Vanuit de lucht, een project over compositie en structuur Lessenserie die aansluit bij de foto’s van Gerco de Ruijter. Een samenwerking tussen Het Hooghuis (TBL) en Museum Jan Cunen. Doelgroep: Duur: Doelen:
eerstejaars havo blokuur (100 min.) - introductie op de begrippen compositie en structuur (die sluiten aan bij de methode ‘Tekenen in zicht’) en de landschapsfotograaf Gerco de Ruijter; - kennismaking met elkaar (leerlingen komen van verschillende basisscholen en kennen elkaar nog niet).
Opbouw lessenserie Week 1 Week 2 Week 3 Week 4 Week 5 Week 6 Week 7
Voorbereidende les in de klas Vooropdracht Museumbezoek en workshop Verder werken aan vooropdracht en start hoofdopdracht Werken een hoofdopdracht Werken aan hoofdopdracht Toets
Voorbereidende les Opbouw 5 min. 15 min. 20 min. 20 min. 40 min.
inleiding werkwijze compositie frottage frottage en compositie opdracht
Benodigdheden - film ‘010’ over Gerco de Ruijter http://vimeo.com/77400950 - Bijlage A: print deze één keer in kleur of bekijk hem met de klas digitaal (online staat de foto hier http://www.justbreathe.de/wordpress/?p=4034) - Bijlage B: print deze voor iedere leerlingen één keer in kleur. - Bijlage C t/m J: print alle afbeeldingen drie keer voor de compositie opdracht - film over frottage te bekijken via https://www.youtube.com/watch?v=tQJD7inost4 - papier en tekenmateriaal voor ‘frottage’ en ‘compositie’ opdracht
Inleiding (5 min.) We starten het schooljaar met een project over kunstenaar Gerco de Ruijter. Hij maakt foto’s en films (van foto’s) en heeft nu een tentoonstelling (Almost Nature) in Museum Jan Cunen. In de week van 15 september gaan we kijken naar de tentoonstelling en krijgen jullie een workshop door Gerco de Ruijter. In deze les gaan we ons alvast verdiepen in zijn werk(wijze) en belangrijke thema’s in zijn werk. Daarna beginnen we met een vooropdracht. Na het bezoek aan de tentoonstelling en workshop door Gerco werken jullie verder aan de
1
Vanuit de lucht, een project over compositie en structuur vooropdracht en hoofdopdracht. De lessenserie wordt afgesloten met een toets. Deze toets gaat over de lessenserie en de thema’s die aan bod zijn gekomen.
Gerco de Ruijter Dit is één van de foto’s van Gerco de Ruijter (tonen vanaf papier of via http://www.justbreathe.de/wordpress/?p=4034) Kijk met de klas naar de foto en bespreek onderstaande vragen. Wat zie je op de foto? (antwoorden: verschillende kleuren groen, het lijken allemaal stipjes/pixels, bomen van bovenaf gezien) Is deze foto vanaf de grond gemaakt? (antwoord: nee, vanuit de lucht) Op welke manieren kun je foto’s vanuit de lucht maken? (antwoorden: vanuit een vliegtuig, luchtballon, satelliet (Google Earth), ballon, duif, vlieger) Hoe denk je dat Gerco zijn foto’s maakt? (antwoord: door middel van een fototoestel aan een vlieger) De foto is in Nederland gemaakt en laat de werkzaamheden van een bedrijf zien. Wat voor soort bedrijf is het? (antwoord: boomkwekerij)
Werkwijze (12 min.) Landschapsfotograaf Gerco de Ruijter fotografeert het landschap vanuit een onverwachte hoek, namelijk van bovenaf. Met zijn camera aan een vlieger of hengel bevestigd, maakt hij, analoog, zonder door de lens te kijken, opnames vanaf tien tot honderd meter hoogte. Dit resulteert in foto’s in vierkant formaat, waarin de horizon ontbreekt en boven- en onderkant inwisselbaar zijn. De Ruijter is met name geïnteresseerd in het formele aspect, hij onderzoekt in welke mate je een landschap kunt abstraheren, terwijl het toch een landschap blijft. Met de geijkte ervaring van het landschap hebben deze foto’s weinig te maken: ‘De foto’s tillen je uit de concreetheid van de wereld op, en wat je ervoor terugkrijgt is iets geheel nieuws, een nieuwe werkelijkheid’. Bekijk met de leerlingen de film ‘010’ over Gerco de Ruijter (9 min. 30). (Film staat op vimeo http://vimeo.com/77400950
2
Vanuit de lucht, een project over compositie en structuur Vierkant Op de film zie je dat Gerco zijn foto’s vierkant uitsnijdt. De meeste foto’s in de tentoonstelling zijn vierkant. Een enkele keer is het een rechthoek. Wie weet waarom foto’s ‘normaal’ gesproken rechthoekig zijn? (Antwoord: onze ogen hebben een gezichtsveld dat veel meer breedte dan hoogte kent en het verschilt zelfs tussen mannen en vrouwen. Een vrouw kan op kortere afstand meer hoogteverschil waarnemen. (leuk weetje: vrouwen kunnen met één blik een man overzien waarbij mannen wel hun ogen moeten bewegen om dat bij een vrouw te kunnen) Omdat wij meer breedte dan hoogte zien hebben meeste televisies en films de beeldverhouding 16x9 en 22x9 (panoramisch). Waarom snijdt Gerco zijn foto’s vierkant bij? (antwoord van Gerco: een vierkant heeft geen boven of onderkant. Mijn foto's hebben dat ook niet omdat je van recht-boven op het landschap kijkt. Het vierkante formaat geeft me de vrijheid om het beeld in stappen van 90 graden te kunnen kantelen. Net zolang totdat de meest interessante compositie ontstaat. Een staand formaat is een portret. Een liggend formaat een landschap. Door te kiezen voor een vierkant wordt al een eerste vorm van abstractie bereikt. Bovendien refereert een vierkant ook aan de cartografie. Kijk maar hoe de fotoatlassen zijn samengesteld of hoe men in de VS het land verdeeld.
Belangrijke thema’s Belangrijke thema’s in het werk van Gerco de Ruijter zijn compositie, structuren en abstractie. In dit blokuur gaan we daar wat dieper op in.
Compositie (20 min.) Wat is een compositie? (Antwoord: een muziekstuk, bij beeldende kunst is het de ordening van beeldelementen in een kunstwerk) In de beeldende kunst bestaan er verschillende soorten composities waaronder: Driehoek, centraal, horizontaal, diagonaal, over-all, symmetrisch, a-symmetrisch (Bijlage B: print deze voor iedere leerling één keer in kleur)
3
Vanuit de lucht, een project over compositie en structuur Korte omschrijving: Driehoek:
Wanneer de beeldelementen gerangschikt zijn volgens een al dan niet zichtbare driehoeksvorm. Centraal: Alle aandacht wordt naar het midden van het kunstwerk getrokken. Horizontaal: De horizon in het kunstwerk is recht en trekt de meeste aandacht. Diagonaal: Een compositie waarbij een duidelijke tweedeling van een diagonale beeldas over het vlak is aangebracht. Over-all: De beeldelementen zijn zonder enige rangorde op het vlak geplaatst zijn. De elementen zijn allemaal hetzelfde, doen patroonachtig aan en lijken buiten het schilderij tot in het oneindige door te kunnen gaan. Symmetrisch: De linker en rechter kant van een kunstwerk zijn ‘hetzelfde’ en daar ligt ook de nadruk op. A-symmetrisch: De linker en rechter kant zijn niet symmetrisch en daar ligt ook de nadruk op. Belangrijk: Soms zijn er meerdere composities in een kunstwerk te herkennen. Kies dan de compositie die het beste aansluit bij het onderwerp.
Compositie opdracht Maak tweetallen. Geef ieder tweetal een foto (Bijlage C t/m J) en een blad waarop de verschillende composities visueel zijn uitgelegd. Als er 28 leerlingen in de klas zitten zijn er 14 tweetallen. Er zijn 7 verschillende foto’s, dus 2 tweetallen hebben dezelfde foto. Als het tweetal besloten heeft welke compositie bij hun foto hoort zoeken ze het andere tweetal met dezelfde foto op. Met zijn vieren overleggen ze of ze het met elkaar eens zijn. Nadat ze dit hebben gedaan bespreek je de foto’s klassikaal, laat vooral de leerlingen uitleggen waarom dat type compositie van toepassing is op hun kunstwerk. Drie van de zeven kunstwerken zijn van Gerco de Ruijter, vraag aan de klas welke dat zijn. Selectie kunstwerken (zie bijlage C t/m J)
diagonaal
a-symetrisch
Gerco de Ruijter
Gerco de Ruijter
over-all
centraal 4
Vanuit de lucht, een project over compositie en structuur Gerco de Ruijter
Elspeth Diederix (collectie MJC)
symmetrisch Alex Schalken (collectie MJC)
driehoek Antonio Pollaiuolo
horizontaal Gerrit Benner (collectie MJC)
Structuren (20 min.) De foto’s van Gerco de Ruijter laten bijzondere structuren van het landschap zien. Jullie hebben al twee foto’s van de boomkwekerijen gezien. En een foto met heel veel cirkels. Wie weet wat die cirkels kunnen zijn? (Antwoord: het is Cirkelirrigatie. Dit is een manier van irrigeren (besproeiing) waarbij een constructie op wielen rond een centraal aanvoerpunt roteert. Omdat de constructie om dit centrale punt roteert heeft het geïrrigeerde stuk land van bovenaf gezien een cirkelvorm. Deze vorm van irrigatie is gemeengoed op de prairies en landbouwgronden in Noord-Amerika en in woestijngebieden in het Midden-Oosten. Gerco fotografeert deze structuren allemaal buiten, maar structuren zijn overal. Kijk eens rond in het klaslokaal waar zie je allemaal structuren? Tip: Kijk ook naar de kleding van je medeleerlingen (Antwoorden: o.a. muren, vloer, plafond, kleding)
Frottage De kunstenaar Max Ernst vond de structuren die hij om zich heen zag heel inspirerend. Hij trok deze structuren over op papier. Hij noemde dat frottage (Frans voor "wrijven", afgeleid van het werkwoord frotter). Wat hij deed was het volgende: hij legde een papier op een bepaalde ondergrond en wreef er vervolgens met bijvoorbeeld potlood of waskrijt overheen, waardoor de textuur, of onregelmatigheid van het oppervlak (bijvoorbeeld een boomstam) een bepaald effect creëert.
5
Vanuit de lucht, een project over compositie en structuur Frottage opdracht Bekijk de korte film over frottage (1 min. 30) om te zien hoe Max Ernst Frottage toepaste. (De film staat op You Tube: https://www.youtube.com/watch?v=tQJD7inost4) Zoek in het klaslokaal zes structuren (je mag ook dingen uit je tas gebruiken), trek ze over of teken ze na.
Frottage en compositie opdracht In deze opdracht komen compositie en frottage samen. Net als Gerco de Ruijter ga je deze opdracht op een vierkant formaat uitwerken. Je mag zelf uit één van de zeven composities kiezen die je toepast in je tekening. Ook mag je zelf kiezen welke structuur/structuren je wil verwerken in je tekening. De structuur mag je overtrekken (frottage) of natekenen. Probeer net als Gerco abstract te werken, dus zo min mogelijk herkenbare figuren, wat wel mag zijn lijnen en geometrische vormen.
6
Vanuit de lucht, een project over compositie en structuur Vooropdracht en hoofdopdracht Landschapsfotograaf Gerco de Ruijter fotografeert het landschap vanuit een onverwachte hoek, namelijk van bovenaf. Met zijn camera aan een vlieger of hengel bevestigd, maakt hij, zonder door de lens te kijken, opnames vanaf tien tot honderd meter hoogte. Het resultaat is, foto’s in een vierkant formaat, waarin de horizon ontbreekt. De Ruijter onderzoekt in welke mate je een landschap kunt abstraheren, terwijl het toch een landschap blijft. Het beeld heeft weinig meer te maken met het gebruikelijke beeld van een landschap, je krijgt iets geheel nieuws, een nieuwe werkelijkheid.
www.gercoderuijter.com Week 1 Week 2 Week 3 Week 4 Week 5 Week 6 Week 7
Voorbereidende les in de klas Vooropdracht Museumbezoek en workshop Verder werken aan vooropdracht en start hoofdopdracht Werken een hoofdopdracht Werken aan hoofdopdracht Toets
Begrippen Horizon: Abstraheren: Standpunt: Inzoomen: Compositie: Structuur: Grijswaarden: Arceren: Stofuitdrukking: Figuratief: Non figuratief:
De denkbeeldige lijn tot waar men het aardoppervlak kan zien en waar het aardoppervlak en de lucht elkaar lijken te raken. Vereenvoudigen, weglaten van details, iets zo weergeven dat het resultaat geen herkenbare voorstelling is. Gezichtspunt/oogpunt. Iets dichterbij en groter in beeld brengen. Ordening van beeldelementen in een kunstwerk. Wijze waarop iets opgebouwd of samengesteld is. Verschillende grijstonen, van lichtgrijs tot donker grijs. Een vlak vullen met evenwijdige streepjes. Imitatie van een bepaald materiaal, vaak geschilderd. Een kunstwerk volgens de werkelijkheid. Een beeld zonder herkenbare voorstelling.
7
Vanuit de lucht, een project over compositie en structuur Vooropdracht Structuur In de zeventiende eeuw waren schilders heel goed in het schilderen van details. Hiernaast zie je daar een goed voorbeeld van. Let eens op de manier waarop het koper koper lijkt, tin op tin en glas op glas. We noemen dat stofuitdrukking. Stofuitdrukking: imitatie van een bepaald materiaal, vaak geschilderd.
Willem Claesz Heda (1594/1595-ca 1680), Stilleven met vergulde bokaal, 1635, paneel, 88 x 113 cm.
Zo’n bewerkt oppervlak noemen we een structuur. Alles wat we zien, heeft een oppervlak. Het oppervlak van heel weinig dingen is helemaal spiegelglad. Bijna alle oppervlaktes hebben structuur. In de natuur komen heel veel structuren voor. Je ziet hieronder enkele voorbeelden. Natuurlijke structuren
Ook mensen maken structuren, dit noem je kunstmatige structuren.
Structuur: is een samenstelling van ongeveer dezelfde dingen, puntjes, streepjes, rondjes, enz. Je kunt ook zeggen dat een structuur laat zien hoe iets is opgebouwd uit onderdelen. 8
Vanuit de lucht, een project over compositie en structuur De opdracht: Het werkstuk dat je nu gaat maken, hoeft helemaal niet iets voor te stellen. Het gaat om de structuren die je tekent. Toch kunnen deze tekeningen heel boeiend zijn. Zo’n tekening die niet iets bekends uitbeeldt, noemen we abstract. Bij abstracte kunst gaat het dus niet om wat het voorstelt maar om de manier waarop je de dingen bij elkaar plaatst. Het moet een mooi geheel worden (compositie). Je gaat zelf een natuurfoto maken vanuit een verrassend standpunt. Print de foto uit in grijswaarden. Doormiddel van een zoekertje (twee L vormen van papier) ga je inzoomen op je foto. Houd rekening met: Compositie, Structuur en Grijswaarden Het stukje wat je hebt uitgekozen ga je na tekenen in pen en Oost Indische inkt. Formaat: maximaal 20cm/20 cm Verschillende grijswaarden kun je krijgen door middel van arceren. Om dit te oefenen gebruik je onderstaande balkje, ga van licht naar bijna zwart door middel van arceren.
Voor extra informatie kun je kijken op onderstaande link: http://www.youtube.com/watch?v=U9E7HxR0R9s&index=10&list=PLsB3TcvZ6BYROQxbiSki5 4Qi7G2Jpbtgg
Gerco de Ruijter
9
Vanuit de lucht, een project over compositie en structuur Hoofdopdracht Abstract Voordat we aan deze opdracht beginnen moeten we ons eerst verdiepen in het begrip abstract of abstraheren. Eigenlijk wil abstraheren zeggen: steeds meer dingen weglaten. Kunstenaars die gingen abstraheren deden dit heel geleidelijk. Een goed voorbeeld hiervan is Piet Mondriaan. Hij begon met het schilderen van een boom. Hierna maakte hij een nieuw schilderij van een boom, maar schilderde de boom ruw en rood. Niet naar de werkelijkheid dus. Zo ging hij telkens een stap verder. Uiteindelijk hield hij enkele lijnen en vlakken over. Hier is een duidelijke ontwikkeling te zien van figuratief, naar non-figuratief werk.
Bij abstracte werken is de voorstelling dus geheel verdwenen. Gerco de Ruijter doet dit met zijn fotografie. Hij zoomt uit vanuit de lucht op het landschap totdat er een abstract beeld ontstaat.
10
Vanuit de lucht, een project over compositie en structuur De opdracht: In deze opdracht gaan jullie dat ook doen. Je begint met het zoeken naar een afbeelding van een mensfiguur. In vier stappen ga je van figuratief naar abstract, net zoals Gerco de Ruijter dat doet met zijn lucht foto’s. Je zoomt steeds verder in op je afbeelding tot dat er een abstracte compositie overblijft. Teken eerst de vier stappen in HB- potlood. Als je tekening een mooi verloop hebben van figuratief naar abstact, ga je met pen, penseel en Oost Indische inkt je tekeningen uitwerken. Extra toevoeging is de gewassen inkt techniek waardoor je echte grijstonen kunt schilderen. Techniek: Oost Indische inkt wordt verdunt met water waardoor je met verschillende grijstonen kunt schilderen. Bekijk onderstaande filmpje voor een demonstatie http://www.youtube.com/watch?v=3i2t4LH6Fmg
Veel succes!
11
Vanuit de lucht, een project over compositie en structuur Bijlage A (foto ‘Almost Nature’ # 03’ van Gerco de Ruijter)
12
Vanuit de lucht, een project over compositie en structuur Bijlage B
13
Vanuit de lucht, een project over compositie en structuur Bijlage C (foto ‘Ontwerp voor een brug bij Megen’ van Alex Schalken, collectie Museum Jan Cunen)
14
Vanuit de lucht, een project over compositie en structuur Bijlage E (schilderij ’Martyrdom of St. Sebastian’ van Antonio Pollaiuolo)
15
Vanuit de lucht, een project over compositie en structuur Bijlage F (foto ‘Cloud’ van Elspeth Diederix, collectie Museum Jan Cunen)
16
Vanuit de lucht, een project over compositie en structuur Bijlage G (foto ‘Baumschule # 001’ van Gerco de Ruijter)
17
Vanuit de lucht, een project over compositie en structuur Bijlage H (foto ‘Almost Nature’ # 03’ van Gerco de Ruijter)
18
Vanuit de lucht, een project over compositie en structuur Bijlage I (foto ‘contactsheet source’ van Gerco de Ruijter)
19
Vanuit de lucht, een project over compositie en structuur Bijlage J (schilderij ‘Landschap’ van Gerrit Benner, collectie Museum Jan Cunen)
20
Vanuit de lucht, een project over compositie en structuur Het ontwikkelen van deze lessenserie werd mede mogelijk gemaakt door
21
