1
KRONIEK van de families KRONENBURG-ZWART Een tijdsbeeld van tien generaties Kronenbnrg-Zwart vanaf 1700tot 2000 Opgetekend door Hendrik Kronenburg , geb. 6 Januari 1933 te Zuilen (Utrecht)
DEEL 1 VOOROUDERS EN OUDERS 1700 tot 1933
Voor: KiraDaniellaKronenburg Nigel Robin Druppers Toyah Rianna Kronenburg Ricardo Robin Kronenburg Kelsey Alyssa Druppers
3
Kroniek van de familie Kronenburl!-Zwart INHOUDSOPGAVE DEEL 1 -VOOROUDERS EN OUDERS Voorwoord pag 7 9 PERIODE VOOR 1700 De oorsprong van de familienaam Kronenburg Het kasteel Croonenburgh te Loenen aan de Vecht 12 Bewoners van het kasteel Kronenburg (Croonenburgh) te Loenen aan de Vecht PERIODE 1700-1800 15 Voorouders in Abcoude rond het jaar 1700 VOOROUDERS VAN Iets over de geschiedenis van Abcoude VADERS KANT 16 Het dorpsleven in de 15eeeuw 19 Grondvere1ingin Abcoude Rechtspraak in het dorp De positie van de kerk rond 1700 '20 Buitenplaatsen zoals ridderhofsteden en "heerlijkheden" Boeren in de 17eeeuw 21 DE BUNNIKSE TIJD IN We volgen onze voorouder Richardus van Kroonenburg vanuit Abcoude 1800 naar Bunnik 23 De Rooms Katholieke kerk in Bunnik 24 Het leven in Bunnik in de 17een 18eeeuw De maatschappelijke status van arbeiders en daggelders Trouwenin Bunnik '. . 25 Sexueel verkeer tussen partners en toekomstige partners 26 Het huiselijke leven 27 Kleding in die tijd Het voedsel in die tijd 28 Tijdens het weekend 29 Belastingheffingen UTRECHT IN 1829 31 De komst van de eerste Kronenburg naar Utrecht De Wijk M in Utrecht ofwel de gemeente Lauwerecht Het ZwarteWateren hetHaverland . 32 33 Waar het Haverland lag 32 Het Haverland op de huidige kaart van Utrecht 35 De vijfhuisjes in de Utrechtse wijk Lauwerecht M 372 a tm e VOOROUDERS IN HET ZWARTE WATERGEBIED VANAF 1820 37 Drie generaties Kronenburg Wonen aan het Zwarte Water HAVERLAND 1850-1875 Het geboortehuis van grootvader Hendrik Kronenburg 39 Adressen van de fam. Kronenburg in het stroomgebied van het Zwarte Water Verhuizingen van de familie Kronenburg in de 1geen 20eeeuw 41 Bevolkingsregister Bunnik en Utercht 1796 tot 1962 42 HONGAARS BLOED Overgrootmoeder Maria Kronenburg-Pompies 43 IN DE FAMlLIE GROOTOUDERS VAN VADERS KANT 47 Leefomstandigheden van mijn grootouders na hun huwelijk in 1900 Lange werkdagen 49 Het huishoudbudget Sociaal verkeer 50 Schoolonderwijs Reizen en vervoer 47 Nabuurschap 52 . Stijging van de levensstandaard Opoe' s huis,een blijvende herinnering 53 Het dagelijks leven van mijn overgroot-en grootouders De band met mijn grootouders Overgrootmoeder Maria Kronenburg- Pompies Terug naar de van der Mondestraat
4
Opa en zijn werk Bij opa van Dijl op het Haverland Opa' s groentetuin op het Haverland Sloop van de Hverlandhuisjes Het interieur Huwelijksperikelen Ome Hannes en tante Piet Hun levensavond Opa van Dijl Huiselijke sfeer bij opa en opoe Vertier bij opoe Het keukentje van opoe De poepdoos en de "Boldootkar" Het einde van een geliefde generatie VOOROUDERS VAN MOEDERS KANT Ao 855 HET ONTSTAANDe woongemeenschap op de Veluwe van mijn moeders voorouders VAN PUTTEN De Kelnarij Het dorp in 1736 en 1741 Ontsluiting van het dorp Putten Gezondheidszorg in Putten in de 18een 1geeeuw De Posterijen KRONIEK VAN PUTTEN Aan de hand van gemeenteraadsverslagen van 1797 tot 1920 PUTTEN ROND 1900 Het geboortedorp van mijn moeder Veronica Zwart Bevolkingssamenstelling De behuizing DE MILITAIREN EN "KlEKERS" IN PUTTEN De (oud)Kolonialen in Putten Ink:w3rtiering GROOTOUDERS VAN MOEDERS KANT De woning van opa Jan Zwart in Putten vanaf 1887 Het gezinsleven bij opoe Zwart De Eerste Wereldoorlog Ter kerke Opa Zwart en zijn werk Bijverdiensten van opoe Zwart Opoe Zwart Van Putten naar Amersfoort ,
HERBERGENIN PUTTEN Vier herbergen in Putten,cafe's waar menige bruiloft gevierd werd van de Zwarten en andere faIpilie Herberg "het Roode Hert" De broers van opa Jan Zwart Trouwpartijen Cafe "de Lindeboom" Cafe "het Tonnetje"
Cafe"deHalveMaan" KLEINE KRONIEK
54
55, 56
57 58 56 59 61 63 64 65 66 69 70 81 82 84 84 88 89 89 90
91 92 93 95
96 97
.
Overleveringen over de verschillende familieleden .. DE FAMILlEZWART Stamhouderslijn Gerard Schut PUTTEN NU Het landelijk dorp van weleer MIJN OUDERS De jeugd van mijn vader Vader gaat werken Invulling van zijn vrije tijd MIJN MOEDERS JEUGD Onderwijs in Putten Naar school "Godsdiensttwisten" Haar vertrek uit Putten HET HUWELIJK VAN MIJN OUDERS
99 101 102 103 104 105 106
108 109
5
Een toevallige ontmoeting Naar Zuilen bij Utrecht Een eigen huis in Amersfoort 1933 MIJN GEBooR1E JAAR Politieke dreigingen
Terugnaar onseigenland Toen al plannen van de annexatie van Zuilen Belangrijke ontwikkelingen in Nederland Mijn ouders huis GEBOREN OP HET ZillLENSE "ZAND" Bevallingen Mijn kleuterjaren De oppas Mijn eerste kinderjaren Achter op de fiets bij mijn vader Kat(ten) als huisdier bij ons thuis Opgroeiend in de La Croixstraat Zelfklusserij TIillIS BU MIJN GROOTOUDERS De weg er Daartoe De route naar het Zwarte Water Geurtjes in het Lauwerechtgebied Hoveniers Bij opoe thuis Bakkersknecht Slapen bij opoe thuis Opsporing verzocht Per fiets naar opa ZEEDIJK NR 13 Fietsenmakershulpje Ome Piet Clientelen Paters en normen liepen de deur plat OOMS EN TAN1ES VAN MOEDERS KANT Theodorus Zwart Johannes Zwart Gerardus Zwart Berendina Termaat-Herni Catharina Venn~i-Herni Hendrika Pauwels-Herni Theodorus Herni OOMS EN TAN1ES VAN VADERS KANT Marie Kronenburg Johannes Kronenburg Martinus Kronenburg Leendert Kronenburg Petronella Kronenburg Abraham Coenraats MIJN VADER EN ZIJN WERK Een 51-jarig diensverband bij Demka De tijd vanaf 1914 Het vormersvak Promotie tot vormersbaas Collega's en collegialiteit Veligheid was ook niet ~les Fabrieksindrukken die me altijd bijbleven Jubilea Ontspanning bij Demka Kinderactiviteiten De eerste gastarbeiders Mijn vader moest bijgeschoold worden
110 112 .
113
115 116
117
119 121
122 123
124 126 127
129 131 133 135 136 138 139 141 143 145 147 149 152 154
155 156 158 159 160
6
MIJN MOEDER
Financiele verdiensten Gepensioneerd Vissen Hobby's Zijn geloof was zijn kracht Zoals ze in mijn leven een grote gespeeld heeft
Ecr~ein~en
161 162 164
.
De vele kennissen van mijn moedcr Moedcr was cr altijd Haar geweldige kookkunst Oliebollen en appelflappen Haar keukentje Haar dagritme Haar vrije tijd Tante Ant Vcrhey Wrnkelen Liefde voor het watcr Altijd zorgzaam HUWELIJKSFEES1EN 25-Jaar getrouwd VAN MIJN OUDERS 40-Jaar getrouwd
165 167
168 169 170 173 174
7
Kroniek van de familie Kronenbun~-Zwart Voorwoord Deze kroniek is door mij geschreven over het reilen en zeilen van de familie Kronenburg over een periode van driehonderdjaar,zo'n tien geslachten. Ik was nieuwsgierig naar de dagelijkse beslommeringen van mijn voorouders,hun afstamming, hun werk en hun sociale leven.Deels heb ik dat terug kunnen vinden in de nederlandse archieven, deels uit gesprekken met mijn ouders en grootouders die veel konden verhalen,verhalen van familieleden en later zijn mijn eigen ervaringen er in verwerkt. Vooral bij de vorige generaties was het sociale contact onderling erg groot,de band van grootouders met hun kinderen en kleinkinderen was hecht hetgeen niet verwonderlijk was,want de armoede was groot en dat versterkte noodgedwongen ook deze band.Men was er om elkaar te helpen en bij te staan in nood.De interesse in elkaars reilen en zeilen was wederzijdig. Ook in de generaties die ik persoonlijk heb gekend bleef dit gevoel lange tijd bestaan maar door de maatschappelijke veranderingen van de afgelopen halve eeuw ende hieruit voortvloeiende ontwikkelingen,waardoor de familieleden zoals alle nederlanders in die tijd,meer en meer een individueler leven gingen lijden,vervaagden het sociale contact onderling. Desondanks hebben wij,mijn vrouwen ik,zoveel mogelijk getracht deze contacten met anderen te blijven onderhouden.Vooral hebben we altijd geprobeerd onze kinderen deze gevoelens over te brengen en het belang van goede onderlinge contacten tussen hun te handhaven. Deze waarden zijn in een gezins- en familieleven van groot belang en uiteindelijk onmisbaar. Het uit een "warm nest" komen,zoals ik dat zelf heb ervaren en hopelijk ook onze kinderen en kleinkinderen ,is de basis voor een goede familieband. Bij het klimmen der jaren komen deze goede herinneringen steeds vaker naar de oppervlakte en heeft bij mij uiteindelijk de doorslag gegeven om deze herinneringen op schrift te stellen, met als belangrijke reden mijn kinderen en kleinkinderen te vertellen over ons reilen en zeilen gedurende ons leven en de geschiedenis van onze voorouders. Soms was er maar weinig voor nodig om zo'n beleefde ervaring op te roepen. 'n Geur,'n geluid of een beeld kon al genoeg zijn om ervoor te zorgen dat je die smaak als het ware weer kon proeven.Of dat je weer kon voelen hoe het ook alweer was om je zevende verjaardag te vieren,een sinterklaascadautje via je grootmoeder te krijgen en om in een strenge winter als jochie te "blauwbekken" tijdens het buiten spelen of in de rij staan voor een paar aardappelen. Het zijn vaak de kleine dingen uit die vervlogen tijden,die vandaag de dag op mij grote indrukken hebben hebben nagelaten.Het zijn juist de kleine,intens beleefde momenten die in belangrijke mate hebben bijgedragen aan wat ik en met mij mijn vrouw tegenwoordig zijn. WIj hebben beseft dat waarden en normen belangrijker zijn dan het najagen van bezit en aanzien.
Utrecht,27 December 2000
9
PERIODE VOOR 1700 De oorSDrone:van de familienaam van Croonenbure:.Kronenbure: Zeer waarschijnlijk is onze familienaam afkomstig van het kasteel Croonenburgh(Kronenburg)dat al in de de 14eeeuwop de op de oever van de rivier de Vecht stond in Loenen. Niet verwonderlijk dat het op de rivierklei van de Vecht stond,want van oudsher betekende Kronenburg: "Hoogte in het veen",enhet omliggende land van het kasteel,het noord-westen van de provincie Utrecht bestond voor'het overgrote deel uit laagveen. Wij zullen geen directe afstammelingen zijn van een van de kasteelbewoners ,hooguit "bastaarden".Maar het meest aannemelijke is dat een van de verre voorouders als ''horige'' of als landarbeider op ofin de directe omgeving van het kflsteelwerkzaam was en als achternaam "van Croonenburgh" heeft aangenomen om Zich
kenbaarte makenen te onderscheidenvan de anderedorpsgenoten.
.
We zullen eens,Zienh~ het kasteel Croonenburg is ontstaan en wat er Zichafspeelde ten tijde van haar bewoners. .. .. , Het kasteel Croonenburgh te Loenen. aan de Vecht Een bijzonder versterkt kasteel was het door ridder Jan van Croonenburgh ge'
stichte Huys te Croonenburgh, waar Zich ook belangrijke voorvallen uit onze vaderlandse geschiédenis hebben afgespeeld. , Als eigenaar van Croonenburgh,later als eenvoudig Kronenburg geschreven,vonden we ook vermeld Willem van Croonenburgh,die in 1345 in de slag bij Stavoren sneuvelde. In het jaar 1540 heeft keizer Karel V op een doorreis van Amsterdam naar Utrecht op Croonenburgh het middagmaal gebruikt. In de eerste helft van de vijftiende eeuw behoorde het kasteel toe aan Anthonis van Aemstel van Mynden,die het van Zijn vader Amelis,heer van :Mynden,Kronenburg,Ruwiel,Engelen en Vlymen erfde. Zijn zoon Anthonis van Aemstel van Mynden,
Het Huys te Croonenburgh in Loenen,aan de Vecht
heer van Croonenburgh liet het op zijn beurt weer na aan Zijn dochter Clementia van Aemstel,diegehuwd was met Frans van Lynden,heer van Hemmen.en bij haar dood in 1597 erfde haar zoon Anthonis van Lynden,Cronenburgh. . .
Het was hier dat Gerard van Velsen op het eind van de Be eeuw,na de bedreven moord op Floris de Vijfde,belegerd en tot overgave gedwongen werd. Na de moord op Floris V zocht Gerard van Velsen met Zijnhandlangers Wlllem van Zaenden,Hugo van Baerland,Willem van Teylingen,Arent van Benschop,Gerrit van Crayenhorst en nog enige anderen er een schuillplaats.Daarom belegerden de Ketlnemers,de Friezen en de Hollanders onder aanvoering van de graafvan Cleve het kasteel en namen het in. '
Genoemde edellieden,behalve Gerard yan Velzen werden onthoofd.Gerard van Velzen,die de voornaamste schuldige was,onderging een geduchte straf en wu naakt in een ton met spijkers door de stad Leiden Zijn
gerold.Hetkasteelwerdbij die gelegenheidinhetjaar 1296met de grondgelijkgemaakt.
..
Op deze plaats moet reeds vroeger een ander kasteel hebben gestaan. Nadat Croonenburgh was herbouwd,is het in 1374 opnieuw door de Utrechtsen verwoest. De kastelen Cronenburgh en Loenersloot~esloot) werden in 1672 door de Fransen veroverd. In 1672 vluchtten veel bewoners uit het gehucht Kranendonk bij Maarf"eeze(NB) voorde Fransen naar Zuid-Hol/andKranendonk betelçende in het oud-nederlCllJds:zandige opduiking in hef.veen
10
Het kasteel Croonenburgh te Loenen was met niet het enigste kasteel met die naam in NederlandEr waren in die tijd meer adelijke buiten/mizen die de naam Kronenburg droegen. Castricwn, Wzjk enAalburg en Maasbommel waren eveneens plaatsen waar een buitenhuis met de naam Kronenburg stond. Het zal dus goed mogelijk geweest zijn dat onze verre voorouders de 1'l{lamovergenomen hebben van het /mis in Wzjk en Aalburg of dat in Maasbommel, temeer omdat de oudste voorouder Willemijnye Paulusz van Croonenburgh rond 1700 in Vianen woonde,provincie Zuid Holland. In verband met de roerige tijden in 1672 nabij Loenen is het maar goed dat de familie pas rond 1700 vanuit Vianen naar Abcoude zijn vertrokken,het was daar toen wat rustiger. . Cronenburgh was op verzoek van de veldmaarschalk Johan Maurits van Nassau versterkt door werklieden uit Loenen en bezet door de stad Amsterdam met twee compagnieen onder bevel van de kapiteins J.Bouwman en Cornelis Witsen,tezamen ongeveer 200 man sterk. Tijdens de inval van de Fransen werd er hier verwoed gestreden.Men hoopte de Fransen te Utrecht te blokkeren en de toevoer van hooi en turf te verhinderen. Tevens was daarmee de Nieuwersluis beschanst en bleefmen meester van de Rondevenen.Tegen de 1500 Fransen en Zwitsers(andere bronnen spreken zelfS van 3000 man)konden deAmsterdammers,die bovendien gebrek aan munitie hadden,niet op.De hertog van Luxemburg bestookte met artillerie op 1 Augustus 1672 de beide kastelen en richtte zwaar geschut op Croonenburgh.Het dak werd flink getroffen,maar de verdedigers gedroegen zich zeer dapper en begaven zich tenslotte naar de kelders om vanuit de vensters de vijand te beschieten.Kapitein Bouwman meende dat langere tegenstand onmogelijk was en wilde met de Hertog van Luxemburg(toen gouverneur van de provincie Utrecht)onderhandelen.Dit was echter niet naar de zin van Witsen,die van geen overgeven wilde weten en de poort gesloten hie1d.De soldaten gehoorzaamden echter Witsen niet meer en smeten hun geweren neer toen zij van de Fransen hoorden dat het kasteel was overgegeven en ze opgehangen zouden worden als ze de strijd niet staakten.De Fransen zelf hadden minachting voor de laffe houding van kapitein Bouwman en hoonden hem zodanig dat hij van verdriet stierf.De vijand liet het slot opblazen.Ook Loenersloot ging verl
Het kasteel Croonenburgh is bekend van verschillende,niet alle even nauwkeurige,afbeeldingen. Het was opgetrokken volgens het gebruikelijke schema:een door een gracht omringd binnenplein,aan drie kanten afgesloten door muren met kantelen en aan de vierde zijde,de oostkant,een woongedeelte.Eèn brug verbond het eigenlijke slot met de buitenhof:Het kasteel bleeftot 1672 verdedigbaar~Indat jaar werd het,zoals eerder vermeld.door de Fransen belegerd en ingenomen.De hierop volgende verwoesting schijnt nogal te zijn meegevallen.Op een afbeelding van Rademaker uit 1676 kwamen nog verschillendedelen van het middeleeuwse gebouw voor,onder andere de brede;hangende hoektoren.Blijkbaar was herstel van de öude toestand gedeeltelijk mogelijk geweest.De torens en muren om het voorplein,die geen militair belang meer hadden bleven in de ruïne
11
liggen,zoals de gravure van Rademaker ons laat zien. Toen het slot in 1710 in andere handen overging en het van de residentie van het adelijk geslacht van Lynden veranderde in een buitenverblijf van de rijke Leidse patricier Adriaen Wittert van der Aa,liet deze het huis grondig restaureren en moderniseren.Het hoofdgebouw links verloor zijn hoofdtoren,het kreeg vensters met kruiskozijnenen ,werd versierd met een stoep en pilasters langs de voordeur in de stijl van die tijd.Boven de deur werd een uurwerk aangebracht,bekroond door een "tympaan"( een driehoek).Het dubbele gebouw rechts bleef in hoofdzaak ongewijzigd. Blijkens de stijl waren de ramen ervan al in de late 17eeeuwvergroot.Alleen nieuwe schoorsteenbekroningen in de gebruikelijke piramidevorm werden aangebracht.De orientatie met het ftont naar de Vecht en de achterzijdenaar de weg bleefbehouden.In tegenstelling tot andere kastelen aan de Vecht schijnt bij Croonenburgh na de verandering in 1710het stedelijk element,zo niet overheersend,dan toch evenwaardig aan het middeleeuwsekasteelkarakter geweest te zijn. In 1837 viel Croonenburgh in slopershanden. In de geschiedschrijving wordt Croonenburgh beschreven als gelegen ''te midden van bekoorlijke wandelpaden",die echter na het afbreken van het huis in akkerland werden veranderd.Het kolfSpel stond op het slot Croonenburgh altijd in hoge ere,tot 1830 was er elk jaar een groot kolffeest,waarbij de inwoners van Loenen op appels werden getrakteerd. Van het huis is niets meer over dan de grond,waarop de omtrek van de fimdering nog duidelijk is aan te wijzen. Zie voor de moord op Floris de Vijfde in 1296 het verhaal dat ik bewaarde onder de naam: 'De eedgenoten van Krooneflburg"geschreven door ene Placidus en gepubliceerd in de Katholieke Illustraties,2(/, jaargangen uitgegeven in 1886/1887. (zie map nr. 1 Kroniek van de familie Kronenburg).
12
Bewoners van het kasteel Kronenburg:(Croonenburg:h)te Loenen aan de Vecht vanaf 1122 tot 1893 1122
Jan van Croonenburgh
1296
Stichter van het kasteel
In 1296(na de moord op FlorisV,graaf van Holland en zoon van Willem TI) wordt het kasteel met de grond gelijk gemaakt.In het zelfde jaar wordt het echter weer herbouwd.
1308 Splinter van Loenersloot betaalt 4 pond en 5 schelling voor 10 morgen land te Croonenburgh en 11 pond voor 20 morgen land "bi Croonenborgh". 1342-1343
In de archieven wordt "den Hoflande tot Cronenborgh" genoemd.
1345
Willem van Croonenburgh
Hij sneuvelt in 1345 in een slag bij Stavoren.
1354
Dirck Claeszoon van den Geyne (noemt zich in dat jaar Dirk van Kroonenburg)
Wordt" kastelein" van het kasteel Kroonenburg en is een neefvan Hertog Willem V en is waarschijnlijk de stamvader van het geslacht (van) Kroonenburg.
1362
Willem van Croonenburgh Gongere broer van Dirk)
Erft het kasteel van Dirk van Croonenburg. Trouwt in 1362 met Lijsbeth van Heemskerk. In 1386 kreeg Willem een vergoeding voor de schade aan het kasteel veroorzaakt in de Utrechtse Oorlog.(1374). In 1396 streed Willem met 2 zoons tegen de Friezen.
1374
In 1374 wordt het kasteel door de Utrechtenaren verwoest,onder het bewind van de Bisschop van Utrecht,Arend van
Hoorn.
1397
Jan van Croonenburgh
In 1397 geeft de graaf van Holland kasteel Kroonenburgh in leen ~ Jan van Kroonenburgh,zoon van WIllem van Kroonenburgh en Lijsbeth van Heemskerk.In 1404 was Jan van Kroonenburg lid van de grafelijke raad en in 1411 werd hij ''tresorier'' Utrecht en het Sticht worden ~gevallen
doqrde hertogWillemV.
.
De Bisschop van Utrecht sluir ~ overeenkomst met Albrecht van BeiWfP, waarin wordt bepaald dat de B1~~~op
13
kasteel Kroonenburg mocht afbreken om verdere last met Willem V te omzeilen. Onbekend is ofhet kasteel inderdaad is afgebroken. In 1374 stond er in ieder geval een kasteeL 1453
Hendrik van Kroonenburgh ('jonge''),neefvan Amelis van Mynden
1494
Amelis van Mynden(kleinzoon van Mynden)
In 1453 koopt Amelis van Mynden het kasteel van Hendrik van Kroonenburgh. Amelis van Mynden,heer van Loosdrecht, .
Oucoop,ter Aa en Loenen beleende het kasteel Kroonenburg.
Anthonis van Kroonenburgh
Na de dood van Amelis van Mynden erfde zijn zoon Amelis Loenersloot en zijn andere zoon Anthonis Kroonenburgh de gerechten Loenen en Loosdrecht.Karel V bezoekt tijdens een bezoek aan Nedersticht,op weg naar Utrecht, kasteel Kroonenburgh.
1578
Frans van Lynden
In 1578,via het huwelijk van Frans van Lynden'en Clementia van Amstel en Mynden,komt het kasteel in het bezit van het geslacht van Lynden.
1597
Anthonis van Lynden
Jonkheer Anthonis van Lynden(zoon van Frans van Lynden) erft Kroonenburgh.De Heren van Kroonenburgh bleven in de 1'r eeuw Rooms-Katholiek ondanks de Hervorming.
1672
1710
Kasteel Kroonenburgh wordt door werklieden uit Loenen versterkt,in opdracht van Prins Johan Maurits en vervolgens door 200 soldaten uit Amsterdam bezet. Na de bezetting door de Fransen wordt het kasteel deels ontmanteld Adriaen Witlert van der Aa
In 1710 verkoopt Anthonis van Lynden de ruïne aan de Leidse patricier Adriaen Witlert van der Aa.Hij laat het kasteel verbömven tot een fraai buitenhuis.
Dominicus Franciscus van Cammingha (afStammeling van de heren van Ameland)
De weduwe van Witlert van der Aa, Anna Maria Moens hertrouwt met Dominicus van Cammingha.Tot 1754 blijft Kroonenburg in bezit van de familie Moens.
1754
Ijsbrand Balde
In dit jaar wordt het kasteel voor fl.160.000,-verkocht aan de Amsterdamse bankier Balde.Hij noemt zich Kieft Balde en was getrouwd met Nicola Geertruy Smissaert,zij overlijdt in 1795.
1786
Sophia Johanna van de Poll-Balde
Zij erft Kroonenburg en verkoopt het aan
14
mr.Jacobus Henricus van Reenen.Deze overlijdt in 1793 en de erfgenamen verkopen het aan mr.Gerard van den Burgh voor fl.ll0.000.-. 1803
Gerard van den Burgh
Eigenaar. Daarna wordt W.HGompertze eigenaar.
1824-1837
Dubois
Eigenaar liet het kasteel,uit woede voor het afgewezen worden als burgemeester van Loenen,grotendeels slopen.
1893
Jkvr.Paulina Gerardina Strick van Linschoten
De erfgenamen vanjhr.mr.c.c.J.van Reenen verkopen de voormalige ridderhofstad aanjonkvrouwe Paulina Gerardina Strick van Linschoten.zij laat het na haar overlijden na aan haar man mr.Ernst van Beusekom te Loenen. De heerlijkheid bleef in het bezit van de familie van Reenen en wel aan jhr.mr. Jacob Hendrik van Reenen,wiens enige dochter trouwde met jh.mr. W.Mde Brauw.
Van het huis is niets meer over dan de grond waarop het heeft gestaan en waarop de omtrek van de fimdering nog duidelijk is te zien.
'"'7f~~ , ,I
' Jeccd.
EV. VELDE. i.P.B&pe"f,.i!,h~.
t>(cu.
"
~.~.
--;;;=.--~.
-':
~-~
c
~-~._.'
...
(~~
;" \. h
ii., i I <
~
r ~ I,
~. ~.
Het platteland in die tijd
15
PERIODE 1700-1800 VOOROUDERS VAN VADERS KANT Voorouders in Abcoude rond het iaar 1700 Voor zover ik heb la.mnenteruggaan in de tijd stammen onze voorouders afvan hardwerken de landarbeiders uit de 17eeeuw.Nederland was voor een groot deel agrarisch gebied en voor deze groep kostwinners was er in die tijd werk genoeg. . Al voor het bestaan van officiele familienamen in 1811,een besluit van Napoleon die alle nederlanders verplichtte een familienaam aan te nemen,hadden onze voorouders al een welklinkende familienaam,namelijk van Croonenburgh. Als de oude bronnen ons niet bedriegen Stamt onze familietak afvan bewoners bij een van de kastelen of buitenplaatsen die de naam Croonenburg(h}droegen. Gezien het woongebied van de Kronenburgers komen daar drie huizen voor in aanmerking,namelijk het eerder beschreven kasteel Kroonenburg bij Loenen, maar mogelijkerwijze ook de huizen in Maasbommel of Wijk en Aalburg. Kortsluiting met een tak Kronenburg uit Langbroek,Provincie Utrecht of een tak uit Zuid-Holland,mogelijk uit Brabant zal daar nog duidelijkheid over moeten brengen. Inmiddels is wel gebleken dat er naast de twee Utrechtse takken en ook nog een Amsterdamse,een Rotterdamse en een Friese tak bestaan. Gedurende het uitzwermen van de verSchillende generaties is de naam (van) Het oude kasteel Croonenburg zoals dat te zien was vanaf Croonenburg meerdere keren ,hetzij de oude Rijksstraatweg van Utreet naar Amsterdam door de betrokken geestelijkheid bij geboorteaangifte en een huwelijksvoltrekking of de diensdoende schout verschreven of verbasterd tot Kronenburg. Een of andere vorm van legitimatie was in die tijd nog niet aan de orde,laat staan een indentiteitsbeWijszoals nu gebruikelijk is. Toen Rijk Kronenburg in 1796 vanuit Abcoude naar Bunnik vertrok liet hij zich daar inSchrijven onder de naamKronenburg,al hoewel hij bij zijn doop in Abcoude door de plaatselijke pastoor geregistreerd werd als Richardus van Croonenbur.g. In ca. 1845 heeft een van zijn zoons Henricus,bij vonnis van de Arrondisementsrechtbank te Utrecht:,de familienaam officieel in Kronenburg laten veranderen.Dit gebeurde bij de geboorteaangifte van een van zijn kinderen.In ieder geval heetten we vanaf die tijd Kronenburg,naar mijn bescheiden mening 'mmder ftaai dan de
oorspronkelijkenaam:(Pauwe1ze} van Croonenburgh.
'
Rond 1730 vertrokken de meeste kinderen van Willemijn1jePaulusze van Croonenbtirg vanuit Vianen naar
Abcoude.
.
.
Waarschijnlijk was er daar meer werk in het veengebied waar veel boeren woondèn.Ze trouwden daar en kregen kinderen ,waarvan stamhouder Richardus(Rijk} er een van was.Hij zou later naar Bunnik vertrekken. Iets over de geschiedenis van Abcoude Zoals gezegd,woonden er rond de eeuwwisseling veel nazaten van de Croonenburgers in Abcoude,een klein agrarisch dorp tussen Loenen en Amsterdam,doorsneden door de riviertjes de Angstel en het Gein. Abcoude is volgens de bronnen in 1085 ontstaan als nederzetting in een laag gelegen en moerassig veenlandschap.Nu ,in 2000 bestaat Abcoude dus zo'n ruim 900 jaar en is het landschap van vroeger veranderd ineen
16
groen,agrarisch weidelandschap. In ca. 1100 werd er een begin gemaakt met de ontginning,afwatering en bewoonbaar maken van dit natte veengebied.De eerste bewoners drongen het gebied binnen via de vele stromen en stroompjes in het veengebied en werden de eerste schamele boerderijen gebouwd.
De toenmalige Bisschop van Utrecht, grootgrondbezitter van het eerste uur, speelde een grote rol bij het afbakenen van de gebiedsgrenzen.Pas in de 12eeeuw werd de macht van de bisschoppen minder. Omstreeks 1100 werden de heren van Amstel uit naam van de bisschop belast met het bestuur van dit gebied. In de 13eeeuw echter keerde de roemruchte Gijsbrecht van Amstel als leenheer zich fel tegen de bisschop en braken er roerige tijden aan.Gijsbrecht bouwde in die tijd het kasteel Vreeland en raakte als buurman in conflict met graaf Floris de Vijfde van Holland met als gevolg dat hij een groot gedeelte van Amstelland aan Floris kwijtraakte. Het gevolg was,zoals we vroeger op school alleerde,dat Floris V door Gijsbrecht en een aantal trawanten in 1296 werd vermoord. In een vervolgartikel in de Katholieke Illustratie 1886 dat in mijn bezit is,wordt in een geromantiseerd verhaal onder de titel "Eedgenoten van Kroonenburg ",geschreven,door ene Placidus,dit complot beschr.even.
L=ul-JW~§m, aan":Jmn,u ,k 'Plaatsen en Jf'!}'sm y<= UTRECHT tot adn }JUYDEN.
III
6'art, 1"',;:at Mir k .{,~ dJ{.w=J 'iJ,/,,,u UTIU;CHT .'T'4'"~ aMUYD.E,
We belanden in 1380 waarin de eerste heren van Abcoude het gerecht Abcoude beheren en het kasteel Abcoude bewonen.Tegen het eind van de Be eeuw dient zich een Heer van Abcoude aan als Zweder,lid van da family van Zuileri,ene Suederus de Apekewoude (Abcoude),zoon van Zweder van Giselbert van Sulen.De zoon Zweder noemt zich afwisselend Zweder van Zuilen of Zweder van Abcoude. In het conflict met Gijsbrecht van Amstel,zijn buurman,wordt zijn kasteel in li74 verwoest. Het Abcouder Slot was niet meer. De verdere Heren van Abcoud~ hadden naast Abcoude nog ettelijke andere bezittingen en stichtten kloosters en gasthuizen,zoals het klooster Nieuwlicht te Utrecht,waaraan de Utrechtse Nieuwlichtstraat nog herinnert. De laatste Heer van Abcoude was Jacob van Gaasbeek,daarna stond het gerecht van Abcoude in 1459 weer rechtstreeks onder de Bisschop van Utrecht. Het dorpsl~ven in de lSe eeuw Niet alleen in Abcoude maar in de gehele
De oude Vechtstroom naar Muiden
17
middeleeuwse maatschappij was het leven buiten de grote steden voornamelijk agrarisch gericht De boeren in Abcoude hadden een gemengd bedrijf en er waren zowel akkerbouwers als koehouders.Een splitsing op die bedrijven was er nog niet.Het vee werd gehouden voor vlees,melk en huiden en vooral als producent /":;'': , ,., van mest voor de akkers.l-Jetgrootste deel van >;:;.~~ de dorpse bevolking bestond dan ook uit boeren '-~;fen hun knechten
en meiden.
./
1
V
'J "
Er was maar een kleine kern van ambachtslieden en andere dienstverleners voor de noodzakelijke levensbehoeften. Broodbakkers,wagenmakers,timmerlieden, mandenmakers,kleermakers en niet te vergeten herbergiers,die er vaak een nevenfunctie op na hielden .
,..~. .. """'.-(:
, '1
Bij mijn stamboomonderzoek stuitte ik op kasteleins die het zelfs tot burgemeester hadden geschopt, vroedvrouwen die daarnaast als turfmeester optraden en haarsnijders(k:appers) die het vak van plaatselijke arts uitoefenden en te hooi en te gras de nodige aderlatingen verrichtten. Toch wel belangrijke figuren in de dorpsgemeenschap waren ook de (beurt)schippers die de plaatselijke agrarische producten afVoerden naar de steden.
Door de ontginning,ontwatering en bemaling in de ISe eeuw zakte het veen en werd minder geschikt voor de akkerbouw,zodat in de 17eeeuw meer de aandacht op de veeteelt kwam te liggen waardoor boter en kaas de belangrijkste producten werden. Tijdens deze omschakeling veranderde het veenlandschap in uitgestrekte weilanden,doorsneden door weteringen en sloten die regelmatig op de juiste diepte werden gehouden door baggermannen,een beroep dat wat later ook in onze familie opduikt. Op de boerderijen werd het werk in de veeteelt ook minder arbeidsintensief dan in het gemengde bedrijfvan eerder.Hierdoor trokken ook meer overtollige arbeidskrachte naar de grote stad of naar dorpen waar meer werk was. Om die reden zal Rijk van Croonenburg waarschijnlijk op 26-jarige leeftijd richting Utrecht zijn vertrokken om uiteindelijk in Bunnik neer te strijken Te voet zal hii langs de Amstel en het stroomgebied van de Vecht of meeliftend op een boerenkar en mogelijk overnachtend bij een boer in het hooi Utrecht en uiteindelijk Bunnik bereikt hebben.Daar verhuurde hij zich bij een Bunnikse boer als daggelder. Daar zou hij zijn hele leven blijven,trouwde in 1796 met Maria Elberse en kreeg acht kinderen waarvan er een aantal op jonge leeftijd zouden overlijden. ..
k'rr
'
18
Het
werk op de toenmalige boerderijen was zwaar en intensief en er werden lange dagen gemaakt,van
zonsopkomst tot zonsondergang.Maaien,hooien,melken en mest uitbrengen was puur handwerk, waarbij voor vervoer de os en het paard als krachtbron werden gebruikt.Omdat paarden op het moerassige veengebied meer voldeden dan de zwaardere ossen, werden ook in Abcoude meer paarden gebruikt. Het nadeel van paarden was wel dat ze in de winter hoogwaardig voedsel nodig hadden zodat de meeste boeren voor de winter hun paard kwijt wilden en ze verkochten op de Abcouder paardenmarkt die in dietijd al op de laatste donderdag in Augustus werd gehouden. In 1523 had Karel de Vijfde deze gespecialiseerde markt ingesteld
De;boerin had in die tijd de zorg voor de vervaardiging van boter en kaas.Dat was beter houdbaar dan de melk om over toch wel grote afStandenper brik(paard en wagen) naar de markten te vervoeren.Tot ver in de 20eeeuw gold deze kaasbereiding nog steeds als nevenfimctie voor de boerin, maar later meer geautomatiseerd Toen speelde de handbediende karnton,een stuk gereedschap dat in de 14eeeuw vanuit Frankrijk en Vlaanderen was overgewaaid,een grote rol. Om de houdbaarheid van boter en kaas te vergroten werden deze producten in ruime mate gezouten. Naast het eigen vervoer naar de omliggende markten speelde ook de plaatselijke beurtschipper een grote rol voor vervoer naar Utrecht en Amsterdam en vandaar bracht hij weer andere benodigde zaken mee terug die niet in het dorp voorhanden waren,alsmede het nieuws uit de grote stad.
f' '
11
6ED fr\IE (Je",
11°0:
AT$RHW f"0.illowma1m
ii1OI
,
Q
q
I
0
Gg
a
(
0
Plattegrtond van een boerderij in de 17e eeuw
ti' "
t -I
-~~'jS"
",.
1r-,-.~
" . .--:-~
~~-
ft. K.rQMNn&495
Gezicht op Abcoude in het jaar 1730
19
,
De grondverdeling in Abcoude Jacob van Gaasbeek,de laatste Heer van Abcoude,was een van de grootste grondbezitters van Abcoude en bezat in 146 morgen land,5% van het totaal aan bouwgrond. De grootste grondbezitter was echter Dirk van Maarsen, hij bezat in die tijd 153morgen ofwel 130 hectare. In dat jaar waren de bezittingen van de kloosters,kerken en kapittels ook niet te verwaarlozen,zij bezaten samen 219 morgen land dat neerkwam op 7,5 % van het totaal aan landbouwgrond. Ook een invloedrijk heer uit Leiden,ene Boudewijn van Zwieten,bezat 45 morgen land en was tevens heer van . het kasteel Loenersloot(Loenresloot). In 1435 beleende hij deze ridderhofstad en het bleef in de fumilie tot in 1515 Dirk van Zwieten het huis verkocht aan Amelis van Aemstel van Mynden.Het kasteel bestaat heden ten dage nog,compleet met een 13eeeuwse,rond gekanteelde toren. Een gemiddelde bedrijfsgrootte van een boer of pachter in die tijd bedroeg 19 morgen land ofwel iets meer dan 16 hectare.
!F'i
Landelijke rust in het veenweidegebied
Rechtspraak in het dorp Een belangrijk persoon in zo'n dorpsgemeenschap in die tijd was de Schout.Hij vertegenwoordigde het gezag van de kasteelheer,het Kapittel of de Bisschop. Hij was voorzitter van de gerechtszittingen en zorgde voor de uitvoering van de uitgesproken vonnissen,inde de plaatselijke belastingen en boetes.Dat laatste vormde
" ,Ij
./ fi$
~
een salaris dat hij zelf mocht houden. Zijn helpers,meestal 7 in getal,de schepenen genoemd, ,<'~r'::~' . -'~ warenvertegenwoordigers vanuit de zogenaamde "7.?t;-{? (' I1 t. ~('t""'\ itC ~ .~~ / I/I/, . :., J il burenvergaderingen die mede betrokken waren bij' , ;'':b&:: '~,:y ., '~m l!J de rechtspraak.
Het college van schepenen werd meestal gevormd door de zogenaamde notabelen van het dorp. Hierin vond je beroepen terug als bode,met de nevenfimctie als chirurgijn,vleeshouwer,wagenmaker of beurtschipper.Kortom,lieden die een wat meer belangrijke status in de dorpsgemeenschap bekleedden. Een klein aantal koehouders(meestal grote boeren) maakten ook wel deel uit van dat wettig gezagscollege.De meesten waren echter wel analfubeet, maar de schout was de schrijfkunst wel machtig en hij was tenslotte de belangrijkste van het koppel.
.~ ,/I
"':"
"
.1,/:"::"
- ':
,
1 .. .~---":"-:-'.~.ry-" .
Abcoude aan de Utrechtse Trekvaart in 1667
In de oude huwelijksakten die ik van onze familie gevonden heb,prijkt onder deze officiele stukken de zwierige handtekening van de plaatselijke schout, juweeltjes van schrijfkunst. Voor de Rooms-katholieken gold dat ze behalve in de kerk ook verplicht waren voor het Gerecht te trouwen.
De positie van de Kerk rond 1700, De Rooms Katholieke kerk was in de Middeleeuwen een van de belangrijkste pijlers in de samenleving.
Handtekening van de Schout van Vianen
'=
:~.
"-9<-
20
Het kerkgebouw torende al van verre boven de veelal houten huizen uit en bepaalde vanuit het omliggende polderlandschap de 'skyline" van het dorp. De kerkklokken werden niet alleen geluid om de kerkelijke diensten aan te kondigen,maar lieten hun geluid horen bij branden, de komst van zwaar weer of een naderende vijand. In de kerk werd niet alleen gepreekt en missen opgedragen,ook de belastingen werden er door de wereldlijke autoriteiten afgekondigd.zelfs de verkoop van een stuk land met de geboden som geld moest in de kerk bekend gemaakt worden. Voor de doop-,trouw-en begrafenisplechtigheden was de kerk vanzelfsprekend de enig aangewezen plek,hier werden de gegevens voor ons latere stamboomonderzoek zo goed en kwaad als het ging door de plaatselijke geestelijkheid vastgelegd. Voor de overledenen werden er zielemissen opgedragen maar ook hierbij speeldende rangen en standen. .
! I
'-'
~'
I
van de gemeenteeengroterol.Mindermet aardse
:
rijkdom en goederen toebedeelden moesten het doen met een erg korte vermelding op de 'memorierol' die vanaf de preekstoel werd afgelezen. . De meer gegoede parochianen betaalden tijdens hun leven al voor zielemissen die voor langere tijd werden gelezen.
~
De Hervorming in het gewest Holland,waarbij de Rooms Katholieke godsdienst in 1573 werd verboden, heeft gezien de verdere ontwikkeling van het geslacht Kroonenburg weinig invloed gehad,althans voor onze familietakAndere gevpnden takken gingen over tot de Nederlands Hervormde kerk.Generaties lang bleven ze in onze familie Rooms-Katholiek. De Abcouse katholieken hebben zich tegen de druk in weten te handhaven.Vanaf 1672 werd de uitoefening van het katholieke geloof gt;doogdmaar de volgelingen behielden nog lange tijd een tweederangspositie,hetgeen bleek uit het feit dat hogere fimcties in het maatschapelijk leven alleen aan de hervormden waren voorbehouden. En daar was de plaatselijke schout er natuurlijk een van. Hij werd door de plaatselijke predikant regelmatig te hulp geroepen als er weer een pastoor,ondanks het verbod van de overheid,een mis had gelezen. In hetzelfde jaar 1672 werd bij de inval van de Fransen de kerk van Abcoude in brand gestoken,waardoor de katholieken godsdienstoefeningen in huiskamers of schuren moesten laten plaatsvinden. Buitenplaatsen zoals ridderhofsteden en "heerlijkheden" Zoals al eerder verteld bestond er in de middeleeuwen het gebruik bij de gefortuneerde stedelingen om hun geld in grond te beleggen. Langs de rivieren in het Utrechtse verrezen kapitale herenhuizen,kastelen en andere buitenplaatsen. Bekende "optrekjes" waren,behalve de al eerder gegenoemde kastelen Vreeland,Abcoude en Loenresloot,het kasteel Zuylen,Nyenrode ,Gun-
---
-~-::F:..;;-'
/"
Gezicht op de kerk van Abcoude in 1747
,
.
~
Het geestelijk woord vanaf de kansel
21
thersteyn en Goudestein"allen in het stroomgebied aan de Vecht. In 1662 was in Abcoude 60% van de grond in bezit van eigenaren die niet in Abcoude woonachtig waren. Ook hier bouwden ze fraaie buitenverblijven, verbouwden ze bestaande boerderijen tot dit doel. Geleidelijk aan gingen deze "Heren" zich meer voor het boerenbedrijf interesseren. Tot in lengte van jaren hebben deze grootgrondbezitters ontegenzeggelijk voor veel werk van de plaatselijke arbeiders gezorgd waar weliswaar een karig dagloon tegenover stond.
Boeren in de 17"eeuw In deze periode was de economische pqsitie van de boeren vrij gunstig ten opzichte van de voorliggende eeuwen. Er was een ruim
~et~Nedmor~~eren~kaasw~~ Amsterdam voor een belangrijke afuemer was. Op de boerderij~ waren wat technische verbeteringen voor de productie merkb~. In plaats van een gewone karnton kwam de "wipkarn" in gebruik waarbij de polsstok verbonden was aan een buigzame lat die aan de zoldering van het achterhuis bevestigd was.Zo hoefde de boerin of de meid alleen maar met een touw aan de vrijhangende lat te trekken waardoor de karnpols op en neer bewogen werd. Ook werden er wel honden of p~den ingezet om de karnpols in beweging te brengen. De vroeger gebruikte houten melkemmers,die moeilijk schoon te houden waren, werden vervangen door koperen emmers en kannen hetgeen ook weer verbetering betekende voor het koel houden van de melk.
1
/1,1 I I
/
;oo/,s-stok..
\\\~
Traditionele karnton
De ridderhofstad Loenresloot
22
Desondanks was het bij deze veeboeren beslist geen en rozegeur maneschijn. In de 18eeeuw vormde de veepest een ware plaag.Tengevolge van drie epidimieen ging 2/3 van de totale nederlandse veestapel verloren.In 1713 trof de veepest het dorp Abcoude,er sûerven dat jaar 2339 koeien en erwerd door de Staten van Utrecht verzocht maatregelen te nemen. Aan de ziekte gestorven beesten werden in sloten gegooid wat een enorme stank opleverde en niet bevordelijkwas voor het stoppen van de epidemie.Er kwam inderdaad een maatregel die dit verbood en in het vervolg moesten de kadavers met huid en haar begraven worden en met 3 voet aarde worden bedekt.Plaatsen waar koeien werden begraven werden met een sloot omgeven en er werden bomen geplant om aan tegeven waar de "krengen" zich bevonden.Op deze manier ontstonde de zogenaamde ''pestbosjes'' die behalve in Abcoude ook elders in het veenweidegebied nog overal voorkomen. In het jaar 1744 sloeg de ramp weer toe maar in de periode 1737-1815 werden de koeien mondjesmaat ingeent met levend virus waardoor het vee immuun werd en gevrijwaard bleef voor dit soort rampen. In 1799 was er een wet ter voorkoming en bestrijding van de runderpest. In deze woelige tijden leefde Paulus van Kroonenburg in Abcoude en werd er in 1770 zijn zoon Richardus(Rijk) van Kroonenburg geboren nadat hem zes zusters waren voorgegaan.Rijk was het een na laatste kind uit een gezin van acht kinderen en waarin een zuster Lamberta maar een paar jaar leefde. Alleen de sterken overleefden in die ûjd want behalve de epidemieen die het vee teisterden werd de bevolking in die dagen niet gespaardCholera,typhus en kraamvrouwenkoorts sloegen behoorlijke gaten in de familiesamenstellingen. Rijk van Kroonenburg had het in ieder geval gered en trok als 26-jarige jongeling naar Brumik om daar zijn geluk te beproeven. In het jaar van zijn vertrek in 1796 trouwde hij daar met een meisje uit Zeist,Maria Elberse. Als daggelder kon je gemakkelijk van de ene op de andere dagje baas verlaten,een arbeidscontract gold toe nog niet.
Een heilig bezit in die dagen,de koe!
23
DE BUNNIKSE TIJD IN 1800 We voll!en onze voorouder Richardus(Riik) van Kroonenburl! vanuit Abcoudenaar Bun:nik Evenals Abcoude was ook Bmmik een agrarisch dorp onder de rook van Utrecht.fu het jaar 777 wordt Bmmik al genoemd als landbouwnederzetting aan de Kromme Rijn.Van de ge tot de l2e eeuw is er over Bmmik weinig bekend;maarzeker is dat-vanaf de He eeuw, evenals dat in Abcoude gebeurde, de Kapittels(kerkelijke örganisaties) en de Bisschop van Utrecht de ontginning in gang zette.
Bmmik grensde nagenoeg aan Zeist,vandaar dat Rijk Kronenburg in 1796 waarschijnlijk in Bmmik zijn bruid Mária Elberse als dienstbode of boerenmeid heeft ontmoet. fu hetzelfde jaar trouwden ze en woonden in het begin aan de Dwaalakker in Bmmik.De naam van dit adres doet vermoeden dat het om een armoedig daggelderswoninlge ging,maar'ze hadden een dak boven het hoofd. Ze kregen in een tijdsbestek van 21 jaar 11 kinderen,waarvan er de eerste vijf al jong overleden.De laatste zoon,Henricus(Hendrik) werd een van onze stamhouders en zou via Vleuten IHaarzuilen naar Utrecht. vertrekken.
~jJN«llCys:. Het oude wapen van de de gemeente Bmmik
Volgens het boek "Bunnik" van Henk Reinders op pag.1 08 woonde Rijk Kroonenburg in 1805 aan deLangstraat
nr.54 inBunnik.ln1830overleedde weduweMariaElberseinhet huisLangstraatnr.39 aldaar.
"
In 1540 ontstond het Gerecht Bmmik en werd er een schepenenbank opgericht die samen met de schout het wettelijk gezag uitoefende.Tot ca. 1100 was Bmmik over water goed bereikbaar,via de Kromme Rijri;een brede rivier die vanuit het oosten tot Wijk bij Duurstede stroomde en vandaar noordelijk om de stad Utrecht heen náar Katwijk aan Zee liep. . Later werd de rivier verplaatst door de stad Utrecht heen en tenslotte gold de Kromme Rijn uitsluitend als waterverbinding met
Utrecht.Ook over de weg was Bmmik vanuit Utrecht goed bereikbaar,als de weg tenminste'
~ ",
.,...
.,'~
"
0'
~
~.. ~.A,
niet doorveleregenvalin eenmodderpoelver-~..è,:_".;-::anderde. ' I "/' In het jaar 1765 en ten tijde dat Rijk Kronen- " burg daar woonde,bedroeg het inwonertal ongeveer maar 500 personen, waarvan het grootste deel katholiek was.
--~ . '~~f-
~
.~,
Openbaar vervoer per trekschuit maar dan wel.
allectl voor de welgestelden'
'Y
De oude molen op de Arisbrink te Bmmik in 1796
~"~~ .-,..c"'''",.
T
'~',
~~
~,,~
..
: --.;;
24
De Rooms Katholieke kerk in Bunnik Tot ca.1200 behoorde Bunnik tot de kerk van Zeist,maar rond dat jaar werd Bunnik een afzonderlijke parochie.Ondanks het verbod van de Staten van Utrecht tot openlijke uit~fening van het Rooms Katholieke geloof in 1850,bleven de pastoors hw diensten uitoefenen.De bevolking bleef nagenoeg geheel katholiek en zo
ook de schepenen.
.
In het begin van de 18eeeuw kwam er een schuilkerk in Bunnik,een boerenschuur die van 1716 tot 1845 dienst deed.Hierin zullen dus ook Rijk Kronenburg,die inmiddels'zijn achternaam veranderd had vari van Kroonenburgh in Kronenburg,en Maria Elberse getrouwd zijn. Van 1580 tot 1848 gold de Hervormde kerk in Nederland als staatsgodsdienst en degene die daar geen lid van waren,werden nog steeds uitgesloten van openbare fimcties.Ten opzichte van de Katholieken was er openlijke discriminatie en aan het eind van de 16eeeuwen het begin van de 17eeeuw traden er scheuringen op binnen de families,waarbij gezinsleden overgingen tot de Reformatie. Wie als katholiek arbeider was geboren zoals Rijk Kronenburg,bleefkatholiek arbeider en koos voor een huwelijk met een dochter van katholieke ouders.Dat gold voor de meeste beroepen,een boerenzoon trouwde met een boerendochter,een molenaar met een molenaarsdochter en een smid met een smidsdochter,natuurlijk van hetzelfde geloof De maatschappelijke ladder zat simpel in elkaar en vanjongsafuan werd de kinderen een vijandige houding bijgebracht jegens de "anderen". De middenstanders in die jaren waren voornam~lijk hervormd en verhuisden ook regelmatiger. Tot de middenstanders behoorden grote boeren,maar ook ze1fstandiegambachtslieden zoals de rietdekker,de klompenmaker,de schipper en dergelijke. Het leven in Bunnik in de 17"en 18"eeuw In die periode staan er zo'n 20 tot 24 boerderijen in Bmmik,waarvan er 16 grote boeren zijn aan te merken,6 middelgrote ende rest klein. De meeste eigenaars waren pachtboeren.De grootte van de boeren werd niet,zoals tegenwoordig,bepaald door het aantal koeien ofhet aantal hectaren grond, maar door de hoogte van de aanslag voor de dorpsbelastingen.Dat bedroeg voor een grote boer fl.9,34 per jaar,voor een middelgrote minder en voor een keuterboer niets. De 16 grote boeren maakten de elite van het dorp uit en zij zijn niet in staat om hw nering zonder hulp van anderen te rwmen. Naast zoons en broers maken ze gebruik van knechten en daggelders en zo zal ook Rijk Kronenburg van de ene naar de andere boer zijn g~ om in die eerste jaren van zijn verblijf in Bwnrik de kost te verdienen. De maatschappelijke status van arbeiders en daggelders Het kapitaal in de 1ge eeuw De arbeiders,of ze nu bij een middenstander of een boer werkten,behoorden tot de onderlaag van de maatschappij,evenals de bejaarden en weduwen. Een arbeider was op z'n 1gejaar volwassen en zat dan ook op zijn maximale loon dat niet hoger kon worden.Wel lager door gebreken of ouderdom.Men kende een dagloon,weekloon of jaarloon.Het huidige maandloon was een onbekend begrip. Onze voorouder Rijk Kronenburg was een groot deel van zijn leven daggelder(dagloner),waardoor hij vaak s' avonds niet wist ofhij de volgende dag nog wel werk had. Vooral de oudere arbeiders werkten op die manier en hadden in feite geen enkele bestaanszekerheid Om te voorkomen dat ze bij en ander gingen werken,wilde de boer nog weleens doorbetalen,ook al was erop dat moment weinig of geen werk.Een arbeider had een hogere status dan een daggelder.AIs de vaste arbeider ouder werd verviel hij meestal tot de status van dagloner totdat hij niet meer kon werken en athankelijk werd van zijn kinderen ofvan het Armbestuur waar hij voor zijn levensonderhoud (misschien) terecht kon.
25
De groep jaarloners waren voornamelijk dienstboden(meiden) en inwonende knechten.Zij hadden door die inwoning meestal een langduriger dienstverband en waren vanzelfsprekend ongehuwd,want onder een dak werd het niet passend geacht dat er twee echtparen woonden. Een gedeelte van het loon van de inwonende werd vaak in natura verrekend,namelijk door de kost en de inwoning.De rechtspositie van de arbeider in die tijd(eind 1geeeuw) was allerbelabberdst.Het meest kwam de arbeider voor die in een redelijk vast dienstverband bij dezelfde boer werkte en de knecht aan zich trachtte te binden door hem een huisje tegen een redelijke huur aan te bieden. Waarschijnlijk heeft Rijk Kronenburg in de eerste tijd aan de Dwaalakker in Btnmik ook in zo'n huisje gewoond. Trouwen in Bunnik Een kind van een boer trouwde niet met een arbeider of een ambachtsman en zeker niet met een daggelder of een voormalige boer die al aanzienlijk op de maatschappelijke ladder was gezakt.Als het toch gebeurde dat een boerenzoon met een dochter van een knecht trouwde, was het meestal een "mo(e)tje" en daalden ze beiden af op de statusladder. Gebeurde het dat een arbeider zich opwerkte tot meesterknecht en kwam de boer te overlijden,dan was de kans groot dat hij door de weduwe als tweede huwlijkspartner werd geaccepteerd De kinderen uit dit huwelijk kregen desondanks een lagere status dan de geborenen uit het eerste huwelijk. De tweede echtgenoot en zijn kinderen deelden nooit in de rechten van de weduwe en haar eerste kinderen.
~
'U
Nadat Rijk Kronenburg in 1796 met Maria Elberse trouwde werden er uit het huwelijk,zoals al eerder vermeld, 11 kinderen geboren. Een arbeider die trouwde en veel kinderen kreeg sloot Koffiepauze tijdens de hooibouw als het ware een soort levensverzekering.af. De eerste jaren moest hij dO()f.hardwerken zorgen dat zijn gezin te eten had,maar als hij oud geworden was kon hij het onderhoud van hemzelf en zijn echtgenote veilig stellen bij zijn kind~enen op hun terugvallen.Het saamhorigheidsgevoel en de sociale verantwoordelijkheid was toe in het algemeen groter dan nu. Sexueel verkeer tussen partners en toekomstige partners Om eerder genoemde redenen was het krijgen van
kinderenbelangrijken vaakprobeerdende verloofden .. of zij samen kinderen konden krijgen alvorens in het huwelijksbootje te stappen. Men noemde dit "nachtvrijen" en was vooral in gebruik bij boerenzoons in verband met het verdere pachtrecht van vaders boerderij of een vrijgekomen boerderij. Was het huwelijk vruchtbaar dan werd er niet lang gewacht met de huwelijksvoltrekking en kwam het eerste kind al na een maand of vier ofvijf. Werd de aanstaande bruid niet zwanger dan werd de verloving verbroken zonder het de aanstaande bruidegom kwalijk te nemen.Hij beproefde zijn geluk elders, het bestaan was tenslotte onzeker bij kinderloosheid. De liefde kwam later wel. Genoemde situaties waren vooral in de boerenstand Het dagelijkse portie aardappelen gebruikelijk in de l8e eeuw. Zowel de Katholieke als de Hervormde kerk hebben eeuwenlang deze huwelijksmoraal proberen te bestrijden.Pas in de loop van de 1geeeuw,het Victoriaans tijdperk van 1837 tot 1901,kwam hier verandering in en werd er van de verloofden verwacht dat ze zich tot aan de huwelijksnacht beheersten.
--
