, ook over tijdloze liederen in een hedendaagse context

Edgar, William Taking Note of Music (London 1986) Over het wezen van de muziek.

Wainwright, G. en Westerfield Tucker, Karen The Oxford History of Christian Worship (Oxford 2006) Geschiedenis van de christelijke liturgie.

Ellis, Christopher J. Gathering. A Theology and Spirituality of Worship in Free Church Tradition (London 2004) Liturgische studie in het perspectief van de ’Free (Baptist) Churches’. X Bij de lezing van drs. Teun van der Leer.

Webber, Robert The Complete Library of Christian Worship (Peabody, Massachusetts 1995) Encyclopedie over Worship.

Engle, Paul E. & Basden, Paul (red.) Exploring the Worship Spectrum (Grand Rapids 2010) Kritische bespreking van zes veel voorkomende stijlen van liturgie

Ancient-Future Worship. Proclaiming and Enacting God’s Narrative (Grand Rapids 2008) Oude (Bijbelse en vroeg-christelijke) principes en patronen hebben wat te zeggen voor de moderne eredienst.

Frame, John M. Contemporary Worship Music. A Biblical Defense (Phillipsburg, New Jersey 1997) Analyse en verdediging van de ’Contemporary Worship Music’

Planning Blended Worship. The Creative Mixture of Old and New (Nashville 1998) Over het mengen van liturgische vormen en muzikale stijlen.

Hardy, Daniel W. & Ford, David F. Jubilate: Theology in Praise (London 1984) Theologie van liturgie en aanbidding.

Witvliet, John D. Worship Seeking Understanding. Windows into Christian Practice (Grand Rapids 2003) Bijbels-theologische, historische, muzikale en pastorale studies m.b.t ’Worship’.

Holladay, William H. The Psalms through 3000 Years. Prayerbook of a Cloud of Witnesses (Minneapolis 1993) Inleiding op en geschiedenis van de psalmen door de eeuwen heen.

The Biblical Psalms in Christian Worship. A Brief Ecumenical Introduction and Guide to Resources (Grand Rapids 2007) Introductie op en omgang met de psalmen. X Bij de lezingen van Prof.dr. John Witvliet.

Leach, John Living Liturgy. A practical guide to using liturgy in Spirit-led worship (Eastbourne 1997) Anglicaanse handreiking op het breukvlak van klassieke liturgie en charismatische bijeenkomst. Morgenthaler, Sally Worship Evangelism (Grand Rapids 1999) Liturgie vanuit de optiek van de Emerging Church

29


Lezingen van prof.dr. John Witvliet I

Theologie van de heerlijkheid van God in de liturgie vrijdagmorgen 11.00 uur

Inleidende motieven

De schoonheid en glorie van God Een rijk erfgoed van gereformeerde liturgie en gemeentezang (psalmen) Een tijd van liturgische verandering, vernieuwing Verlangen naar deelname en beleving, vernieuwing, evangelisatie, rijke Bijbelse liturgie

De ’10 woorden’ (Calvin Institute of Christian Worship, 2007) – (zie pagina 17– 19) De aanbidding van de drie-enige God (Wereldgemeenschap van Gereformeerde en Hervormde Kerken, 2010) – (zie pagina 22– 27)

Documenten

Liturgie als daad van verbond, van relatie Bekijk deze twee lijstjes werkwoorden die beschrijven wat er in de kerkdienst gebeurt: Lijst A kijken, luisteren, aanraken, gebaren, ruiken, verbeelden, spreken, zingen Lijst B prijzen, klagen, schuldbelijden, danken, overtuigd worden, geïnspireerd worden, getroost worden Lijst A richt zich op een lichamelijke, zintuiglijke ervaring, wat er gebeurt bij het zien of horen of maken van kunst. Deze woorden zijn niet uniek voor liturgie. Het zijn bouwstenen voor alle menselijke actie en interactie. Maar zonder deze werkwoorden kunnen we geen liturgie vieren. En zij zijn de reden waarom kunst ertoe doet in de eredienst: kunst verheft, verdiept en verscherpt al die zintuiglijke activiteiten en kleurt ze als daden van aanbidding in. Lijst B bevat werkwoorden die de verbondsrelatie aangeven die christenen gezamenlijk met God hebben in Jezus Christus door de Geest. Het zijn metaforen, ontleend aan relaties tussen mensen. De Schrift gebruikt ze om te schetsen en een beeld op te roepen, hoe wij God kennen en ervaren. De lijst bevat zowel actieve werkwoorden (prijzen, klagen, schuldbelijden, danken) als passieve (overtuigd, geïnspireerd en getroost worden). Dat geeft aan dat onze relatie met God tweerichtingsverkeer is. Het gaat zowel om boodschappen die wij tot God richten, in het gebed, als om boodschappen die God tot ons richt, door de Schrift en door het voedsel dat Hij ons aanbiedt aan de tafel van de Heer. Van deze verbondsactiviteiten vinden we een model in de Psalmen; de profeten hebben er uit alle macht op aangedrongen om ze te bewaren; en we vinden er voorbeelden van in de meest gelovige christelijke liturgie van de afgelopen (meer dan) twintig eeuwen. Deze twee lijstjes – allebei onmisbaar voor de eredienst – houden op een heel eenvoudige manier verband met elkaar: lijst A helpt ons om lijst B te bereiken. We kijken in de liturgie naar een kunstwerk, bijvoorbeeld met als doel tot lofprijzing of schuldbelijdenis te komen. We zingen, met als doel te danken of te klagen. De werk-

30


woorden van lijst A helpen ons om het ultieme doel van liturgie te bereiken, namelijk het aangaan, beleven en genieten van onze verbondsrelatie met God in Christus. Als menselijke, lichamelijke activiteiten hebben deze lijst A-woorden een enorme potentie om onze omgang met de drie-enige God levendiger, echter en beeldender te maken. Nicholas Wolterstorff betoogt het overtuigend: ’Goede liturgische kunst is kunst die de handelingen van de liturgie doeltreffend dient ... Liturgische kunst, vaak participerend van karakter, is de kunst van een gemeenschap, en staat in dienst van die liturgische handelingen, en niet van esthetische beschouwing.’ Als je er goed over nadenkt, is dit een heel diepe doelstelling voor bezig zijn met kunst. Een liturgische kunstenaar is er niet op uit kunstwerken te maken die mensen alleen maar ’aanspreken’ of ’raken’, maar hij wil hen vooral in staat te stellen – gezamenlijk – deel te nemen in daden van verbondsvernieuwing met de drie-enige God. Veel van de aanzienlijke problemen met liturgie ontstaan wanneer het verband tussen die activiteiten van lijst A en lijst B onhelder is. Als kerkgangers een lied hebben gezongen en alleen maar denken: ’wat een krachtig, stuwend ritme’, als kerkgangers een kleurige vlag zien en denken: ’wat een levendige kleuren’, dan maken die kunstwerken hun hoogste potentieel niet waar. Liturgische kunstenaars verlangen ernaar dat kerkgangers zeggen: ’jouw lied, jouw gedicht, jouw dans heeft ons echt geholpen om te bidden en naar God te luisteren’. De belofte van liturgische kunst is dus dat ze de gemeente op een dieper niveau kan laten deelnemen in wat er, relationeel en verbondsmatig, in de eredienst gebeurt. Kunstenaar en gemeente moeten dan wel actief de verleiding weerstaan om kunstwerken te maken als doel in zichzelf, én de verleiding om de verbondsdimensies van de eredienst te vervagen door een sentimenteel surrogaat. De overgang naar die diepere laag van betrokkenheid vraagt een bewuste keuze, en vaak de bereidheid om een aantal conventies van kunstzinnigheid opzij te zetten die hoogtij vieren in kunstgalerieën, theaters en concertzalen. In elk van deze voorbeelden staat een kunstenaar eerst even stil om zich enkele heel basale vragen te stellen: bij welke verbondsactiviteit(en) wil dit kunstwerk de gemeente helpen? Is het geschikt voor die taak? In heel wat gevallen waarin liturgische kunstwerken hun doel missen, ligt dat aan een kunstenaar die zich deze basisvragen niet stelt – en aan kerken die kunstenaars nooit uitnodigen of stimuleren om dat te doen. Dat probleem is overigens niet uniek voor kunstenaars. Het doet zich voor bij predikers die met hun spreken uiteindelijk iets anders willen bereiken dan de verkondiging van het evangelie. Gelukkig kan die functionele betrokkenheid van kunst op de verbondsrelatie worden gestimuleerd op heel eenvoudige, toegankelijke manieren. Veel kunstopdrachten binnen de kerk zouden een heel stuk dienstbaarder zijn wanneer ze werden geformuleerd in varianten van deze zin: ’Maak s.v.p. een muziekstuk, drama, dans of beeldend kunstwerk dat deze gemeente helpt, in deze tijd en op deze plaats, mee te doen aan die-en-die verbondsmatige activiteit.’ Bijvoorbeeld: ’Schrijf s.v.p. een lied dat ons helpt om te leren met meer diepte te klagen over de honger in onze gemeenschap.’

Geen sentimentaliteit Dit verbondscriterium is ook cruciaal als we het gaan hebben over een van de grootste ’zonden’ van liturgische kunst: sentimentaliteit. Sentimentele kunst nodigt kerkgangers ook uit tot een niveau van betrokkenheid, maar het vormgeven aan hun gezamenlijke relatie met God wordt er goedkoper van, in plaats van dieper. Sentimentele kunst, zegt Jeremy Begbie, vermijdt het kwaad eerlijk af te schilderen, wekt een soort emotionele zelfvoldoening, en wakkert een aversie aan tegen actie en betrokkenheid die iets kost. Veel kunstenaars geven onmiddellijk toe dat de christelijke eredienst als een onweerstaanbare magneet lijkt te werken op sentimentele kunst – melodieën, beelden, metaforen, ritmes en kleurpaletten die erin slagen de kerkdienst prettig en volkomen ongevaarlijk te maken. Het is een pastorale uitdaging voor bijna alle gemeenten die iets met kunst willen doen, om kunst te (laten) maken die sentimentaliteit vermijdt. Een van de beste strategieën is te zorgen dat het liturgische (verbondsmatige) doel van een bepaald kunstwerk vanaf het begin duidelijk is. Een gemeente die een filmmaker of een dichter vraagt een kunstwerk dat helpt om ’oprecht voorbede te doen voor de noden van de wereld’, loopt waarschijnlijk veel minder risico om met kitsch te worden opgezadeld dan een gemeente die alleen maar zegt: ’Geef ons iets om het begingedeelte van de dienst op te vrolijken’ of ’laten we eens zien of we een plek kunnen vinden voor een kunstwerk dat je al gemaakt hebt’. Samengevat: waar we behoefte aan hebben zijn voorbeelden van liturgische kunst die duidelijk gekoppeld zijn aan specifieke acties van betrokkenheid in het verbond: lofprijzing, klacht, schuldbelijdenis, luisteren om

31


getroost te worden, luisteren om ons te laten corrigeren. En we hebben behoefte aan kunstwerken die elke waardevermindering van deze acties tot iets wat het niveau van het verbond niet haalt, weerstaan.

Liturgische kunst als icoon Ten tweede: de beste liturgische handelingen en kunstwerken hebben de functie van een icoon en weerstaan afgoderij. Wanneer de psalmen getuigen van een liturgische ervaring, hebben ze het er vaak over dat de gelovige stilstaat bij niets minder dan de schoonheid en glorie van God: ’In het heiligdom heb ik u gezien, uw macht en majesteit aanschouwd’ (63:2); ’In uw tempel, God, gedenken wij uw blijken van trouw’ (48:10). Liturgie is duidelijk een lichamelijke ervaring, van alle zintuigen, maar wat er echt toe doet in liturgie is dat die hele zintuiglijke ervaring meewerkt aan het opmerken van de schoonheid, liefde en genade van de drie-enige God. Een traditie waarin je dat heel duidelijk terugvindt, is de Orthodoxe iconen-traditie. Zoals Orthodoxe christenen vaak uitleggen, zijn hun iconen niet maar bedoeld om naar te kijken. Ze zijn er om doorheen te kijken. We fixeren onze ogen op het beeld, maar ons hart en onze ziel merken daar doorheen iets op wat rijker en dieper is. We nemen iets waar van de schoonheid, liefde en genade van God zelf. Dat bedoel ik met kunst die de functie heeft van een icoon. Dat is een passend criterium voor alle liturgische kunst. Als kunst spreekt ze onze zintuigen en ons lichaam aan, en het blijft ook onverminderd een zintuiglijke ervaring, maar tegelijk nodigt ze ons uit om de schoonheid van God op te merken. Die iconische functie, in brede zin, is al heel lang een kernbegrip in de theologische doordenking van kunst in de liturgie. In zijn commentaar op de Psalmen, bij Psalm 9:11, schrijft Calvijn: ’Het volstond niet voor de gelovigen, in die dagen, om afhankelijk te zijn van het Woord van God, en om deel te nemen in de ceremoniële diensten die Hij voorschreef, als zij niet, met hulp van uiterlijke symbolen, hun geest daar bovenuit verhieven, en geestelijke aanbidding opdroegen aan God. God gaf ook werkelijke tekenen van zijn tegenwoordigheid, in dat zichtbare heiligdom, maar niet met als doel de zintuigen en gedachten van zijn volk aan aardse elementen te binden; Hij verlangde veeleer dat deze uiterlijke symbolen zouden dienen als een ladder, waarlangs de gelovige zelfs tot in de hemel zou kunnen opstijgen. Vanaf het begin was het God bij de aanwijzing van de sacramenten en alle uiterlijke beoefening van de godsdienst erom te doen, de onstandvastigheid en het zwakke vermogen van zijn volk te hulp te komen. Vandaar dat hun ware en gepaste gebruik, tot op de huidige dag, daarin ligt dat zij ons helpen om God geestelijk te zoeken in zijn hemelse heerlijkheid, en niet om onze geest bezig te houden met de dingen van deze wereld, of gericht te houden op de ijdelheden van het vlees.’ John Wesley besloot zijn fameuze richtlijnen voor gemeentezang met deze stimulerende samenvatting: ’Bovenal, zing geestelijk. Heb een oog op God bij ieder woord dat u zingt. Streef ernaar om meer Hem te behagen dan uzelf of enig ander schepsel. Houd u daartoe strikt bij de betekenis van wat je zingt, en let erop dat u uw hart niet laat meeslepen door wat u hoort, maar het voortdurend aan God offert; zo zal uw zingen zijn zoals God het in dit leven zal goedkeuren, en u ervoor belonen wanneer Hij komt op de wolken van de hemel.’ Bij zowel Calvijn als Wesley, en in tientallen andere belangrijke geschriften uit de kerkgeschiedenis, is het doel hetzelfde: stilstaan bij, mediteren over de pure goedheid van God, die in je op te nemen en te aanbidden. In deze traditie is het grootste compliment dat een kerkganger een kunstenaar kan maken, niet ’wat heb je een mooi kunstwerk gemaakt, het doet ons echt wat’, maar ’door jouw werk hebben we een nieuwe glimp opvangen van de schoonheid van God.’

Afgoderij weerstaan Maar als kunst in de liturgie ons uitnodigt over God te mediteren, dan is ze ook geladen met een van de meest serieuze taken binnen de hele christelijke gemeenschap: het weerstaan van afgodsbeelden van en afgodsdenkbeelden over God. Dit is niet het verband dat meestal gelegd wordt tussen ’kunst’ en ’afgoderij’. Meestal, wanneer die twee woorden in elkaars buurt staan, is dat in de context van bezorgdheid dat kunst tot afgoderij kan leiden – in het bijzonder een verering van het kunstwerk of de kunstenaar. Deze traditionele zorg heeft de kerkgeschiedenis door tot

32


beeldenstormachtige bewegingen geleid, soms gebaseerd op het tweede gebod, dat zegt dat we geen gesneden of gegoten beelden van God mogen maken. Maar het vereren van kunstenaars en kunstwerken is niet de enige vorm van afgoderij die het christelijke leven plaagt. Er is een andere, soms verraderlijker vorm van afgoderij, een afgoderij van misvorming. Wij aanbidden een afgod niet alleen wanneer we een voorwerp behandelen alsof het God was, maar ook wanneer we het goddelijke leven, goddelijke heerlijkheid en goddelijke verlossing op minder-dan-christelijke manieren opvatten, manieren die geen recht doen aan de rijke Bijbelse voorstellingen van wie God is en hoe Hij is. Kunst is één manier waarop Gods Geest daarbij gebeden kan verhoren en ook verhoort. Ik geef een voorbeeld van zo’n kunstwerk dat tot doel heeft afgoderij te weerstaan, een liedtekst van John Bell uit de Iona-gemeenschap. Lift up your heads, eternal gates, Alleluia! See how the King of glory waits, Alleluia! The Lord of Hosts in drawing near, the Savior of the world is here. Alleluia! But not in arms or battle dress, Alleluia! God comes, a child, admist distress, Alleluia! No mighty armies shield the way, only coarse linen, wool, and hay, Alleluia! God brings a new face to the brave, Alleluia! God redefines who best can save, Alleluia! Not those whose power relies on threat, terror or torture, destruction or debt, Alleluia! God’s matchless and majestic strength, Alleluia! In all its height, depth, breadth, and length, Alleluia! Now is revealed, its power to prove, by Christ protesting, “God is love,” Alleluia! – John L. Bell (GIA anthem) Dit is een verzetstekst. Ze probeert de bijziendheid te corrigeren die denkt dat verlossing het beste kan worden bereikt via structuren van menselijke macht. Tegelijk ondergraaft de tekst ieder idee over God dat bezoedeld en omlaaggehaald wordt door een te agressieve opvatting van goddelijke macht. Deze tekening biedt duidelijk ook weerstand tegen diverse sentimentele beelden en iconen die Jezus voorstellen als niet meer dan een zachtaardige vriend of een over-optimistische metgezel. De kerk heeft een lange traditie van verzet tegen kunst in de eredienst; voor een deel komt dat verzet voort uit een diepe (en gerechtvaardigde) bezorgdheid voor afgoderij. Maar kunst kan ook een doeltreffend verzetsmiddel zijn – een krachtig tegengif tegen afgodsbeelden van God. Het bestrijden van afgodsdenkbeelden over God is een profetische taak, die ook geestelijke gevaren meebrengt. Iedere kunstenaar die het probeert – net als iedere theoloog, predikant of pastor – zal dat al snel ontdekken. Als een gemeente je vraagt om te helpen Gods heerlijkheid beter te bevatten, kun je daar gemakkelijk een zelfingenomen houding van krijgen: kijk ons eens, wij kunstenaars, wij theologen, wij predikanten hebben de waarheid. Daarom moet iedere liturgische kunstenaar met die ambitie – net als iedere pastor, predikant en theoloog – het soort geestelijke discipline moet beoefenen dat dergelijke zelfingenomenheid zal weerstaan. Hij of zij zal moeten functioneren in relaties van wederzijds geestelijk verantwoording afleggen en van wederzijdse toetsing. Uiteindelijk is het weerstaan van afgoderij, zoals de eredienst zelf, een taak van de gemeenschap. Maar als die geestelijke toetsing en verantwoording werkt, dan kennen kunstenaars zichzelf terecht een mogelijk profetische en priesterlijke taak toe, om een gemeente te helpen iets van de glorie en schoonheid van de drie-enige God op te vangen. Het is een verbijsterende claim, maar wel een die inhoudt dat het ’weerstaan van afgoderij’ een van de voornaamste roepingen voor iedereen die liturgisch kunstenaar wil zijn. Ieder van ons moet elke

33


ochtend wakker worden met de gedachte: welke afgod van de verbeelding willen we vandaag heel graag weerstaan en welke aspecten van goddelijke schoonheid willen we heel graag belichten (en aanbidden!)? Samengevat, een liturgisch kunstwerk is het best op zijn plek als het iets is van de gemeenschap, als het functioneel is, als het werkt als een icoon en afgoderij weerstaat. Elk van deze criteria nodigt kunstenaars uit om nieuwe lagen van creativiteit, betrokkenheid en doelgerichtheid aan te boren. Elk van deze criteria maakt aanspraak op gerichte aandacht van kunstenaars en van de gemeenschap die hen ondersteunt. Dit kan worden bereikt door enkele zeer basale vragen te overwegen: – hoe kan een liturgisch kunstwerk langs gezamenlijke weg tot stand komen? – hoe kunnen mijn kunstzinnige gaven ervan getuigen dat het christelijk geloof iets van de gemeenschap is? – hoe kan mijn kunstwerk de mensen in de gemeente over de hele breedte aanspreken, en wat kan ik doen zodat kerkgangers dit kunstwerk op een dieper niveau kunnen begrijpen en beleven? – wat kan ik doen om te zorgen dat mijn kunstwerk alleen maar bewondering (of afwijzing!) ten deel valt, maar veeleer wordt beleefd als een actie van gebed of verkondiging? – wat kan ik doen zodat mijn mensen door mijn kunstwerk heen zien (of luisteren) en daardoor iets van Gods schoonheid en glorie opvangen? – welke misvatting over Gods schoonheid en karakter kan mijn kunstwerk weerstaan? Welke positieve eigenschap van Gods schoonheid krijgt te weinig aandacht die mijn kunstwerk in het licht kan zetten? Geen van deze vragen hoeft creativiteit de kop in te drukken. Ze kunnen wel dienen om creativiteit gericht in te zetten – voortkomend uit een veelomvattend, theologisch begrip van liturgie en van het christelijke leven. Dat Gods Geest kunstenaars van allerlei slag mag versterken, inspireren en uitdagen om hun profetische en priesterlijke taken op zich te nemen in het midden van het volk dat God aanbidt.

34


II De geesten onderscheiden: Verstandige keuzes maken in een tijd van liturgische veranderingen vrijdagavond 19.45 uur

De deugd van het onderscheiden Kort na het begin van zijn brief aan de Filippenzen, bidt Paulus voor de christenen in Filippi: ’En ik bid dat uw liefde blijft groeien door inzicht en fijnzinnigheid, zodat u kunt onderscheiden waar het op aankomt. Dan zult u op de dag van Christus zuiver en onberispelijk zijn, vol van de vruchten van de gerechtigheid, die u dankt aan Jezus Christus, tot lof en eer van God.’ – Filippenzen 1:9-11 Dit gebed komt voort uit Paulus’ verlangen dat zijn lezers de klassieke deugd van het onderscheiden gaan beoefenen. Hij wil dat ze in staat zijn goede keuzes te maken, te ’onderscheiden waar het op aankomt’. Daarmee reikt Paulus ons de anatomie van deze deugd aan. Hij wijst op drie noodzakelijke bouwstenen om te kunnen onderscheiden: liefde, inzicht en fijnzinnigheid. En hij beschrijft het gewenste resultaat als je deze gave gaat beoefenen: heiligheid en gerechtigheid, die bijdragen aan de lof en eer van God. Op deze manier geeft de deugd van het onderscheiden energie en kracht aan een doordacht, gerijpt christelijk leven. Rondom eredienst en liturgie is dit precies de deugd die christenen vandaag nodig hebben. Passie ten aanzien van liturgie hebben we genoeg. De geladen retoriek van de ’worship wars’ vertoont nog geen neiging om af te zwakken. In de meeste gemeenten is er geen gebrek aan meningen over liturgie en geen gebrek aan bereidheid om die te delen. Voor een deel is dit een gevolg van alleen al het aantal oproepen tot vernieuwing en verandering, die allemaal met elkaar concurreren. Om enkele recente bewegingen te noemen: 1. de charismatische beweging 2. de gemeentegroei-beweging 3. de liturgische beweging 4. een ’kunsten’-beweging 5. postmodern perspectiefdenken 6. neo-confessionalisme. Nog nooit tevoren is de christelijke eredienst aan het veranderen geweest in zoveel richtingen tegelijkertijd. We hebben ook volop liturgisch materiaal direct onder handbereik. In boekwinkels, tijdschriften en op websites zijn overal nieuwe liederen, gebedsteksten en suggesties voor de opbouw van een dienst te vinden, meer dan er ooit beschikbaar geweest zijn in welke periode van de kerkgeschiedenis dan ook. Het aantal conferenties over liturgie is vertienvoudigd in de afgelopen tien jaar. Ook orthodox-gereformeerde en evangelische theologische opleidingen bieden tegenwoordig studies over deze kernactiviteit van het kerkelijk leven aan. Maar bij al deze energie en al deze materialen, ontbreekt het ons vaak aan het onderscheidingsvermogen om er goed gebruik van te maken. Wat we het meest nodig hebben, is eigenlijk een gebed van schuldbelijdenis, dat we dat onderscheidingsvermogen missen. Laat ik, om zo’n gebed concreter te maken, een paar voorbeelden geven van het tekort aan deze deugd. Ik put daarbij meest uit ervaringen die ik hoor van mijn studenten op drie theologie-opleidingen (Calvin, Tyndale en Northern Baptist). 1. Er was een gemeente waar een deel van de mensen bezwaar maakte tegen Bijbelliederen met een refrein waarin één tekstregel steeds maar werd herhaald, wel tien keer of vaker. Dezelfde groep vroeg vervolgens de dirigent van het koor het ’Hallelujah’ van Händel te zingen. (Goed, Händel heeft misschien iets meer muzikale kracht en nuance te bieden dan de meeste Maranatha-liederen, maar het naïeve gebruik van dit argument blijft toch een probleem.)

35


2.

3.

4.

Omgekeerd maakte in een andere gemeente een aanbiddingsleider bezwaar tegen het gebruik van geschreven gebeden, omdat die zo voorspelbaar waren. Toen de liturgiecommissie opnamen van enkele diensten beluisterde, ontdekten ze dat deze aanbiddingsleider in vier opeenvolgende diensten ’spontaan’ hetzelfde, identieke gebed had uitgesproken. Dezelfde aanbiddingsleider, die eerder bezwaar had gemaakt omdat een stuk of tien traditionele gezangen veel te vaak werden gezongen, liet zelf een stuk of tien opwekkingsliederen keer op keer zingen. In een andere gemeente waren drie voorgangers die met een aanbeveling kwamen, en die ook afdwongen, om de opzet van de liturgie compleet te veranderen, op basis van het bijwonen van één conferentie over eredienst en evangelisatie. Ze lieten er niet eens een maand overheen gaan om met de gemeente te overleggen en te bidden. In weer een andere gemeente wees de kerkenraad een voorstel af om vaker avondmaal te vieren, omdat het avondmaal dan ’niet langer bijzonder zou zijn’ – een argument dat (vreemd genoeg) zelden tegen de prediking wordt ingebracht.

We hebben hier te maken met situaties waarin overtuigde christenen ergens hun theologische en pastorale evenwicht kwijt zijn geraakt. Misschien waren het belangrijke en zinnige standpunten die ze bepleitten, maar ze misten de liefde, het inzicht en de fijnzinnigheid om hun gemeente te helpen om er op een onderscheidende manier het gesprek over te voeren.

De anatomie van liturgisch onderscheidingsvermogen Wat is nu ’onderscheidingsvermogen’? Het is een klassieke deugd, een veel voorkomend thema in het Oude en het Nieuwe Testament en de klassieke filosofie. Het is wat Salomo graag wilde, toen hij vroeg om ’een opmerkzame geest, zodat ik ... onderscheid kan maken tussen goed en kwaad (1 Kon. 3:9). Het is waar Paulus het over heeft in Romeinen 8, als hij zegt dat vernieuwing van onze ’gezindheid’ ons zal helpen om te onderscheiden wat de wil van God is. Onderscheidingsvermogen, of prudentia, zegt Augustinus, is ’liefde die met wijsheid onderscheidt wat haar hindert en wat haar helpt ... prudentia is liefde die een juist onderscheid maakt tussen wat haar helpt om dichter bij God te komen en wat haar kan hinderen’. Joseph Pieper typeert het als ’een weloverwogen ernst ... een filter van overwegingen’, en ’het vervolmaakte vermogen om beslissingen te nemen die overeenkomen met de realiteit ... het wezen van ethische rijpheid’. Lewis Smedes, in wat meer alledaagse taal, noemt het ’een neus hebben voor wat er gaande is onder het oppervlak’. Onderscheidingsvermogen is zo bijna synoniem voor een iets groter begrip – wijsheid. Laten we eens kijken naar enkele specifieke ingrediënten in het recept voor onderscheidingsvermogen. Het veronderstelt, om te beginnen, openheid om een vernieuwing of een nieuwe praktijk te onderzoeken. Onderscheidende mensen zijn altijd bereid om iemand, een beweging, een liturgische stijl een eerlijke kans te geven. Onderscheidende kerkmusici bijvoorbeeld kunnen muziek van Vineyard, Johannes de Heer en Opwekking op de plank hebben net zo goed als van Taizé, Iona en de Interkerkelijke Stichting voor het Kerklied. Toch is onderscheidingsvermogen niet hetzelfde als een blanco goedkeuring. Het vereist juist op z’n minst af en toe ’nee’ zeggen – en dat is een moeilijk woord in onze postmoderne tijd. Onderscheidende aanbiddingsleiders weten bijvoorbeeld dat een warme, gastvrije toon in de dienst niet inhoudt dat je dingen gaat zeggen die gladjes of vooral grappig bedoeld zijn. Onderscheidende voorgangers weten het verschil tussen ’warm’ en ’grappig’ en zullen dan stevig ’nee’ zeggen tegen dat laatste. Wil dit werken, zo lijkt Paulus te zeggen, dan is er ’inzicht en fijnzinnigheid’ nodig. Voorgaan in de liturgie vereist geestelijke rijpheid en een verlangen om te groeien in de kennis en liefde van de Heer. De vereisten die het Nieuwe Testament voor oudsten geeft, wijzen erop dat voorgaan in de liturgie evenzeer hun taak was als het bijwonen van kerkenraadsvergaderingen. Voorgaan in de liturgie vraagt om méér dan goede bedoelingen. Net als ieder ambt en iedere bediening of functie binnen de kerk, is het een roeping. De Geest geeft sommige mensen daar gaven voor. De uitdaging voor ons is om die gaven tot bloei te laten komen en ze te verfijnen, tot opbouw van de gemeente. In veel gemeenten gaan steeds vaker ’gewone gelovigen’ in een deel van de liturgie voor. Dit is misschien wel een van de meest ingrijpende liturgische veranderingen van de vorige eeuw. Dat kan heel waardevol zijn – een manier waarop de eredienst iets van de gemeente zelf wordt, een expressie van het ’priesterschap van alle gelovigen’. Dit werkt het beste wanneer mensen in die functie werk maken van het bestuderen van de Bijbel, en wanneer ze graag een liturgiecongres bezoeken of een nieuw boek over de eredienst lezen. Het werkt niet zo

36


goed als mensen niet zoveel zin hebben in dat soort dingen. Veel aanbiddingsleiders zouden niet één boek over de theologie van de eredienst kunnen noemen. De meeste kerkgenootschappen vereisen van hun dominees dat ze een stevige theologische studie volgen voordat ze gaan preken. Prima. Maar van aanbiddingsleiders verlangen we alleen maar dat ze af en toe een repetitie of een commissievergadering bijwonen. We zouden er goed aan doen hen liefdevol uit te dagen om te groeien in de kennis en liefde van God. Vervolgens wijst Paulus erop dat onderscheiden vraagt om liefde – zélfs als het gaat over liturgie. Calvijn vond dat ook. Hij gaat bijvoorbeeld in op de vraag of christenen moeten knielen in de kerk. Hij zegt dan dat liturgische handelingen niet voor altijd vaststaan; sommige zullen onvermijdelijk veranderen om zich aan te passen bij de cultuur van hun tijd. Hij waarschuwt tegen onbezonnen, plotseling en slecht beargumenteerde verandering. En dan concludeert hij: ’Maar liefde zal het beste beoordelen wat pijn kan doen of kan opbouwen; en als we liefde onze gids laten zijn, komt alles goed.’ Niet dat we vandaag sentimentele liefde nodig hebben in het gesprek over liturgie. Het gesprek vandaag moet beginnen met strenge liefde, die zoekt naar liturgische praktijken die op de lange termijn de gezondheid van de kerk dienen. Het vraagt om tedere, invoelende liefde, die serieus neemt wat medechristenen vertellen over hun eigen ervaringen in diensten. We moeten alle simplistische karikaturen vermijden; als mensen bijvoorbeeld vaker avondmaal willen vieren, moeten we niet meteen vragen ’wat heb je daar nou aan’; en als mensen vragen wat je in de wereld van vandaag aan kerkdiensten hebt, is dat niet meteen een oneerbiedige vraag. Tot besluit: onderscheiden gaat het beste in de gemeenschap. Paulus bidt dat ’u (allemaal) kunt onderscheiden waarop het aankomt’. Paulus hield van de tweede persoon meervoud. Hij bidt om een gemeenschap die kan onderscheiden waar het op aankomt. Trouwe christelijke vrijwilligers zijn de ruggengraat van het kerkelijk leven. De meeste gemeenten zijn gezegend met mensen die, vaak in stilte, over het soort geestelijk onderscheidingsvermogen beschikken dat gemeenten zou helpen om keuzes te maken op basis van iets méér dan persoonlijke smaak. Dat zijn de stemmen die in onze liturgiediscussies moeten worden gehoord. Maar dat worden ze vaak niet. Allerlei schermutselingen over liturgie van de laatste tijd komen soms voort uit vernieuwingen die worden doorgedreven door mensen die geen oog hadden voor het gemeenschapsaspect van het onderscheiden. Het komt voor dat kerkelijke leiders zulke wijze en onderscheidende ’gewone gelovigen’ alleen maar zien als hinderpaal voor toekomstige groei. Er zijn gemeentegroeideskundigen die voorgangers stimuleren om deze mensen zo te zien. En het is waar, het zijn stemmen die zich misschien laten horen zonder liefde en zonder inzicht, dus... zonder de noodzakelijke ingrediënten in het recept voor onderscheidingsvermogen. Maar waar liefde en inzicht worden geuit in gemeenschap, daar maakt de kerk haar identiteit waar als niets minder dan het lichaam van Christus. Misschien verbaast het u dat ik dit verhaal over liturgie begin niet met iets over liturgie zelf, maar over liefde, inzicht en gemeenschap. Ik kies voor deze aanpak omdat ik steeds meer de overtuiging heb dat veel discussies over liturgie tegenwoordig niet zozeer over liturgie gaan, als wel over macht, politiek en persoonlijke smaak. Het tegengif daarvoor is een liefdevolle, op de gemeenschap gerichte zoektocht naar wijsheid. Het tegengif is het bidden om, het tot bloei laten komen en het beoefenen van de gave van het onderscheiden.

Theologisch onderscheiden met het verstand: een voorbeeldstudie Er zijn veel aspecten van de liturgie vandaag die om een onderscheidende geest vragen. Maar er zijn er niet veel die theologisch zo van betekenis zijn als de rol van de Heilige Geest in de eredienst. Beschouw dit als een voorbeeldstudie voor het toepassen van de gave van het onderscheiden. Hoe dient een onderscheidende christelijke gemeenschap te zoeken naar deze gave van de Geest, om die te ontvangen en te omhelzen in de liturgie? De nadruk op het werk van de Heilige Geest in charismatische en pinksterkringen is welbekend. Maar het verbaast u misschien te horen dat de gereformeerde traditie bekend staat om het accent dat zij legt op de Heilige Geest in de liturgie. Hughes Oliphant Old, een gereformeerd theoloog, historicus en pastor, stelt: ’Als er één leerstuk is dat het hart van de gereformeerde liturgie vormt, is dat de leer van de Heilige Geest.’ En een aantal Calvijnkenners, onder wie B.B. Warfield, noemen Johannes Calvijn niets minder dan een ’theoloog van de Heilige Geest’. Een accent op het werk van de Heilige Geest is iets wat verschillende christelijke tradities gemeen hebben. Als u in Calvijns Institutie de passages leest die betrekking hebben op de eredienst, zult u ontdekken dat de Heilige Geest in veel sleutelzinnen het onderwerp is (grammaticaal gezien). De Geest tilt ons op in de tegenwoordigheid van Christus in het avondmaal, zegt hij. De Geest verlicht onze harten als wij Gods woord horen

37


verkondigen. De Geest inspireert onze lof en gebeden. In de woorden van Calvijn: ’Dit werk nu doet in ons de Geest. Want opdat het Woord niet tevergeefs in onze oren zou klinken en de sacramenten niet tevergeefs onze ogen zouden treffen, toont Hij (de Heilige Geest), dat het God is, die daar tot ons spreekt, verzacht Hij de hardnekkigheid van ons hart, en stemt Hij het tot de gehoorzaamheid die aan het Woord des Heren verschuldigd is’ (Institutie, IV, XIV, 10) Kortom, de Geest maakt elke brede beweging in de liturgie mogelijk: zowel de beweging van de mens naar God toe in lofzang en gebed, als de beweging van God naar de mens toe in verkondiging en geestelijk voedsel. In het theater van de liturgie heeft de Heilige Geest de hoofdrol. Liturgie is geladen van hemelse activiteit. Hoe dit precies gebeurt, is uiteraard moeilijk te verklaren. Iedere poging om dit ten volle uit te leggen schiet hopeloos tekort. Misschien moeten we er ook voor terugschrikken om te proberen te exact te omschrijven hoe de Geest werkt. Maar met hulp van de Schrift kunnen we het wel vaststellen als onze manier van denken over de rol van de Geest in de liturgie misvormd is geraakt. Laten we drie veelvoorkomende problemen onder de loep nemen. Een eerste problem treedt op wanneer we de rol van de Geest in de eredienst negeren of tekortdoen. Onlangs merkte een bezoekster van een liturgiecongres op dat ze blij was dat ze niet al te veel hoorde over ’al dat gedoe met de Geest’. Deze opmerkelijke opmerking geeft blijk van een bepaalde afkeer van niemand minder dan de derde persoon van de Heilige Drie-eenheid. De Heilige Geest is de gave van Jezus aan de kerk. Zouden we die gave niet moeten omhelzen? Een tweede probleem is het beperken van onze visie op de rol van de Geest tot alleen de spontane of de uitbundige elementen van de dienst. We belijden dat de Geest door de Bijbelschrijvers heeft gewerkt zowel in de hoog verfijnde poëzie van de Psalmen als in de geïmproviseerde preken van Petrus en Paulus. De Geest leidde vroege christenen tot het spreken in tongen, maar de Geest van God bracht ook orde in de chaos bij de schepping. Als de Geest door zowel orde als spontaniteit werkt, waarom beperken wij dan soms ons taalgebruik over de Geest tot alleen wanneer we het over het spontane hebben (zoals wanneer we terloops zeggen: ’Eh, we hadden geen tijd om de dienst voor te bereiden deze week, zullen we de Geest vandaag maar de leiding laten nemen?’, of ’Laten we onze voorbereide liturgie loslaten, zodat de Geest ons kan leiden’)? ’We moeten de Heilige Geest niet in verband brengen met minder voorbereiding of minder vormelijkheid’, zegt een studierapport voor de synode van de Christian Reformed Church in North America (1997). ’De Heilige Geest kan krachtig aanwezig zijn in een zeer zorgvuldig opgebouwde dienst en Hij kan afwezig zijn in een dienst met weinig structuur. Voorbij vragen van stijl en vorm, is het altijd deze vraag die voor ons ligt: brengt deze eredienst lof aan God door Jezus Christus in de Heilige Geest?’ De Geest kan heel goed werken zowel door de zorgvuldige voorbereidingen van een predikant als door een gebaar dat of een zin die de predikant niet vooraf had bedacht. De Geest kan werken zowel door de ijverige planning van een liturgiecommissie als door het spontane gebedsverzoek of getuigenis van iemand in de kerk. Een derde probleem is verleiding te denken dat we een ervaring van de Heilige Geest teweeg kunnen brengen, dat we het werk van de Geest op een of andere manier kunnen organiseren. Dit zou niets anders zijn dan magie, alsof we goddelijke actie kunnen manipuleren door ’op de juiste knop te drukken’ met bepaalde woorden, geluiden of bewegingen (Hand. 8:18vv heeft daar het een en ander over te zeggen.) Dit leidt tot de eeuwenoude valkuil te denken dat wij de handelende partij zijn die liturgie maken tot wat ze is. Dan kunnen we gaan denken dat krachtige kanselretoriek, of muzikale topkwaliteit, als zodanig van de eredienst een ontmoeting met God kan maken. De Schrift is duidelijk: de aanwezigheid van de Geest is altijd een geschenk. Ze kan nimmer worden georganiseerd of geproduceerd. Als we in een van deze drie verleidingen vallen, dan variëren we tussen de Geest uitdoven (1 Tess. 5:19) en de Geest bedroefd maken (Ef. 4:30). Dat is het tegendeel van wat we moeten doen: de Geest verwelkomen en eren. De Geest maakt liturgie tot wat ze is – die theologische stellingname heeft, zoals de meeste belangrijke theologische uitgangspunten, directe liturgische betekenis. Bijvoorbeeld voor de manier waarop we bidden om de Geest. Door de kerkgeschiedenis heen zijn gebeden om de handelende tegenwoordigheid van de Geest altijd een fundamenteel onderdeel van de christelijke eredienst geweest. Dit gebed wordt soms ’invocatie’ of ’epiclese’ (van epi-cleo, ’inroepen’) genoemd. Dit type gebed is prachtig bewaard gebleven in bijna iedere klassieke liturgische orde voor doop en avondmaal, op z’n minst al vanaf de vierde eeuw. Het klassieke voorbeeld in de gereformeerde traditie is het gebed om verlichting vóór de lezing van de Schrift en de preek. Een invocatie of epiclese-gebed zegt in essentie dit: ’Here God, de kracht van wat we hier zo meteen gaan doen is niet het resultaat van onze creativiteit, onze verbeel-

38


dingskracht of ons inzicht. Het is puur een geschenk. Moge uw Geest met kracht werken door deze lezing van de Schrift, deze preek, deze viering van het sacrament. En moge ons dank zij de werking van de Geest de genade van een duidelijker zicht op Jezus Christus geschonken worden door wat we hier gaan doen.’ De laatste jaren hebben sommigen het gebruik van klassieke formuliergebeden losgelaten – hier en daar met het argument dat het vieren van de sacramenten dan ’geestelijker’ wordt. Maar in het vrije gebed vergeten ze vervolgens te bidden om de werking van de Geest. Anderen gebruiken uitsluitend de klassieke formuliergebeden, maar hebben geen idee van de macht, de schoonheid, de geestkracht en de evangelieverkondigende waarheid van zo’n epiclese-gebed. Elk benadering kan aan een van de hoofdingrediënten van de liturgie voorbijgaan. Ik geef een voorbeeld, waarom we theologisch moeten nadenken over hoe en waarom we doen wat we doen in de eredienst. Een doorleefd gebed om de handelende tegenwoordigheid van de Geest brengt ons tot een houding van verwachting en hoop. Het nodigt ons uit de werking van de Geest in ons midden te verwachten én onszelf te troosten met de gedachte dat de ontmoeting met God in de liturgie – net als het geloof en de verlossing zelf – meer een geschenk is dat we ontvangen, dan een prestatie die we bereiken. Hoe weten we of de Geest in de dienst aan het werk is geweest? Uitbundigheid of plechtigheid op zichzelf vertelt ons dat niet. De Geest kan beide gebruiken. Een aanwijzing kan liggen in onze reactie op een dienst. Wat is het verschil tussen de volgende opmerkingen na een dienst: ’Tsjonge, wat een fantastische muziek vandaag’, en ’Bedankt, muzikanten, dat jullie me vandaag hebben geholpen om met meer diepgang te bidden’? En tussen ’Was dat nou niet es een geweldige preek’, en ’in deze dienst heb ik de opgestane Heer ontmoet’? Een van de voornaamste karaktertrekken van de Geest is dat Hij altijd op Christus wijst. De Geest is getuige en pleitbezorger voor de persoon van Jezus. Als we uit de kerk komen, getroost en uitgedaagd door een gelovige ontmoeting met Jezus Christus, dan kunnen we dankbaar zijn voor de werking van de Geest in ons hart. Dat is het inzicht van mensen die ’de geesten onderscheiden’.

Onderscheiding aan het werk: voorbeelden uit het gemeenteleven Zijn er nog meer voorbeelden waarin we de gave van het onderscheiden aan het werk kunnen zien? Ik geef een aantal voorbeelden van recente ontwikkelingen in diverse gemeenten. Iedere weergave is tekort om recht te doen aan de complexiteit van de situatie. Maar ik hoop dat de voorbeelden wel aangeven hoe belangrijk het is om dieper af te steken dan onze normale standaardposities in deze kwesties. 1. Een onderscheidende voorganger maakte openlijk studie van de toename van ’diensten voor zoekers’. Zijn conclusie was deze publieke evangelisatiesamenkomsten ons veel kunnen leren over evangeliseren, maar ook dat ze geen volwaardige vervanging kunnen zijn voor diensten van Woord en sacrament. Zijn kerk hield sindsdien wekelijks diensten van Woord en sacrament, en daarnaast regelmatlg evangelisatiesamenkomsten die door gemeenteleden niet zomaar worden gezien als ’light-versies’ van een kerkdienst, maar als een krachtige en toegewijde poging om het evangelie te verbreiden onder mensen die de vreugde van het christelijk geloof niet kennen. 2. Een aanbiddingsleidster die net een theologische cursus over liturgie had gedaan, wilde in haar gemeente het volgen van het kerkelijk jaar weer invoeren. Ze begon niet met een uitleg over de minder bekende elementen van het kerkelijk jaar, zoals Epifanie, maar in plaats daarvan introduceerde ze de liturgische kalender in de taal van haar mensen, als ’een jaar lang geestelijk op weg gaan met Jezus’; ze richtte de aandacht dus op de theologische betekenis van de christelijke kalender. 3. Een onderscheidende kerkmusicus kocht drie bundels met recent verschenen opwekkingsliederen als teken van openheid voor deze groeiende beweging; hij ging er vervolgens zorgvuldig studie van maken om de beste tien procent eruit te halen, ongeveer net zoals een liedboekcommissie met zorg alleen de beste tien procent van alle bestaande gezangen selecteert om in een liedboek op te nemen. 4. Een andere gemeente wilde vaker avondmaal vieren en besloot dat te gaan doen op alle feestdagen waar Christus centraal staat (Kerst, Pasen, Hemelvaart en Pinksteren), en dus niet volgens de regelmaat van de kalender (bijvoorbeeld elke tweede zondag van de maand). Hierdoor zag de gemeente deze verandering niet als het doorvoeren van een bepaalde agenda voor de sacramenten, maar als een poging om het meest passende en diep-Bijbelse antwoord te vinden op deze sleutelgebeurtenissen in de heilsgeschiedenis. 5. Een gemeente stuurde vertegenwoordigers naar twee verschillende conferenties over gemeentegroei en liturgie. Toen ze terugkwamen met een lijst met tientallen voorstellen om dingen anders te gaan doen, voerde de gemeente al die vernieuwingen niet zonder meer integraal in, maar begon ze een proces van

39


6.

7.

8.

9.

gebed en gesprek, waardoor de hele gemeente steeds enthousiaster werd voor sommige ideeën en van andere zei: laten we dit maar niet doen. Een gemeente wilde haar muziekrepertoire – en haar besef van de heilige, algemene, christelijke kerk – verbreden door liederen op te nemen uit Afrika, Zuidoost-Azië en Zuid-Amerika. Ze ging die liederen niet zingen als muzikale extraatjes in speciale diensten, maar in bijna iedere dienst kregen een of twee van die liederen een plek waar ze een functie hadden in de liturgie. Een gemeente wilde jongeren meer betrekken bij de liturgie. Ze voerde niet eenmaal per jaar een jeugddienst in, maar besloot elke zondag ten minste één jongere een functie te geven: mensen bij de deur welkom heten en ze de weg wijzen, meedoen in het muziekteam of een schriftlezing doen. Ook bood de gemeente training voor jongeren aan om deze rollen op zich te nemen. Een gemeente wilde niet-ambtsdragers laten voorgaan in een deel van de liturgie, maar besloot niet tot de invoering van een muziekteam (wat in haar context verdeeldheid kon geven), maar tot de vorming van een groep voorlezers, die elke week bij elkaar kwamen om te oefenen voor de schriftlezingen van de komende zondag. Het resultaat was dat er op een doordachte en een mooie, verhalende en spelende manier uit de Schrift werd gelezen, zodanig dat iedereen in de gemeente naar dat moment in de diensten ging uitzien. Een gemeente stelde drie teams van aanbiddingsleiders in, maar was zo verstandig om gelegenheid te geven voor training in de theologie en de praktijk van de eredienst.

Hier zien we een aantal gemeenten die gezegend waren met wijze, pastorale voorgangers, die alle zorg besteedden aan de gave van het onderscheid. We zien mensen die streven naar de liefde, het inzicht en de gemeenschap die een omgeving vormen voor het nemen van goede beslissingen over de liturgie. Ik kan met deze voorbeelden, en met dit verhaal, de verdenking op me laden dat ik het iedereen naar de zin wil maken, door in een aantal netelige kwesties een soort veilig midden te kiezen. Daar gaat het mij helemaal niet om. Het gaat mij erom wegen aan te wijzen om te kijken waar het in deze discussies echt om gaat, je op de belangrijkste punten te richten en vorm te geven aan de deugd die het hart van Paulus’ gebed vormt. De voorbeelden bevatten nog een andere belangrijke les. In elk van de gevallen voorkwam de gave van het onderscheid, dat de gemeente een liturgische agenda ging verwarren met de liturgie zelf. Een gevaar in al onze discussies over liturgische stijlen is dat we alleen nog maar over liturgie praten en het niet meer doen. Het gaat er in de liturgie om, vol vreugde en openheid te luisteren naar de verkondiging van Gods Woord; het is het voeden van onze honger met het geestelijk voedsel dat we van God ontvangen in het avondmaal; het gaat om het brengen van eerlijke en uitbundige lof aan een heilige, rechtvaardige en liefhebbende God. Het gaat erom eerlijk onze schuld te belijden en – vaak – onze klacht voor God te brengen. Als het gesprek over liturgie ons minder oplevert dan dat – vooral dat we druk zijn met kwesties over de stijl van de dienst – dan hebben we leiders met onderscheidingsvermogen nodig die ons terugroepen naar een doorleefde aanbidding van een heilige God. Uiteindelijk is de activiteit van het onderscheiden een werktuig, een middel voor een hoger doel, een manier die ons helpt om, door de kracht van de Geest, meer te worden zoals Paulus het zegt: ’... zuiver en onberispelijk, vol van de vruchten van de gerechtigheid, die u dankt aan Jezus Christus, tot lof en eer van God’. Dat wij naar deze gave verlangen, haar laten opbloeien, en dan zien hoe ze vrucht draagt in liturgie, in aanbidding, die God de eer brengt, Christus in het middelpunt zet en door de Geest wordt geïnspireerd. Soli Deo Gloria.

40


III De klacht in de liturgie seminar, zaterdagmiddag 14.00 uur

Wie recente studies van het Bijbelse Psalmenboek leest, komt heel wat bijzondere metaforen tegen die de kracht van het psalmgebed proberen in woorden te vatten. Walter Brueggemann spreekt, in navolging van Paul Ricoeur, van een worsteling om het geestelijk evenwicht te bewaren, een worsteling die vormkrijgt in drie fasen: oriëntatie, desoriëntatie en heroriëntatie. In reactie daarop beschrijft John Goldingay het gebedsleven als een zich voortdurend herhalende cyclus of spiraal van lofprijzing en gebed, gebed en lofprijzing. Wat hier gezegd wordt over de functie van de Psalmen in het geloofsleven, weerspiegelt een diepere opbouw in de teksten van de Bijbelse Psalmen zelf. N.H. Ridderbos, een theoloog van een vorige generatie, bespeurde een ’gouden cyclus’ van lofprijzing en gebed in de Psalmen. Volgens Claus Westerman zijn de Psalmen opgebouwd rondom de ’twee polen van lofprijzing en klacht’. Wat deze metaforen en analyses gemeen hebben, zijn volgens mij vier essentiële inzichten. 1. Er is een enorme diversiteit van gevoelens en ervaringen in het gebedsleven. Religieuze ervaring in de joods-christelijk traditie is zo veelvormig als het leven zelf. 2. Het geloofsleven kent een beweging van lofprijzing naar klacht en weer terug, die wijst op de magnetische trekkracht van een vasthoudend geloof aan de ene kant en een onverbloemde worsteling met de problemen van deze wereld anderzijds. 3. In dit aardse leven houden deze uiteenlopende geloofsemoties elkaar in evenwicht. Lofprijzing en klacht kunnen niet zonder elkaar, wil lofprijzing – vooral algemene of beschrijvende lofprijzing – niet verworden tot een gezellig tevreden gevoel, en wil de klacht niet worden opgevat als een ontkenning of afwijzing van Gods genade. 4. Op een diep niveau hangen deze uiteenlopende uitingen met elkaar samen. Lofprijzing en klacht scheuren elkaar niet kapot. Hoe gespannen de verhouding ook is tussen Psalm 88 en 150, ze staan naast elkaar in het Hebreeuwse psalter en in het gebedsleven. Bruegemann, Patrick D. Miller en anderen hebben terecht betoogd dat deze metaforen en deze opbouw richtinggevend zijn voor het gebedsleven vandaag. Miller zegt dat de beweging van klacht naar lofprijzing en van lofprijzing naar kracht juist aangeeft ’hoe het geloof in relatie tot God in elkaar zit’. Mijn verhaal komt voort uit de overtuiging dat deze inzichten iets te zeggen hebben voor het leven van de kerk zoals dat uitdrukking vindt in de publieke eredienst. Mijn stelling is tweeledig. Onze eredienst moet voortdurend proberen het scala aan emoties te verbreden, om uiting te geven aan – in de woorden van Nicholas Wolterstorff – de trompetten van de blijdschap, de as van de boetedoening en de tranen van de klacht. We moeten er veel bewuster mee bezig zijn hoe we dit bereiken, en daarbij van de Psalmen zelf leren hoe ons klagen en lofprijzen stem te geven, met precisie en passie. Wat mij betreft moeten we studie maken van lofprijzing en klacht in de Bijbel vooral met het oog op de toepassing in de liturgie. Ik wil daaraan een bijdrage leveren door in te gaan op drie structuren waarbinnen de christelijke eredienst vorm krijgt: – de ad hoc-structuur van gebed in tijden van crisis – de regelmatige structuur van het kerkelijk jaar – de wekelijkse structuur van de zondagse eredienst Daarbij besteed ik vooral aandacht aan de mogelijkheden om in de liturgie onze klacht voor God te brengen.

41


2

De klacht in tijden van crisis

Wat gebeurt er op zondagmorgen in de kerkdienst als net bekend is geworden dat een jong kind in de gemeente ongeneeslijk ziek is geworden? Of dat een tiener al maandenlang last heeft van anorexia, waar een jong gezin aan kapot dreigt te gaan? Of dat een vooraanstaand gemeentelid zijn vrouw of kinderen mishandelt en geen berouw toont? Of dat bijna 200 mensen zijn omgekomen bij een bomaanslag in Oklahoma City? Of dat een golf van zelfmoordaanslagen de vrede in het Midden-Oosten bedreigt? Wat gebeurt er in de kerkdienst wanneer de gebruikelijke lofliederen niets méér zouden zijn dan een opgewekte façade? Dit soort momenten zijn in pastoraal opzicht cruciaal. En u zou ervan opkijken hoe vaak ze zich voordoen in veel gemeenten. Deze momenten zijn van groter belang voor pastoraal-geestelijke vorming dan een heel pakket aan geloofscursussen. En hoe we ermee omgaan zegt misschien meer over het evangelie dat wij verkondigen dan alle preken van een heel jaar. U bent het er vast allemaal mee eens dat je in de kerkdienst niet aan zo’n situatie voorbij moet gaan. Er zijn verhalen bijvoorbeeld over een anglicaanse voorganger die na een verwoestende overstroming in de kerk gewoon het Dienstboek volgde zoals altijd. Het gebed van die zondag luidde: ’Drenk de aarde met water, o Heer, op uw tijd.’ Nee, deze situaties vereisen onze fijngevoelige en oprechte aandacht. Onrecht moet worden aangewezen. Vijanden moeten worden benoemd. Solidariteit met hen die lijden moet worden geuit en – vooral – een diep geloof dat in de eigen ziel durft te kijken. Maar wat moeten we nu precies doen in zulke gevallen. Hoe kunnen we uiting geven aan onze boosheid, angst, verwarring? Op gevaar af dat het naïef klinkt, wil ik voorstellen de Psalmen zelf als voorbeeld te nemen. Als alle woorden ons besterven in de mond en de emoties door ons hart razen, kunnen we het beste maar niet vertrouwen op ons eigen stamelend spreken, maar op de betrouwbare en diep relevante klachten van de Hebreeuwse schriften. Die strategie verzilvert de meest in het oog springende eigenschappen van het Psalter. De klaagpsalmen zijn waarschijnlijk ad hoc gecomponeerd, voor concrete feestdagen of tijden van crisis. Brueggemann wijst erop dat de Psalmen voortkomen uit ’situaties van terugval’, uit de ’extremiteiten van het leven en het geloof’ – dezelfde context als gemeenten in nood van vandaag. En de taal van de Psalmen is open en metaforisch, heel geschikt voor toepassing op andere tijden en plaatsen. De Psalmen spreken over concrete situaties, maar niet zo specifiek dat ze vandaag niet als liturgie (en niet alleen als Schrift) kunnen worden gebruikt. Om al deze redenen kunnen de Psalmen ons heel goed richting wijzen voor lofprijzing en klacht in de liturgie. De diversiteit, beweging, balans en samenhang van het liturgisch gebed als geheel worden het beste gevoed door de Bijbelse Psalmen. Daarmee bedoel ik niet dat we in zo’n crisissituatie bepaalde aansprekende zinnen of beelden uit de tekst moeten plukken. Al veel te lang volstaan we met onze favoriete of toepasselijke versjes, of misschien erger nog, ’collages van geamputeerde psalmverzen’ in de liturgie, terwijl we totaal voorbijgaan aan de opbouw en de context waarin die verzen aan betekenis winnen (Hugh Oliphant Old). Er zijn de afgelopen decennia lijvige studies aan gewijd, hoe de inhoud en betekenis van individuele psalmen voortkomen uit basisstructuren of patronen van gebed, en specifieker, hoe individuele psalmen improviseren binnen een gegeven structuur. Mijn voorstel is dat we in de kerkdienst werken met de basisvormen die we hebben leren onderscheiden en vervolgens, net als een jazzsolist die een alledaags thema versiert, dat we improviseren binnen de context van de tragedie die ons op dat moment bezighoudt. Van de Bijbelse klaagpsalmen leren we dus heel basaal hoe we onze klacht kunnen opbouwen. Onze klacht begint met aanroeping: een belijdenis die onszelf verbaast, dat we ook in een crisis een persoonlijke en toegankelijke God aanspreken. We deinzen niet terug voor de spanning die dit meebrengt; in verband met Psalm 22 heeft Patrick Miller die spanning omschreven als ’een bijna ondraaglijk gevoel van tegenstrijdigheid tussen de schreeuw van de ondergang en de aanspraak die keer op keer volhoudt dat de zwijgende, verlatende, verre God ’mijn God’ is’. Onze klacht spreekt deze persoonlijke God vrijelijk aan met de schilderachtige galerij aan beelden die de Psalmen bij de directe aanspraak gebruiken. We bidden tot Jahweh, de rots, de vesting, de schuilplaats, de vogel met beschermende vleugels. Deze metaforen zijn niet zomaar theologische constructies, het zijn middelen om rechtstreeks tot God te spreken. En als we zo bidden, vormen en modelleren die beelden hoe wij ons die God voorstellen. Ze slijpen ons beeld van God met het gereedschap die God onszelf gegeven heeft.

42


Ons gebed vervolgt met vrijmoedig klagen. We brengen de vraag van het lijden rechtstreeks in het heiligdom. We leren van de Psalmen de waarde van een direct twistgesprek. Onze fletse, onzekere en indirecte taal (’We zouden U willen vragen: waarom zou dit gebeurd kunnen zijn?’) wordt omgezet in een vrijmoedige en eerlijke aanspraak (’Hoe lang nog, Heer? Zult U mij voor altijd vergeten?’). Zulke eerlijkheid werkt op zijn manier al troostend voor degenen die verdriet hebben, en verwoordt solidariteit met hen die onrecht lijden. Hun vragen en protesten zijn niet onwettig in het gebedsleven. Want gebed kan naast uitroeptekens ook heel goed uit vraagtekens bestaan. Eerlijke aanbidding spreekt net zo goed van onze oprechte twijfel als van zekerheid. De Psalmen leren ons dat het uiten van twijfel een daad van geloof kan zijn, dat we in gebed niet alleen om Gods hulp kunnen smeken, maar ook protest kunnen aantekenen bij God tegen onrecht en het kwaad dat er altijd maar is. We leren ook van de Psalmen dat klagen in de Bijbel veel vormen kent. Soms richt het zich tegen de vijand, soms tegen God; soms is het persoonlijk en geïsoleerd, soms is het gemeenschappelijk en veelomvattend. Klagen is een reactie op de volle breedte van problemen in de mensenwereld. De Psalmen noemen specifiek eenzaamheid, schaamte, wanhoop, gevaar, lichamelijke gebreken en dood als reden om te klagen. Elk heeft zijn eigen logica en beeldspraak, en die bieden ons op hun beurt een rijke voorraad aan taal om onze gebeden te verrijken. Ons gebed vervolgt met een specifieke smeekbede: genees ons, bevrijd ons, red ons. Klagen heeft geen betekenis in en van zichzelf, maar leidt noodzakelijkerwijs tot smeekbede (Westermann). Smeekbeden in de Psalmen sluiten aan bij de klachten die eraan voorafgaan (Miller); dat leert ons te zoeken naar specifieke smeekbeden die passen bij onze klacht. We kunnen zeggen dat onze klacht, onze smeekbede en onze uiteindelijke lof aan God in elkaar passen als hand en handschoen. Het zijn dezelfde eigenschappen van God waarom we Hem prijzen, die we inroepen in tijden van nood. Ten slotte eindigt ons gebed met het uiten van hoop, van vertrouwen, hoe omfloerst ook door de situatie waar we in zitten. Klagen is eschatologisch bidden. Het kijkt altijd naar de toekomst. Misschien kunnen we niet lofzingen in tijden van crisis. En toch wordt de lofzang verwacht, ook als de gemeenschap nog zucht om een oplossing van de crisis. Lofprijzing is de voluit verwachte uitkomst zelfs van crisis en wanhoop. De vormanalyse van de klacht geeft ons zo een model voor het gebed in de liturgie in tijden van crisis. Voorgangers doen er goed aan om erop te letten hoe verbazingwekkend en kunstzinnig de psalmgebeden die structuur vormgeven; om vervolgens diezelfde verbeeldingskracht en rijkdom aan middelen in het gebed in de kerk te brengen. Zowel zorgvuldig uitgeschreven gebeden als vrije gebeden kunnen op die structuur leunen, als prototype of als gids. Het zou voor ons allemaal, ervaren voorgangers of nieuwelingen, goed zijn om onszelf te oefenen met het formuleren van gebeden volgens voorbeelden uit de Bijbel. Samengevat: de Psalmen bieden ons een structuur die ons richting wijst wanneer we in de liturgie het volk van God voorgaan in gebed. Een nog directere strategie is de Psalmen zélf te bidden. Neem een specifieke Psalm van desoriëntatie, met zijn extreme en specifieke taal, met zijn hartstochtelijk beroep op en klacht tegen God, en laat die het gemeenschappelijke gebed vormgeven. Kies een Psalm omdat die ’een oprecht en fijngevoelig samengaan is van expressie en ervaring’ (Bruegemann). Kies Psalm 69 voor een crisis van schaamte, Psalm 51 voor een crisis van schuld, Psalm 38 of 41 voor een medische crisis, Psalm 88 voor tijden van uiterste wanhoop, Psalm 71 voor de moeiten van het oud worden, Psalm 143 voor situaties van onderdrukking of slachtofferschap. En breng die dan tot leven met verbeeldingskracht en passie. Je kunt ervoor kiezen om de Psalm gewoon te bidden zoals die is, zonder opsmuk, bewust in een tempo waarin de gemeente kan meekomen in de zeggingskracht van de tekst. Of je kunt improviseren op de psalmtekst: je zegt de woorden van de Psalm, gevolgd door een eigen specifieke toepassing. Ik geef een voorbeeld van een gemeente waar een situatie van huiselijk geweld speelt. De tekst wisselt tussen Psalm 13, een individuele klacht en een indringend gebed dat voor deze specifieke situatie is geschreven.

43


Hoe lang nog, HEER, zult u mij vergeten, hoe lang nog verbergt u voor mij uw gelaat? Hoe lang nog wordt mijn ziel gekweld door zorgen en mijn hart door verdriet overstelpt, dag aan dag? Hoe lang nog houdt mijn vijand de overhand? Heer, onze Heer, we voelen ons vergeten. Dit geweld verscheurt ons geloof. Het slachtoffer, onze zuster ...., is alleen in haar wanhoop. Hoelang moet dit nog zo doorgaan? Zie mij, antwoord mij, HEER, mijn God! Verlicht mijn ogen, dat ik niet in doodsslaap wegzink. Laat mijn vijand niet roepen: ’Ik heb hem verslagen’, mijn belagers niet juichen omdat ik bezwijk. De dader van dit geweld lijkt te winnen! Heer, alstublieft, stop hem! We kunnen het niet aanzien dat deze dwaas, de vijand van onze zuster, en van ons, denkt dat hij aan het langste eind trekt. Ik vertrouw op uw liefde: mijn hart zal juichen omdat u redding brengt, ik zal zingen voor de HEER, hij heeft mij geholpen. We verlangen ernaar uw lof te zingen, dat onze zuster uw goedheid weer gaat ervaren. Wat diep van binnen vertrouwen we op uw goedheid. Amen. Na zo’n gebed zal de gemeente waarschijnlijk Psalm 13 nooit meer hetzelfde lezen. Opeens is het Bijbelse gebed het gebed van de gemeente geworden. En misschien kan het slachtoffer, door Gods genade, voelen dat het Bijbelse geloof, en de God om wie het gaat, niet vijandig is in haar eenzaamheid, maar haar pijn juist tot de zijne maakt. In veel crisissituaties zal het te snel gaan om de klacht zo vorm te geven. Een van de problemen van de klacht in de liturgie is juist dat we te snel doorschakelen naar de belofte van de lofzang, het happy end, dat we de rauwe schreeuw van de klacht overstemmen, terwijl daar diepe en smeulende emoties onder schuilgaan. Het lost niet alles op, maar denk er eens over om deze improvisatie op een klaagpsalm uit te breiden zodat die een hele kerkdienst omspant. Neem een vol uur de tijd om een bepaalde klaagpsalm helemaal door te bidden, zoals Psalm 13. Daarmee hebben we dan een begin gemaakt met het proces van bidden op een crisismoment. Maar het is ook nog maar een begin. De theologen die ik eerder aanhaalde wijzen hier op een lacune in de meeste liturgische gebeden. Zij dagen ons uit ons bidden af te meten aan het psalmgebed. Ze roepen op tot evenwicht, beweging en samenhang in ons bidden. De gebeden in de Psalmen beginnen volop met klagen, maar gaan dan, zoals het geloof vereist, over in een verklaring van lofprijs. En onze liturgische gebeden? Zelfs als we als voorgangers zo fijngevoelig zijn om een crisis te erkennen, hoe vaak proberen we dan de kerkgangers in de loop der tijd voor te gaan van desoriëntatie naar heroriëntatie? We moeten toegeven dat we hen vaak ’achterlaten’ in het klagen, terwijl wij in de dagen en weken daarna maar gauw weer overgaan tot de orde van de dag, tot beschrijvende (algemene) lofprijzing en liederen waarin het ons goed gaat. Of omgekeerd, we blijven met hen in de klacht hangen, week na week bidden we voor een bepaalde crisissituatie, met een gevoel van wanhoop dat voorbijgaat aan de magnetische trek van de hoop op wat komt. Liturgisch gebed in tijden van crisis kan niet zonder het verwoorden van de klacht. Maar de klacht is slechts één stap op een lange weg naar verklaringen (Psalm 30) en beschrijvingen van onze lof (Psalm 103). Een zorgvuldige

44


voorganger zal een gemeente heel graag langzaam maar zeker vanuit de klacht bij de lof willen brengen, na enige tijd, met die specifieke crisis in gedachten. Want een specifieke klacht heeft alleen een plek in een gemeente die ook ruimte heeft voor specifieke lofprijzing en dankzegging op momenten van ’heroriëntatie’. Als we zo gericht mogen klagen, moeten we ook heel gericht lofzingen, met lofgezangen die spreken van wat God specifiek aan deze biddende gemeente heeft geschonken. Als je de Psalmen 13, 30 en 146 bij elkaar neemt, heb je de volledige cyclus van het psalmengebed. De lofverklaring waarmee Psalm 13 besluit (vs. 6), loopt naadloos over in de lofverklaring waarmee Psalm 30 opent (vs. 1). En de dank in Psalm 130 voor een specifiek ingrijpen van God sluit precies aan op de taal van alomvattende lofprijzing in Psalm 146. Deze koppeling biedt suggesties voor een creatieve opbouw van het liturgisch gebed creatief. Ik denk aan drie mogelijkheden: – Als we Psalm 13 hebben gebruikt voor een bepaalde crisissituatie, kunnen we misschien kijken wanneer pastoraal gezien de tijd komt (misschien al na een paar dagen of weken, misschien pas maanden of jaren later) om Psalm 30 te bidden als de keerzijde van Psalm 13 – en dan uiteindelijk Psalm 146 op dezelfde manier, improviseren op de opbouw en het taalgebruik van die psalm. – Als we Psalm 30 bidden en daarna Psalm 146, roep dan expliciet Psalm 13 terug in de herinnering als het gebed voor de crisis waar het mee begon. Dit is de sleutel om dan ook in de lofprijzing volkomen integer te blijven. – Neem deze opbouw voor het liturgisch gebed als spiegel voor liturgische prediking. Overweeg een prekenserie, misschien onder de titel ’Anatomie van de ziel’ (naar Calvijn), die begint met Psalm 13, daarna Psalm 30 en dan Psalm 146, die desoriëntatie en heroriëntatie, klacht en lofprijzing omvat. Stel je daarbij niet ten doel om in die prekenserie het probleem van het kwaad op te lossen, maar meer om kerkgangers dieper in deze Bijbelse gebeden in te voeren. Met dit alles wil ik niet zeggen dat iedere Bijbelse klacht even geschikt is om als model te nemen, of dat dit de enige manier van klagen is. Maar deze strategie om ons liturgisch gebed op te bouwen volgens bepaalde Bijbelteksten, en combinaties daarvan, heeft wel een aantal voordelen. 1. Het biedt een rechtvaardiging om zulke scherpe taal tegen God te gebruiken. Je hoeft dan niet in de dienst zelf omstandig te gaan uitleggen waarom dat mag. Het geeft ons toestemming om te doen wat onze religieuze cultuur ons anders misschien niet toestaat. Richard Baxter zei het meer dan driehonderd jaar geleden al: het is de veiligste weg om in een vaste liturgie alleen maar of zoveel mogelijk woorden en materiaal uit de Schrift te gebruiken. Waarom? ’Omdat iedereen genoegen neemt met de onfeilbare waarheid van de Schrift, en de gepastheid van haar taal, en met die van mensen waarschijnlijk niet.’ 2. Het biedt ook een maatstaf om ons pastoraal instinct te testen. Gestructureerde taal helpt om onze ervaring van wanhoop zowel te verdiepen als te begrenzen (Peter Berger, Bruegemann). In het geval van rouw in een familie bijvoorbeeld kan de kerk hen helpen door taal aan te bieden die hun gevoel van hulpeloosheid erkent, en zelfs nog verdiept. En tegelijk biedt die taal een grens voor die ervaring. Voor mensen die lijden heeft een Bijbels gevormde liturgische klacht drie belangrijke en met elkaar samenhangende dingen te zeggen: hun lijden is reëel, het is niet het laatste woord en het is geestelijk van betekenis – allemaal zonder dat er een theologische verhandeling bij nodig is. 3. Het biedt ook een stevige structuur van waaruit een oprecht spontaan gebed kan opbloeien. Wij vrijkerkelijke protestanten moeten onze traditie van vrij en spontaan gebed koesteren. Maar wat wij als helemaal spontaan beschouwen, is vaak niets anders dan een aaneenschakeling van mooi geformuleerde clichés. Zonder structuur kun je niet echt improviseren – iedere jazzsolist weet dat. De Psalmen leren ons de waarde van spontaan gebed. Veel Psalmen zijn duidelijk voortgekomen uit een directe ervaring en ze laten schuldgevoel, angst of boosheid de vrije loop. En toch leren ze ook de waarde van vorm. Ook de meest directe en persoonlijke psalmen leunen op beproefde formules en structuren. Improviseren op toepasselijke Psalmen is een van de simpelste manieren om een weloverwogen evenwicht te vinden tussen vrijheid en vorm. 4. Het geeft integriteit aan onze lofprijzing. Beschrijvende lofprijzing heeft volgens Bruegemann iets ambivalents; hij zegt zelfs dat hij er verdenking tegen koestert totdat het tegendeel blijkt. Als wij God prijzen om alle goede gaven die Hij ons geeft, kan het ook zomaar zijn dat we er vooral op uit zijn om de status quo te handhaven en het geroep van de armen niet willen horen. Maar als beschrijvende lofpsalmen worden gezongen als vervolg op en in het volle besef van Gods hulp in een tijd van crisis, dan krijgen ze een

45


5.

6.

heel nieuwe en krachtige integriteit. Onze lofprijzing brengt thema’s van verlossing en schepping dan heel krachtig bij elkaar. De ervaring van herstel wordt niet een doel in zichzelf, maar een middel waardoor we duidelijker het kosmische, scheppende werk van God in schepping en herschepping kunnen zien. Deze strategie biedt een manier voor mensen die in een eenzame strijd verwikkeld zijn met een tragedie of met onrecht, om een stem te vinden in een gemeenschap van aanbidders. Klagen is vaak zo ontzettend persoonlijk. Hoe kan een hele gemeenschap zich ooit inleven met de eenzaamheid en persoonlijke strijd van het slachtoffer? Misschien kan dat uiteindelijk ook niet. En toch kan het op deze manier bidden van de Psalmen, ook weer door Gods genade, een slachtoffer misschien gevoel van ongekende solidariteit geven met gelovigen die deze Bijbelse gebeden ook hebben gebeden in eeuwen van pijn en geweld. Dit is een groot voordeel van het doelgericht gebruiken van aloude gebeden. De ’ik-psalmen’ weerspiegelen ook de eenheid van individu en gemeenschap die bij de identiteit van Israël hoort. De eerste persoon enkelvoud erkent het individu dat zich in gebed richt tot God. Maar de uiting van brede nationale sentimenten wijzen erop dat het niet maar op zichzelf staande monologen zijn. Het bidden van de psalmen kan zelfs moderne gelovigen in een individualistische maatschappij een gevoel geven van meedoen met individu en gemeenschap in het lichaam van Christus. Met deze strategie laten we ons heel direct vormen door de Bijbelteksten. In zo’n gebed worden die teksten als het ware in onze botten gegrift en worden ze deel van onze geestelijke identiteit. Het zijn niet alleen de Psalmgebeden in het algemeen of een algemene theologie van het klagen die ons vormen. Specifieke teksten, met specifieke wendingen in een overigens stereotiepe manier van bidden, vormen ons in het geloof. Deze strategie geeft bidders, vooral wanneer ze lijden, Bijbelse ankerpunten voor hun persoonlijke gebed en liturgie. Het geeft ons een plek om een bladwijzer bij te leggen in onze bijbel. Het geeft ons teksten om te onthouden, bij een familiereünie of een herdenking. Dat is een tastbaar geschenk dat een doordachte liturgie aan zowel slachtoffer als gemeente kan meegeven in tijden van crisis.

2.

De klacht in het kerkelijk jaar

Maar er is niet iedere zondag sprake van een crisis. Veel kerkdiensten worden voorbereid en geleid in de normale gang van het leven. Hoe krijgen lofprijzing en klacht een plek in de liturgische routine? Het antwoord op die vraag ligt, denk ik, in de twee grote structuren die de kerkdienst in talloze gemeenten bepalen. Evenwichtige liturgie heeft, net als lofprijzing en klacht in de Psalmen, haar eigen twee polen, of cycli, of gevoel van rust. Als we de overeenkomsten ontdekken hebben deze cycli en die van de Psalmen ons veel te zeggen. Laten we eerst kijken naar het grote patroon van het kerkelijk jaar. Ieder jaar opnieuw gaan we van de eschatologische klacht van Advent naar de diepe aanbidding van de mensgeworden Christus met Kerst en Epifanie. Van de zelfbeproeving van de Lijdenstijd naar de uitbundige lofprijzing van de Paasmorgen. Op deze jaarlijkse weg vinden we kant-en-klare momenten om stem te geven aan het geroep en de instemming van mensen op ieder punt van hun weg in het geloof. Het kerkelijk jaar biedt niet alleen een afgewogen dieet van Bijbellezingen en theologische onderwerpen, maar ook een afgewogen dieet van de christelijke emoties in het gebedsleven. Goede Vrijdag Ik wil twee vieringen in het kerkelijk jaar bekijken die volop aanleiding geven om klagen een plek te geven. Allereerst Goede Vrijdag. De Goede Vrijdagdienst is pastoraal en theologisch een van de grootste uitdagingen die je je kunt denken. Het zou een mooie afstudeereis zijn voor theologiestudenten, dat ze een Goede Vrijdagdienst met theologisch inzicht en pastorale gevoeligheid kunnen voorbereiden en leiden. Vieren we avondmaal of niet? Zijn we blij of in tranen? Hoe verkondigen we op deze dag de gekruisigde én opgestane Christus? Voor velen is het een heel vreemde dag. We hebben het gevoel dat we verdrietig moeten zijn, zonder precies te weten waarom. Onze liturgische aanpak kan dan meestal twee kanten op gaan. – Een aanpak is die van een historische reconstructie. We dramatiseren het lijdensverhaal, repeteren de zeven kruiswoorden en plannen een dienst van drie uur in het donker. Een gemeente fabriceerde zelfs een manier om op het negende uur het gordijn te scheuren dat in het koor van hun kerk hing. Deze aanpak volgt het patroon dat de Spaanse non Egeria beschrijft, die eind vierde eeuw Jeruzalem bezocht, om de lijdensweg van Jezus’stap voor stap, uur na uur te volgen. Er is veel voor te zeggen. Op zijn best fundeert deze aanpak onze liturgie in de historische gebeurtenissen van Jezus’ leven en wordt het anamnese,

46


gedenken, in zijn diepste Hebreeuwse betekenis. En toch is het ook onvolledig. Dit gedenken op zichzelf is nog niet het vieren van de ongelofelijke metafysische betekenis van het kruis, of van de diepe betekenis ervan voor het gebedsleven. Daarvoor hebben we meer nodig. – Een tweede liturgische benadering zou je, een beetje cru, het opvoeren van Jezus’ begrafenis kunnen noemen. Zo’n dienst lijkt in alle opzichten op een begrafenisdienst: we zingen klaagliederen, spreken herdenkingswoorden, en zeggen gebeden om het treurige lot van de profeet uit Nazareth te bewenen. Misschien voelen we er niet helemaal iets bij, maar we doen in elk geval wat nodig is om treurig de kerk uit te komen. Deze aanpak kan lijden tot een lijdensmystiek, een overdenken van de wonden van Christus, je geestelijk helemaal laten meenemen in het lijden van Christus. Volgens J. Christiaan Beker zou Paulus het er niet mee eens zijn. Je vindt het terug in de rooms-katholieke devotie voor het heilig hart, en in protestantse gezangen waarin het alleen maar over het bloed van Jezus gaat. Op zichzelf zijn deze uitingen onvolledig. Goede Vrijdag is niet maar een sterfdag. Het is een dag die de dood transformeert. Op Goede Vrijdag leren we dat onze weg naar de dood ook door de Zoon van God is gelopen. Laten we daarom een andere aanpak overwegen, misschien een uitbreiding van de eerste en een omvorming van de tweede. Deze aanpak ziet Goede Vrijdag als de locus classicus voor de klacht, een dag van gebed in solidariteit met de noodkreten van de wereld – ja, in solidariteit met de lijdende en stervende Heer zelf. Hier kunnen we iets leren van vroege liturgische tradities. Vóór de Reformatie was Goede Vrijdag eeuwenlang de dag van het langste en meest intense voorbedengebed in het hele jaar. Toen de middeleeuwse Roomse Kerk de mis inkortte door in het algemene voorbedengebed te snoeien, zorgden – waarschijnlijk zeer conservatieve – liturgen dat het lange gebed voor deze dag van het jaar behouden bleef. Hun instinct heeft ons veel te leren. Een deel van wat we op Goede Vrijdag vieren – en dat woord is cruciaal – is dat Christus zich volledig met ons vereenzelvigd heeft in het lijden, zelfs tot in de dood (Jes. 53:12, Hebr. 4:14-16). Op Goede Vrijdag horen we Christus opnieuw de klacht van Psalm 22 bidden en opeens bedenken we weer hoe wonderlijk het is dat wij een Voorbidder hebben die kan meeleven met onze zwakheden (Hebr. 4:14-16, 5:7-9). Op Goede Vrijdag horen we Jezus bidden voor zijn vijanden, een heel nieuwe functie van de klacht in het geloofsleven. Op Goede Vrijdag denken we aan de woorden van Paulus die een mysterie van betekenis leggen over het lijden van hen die met Christus verenigd zijn in de dood (Kol. 1:24, 2 Kor. 1:5, 4:10, Filipp. 3:10; ook 1 Petr. 4:12-16). Op Goede Vrijdag vooral voelen we hoezeer Christus een van ons is geworden – zijn plaatsvervangende menselijkheid die ons gebed en onze liturgie mogelijk maakt. Wat is een beter moment om voor God te komen in solidariteit met hen die lijden, ook met Jezus zelf? We kunnen voor dit doel het complete voorbedengebed uit de traditie voor Goede Vrijdag gebruiken. Of misschien is dit de dag waarop Psalm 88, de donkerste van alle Psalmen, in de liturgie een plek kan krijgen. Of nog beter, geef het liturigsch gebed op Goede Vrijdag vorm aan de hand van Psalm 22, hetzelfde gebed dat de evangelieschrijvers Jezus op de lippen leggen aan het kruis. Begin de voorbeden op Goede Vrijdag met Psalm 22:1-21, gevolgd door vrije gebeden van voorbede en klacht. Besluit vervolgens met vers 22-31, een beslissend lied van hoop dat vooruitkijkt naar de lofzang van Pasen. Over de klaagpsalmen zei Dietrich Bonhoeffer eens: ’Niemand kan persoonlijk de klaagpsalmen vanuit zijn eigen ervaring herhalen; het is de pijn van de hele christelijke gemeenschap van alle tijden, zoals alleen Jezus Christus die geheel alleen heeft ervaren, die hier wordt ontvouwd.’Dit liturgische voorstel voor Goede Vrijdag neemt Bonhoeffers woorden serieus. Het daagt ons uit om de klacht voor God te brengen met Christus als ankerpunt van ons gebedsleven. Als klagen iets nieuws is in de liturgie van uw kerk, begin er dan mee op Goede Vrijdag. Advent Als tweede Advent, de tijd van verwachting en hoop. Eschatologie is een van de hoofdthema’s van de theologie in de twintigste eeuw. De Holocaust en twee wereldoorlogen lokken uit tot apocalyptisch en eschatologisch denken. Een vrucht van deze belangstelling is een nieuwe waardering voor gebed en eredienst in hun gerichtheid op de toekomst. ’Alle smeekbeden en voorbeden zijn onderdeel van een eschatologische dimensie van alle lofprijzing en dankzegging ... bidden voor de wereld is impliciet een gebed dat Gods heerschappij over de hele wereld zal komen.’ (Don Saliers) Theologisch weten we hoe belangrijk de toekomstverwachting is. Maar kunnen we dat visioen ook vormgeven in de liturgie? Kan eschatologie, vooral de eschatologische klacht, een stempel drukken op de spiritualiteit in de christelijke gemeenschap? Zelfs als het gebruik van zeslettergrepige woorden niet toegestaan is?

47


Hier is het voorgaan in de liturgische gebeden cruciaal. Door eschatologisch te bidden, en aan de kerkgangers duidelijk te maken hoe en waarom we dat doen, beginnen we iets van een eschatologische spiritualiteit aan te kweken. Laten we eens kijken naar twee benaderingen voor Advent. 1. Gebruik de Psalmen die een eschatologische klacht en verlangen uitdrukken. Psalm 80 is een traditionele adventspsalm: ’God, keer ons lot ten goede, toon uw lichtend gelaat en wij zijn gered.’ Het motief van de wijnstok komt later in veel teksten over Christus en de christelijke toekomst terug. Advent krijgt de meeste betekenis wanneer we de overeenkomst zien tussen Israëls hoop en die van ons: net als Israël zien wij uit naar de komst van de Messias, de volledige doorbraak van zijn koninkrijk. 2. We moeten bidden met een oog op de toekomst, om intense hoop en een intens verlangen te uiten en op te roepen. Dit gebeurt op twee manieren. Het gebeurt door te spreken van hoop in situaties van wanhoop; we bidden ’O kom, o kom, Immanuël’, in het volle besef van de ellende en de tyrannie, de nacht van nood en dood. Dit is een eschatologisch smeekgebed. En het gebeurt door in het gebed te wijzen op daden van gerechtigheid, integriteit en vrede, als tekenen van het komende koninkrijk, en als tekenen van Gods koninkrijk in deze wereld. Dit zou je eschatologische lofprijzing kunnen noemen. Beide behoeven niet tot Advent beperkt te blijven, maar Advent is wel de tijd voor extra aandacht voor de toekomstgerichtheid van smeekbede en lofprijzing. Stel u de volgende korte inleiding voor op de voorbede tijdens Advent: ’Vandaag willen we in ons gebed danken voor de geboorte van een kind bij de familie Smith, we bidden om genezing voor Jill, voor Larry, voor Michelle. En vandaag in het bijzonder, het is Advent, is ons gebed gericht op de toekomst. Omdat wij in het adventsevangelie geloven, bevatten ons gebeden vandaag twee sleutelwoorden (en tegen de kinderen zou ik zeggen: let maar eens op of je ze hoort) – die woorden zijn ’hoop’ en ’belofte’.” Om het af te maken kunt u scholieren vragen om adventsgebeden te schrijven helemaal in de toekomstige tijd; u kunt in het kerkblad expliciet toekomstgerichte klachtgebeden zetten voor persoonlijk en gezinsgebruik; u zou kunnen afspreken dat iedere samenkomst in de kerk tijdens Advent en Kerst begint met het zacht zingen van ’O kom, o kom, Immanuël’. Deze momenten in het kerkelijk jaar krijgen, net als afzonderlijke Psalmen, een nieuwe betekenis als we ze zien tegen de achtergrond van de hele gebedscyclus van de Bijbel. Net als na een hartstochtelijke klacht in de Psalmen de lofprijzing loskomt ná een tijd van crisis, zo leidt ernstig en volhardend klagen en smeken op Goede Vrijdag en tijdens Advent tot een onmeetbare verdieping van onze lofprijzing op Kerstdag en Pasen. Beschrijvende lofpsalmen los van de klacht kunnen iets glads krijgen; zo kunnen Kerst en Pasen ook iets zoetigs krijgen zonder de voorafgaande weg door Advent en Lijdenstijd. De beste manier om op Paasmorgen uitbundig en onbegrensd te kunnen lofzingen, is om helemaal door het lijden heen te gaan op Goede Vrijdag. Hetzelfde geldt voor Kerst en Advent – en voor klacht en lofprijzing. Als we maar één deel van die cyclus bidden, in het kerkelijk jaar of in de Psalmen, is dat een teken van een lauwe spiritualiteit.

3.

De klacht in de gewone zondagse dienst

Het kerkelijk jaar is één groot bouwwerk dat voeding geeft aan de volle breedte van emoties in het liturgisch gebed. Maar het is niet het enige bouwwerk dat onze liturgie vormgeeft. Denk ook aan het klassieke patroon van de zondagse kerkdienst. Als geheel genomen heeft de zondagochtendliturgie, net als het Psalter, een breedte in emotie en beweging. In de loop van een goed opgebouwde zondagse dienst prijzen, klagen, danken we en doen we voorbede. Teruggebracht tot z’n meest basale vorm: we komen met dankbaarheid bij elkaar, verschijnen voor God in nederige onderwerping, dragen onbegrensde lofprijzing op, horen het Woord met dankzegging, antwoorden met een belijdenis, dragen voorbede op, delen de maaltijd van onze deelname in de werken van God in Christus, en gaan naar huis met toewijding en belofte. Binnen dit patroon zijn er expressies van smeken en lofprijzen, desoriëntatie en heroriëntatie, die moeten worden opgemerkt en meer accent moeten krijgen. Opening We bekijken twee sleutelmomenten in deze opbouw van de eredienst. We beginnen aan het begin. Zoals bij elk evenement is de opening in allerlei opzichten heel bepalend: daar wordt vastgesteld wie er voorgaat en wie volgt, en wat over het geheel genomen de strekking, sfeer en doelstelling van het evenement gaat worden. De opening bepaalt of onze samenkomst begint bij ’oriëntatie’ of bij ’desoriëntatie’. Begint de dienst met een verklaring dat het ons goed gaat, of met een erkenning van ons lijden? Met lofprijzing of smeekgebed? Ongetwijfeld geeft de Sitz im Leben van de gemeenschap een heel natuurlijk antwoord op die vragen. Een

48


gemeente in een welvarende buitenwijk in Noord-Amerika zal de dienst heel anders beginnen dan een gemeente in een door oorlog verscheurde enclave in Bosnië. De hele doelstelling en betekenis van de samenkomst wordt bepaald door de directe sociale context van de gemeenschap. Maar moet die context álles bepalen? Moet een welvarende stadskerk gewoon maar haar liederen van oriëntatie blijven herhalen? Hier kunnen we iets leren van de vorm van klassieke christelijke liturgieën in Oost en West. Die beginnen met twee gebeden die de toon zetten: Kyrie eleison en Gloria in excelsis Deo, klacht en lofprijzing, desoriëntatie en heroriëntatie. Het Kyrie is echt een klaagzang (hoewel er soms een schuldbelijdenis van is gemaakt). Het is een smeekgebed om erbarmen. In de latere middeleeuwen werd het Kyrie geïmproviseerd, met uitgebreide melismen die deze heel simpele roep om hulp uitrekten en soms wel heel veel accent gaven. Het Gloria, zouden we met een term van nu kunnen zeggen, is een blending van belijdende en beschrijvende lofprijzing. Belijdend gebruikt het alle bekende woorden waarmee we God prijzen; beschrijvend koppelt het die aan concrete gebeurtenissen in de geschiedenis. Dat deze twee gebeden bij elkaar staan bij de opening van de dienst, heeft zowel pastoraal als theologsich betekenis. Theologisch houdt het de eschatologische spanning vast van het ’nu reeds’ en het ’nog niet’, en helpt het om de verleiding van enerzijds triomfalisme en anderzijds wanhoop te vermijden. Het vermijdt ook het simpelweg herhalen van algemene beschrijvende lofprijzing van God, vanuit een gevoel van Gods specifieke scheppende en verlossende daden in de geschiedenis. Pastoraal bieden deze beide gebeden de ruimte aan kerkgangers om vanuit heel verschillende punten in het geloofsleven de dienst binnen te komen. Elke zondagochtendsamenkomst omvat mensen van lofprijzing en van klagen: mensen die ernaar verlangen hun stilte en pijn stem te geven, en mensen die voor hun blijdschap weerklank zoeken in de gemeenschap. Vol van verdriet of van vreugde, uitgeput of vol levenskracht – alle kerkgangers vinden ergens in het spectrum tussen Kyrie en Gloria een punt waarbij ze kunnen aansluiten. Hoe doen we dit vandaag? Wat voor liturgische middelen zijn er voor gemeenten waarvoor Kyrie en Gloria een vreemde liturgische taal zijn? Drie suggesties: 1. De opbouw. Geef zowel klacht als lofprijzing een plek in het patroon van de opening van de zondagse dienst. Dat kan zoals in de klassieke liturgie van Oost en West het Kyrie eleison en het Gloria in excelsis zijn; of, zoals bij Calvijn, een gebed van verootmoediging gevolgd door lofpsalmen; of het kan beginnen met rustige, informele liederen waarmee we samenkomen en ons verootmoedigen, en daarna plechtige lofliederen – hoe dan ook, door beide naast elkaar te zetten verankeren we de dienst zowel in de echte wereld als in het komende koninkrijk. 2. De sfeer. Voorgangers, aanbiddingsleiders, doe bij elke introductie en overgang moeite om je te vereenzelvigen met zowel ’gedesoriënteerde’ als ’georiënteerde’ kerkgangers. Vandaag is de grootste vijand hiervan misschien wel het ritueel van de wekelijkse grappigheid waarmee een dienst vaak begint. We lenen voor de samenkomst vaak de patronen van zelfhulpgroepen en komische praatshows op tv. We voelen een drang om te beginnen met zinspelingen op het weer of met een fijn grapje om de lachers op onze hand te krijgen. Maar door zo graag informeel te willen zijn, missen we de kans dat de opening van de dienst aansluit bij de kerkgangers en hun diepste angsten en verlangens. 3. De teksten. Als we een evenwicht van lofprijzing en klacht zoeken, verdient het aanbeveling de Psalmen te gebruiken (die keuze maakt bijvoorbeeld het dienstboek van de Eglise Reformée in Frankrijk uit 1955). Heel bruikbaar zijn bijvoorbeeld belijdende lofliederen die tegelijk uitdrukking geven aan een gevoel van totale onafhankelijkheid van God, de herinnering aan momenten van verdriet en klacht, en een besef van recent ingrijpen van God. Kies een specifieke belijdende psalm, kondig die aan met een specifieke verwijzing naar een gebeurtenis uit het gemeenteleven en zing hem dan vol passie. De voorbeden Naast de opening zijn ook de voorbeden een cruciaal moment voor de klacht in de liturgie. De voorbede volgt in de klassieke christelijke liturgie op en is een antwoord op de verkondiging van het Woord. Op het eerste gezicht is de klacht hierbij helemaal niet in het spel. In de voorbeden vragen we meestal een heleboel: genezing, wijsheid, materiële zegeningen, geestelijke groei enz. Maar een klacht lijken ze niet uit te drukken. Ik zou willen zeggen dat dit een misvorming van de voorbeden is. In het Nieuwe Testament, en in de geschiedenis van de liturgie daarna, zijn de voorbeden ten diepste gebeden voor anderen, in solidariteit met degenen die lijden. Een theologie van het kruis lijdt als vanzelf tot een houding die op anderen is gericht. In het midden van de biddende

49


gemeenschap, die bijeenkomt met de verzekering van Christus’ aanwezigheid, is het fundamentele gebed niet alleen ’Hoe lang, o Heer? Zult u mij voor altijd vergeten?’, maar ook ’Hoe lang, o Heer? Zult u hen voor altijd vergeten?’ Dit inzicht leidt ertoe dat de praktijk van onze voorbeden op een aantal punten kan worden aangescherpt. Karl Barth heeft gezegd dat de voorbede van de kerk ’een zo breed mogelijke blik’ moet hebben. Bisschop Fructuosus van Tarragone (?-259) zei: ’Ik wil de hele Katholieke Kerk gedenken van zonsopgang tot zonsondergang.’ Ook hier heeft de geschiedenis ons veel te leren. Klassieke liturgische teksten uit Oost en West bevatten een regulier patroon voor voorbeden waarbij voorgangers iedere week voor een breed scala aan onderwerpen moesten bidden: de plaatselijke kerk, de wereldkerk, politieke leiders, de verdrukten, de zieken enz. Iedere week gingen de voorbeden de hele lijst bij langs, ongeacht hoelang de dienst al duurde. Zulke patronen, die ook vandaag breed voorhanden zijn, behoeven geen keurslijf te zijn dat onze gebeden insnoert, maar meer een model dat ons uitdaagt om te groeien in bidden voor anderen. Dit onderdeel van de wekelijkse eredienst is niet iets om op te bezuinigen. Dit inzicht daagt ons ook uit om te zorgen dat ons liturgisch gebed één geheel vormt met ons leven in deze wereld. ’We kunnen de psalmen alleen maar typeren en begrijpen als onderdeel van de liturgie wanneer we de liturgie zien als het middelpunt van het gemeenschappelijke leven van het volk ... Het gebed in de publieke eredienst zou zijn kracht verliezen zonder deze ervaringen buiten het heiligdom: zulk gebed krijgt alleen leven door de beweging van buiten naar binnen, en terug, weer naar het dagelijks leven’ (Westermann). Elke keer als we een krant lezen of naar het journaal kijken, bereiden we ons voor op het gebed in de liturgie. En elke keer als we bidden in de liturgie, bereiden we ons erop voor om de krant te lezen en het journaal te kijken. Ik pleit voor een ’voorbedenspiritualiteit’, die erop uit is om van iedere dimensie in ons leven in de wereld een gebedspunt voor de liturgie te maken. Je kunt bijvoorbeeld de voorbeden inleiden met door heel simpel, heel feitelijk een aantal krantenkoppen van de afgelopen week voor te lezen, om de aandacht te richten op de priesterlijke rol van de kerk voor de wereld. Zoals in het volgende voorbeeld van een voorbedengebed voor twee voorgangers (de actualiteit is die van maart 2011): (Inleiding) Onze gebeden bestaan vandaag uit drie delen: we bidden voor de noden van ons land en van de wereld, voor onze eigen plaatselijke gemeenschap, voor de gebrokenheid van individuele mensen. Om onze gebeden concreet te maken, wordt elke gebed voorafgegaan door enkele krantenkoppen van de afgelopen week. (1) We bidden nu voor de gebrokenheid van ons land en onze wereld. – Onrust in Egypte houdt aan – Dodental aanslagen Zuid-Afrika stijgt naar 25 – Politie ontdekt bende visumfraude – Weer twee arrestaties na dood toerist (2) Machtige, genadige God, Wij brengen voor U onze klacht over de gebrokenheid van onze wereld een wereld vol oorlogen vol ziekte vol wantrouwen vol geweld. U hebt ons beloofd dat U bij ons zou zijn. Gebruik uw macht, Heer, om de wereld te helen. (gebedsstilte)

50


(1) Wij bidden nu voor de gebrokenheid van onze plaatselijke gemeenschap. – Inbraak vandalen in basisschool – Verdachte in prostitutiezaak gaat vrijuit – Steekpartij: 1 ernstig gewonde, 1 arrestatie (2) Heer, onze God, vol van genade, Ook onze gemeenschap is gebroken. De instituties die ons bijeenhouden, lijken te verbrokkelen. De rust van ons leven wordt vaak verstoord door angst. U hebt ons beloofd dat U bij ons zou zijn. Gebruik uw macht, Heer, om onze gemeenschap te helen. (gebedsstilte) (1) – – – –

We bidden nu voor persoonlijke, individuele nood en gebrokenheid. Eenzaamheid doodsoorzaak nummer 1 in VS Weer twee aanklachten voor seksediscriminatie Vorig jaar meer gevallen van kindermisbruik Onvrede groot onder arbeiders fabriek

(2) Liefhebbende God, Zoveel mensenlevens zijn gebroken en vol pijn, achtervolgd door herinneringen aan falen, schuld, misbruik, vastgeraakt in een sleur van verveling en eenzaamheid, zoekend naar zingeving en geluk. Wij bidden om uw troostende aanwezigheid, voor uw kracht om te genezen en te vergeven. Werk met kracht in uw wereld, zo bidden wij. (gebedsstilte) Door Jezus Christus, onze Heer. Amen. (Verzekering) (1) Jezus zei: Kom tot mij, allen die vermoeid en belast zijt en Ik zal u rust geven. Neem mijn juk op u en leer van Mij, Want Ik ben zachtmoedig en nederig van hart en u zult rust vinden voor uw zielen. (2) Vrienden in Christus, Jezus is voor ons gestorven en opgestaan in glorie. Zijn woorden staan vast. In Hem vinden we leven en rust voor onze ziel. Als aanvulling nog de volgende suggesties: – Neem in de voorbeden gezangen en liederen op die een specifieke klacht verwoorden waar de schepping om zucht: vervuiling van het milieu, natuurrampen, oorlog, huiselijk geweld e.a. – Geef in de schriftlezing en de prediking speciaal aandacht aan zorgen en problemen die bij dit gebed worden genoemd. – Neem in de voorbeden elke week één gebed op van christenen die in een ander land wonen. – Bid in de voorbeden specifiek voor twee of drie gemeenteleden, hun roeping en de dilemma’s waarvoor zij komen te staan; wissel dit zo af dat in de loop der tijd alle leden van de plaatselijke gemeente aan bod komen. Om kort te gaan – steek er energie in om van de gebeden van het volk een van de ’hoogtepunten’ van de zondagse kerkdienst te maken.

51


Een van de grote winstpunten van het verrijken van de voorbeden na de dienst van het Woord, is het effect dat dit heeft op de viering van het avondmaal. Ook hier is het beeld van een cyclus of een spiraal van betekenis. Bij het avondmaal bidden we het grote gebed van dankzegging, dat zoiets is als een heldendicht dat Gods daden in de geschiedenis opnoemt. Net als in onze Psalmcyclus, waar de beschrijvende lof integer is als die volgt na de klacht en na belijdende lof, zo krijgt ook de dankzegging een diepere betekenis wanneer het volgt op intense voorbeden en klachten. Ervaren voorgangers kunnen zelfs de vrijheid nemen om bij de opsomming van Gods grote daden in het avondmaalsgebed, ook specifieke gaven te noemen die God aan de plaatselijke gemeente heeft gegeven, die aansluiten bij de voorbeden die zojuist zijn gedaan. Misschien klinkt het als een abstract idee voor liturgische fijnproevers, maar ik ben ervan overtuigd dat het waar is: als de voorbede een diepe betekenis heeft, verandert dat de hele manier waarop de kerkdienst wordt beleefd.

4.

Samenvatting

Samengevat: een goed gevierde christelijke liturgie heeft dezelfde eigenschappen als het boek der Psalmen. Ze geeft uiting aan een scala van emoties. Ze gaat de gemeente voor in een beweging naar dieper lofprijzen en klagen – meegenomen door zowel de dagelijkse vreugde en pijn van de kerkgangers als het verbijsterende goede nieuws van het evangelie. Ze weigert de spanning tussen lofprijzing en klacht te ontkennen door simpelweg een van beide op te geven. Ze weigert ook door deze spanning uiteen te worden gescheurd. Zo’n liturgie is mogelijk door zorgvuldig aandacht te geven aan de structuren die de christelijke liturgie vormgeven, en die ook te vinden zijn in de Psalmen. De opbouw van klacht en lofprijzing in tijden van crisis, en de cyclische structuur van onze jaarlijkse en wekelijkse eredienst, zijn de voornaamste middelen waarmee de gebeden van oriëntatie, desoriëntatie en heroriëntatie worden uitgedrukt. Op hun best kunnen deze structuren het gemeenschappelijke gebedsleven van de kerk tegelijk verrijken, corrigeren en evenwicht geven. Concluderend: het belang om van het Bijbelse gebed te leren voor onze liturgie, kan niet sterk genoeg worden benadrukt. Liturgie is cruciaal voor geestelijke vorming. Het oefent ons in de grammatica van geloof, hoop en liefde. Dit is zeker in onze tijd belangrijk. De voornaamste invloed op onze diensten vandaag is dat ze relevant moeten zijn voor postmoderne, door de media verwende mensen. Onze liturgische keuzes beginnen vaak met marktonderzoek. Maar dat vertelt ons vaak wat we zelf al hadden geraden. Wij zijn kerk in een gebroken wereld. Zelfs in een welvarende westerse woonwijk is niet alles zoals het moet zijn. En of u een babyboomer bent of jonger, niets is zo relevant als op zondagochtend naar de kerk gaan en tussen een gemeente gaan zitten die precies de noden wil benoemen waarmee u daar nou juist binnenkomt, en ervoor wil bidden. Het is veelzeggend dat voorstanders van zowel traditionele als eigentijdse liturgie de laatste tijd betogen dat kerken hun rol als priester voor deze wereld serieuzer moeten nemen in hun gebed. Van liturgiehervormers én Bijbelwetenschappers horen we pleidooien voor een bewust gebedsleven in onze liturgie. Dat wijst erop dat de kerk vandaag voor belangrijke kansen staat. Dat Gods Geest de gesprekken tussen hen mag zegenen zodat de kerk mag groeien in de diepgang van haar Bijbels geloof.

52


Vieringen

De heerlijkheid van de HEER

Zodra het geluid van de trompetten, cimbalen en andere instrumenten opklonk en de zangers de lofzang aanhieven: ‘De HEER is goed, eeuwig duurt zijn trouw,’ vulde de tempel, het huis van de HEER, zich met een wolk. De priesters konden hun dienst niet meer verrichten, want de majesteit van God vulde de hele tempel. 2 Kronieken 5:13-14 Daarom heeft God hem hoog verheven en hem de naam geschonken die elke naam te boven gaat. Filippenzen 2:9 Waar de Geest van de Heer is, daar is vrijheid.

2 Korintiërs 3:17

Een belangrijk onderdeel van dit symposium vormen de vieringen. Deze zijn in hun geheel afgedrukt, zodat een en ander zich vanzelf wijst tijdens het verloop van de vieringen. Er zijn ook aanwijzingen voor de samenzang in de liturgie opgenomen. In de eerste plaats verwijzingen naar wie er zingt: mannen of vrouwen, groep 1 of groep 2. In dat laatste geval geldt: de groep die begint (1) is altijd de groep die zich bevindt aan de kant van het orgel en de muziekgroep (scheiding in het midden). Wat ongebruikelijker voor liturgieën is dat er ook enkele dynamische aanwijzingen als ’p’ (zacht) of ’f’ (luid) zijn opgenomen. In het algemeen geldt: zacht (of luid) zingen als de muziekgroep zacht (of luid) speelt – dus: meegaan met de dynamiek van de muziekgroep.

vrijdagochtend, 10.00 uur

Ochtendgebed De heerlijkheid van de Vader

Opening

Psalm 27:4 (gesproken)

Lied

Lord, be the morning

t. Robert Wilkie, m. Keith Getty & Stuart Townend

55


Begroeting voorganger: allen: voorganger: allen: voorganger: allen: Voorganger: allen: voorganger: allen:

Psalmgebed stem: allen:

stem:

Is de Vader met ons? Ja, dat is Hij! Is Christus in ons midden? Ja, dat is Hij! Is de Geest aanwezig? Ja, dat is Hij! Dit is onze God: Vader, Zoon en Heilige Geest. Wij vormen zijn volk, door Hem verlost en bevrijd.

Psalm 95 Kom, laten wij jubelen voor de HEER, juichen voor onze rots, onze redding. Laten wij hem naderen met een loflied, hem toejuichen met gezang. De HEER is een machtige God, een machtige koning, boven alle goden verheven. Hij houdt in zijn hand de diepten der aarde, de toppen van de bergen behoren hem toe, van hem is de zee, door hem gemaakt, en ook het droge, door zijn handen gevormd.

allen:

stem:

Ga binnen, laten wij buigen in aanbidding, knielen voor de HEER, onze maker. Ja, hij is onze God en wij zijn het volk dat hij hoedt, de kudde door zijn hand geleid. Luister vandaag naar zijn stem: Wees niet koppig als bij Meriba, als die dag bij Massa, in de woestijn, toen jullie voorouders mij op de proef stelden, mij tartten, al hadden ze mijn daden gezien. Veertig jaar voelde ik weerzin tegen hen. Ik zei: “Het is een stuurloos volk dat mijn wegen niet wil kennen.” En ik zwoer in mijn woede: Nooit gaan zij mijn rustplaats binnen!”’

Instrumentaal Kyrie

56


Lied

Hoort hoe God met mensen omgaat

Lied 619:1, 10, 13 uit Gezangen voor Liturgie – t. Henk Jongerius, m. traditional, arr. Ralph Vaughan Williams

Schriftlezing

2 Kronieken 5:4-13 na vers 13: Looft de Heer, want Hij is goed (1 solo, 2 instrumentaal, 3 samenzang, tussenspel, 4 samenzang)

Psalm 136:1 uit Liedboek voor de kerken – b. J.W. Schulte Nordholt & Jan Wit, m. Genève 1562

vervolg lezing

2 Kronieken 5:14

57


Lied

Laat het huis gevuld zijn

58


Laatste Refrein 2x zingen, vanaf ’Heer, wees welkom’ (2e keer p) Lied 623 uit Opwekkingsliederen – t. en m. Gerard van der Toorn

Schriftlezing

Jesaja 4:2-6 ... ... zijn luister zal alles overdekken, als een hut die schaduw biedt in de hitte van de dag, en beschutting tegen storm en regen.

Stilte

(ca. 4 minuten)

Lofprijzing

Gezegend zijt gij (solo) Gezegend zijt Gij om uw wijsheid, die verborgen is, om uw droom die Gij gekoesterd hebt van alle eeuwigheid: dat wij ooit zouden worden mensen in het volle licht. Lied 542 uit Verzameld Liedboek – t. Huub Oosterhuis, m. Gregoriaans/Bernard Huijbers

59


Wat hou ik van uw huis (1, 2 allen, 3 solo, 4, 5 allen)

Psalm 84 uit Psalmen voor Nu – b. Ria Borkent, m. Cees de Vreede

Adon Hakavod (Hebreeuws)

(vert. Heer der heerlijkheid, Koning der koningen, Zon der gerechtigheid, met genezing onder zijn vleugels)

60


God is tegenwoordig

Gezang 323 uit Liedboek voor de Kerken – t. Gerhard Tersteegen, v. J.W. Schulte Nordholt, m. Joachim Neander (?)

Adon Hakavod (Engels) (2x zingen)

Looft de Heer, al wat gemaakt is

Lied 55 uit Tussentijds – t. Huub Oosterhuis, m. Valerius’ Gedenckklank

61


Adon Hakavod (Nederlands) (3x zingen: 1 mannen, 2 vrouwen, 3 allen)

Lied 340 uit de Evangelische Liedbundel – t. en m. David Loden, v. Tjitte Wever

Gebed

Slotlied

Gekomen in Gods huis (melodie ’Op Hem rust mijn geloof’, Opwekking 670)

62


(Laatste refrein herhalen, vanaf ’Wat een genade...’) t. Ria Borkent, in opdracht van ’Eredienst Creatief’, m. Katy Simmonds

Zegen voorganger: allen:

De vrede Gods, die alle verstand te boven gaat, zal uw harten en uw gedachten behoeden in Christus Jezus. Amen!

voorganger: ds. Jaap C. Overeem muziek: Elise Klaasen en Gert André, zang; Diana Abspoel, hobo; Frank den Bakker, synthesizer; Wouter Bakker, vleugel; Jan Bootsma, (elektrische) gitaar; Ellen Grevelink, blokfluit; Jonne de Geus, perscussie en drums; Dick de Graaff, viool; Arend-Jan Smilde, (akoestische) gitaar; Daan Weenk, orgel. licht, geluid en projectie: Johan van Loo

63


vrijdagavond, 21.45 uur

Avondgebed

Begroeting

Stilte

Gedicht

Eb Ik trek mij terug en wacht. Dit is de tijd die niet verloren gaat: iedre minuut zet zich in toekomst om. Ik ben een oceaan van wachten, waterdun omhuld door ’t ogenblik. Zuigende eb van het gemoed, dat de minuten trekt en dat de vloed diep in zijn duisternis bereidt. Er is geen tijd. Of is er niets dan tijd? – M. Vasalis

Lied

Wait for the Lord

(Na Psalm 62:1, 4 herhalen) Taizé-lied – t. Psalm 27:14, m. Jacques Berthier

64


Lied

Mijn ziel is stil tot God, de Heer

1. 4.

1. 4.

1. 4. Psalm 62:1, 4 uit Liedboek voor de kerken – b. W. Barnard & A.C. den Besten, m. Genève 1542/43

Schriftlezing

Jesaja 49:8-16a Dit zegt de HEER: In het uur van mijn genade geef ik je antwoord, op de dag van de redding zal ik je helpen. Ik zal je behoeden, ik neem je in dienst voor mijn verbond met de mensen, om het land weer op te richten, om het verlaten erfgoed in eigendom terug te geven, om tegen gevangenen te zeggen: ’Ga in vrijheid!’ en tegen wie in het duister verblijft: ’Kom tevoorschijn!’ Langs wegen zullen zij weiden, op iedere kale heuvel vinden ze weidegrond. Ze zullen dorst noch honger lijden, de zinderende hitte zal hen niet kwellen en de zon zal hen niet steken, want hij die zich over hen ontfermt, zal hen leiden en hen naar waterbronnen voeren. Ik effen al mijn bergen tot een weg, ik zal mijn paden plaveien. Kijk! Zij daar komen van ver, en kijk, zij uit het noorden, en uit het westen, en zij uit het land van Syene. Juich, hemel! Jubel, aarde! Bergen, breek uit in gejuich! De HEER heeft zijn volk getroost, hij heeft zich over de armen ontfermd. Sion zegt: ’De HEER heeft mij verlaten, mijn Heer is mij vergeten.’ Maar kan een vrouw haar zuigeling vergeten of harteloos zijn tegen het kind dat zij droeg? Zelfs al zou zij het vergeten, ik vergeet jou nooit. Ik heb je in mijn handpalm gegrift.

65


Lied

I will never forget you (solo) I will never forget you, my people, you are graven on the palm of my hand. I have brought you from ev’ry nation, ev’ry tribe for to dwell in this land. (allen)

(solo) ’Does a mother forget her baby or a woman a child in her womb? Yet even if she should forget, I will never forget my own.’ (allen)

(solo) ’For many a year I have heard you as you cried in despair to me, but now is the time I will answer: I will come down to set you free.’ (allen)

Lied 198:1-3 uit de Evangelische Liedbundel – t. en m. M. Watson

66


Stilte Lied

Voorwaar, Hij is mijn heil, mijn rots

Psalm 62:5 uit Liedboek voor de kerken – b. W. Barnard & A.C. den Besten, m. Genève 1542/43

Dit ene weten wij 1. Koor; 2, 3 allen:

* Na de derde keer vanaf hier nog eens herhalen Huub Oosterhuis, Verzameld Liedboek, pagina 2 – t. Henriëtte Roland Holst, m. Mariëtte Harinck

Zegen

voorganger: ds. Wouter J. Bakker muziek: Elise Klaasen en Gert André, zang; Diana Abspoel, hobo; Frank den Bakker, synthesizer en orgel; Dick de Graaff, viool; Jaap Overeem, fagot; Kees van Setten, piano

67


zaterdagochtend, 10.00 uur

Ochtendviering De heerlijkheid van de Zoon

Begroeting

Opening

Baroech Haba beSjeem Adonaj (zacht en verwachtingsvol – let op m/v in 3e en 4e tekstregel)

(vert. Gezegend is Hij die komt in de naam van de Heer)

Gesproken tekst

Jeruzalem, Jeruzalem, dat de profeten doodt en stenigt wie naar haar toe zijn gestuurd! Hoe vaak heb ik je kinderen niet bijeen willen brengen Zoals een hen haar kuikens verzamelt onder haar vleugels,

68


maar jullie hebben het niet gewild. Jullie stad wordt eenzaam aan haar lot overgelaten. (Matt. 23:37-39) Ik verzeker jullie: Vanaf nu zullen jullie mij niet meer zien, Tot de tijd dat je zult zeggen: (Matt. 8:8) (majestueus)

Lied 362 uit Opwekkingsliederen – t. en m. D. Rodgers en T. Walker, v. H. Thomassen

De vreugde voert ons naar dit huis

Lied 1 uit Tussentijds – t. Sytze de Vries, m. Willem Vogel

69


Schuldbelijdenis

Kyrie eleison p

Kyrie eleison 12 uit Taizé – m. Jacques Berthier

voorganger: allen:

Ga weg van mij, Heer, want ik ben een zondig mens. Heer, ik ben het niet waard dat U onder mijn dak komt. U hoeft alleen maar te spreken en ik zal genezen. (Lucas 5; 8, Matteüs 8:8)

Genadeverkondiging voorganger:

Lied

Als wij Hem ontrouw zijn, blijft Hij ons trouw, want zichzelf verloochenen kan Hij niet. Gelukkig is de mens wiens onrecht is vergeven, wiens zonden de Heer niet telt. (2 Tim. 2:13, Rom. 4:7-8)

Christus, mijn licht

t. Celtic Psaltery, v. Sytze de Vries, m. Niels Dolieslager

Gebed

70


Schriftlezing

Matteüs 17:1-8 Zes dagen later nam Jezus Petrus, Jakobus en diens broer Johannes met zich mee een hoge berg op, waar ze alleen waren. Voor hun ogen veranderde hij van gedaante, zijn gezicht straalde als de zon en zijn kleren werden wit als het licht. Plotseling verschenen aan hen Mozes en Elia, die met Jezus in gesprek waren. Petrus nam het woord en zei tegen Jezus: ’Heer, het is goed dat wij hier zijn. Als u wilt zal ik hier drie tenten opslaan, een voor u, een voor Mozes en een voor Elia.’ Hij was nog niet uitgesproken, of de schaduw van een stralende wolk gleed over hen heen, en uit de wolk klonk een stem: ’Dit is mijn geliefde Zoon, in hem vind ik vreugde. Luister naar hem!’ Toen de leerlingen dit hoorden, wierpen ze zich neer en verborgen uit angst hun gezicht. Jezus kwam dichterbij, raakte hen aan en zei: ’Sta op, jullie hoeven niet bang te zijn.’ Ze keken op en zagen niemand meer, Jezus was alleen.

Filippenzen 2:5-11 Laat onder u de gezindheid heersen die Christus Jezus had. Hij die de gestalte van God had, hield zijn gelijkheid aan God niet vast, maar deed er afstand van. Hij nam de gestalte aan van een slaaf en werd gelijk aan een mens. En als mens verschenen, heeft hij zich vernederd en werd gehoorzaam tot in de dood – de dood aan het kruis. Daarom heeft God hem hoog verheven en hem de naam geschonken die elke naam te boven gaat, opdat in de naam van Jezus elke knie zich zal buigen, in de hemel, op de aarde en onder de aarde, en elke tong zal belijden: ’Jezus Christus is Heer,’ tot eer van God, de Vader.

Matteüs 17:9-12 Toen ze van de berg afdaalden, gebood Jezus hun: ’Praat met niemand over wat jullie hebben gezien voordat de Mensenzoon uit de dood is opgewekt.’ De leerlingen vroegen hem: ’Waarom zeggen de schriftgeleerden toch dat Elia eerst moet komen?’ Hij antwoordde: ’Elia zou inderdaad komen en alles herstellen. Maar ik zeg jullie dat Elia al gekomen is, ze hebben hem alleen niet herkend, en ze hebben met hem gedaan wat ze wilden. Zo zal ook de Mensenzoon door hun toedoen moeten lijden.’

Filippenzen 2:9 Daarom heeft God hem hoog verheven en hem de naam geschonken die elke naam te boven gaat.

71


Lied

In Christ alone

solo vrouwen mannen allen

t. en m. Keith Getty & Stuart Townend

Verwerking Toelichting: Na een korte inleiding ziet u op de beamer namen van Jezus verschijnen en verdwijnen. – Kies een naam uit die voor u het best bij Jezus past. – Wissel uit met uw buurman/vrouw welk beeld als eerste bij u op komt bij het zien van deze naam. – Stel zonodig een vraag aan elkaar om het beeld te verhelderen (zacht). – Sta daarna zelf stil bij uw beeld (vorm, kleur, geur, sfeer, geluid enz.); als u wilt, kunt u daarbij de ogen sluiten. – U opent uw ogen dan weer wanneer de muziek begint.

72


Lied

Jezus, U bent het licht van mijn leven (2x)

Taizé-lied – t. onbekend, m. Jacques Berthier

Gebeden afgewisseld met ’Jezus, U bent het licht van mijn leven’ en afgesloten met een gezamenlijk gebeden Onze Vader (NBV)

Onze Vader in de hemel, laat uw naam geheiligd worden, laat uw koninkrijk komen en uw wil gedaan worden op aarde zoals in de hemel. Geef ons vandaag het brood dat wij nodig hebben. Vergeef ons onze schulden, zoals ook wij hebben vergeven wie ons iets schuldig was. En breng ons niet in beproeving, maar red ons uit de greep van het kwaad. Want aan u behoort het koningschap, de macht en de majesteit tot in eeuwigheid. Amen.

73


Lofprijzing

Halleluja! Laat opgetogen

Psalm 149 uit Liedboek voor de kerken – b. Jan Wit, m. Genève 1562

74


Peruaans Gloria

Lied 15 uit Liederen & gebeden uit Iona & Glasgow, m. traditional

75


Halleluja! Zing voor Jezus

t. William Chatterton Dix, v. Gert Landman, m. Richard Huw Pritchard

Zegen

voorgangers: ds. Klaas Willem de Jong en Karin de Schipper muziek: Elise Klaasen en Gert André, zang; Diana Abspoel, hobo; Frank den Bakker, orgel; Jan Bootsma, (elektrische) gitaar; Jonne de Geus, perscussie en drums; Dick de Graaff, viool; Ellen Grevelink, blokfluit; Kees van Setten, vleugel; Arend-Jan Smilde, (akoestische) gitaar; Daan Weenk, synthesizer. licht, geluid en projectie: Johan van Loo

76


zaterdagmiddag, 15.45 uur

Slotviering De heerlijkheid van de Geest

Opening

Veni Creator Spiritus 1 Gregoriaans (solo)

2 Duits (kwartet) Komm, Gott Schöpfer, Heiliger Geist besuch das Herz der Menschen dein mit Gnaden sie füll, denn du weißt daß sie dein Geschöpfe sein. 3 orgel: Bach, koraal BWV 631 4 Engels (allen)

5 vleugel: pianotranscriptie Bach-Busoni 6 Nederlands (allen)

Gezang 239:1 uit Liedboek voor de kerken – v. Martin Luther/J.W. Schulte Nordholt, m. vroegmiddeleeuws/Wittenberg 1533

77


Korte stilte

Lied

Tui amoris ignem

(vert. Kom, Heilige Geest, ontsteek in ons het vuur van uw liefde) Taizé-lied – t. traditioneel, m. Jacques Berthier

78


Laat uw glorie zien

Lied 557 uit Opwekkingsliederen – t. en m. Tommy Walker, v. Peter van Essen

79


Begroeting Gebed Schriftlezing

2 Korintiërs 3:12-18 Dit is onze hoop, en daarom handelen we in alle openheid en zijn we niet als Mozes, die zijn gezicht met een sluier bedekte, zodat de Israëlieten niet konden zien dat de glans verdween. Hun denken verstarde, en dezelfde sluier ligt tot op de dag van vandaag over het oude verbond wanneer het voorgelezen wordt. Hij wordt alleen in Christus weggenomen. Tot op de dag van vandaag ligt er een sluier over hun hart, telkens als de wet van Mozes wordt voorgelezen. Maar telkens als iemand zich tot de Heer wendt, wordt de sluier weggenomen. Welnu, met de Heer wordt de Geest bedoeld, en waar de Geest van de Heer is, daar is vrijheid. Wij allen die met onbedekt gezicht de luister van de Heer aanschouwen, zullen meer en meer door de Geest van de Heer naar de luister van dat beeld worden veranderd.

Overdenking

Lied

Lied voor de eindtijd

t. Henk Knol, m. Peter Sneep

Viering van het avondmaal (De aanwezigen vormen staande een kring.)

80


Instellingswoorden

1 Korintiërs 11:23-26 Want wat ik heb ontvangen en aan u heb doorgegeven, gaat terug op de Heer zelf. In de nacht waarin de Heer Jezus werd uitgeleverd nam hij een brood, sprak het dankgebed uit, brak het brood en zei: ’Dit is mijn lichaam voor jullie. Doe dit, telkens opnieuw, om mij te gedenken.’ Zo nam hij na de maaltijd ook de beker, en hij zei: ’Deze beker is het nieuwe verbond dat door mijn bloed gesloten wordt. Doe dit, telkens als jullie hieruit drinken, om mij te gedenken.’ Dus altijd wanneer u dit brood eet en uit de beker drinkt, verkondigt u de dood van de Heer, totdat hij komt.

Tafelgebed Geloofsbelijdenis

Ik geloof in God de Vader

Nr. 347 uit Opwekkingsliederen – t. en m. Graham Kendrick, v. Rikkert Zuiderveld

81


Uitnodiging Communie Liederen

Veni Creator Spiritus (1 kwartet, 2, 3, 4 allen, 5 kwartet)

Lied 151 uit de Evangelische Liedbundel – m. Kees van Setten

Heilige Geest van God, adem in ons midden 1. ingetogen; 2. vreugdevol

Lied 115b uit Op Toonhoogte – t. Hans Maat, m. Adrian Roest

82


Gij liefdevuur van God

Gezang 242:4, 5 uit Liedboek voor de kerken – t. Valentin Ernst Löscher, v. Jan Wit, m. J.S. Bach

Dankzegging Lofprijzing

Let us sing to the Lord

Bénissez le Seigneur, uit Taizé – m. Jacques Berthier

83


Lof zij de Heer, Hij omringt met zijn liefde uw leven

Gezang 434:2, 3, 5 uit Liedboek voor de kerken – t. Joachim Neander, v. Jan Wit & J.W. Schulte Nordholt, m. Duitsland 1741

Zegen Zegenlied

Vrede van God

(gedragen) Lied 602:1 uit Opwekkingsliederen – t. en m. J. Bronsveld

voorgangers: ds. Peter Sinia, liturg en prof. dr. John Witvliet, overdenking muziek: Elise Klaasen en Gert André, zang; vocaal 4tet uit de Nederlands Gereformeerde Kerk Ede; Diana Abspoel, hobo; Frank den Bakker, orgel; Wouter Bakker, vleugel; Jan Bootsma, (elektrische) gitaar; Ellen Grevelink, blokfluit; Jonne de Geus, perscussie en drums; Dick de Graaff, viool; Kees van Setten, vleugel; Arend-Jan Smilde, (akoestische) gitaar; Daan Weenk, synthesizer. licht, geluid en projectie: Johan van Loo

84


Praktische informatie

Rust Wij zijn te gast bij de paters en broeders dominicanen in hun klooster; daarom vragen wij u respect te hebben voor de sfeer van ’werkende’ stilte en rust, die zij in het gebouw willen laten heersen. Graag na 23.00 uur stilte op de gangen en in de zalen.

Sleutels Na 19.30 uur uw kamersleutel meenemen wanneer u naar buiten gaat; deze sleutel past namelijk ook op het slot van de hoofdingang.

Slaapkamers Gemeenschappelijke douches/toiletten bevinden zich in de gang bij de slaapkamers. De kamers dienen op de dag van vertrek om 10.00 uur verlaten te zijn in verband met schoonmaakwerkzaamheden. Uw bagage kunt u daarna tot het moment van vertrek neerzetten in het Wulffarium, een zaal op de derde verdieping van het klooster. De sleutel van de slaapkamer vóór 10.00 uur bij de receptie afgeven.

Maaltijden De tijden voor de maaltijden zijn: Vrijdag: lunch 12.30 uur, diner 18.15 uur Zaterdag: ontbijt 8.30 uur, lunch 13.00 uur.

Drinken In de cursuszalen staat een koelkast waar drank in staat (of er komt een kar met drankjes). Er ligt een drankenlijst waarop de prijzen vermeld staan en er is een geldkistje aanwezig. Graag zelf het verbruik bijhouden en afrekenen voor vertrek.

Roken Binnen het gebouw mag niet gerookt worden. Buiten, aan het eind van de lange kloostergang bij de bibliotheek, is een overdekte rokersruimte.

Receptie Voor praktische vragen kunt u terecht bij de receptie, die gedurende de hele duur van het symposium open is.

Calamiteiten Bij calamiteiten in de nacht (alleen voor zeer dringende gevallen) kunt u intern bellen met 450 (in de telefooncel onder de trap op de begane grond of met de telefoon op de zaal) of bellen naar de organisatie van het symposium: 06-5576 4822 (Daan Weenk)

Badges We verzoeken u vriendelijk na afloop van het symposium de badges weer in te leveren bij de ontvangstruimte (ingang klooster).

Overig Tijdens uw verblijf in het klooster is het niet toegestaan meegebrachte dranken en/of maaltijden te nuttigen. Ook is het niet toegestaan de privé-vertrekken van de communiteit te betreden (aangegeven door de bordjes ’communiteit’). Gevonden voorwerpen worden maximaal twee maanden bewaard.

85


Koffie/thee

hal receptie keldertje

Eetzaal

trap

trap Kelder

4

1

❶

keuken

5

4 3

2

❶ en ❷ zijn uitgiftepunten voor de lunches en het diner, in de eetzaal en in de lange kloostergang (tussen eetzaal en bibliotheek). De maaltijden kunnen genuttigd worden in de eetzaal, de rode zaal en de bibliotheek. Deze ruimtes staan ook ter beschikking voor koffie/thee en informele ontmoeting.

Kapel

Maaltijden

begane grond

4

afwaskeuken

❷

lift

5

14

15

(binnendoor)

Ingang kapel

fietsenberging

Nooduitgang

trap

Ingang klooster

Rode zaal

Bibliotheek

trap

❸ 8

7

Rokersruimte (buiten) 5

4

3

2

1

trap

(Onder de Pannen)

T3 Keuken

deur

trap

begane grond

Hoofdingang

Koffie, thee en drankjes worden geschonken op drie plekken: ❶ en ❷ (dezelfde als voor de maaltijd en een ❸e uitgiftepunt.

86


Aula

trap

Faire Trade Wulffarium

lift

trap

Sjoel

trap

Groene zaal

derde verdieping

87


© Laura James 2004 www.laurajamesart.com

Veelkleurig vieren. Symposium over liturgie & muziek. vrijdag 25 & zaterdag 26 maart 2011 Dominicanenklooster, Huissen

Recommend Documents