119 GESCHIEDENIS VAN DE BOUWKUNST Hoofdstuk12: VAN 1945 TOT HEDEN tijdsperiode vanaf WO 2 tot vandaag
12.1. TIJDSBEELD Na de 2de wereldoorlog is er zowel in Europa als in de VS een verlies aan identiteit. In Europa wordt de wederopbouw gekenmerkt door een bouwkunst waarin het ambachtelijk kunnen weerspiegeld wordt. In tegenstelling tot Europa hadden in de VS de grote architectenbureaus een door en door industriële manier van denken ontwikkeld. Het gewapend betonnen skelet werd bekleed met glas en aluminium zodat geen enkel bouwdeel meer dan 2cm uitstak. (bv Mies van de Rohe Lake Shore Drive appartementen en de glazen kast van Lever Brothers van Skidmore, Owings en Merril
12.2. MINDER IS MEER of (LESS IS MORE) Van Le Corbusier kennen we zijn vijf punten voor architectuur, minder bekend maar ook niet minder boeiend zijn de vijf punten van Mies van der Rohe: 1. structuur als factor (constructie = skelet) 2. ruimte articuleren door structuur 3. verhoudingen, wetten en systemen, 4. materiaal heeft op zich een expressieve waarde, 5. verhouding tussen beelden en architectuur. Dus tot de essentie komen, hecht veel belang aan constructie en techniek. Toch legt hij een relatie met de historische betekenis ervan. Dus: LESS IS MORE Walter Gropius, ook uitgeweken naar de VS, heeft het anders voorgesteld: a = functie b = constructie c = schoonheid volgens Vitruvius was a +b + c = architectuur volgens Walter Gropius a + b = c
12.2.1. Edith Farnsworth House (1946-51 Illinois) Mies van der Rohe
Vloer en plafond worden gedragen door acht witgelakte stalen kolommen die het huis boven het rivierwaterpeil uit tillen, om het zo tegen overstromingen te beveiligen. Aan de voorkant bevindt zich door brede trappen met het huis verbonden een lager terrasniveau. Het rondom door glazen wanden omgeven interieur wordt alleen onderbroken door een uit edele houtsoorten bestaande keuken en sanitairblok. Een vrijstaande wandkast scheidt het slaap- van het woongedeelte.
Geschiedenis van de bouwkunst
vanaf WO 2 tot heden
120 12.2.2. Glass House (1949 Connecticut) Philip Johnsom
Een op hetzelfde idee gebaseerde woning waarbij een wandkast de scheiding maakt tussen en slaap- en woongedeelte, sanitair blok is ondergebracht in een cilinder element in baksteen.
12.2.3. Lever Brothers Company (1951-52 New York) Sikdmore, Owings en Merril (SOM)
Een laagbouw met binnenplaats ligt direct aan de straat. Van daaruit rijst als een tweede bouwlichaam het kantoorgebouw van 21 etages op. Liften, trappen en zijvertrekken zijn geconcentreerd in de van de straat af staande smalle kant van het gebouw. De gevel van groen warmte-isolerend glas en smalle, roestvrijstalen profielen bedekken het stalen skelet en verdere reliëfs. De ondoorzichtige borstweringen markeren de verdiepingen, de rails voor de glazenwasserkooi benadrukken de verticale lijnen.
12.2.4. Seagram Building (1954-58 New York) Mies van der Rohe en Philip Johnson In tegenstelling tot het Lever Building staat het met de brede kant naar de Avenue. Het idee voor de zuivere doos is hier voor een belangrijk deel doorbroken. De achtergevel springt in het midden met een kolomveld naar buiten, lage gestapelde bouwlichamen vormen de overgang naar de bebouwing in de zijstraten. In tegenstelling tot het Lever Building bestaan de gevels bij Mies van der Rohe’s flatgebouwen uit duidelijk zichtbare constructie-elementen. Dat de verticaal verlopende I-draagbalken van de ramen ook op de hoeksteun staan -wat vanuit constructie geheel onnodig is - werd enkel door critici als capitulatie voor het functionalisme opgevat. Ook moet er gewezen worden op de bijkomende Geschiedenis van de bouwkunst
vanaf WO 2 tot heden
121 eisen ivm brandbeveiliging waardoor de structuur eigenlijk ontdubbeld werd, de draagstructuur is helemaal ingekapseld.
12.3. ALVAR AALTO of verbonden met de natuur Voor de fin Alvar Aalto was architectuur een spel van vrije vormen en bewogen oppervlakken, in een wisselwerking tussen gestelde opdracht en het landschap. Uitgangspunten voor zijn ontwerpen waren steeds helder geplaatste bouwlichamen, of ging om een raadshuis, een school, een bibliotheek, een groot cultureel centrum of een klein woonhuis. Daaraan toegevoegd werden zachte, schijnbaar ongecontroleerde en daardoor ‘natuurlijk’ aandoende elementen. 12.3.1. Raadshuis van Säynätsalo (1949-52 Een hooggelegen binnenplaats wordt door vier vleugels geflankeerd. In het westelijk gedeelte ligt de bibliotheek, daaronder op begane grond zijn winkels. Aan de oostkant bevindt zich de raadzaal met de kantoren van het gemeentebestuur, daartussen woningen. Er werd met ter plaatse gebruikelijke materialen gewerkt, de muren uit rood baksteen, de plafonds van hout, de daken van koper. De raamstroken vormen door hun dicht bij elkaar staande stijlen een harmonisch geheel met de gevel.
12.3.2. Cultureel centrum in Helsinki (1955-58) Het in opdracht voor de vakbond gebouwde centrum bestaat uit een grote zaal en een kantoorgebouw. De buitenmuur van de grote zaal volgt de kromming van de stoelenrijen. Kleine vierkante bakstenen maken het exacte metselwerk van de gewelfde muuroppervlakken mogelijk.
12.4. HET ZWEVENDE DAK of ingenieurs en de statica De ingenieurs en vormgevers gaan beter en beter de mogelijkheden van beton en staal kennen door de nieuwe technologische mogelijkheden. Zij gaan ook de vormen van de gebouwen meer laten aansluiten bij de functie van het gebouw bv de nieuwe ‘Boeing 707’ was een strak straalvliegtuig en verving de charmante ‘Constellation’. De nieuwe lijn voor mobiliteit was strak en functioneel.
12.4.1. Yale University in New Haven (1953-59) Eero Saarinen
Het dak van het ijshockeystadion met plaats voor 2800 toeschouwers hangt aan beide kanten aan centrale betonnen boogconstructie. Het oppervlak bestaat slechts uit een houten betimmering boven de dragende stalen trossen. Ondanks de afwisseling van concave en convexe vormen is het statisch principe simpel en begrijpelijk. Het krijgt nog enige dramatiek door de naar boven gerichte einden van de boogconstructie.
12.4.2. Trans World Airlines Terminal (New York 1956-62) Eero Saarinen
Geschiedenis van de bouwkunst
Alle krommingen, alle ruimten en elementen tot aan de vorm van de bewegwijzering, informatieborden, trapleuningen en loketten moesten een uniform kader hebben. We wilden dat de passagiers een tot in de details volgehouden vormgeving ontmoet wanneer hij door de hal loopt. ElkWO deel moest vanaf 2 tot heden
122 volgehouden vormgeving ontmoet wanneer hij door de hal loopt. Elk deel moest uit het andere voortkomen en alles moest tot hetzelfde vormscala behoren (aldus Eero Saarinen) Vier Y-vormige kolommen dragen de vier gewelfde schaalconstructies die het dak vormen van de aankomsthal, de vorm werd bepaald door Saarinens idee om het dak ‘rising’ opstijgend, te doen lijken.
12.4.3. Klein Sportpaleis in Rome (1956-57) Pier Luigi Nervi
Het stadion werd gebouwd voor de olympische spelen van 1960 en biedt plaats aan 4000-5000 toeschouwers. De last van de koepel met zijn 60 meter doorsnede wordt door 36 schuine Y-vormige kolommen overgebracht op een in de grond gelegen ring van gewapend beton.
12.4.4. Benjamin Franklin Hal BERLIJN (1957) Düttmann en Mocken
De architecten gingen uit van een hangend dak dat door twee boogvormige kolommen aan de buitenzijde werd gedragen en dat heel spectaculair slechts op twee punten rustte. Het dak bedekte slecht het centrale auditorium. De overige ruimten waren onder een platte betonplaat verenigd. Omdat het dak maar op twee punten rust, statisch gezien een onmogelijkheid, werd een weg gekozen die toen veel kritiek kreeg. De muren van het auditorium droegen de druk van het tussen hen inhangende dakgedeelte. Er was een tegenstrijdigheid tussen vermeende en werkelijke drukverdeling. Andere belangrijke bouwwerken: Opera te Sydney 1957 Jorn Utzon Berlijnse Filharmonie zaal 1963, Hans Scharoun
Opera Sydney
Berlijnse Filharmonie
12.5. LEREN VAN LAS VEGAS of Learning from Las Vegas Robert Venturi en Denise Scott Brown gingen op zoek naar uitgangspunten voor stedelijke architectuur, de alledaagse waarnemingen van passanten en automobilisten. Het is een mengelmoes van signalen van de consumptie maatschappij en het verkeer.Het aanschouwelijke en decoratieve element van een gebouw kwam voorop te staan. Het symbolisch karakter van de gevel van een gebouw wordt gescheiden van de constructieve en functionele elementen. De ruimtelijke, constructieve en functionele structuur van een bouwwerk wordt overdekt of verdraaid door een overkoepelende symboliek. Ornamenten worden onafhankelijk toegevoegd.
Geschiedenis van de bouwkunst
vanaf WO 2 tot heden
123 12.5.1. Guild House Philadelphia (1960-63) Robert Venturi De schaduwwerking benadrukt de schuine wanden van de ingang. De axiaalsymmetrische gevel wordt bekroond door een gestileerde televisieantenne, een ironische verwijzing naar een tijdverdrijf van de bewoners, die echter als snel verdween; de gevel wordt bepaald door aan aantal historiserende elementen, de streng axiale uitbouw in het midden met witte sokkel, de granieten zuil voor de ingang, het platte afsluitende boogvenster en de symmetrische zijvleugels met fijn bandwerk ter hoogte van de voorlaatste verdieping.
12.5.2. Arthus Jones House (1962-64 Pennsylvania) Robert Venturi
De schuine muur leidt hier naar de 90° uit de gevel gedraaide huisdeur. De diagonale muren van de benedenverdieping maken deel uit van een gedachte ellips. Vanuit de begane grond loopt er achter de schoorsteen een trap naar boven. Via een deur op de bovenverdieping komt men bij een tweede trap die te steil is om te beklimmen en bovendien nergens heen leidt. Robert Venturi noemt het huis voor zijn moeder “ een klein huis met een grote maat. Aan de buitenzijde zijn de tekenen die wijzen op de grote maat de opvallende elementen: groot, weinig talrijk, in een centrale of zelfs symmetrische positie, daaraan toegevoegd worden de eenvoud en de overzichtelijkheid van de silhouet als geheel.
12.5.3. Piazza d’Italia (1974-78 New Orleans) Charles W. Moore
Een cirkelvormig plein waarvan het patroon van de betegeling cirkelt rond het middelpunt Sicilië. Een eiland in de fontein heeft de vorm van de Italiaanse laars. Bij de opbouw vinden we in de hoeken van de bogen waterspuwende maskers met het gezicht van de architect. De achterste, iets hoger gelegen poort moest de ingang van een restaurant worden.
Geschiedenis van de bouwkunst
vanaf WO 2 tot heden
124 12.6. The Whites of the New York five (Peter Eisenman, Michael Graves, Charles Gwathmey, John Hejduk en Richard Meier).
“Wit is voor mij de mooiste kleur, omdat je daarin alle kleuren van de regenboog tegenkomt.... Wit was altijd al het symbool voor de perfectie, de zuiverheid, de helderheid..... Voor een wit oppervlak kan je het beste het spel van licht en schaduw, van vlakken en cesuren begrijpen..... Wit is mijn poging om de optische waarneming in de architectuur aan te scherpen en de macht van de visuele vormen te versterken.” aldus Richard Meier. Het is een radicaal modernisme met als basis de werken van LE CORBUSIER. Eisenman Peter gaat als architectuurtheoreticus nog verder en stelt met zijn analytische transformatietekeningen een radicaal manifest, de mens verdwijnt uit het middelpunt en architectuur wordt onafhankelijk van bewoonbaarheid.
12.6.1. Weinstein House (1969-71 New York) Richard Meier
Weinstein House
De lengteas van het huis ligt -met een afwijking van 15° - in de noord-zuidrichting, de slaapkamers liggen op het oosten, de ontmoetingsruimten op het westen, Het grote huis telt o.a. 11 slaapkamers met de bijhorende badkamers, waarbij de ontsluiting en gelijktijdige scheiding van privé en familiaire ruimten tegelijk het thema werden. Een vrijstaande kolom verlengt het kolommenraster tot aan het poortgebouw en geeft het begin aan van het voetpad. De hoge ingang geeft het zicht op het gehele huis via de centrale balustrade tot aan de brug naar het bijgebouw. Beide ver naar voren gebouwde kubussen van het hoofdgebouw flankeren de met glas afgeschermde loophelling.
Kerk te Rome
12.6.2. Hanselmann House (1967 Indiana) Michael Graves Voor het kubusvormige huis zou een tweede schijngevel van gasbuizen een tweede kubusvorm moeten aanduiden. Dit werd net als de rechts daarvan geplande studio niet gerealiseerd. Graves spreekt van een huis met drie gevels De tweede is de rijk gevarieerde eigenlijke buitenmuur, de derde de achterwand van de woonkamer met daarop een grote muurschildering.
12.6.3. Miller house (1970 Lakeville) Peter Eisenman Eisenman rekent dit gebouw tot zijn formalistische fase. Nadat hij zich op Le Corbusier had georiënteerd probeerde hij hier een architectonische uitdrukking te vinden die “niet de functie tot thema had” Uit de doordringing van een kubus met twee kleine rechthoekige blokken, waarvan er een rond 45 ° is gedraaid, ontstaan talr ijke ‘onduidelijke’ overlappingen
Geschiedenis van de bouwkunst
vanaf WO 2 tot heden
125 12.7. Het rationele zuiden of Aldo Rossi en Mario Botta (groep van Ticino) en Luis Barragan (Mexico)
Luis Barragan
De niet verder reduceerbare basisvormen kubus, cilinder, piramide en prisma, door de geschiedenis een precieze betekenis gekregen. De ontwerper voegt de bouwstenen voor een bepaalde opdracht volgens een logische structuur aaneen als uit een blokkendoos van herinneringen.
12.7.1. Monument te Segrate (1965) Aldo Rossi Van een veelomvattend ontwerp voor een stadhuisplein van Segrate werd slechts het monument gerealiseerd. Het oorspronkelijke plan voorzag in een compositie van brede lage trappen, rondlopende muren met boogopeningen, een serie lage afgesneden zuilen en een monument voor de verzetstrijders uit de 2de WO. Dat laatste is gebouwd uit schijnbaar los op elkaar liggende geometrische vormen cirkel, driehoek en rechthoek.
12.7.2. Teatro del Mondo (1979-80 Venetië) Aldo Rossi
Parc de La Vilette Parijs
Naar aanleiding van de Biënnale van 1980 leefde de traditie van de Venetiaanse drijvende theaters die vroeger voor het carnaval in de stad aanmeerden weer op. Rossi veranderde de overgeleverde vorm en oriënteerde zich op centrale toneel van Shakespeare. Als een culturele ark van Noach lag het theatervlot aan de Punta dello Dogana tot het naar Dubrovnik versleept en daar ten slotte gesloopt werd. Andere belangrijke realisaties Begraafplaats San Cataldo te Modena 1971-84 School in Broni 1979-82 Bonnefantenmuseum te Maastricht (1990) Monument te Zaandam
Bonnefantenmuseum te Maastricht
Geschiedenis van de bouwkunst
vanaf WO 2 tot heden
126 12.7.3. Riva San Vitale (1971-73 ) Mario Botta
Dit eengezinshuis in de vorm van een toren van vier etages, alleen bereikbaar via een filigrane stalen brug, lijkt gesloten in zichzelf gekeerd. Achter de openingen en gleuven gaan echter terrassen schuil die de verbinding vormen tussen de hermetische intimiteit en de uitgestrektheid van het landschap.
12.8. Open Structuren “Het futuristische huis moet als een reusachtige machine zijn. De lift mag zich niet langer verbergen als een bandworm in een trappenhuis, de overbodig geworden trappen moeten verdwijnen en de liften moeten als slangen van ijzer en glas naar boven kronkelen” Uit het Archittetura Futurista manifest van Antonio Sant’Elia uit 1914. Al in de 2de WO had ing Max Mengeringhausen een systeem ontwikkeld dat het mogelijk maakte lichte daken en bruggen met koppelingen en staven snel te monteren. De voordelen van het systeem waren dat machinaal geproduceerde onderdelen steeds opnieuw konden worden gebruikt. MERO-Systeem Ook complexe, niet kubusvormige constructies blijven door computerberekeningen ondanks de voor deze speciale fabricage hogere kosten nog steeds rendabel. Het zijn uitgesproken lichte constructies in de derde dimensie. Ook wordt er gebruik gemaakt van membraan- en hangconstructies, die grote oppervlakken met een minimum aan materiaal kunnen overbruggen.
12.8.1. Duits paviljoen wereldtentoonstelling 1965-66 te Montreal Frei Otto en Rolf Guttbrod Acht conische plaatstalen masten met een maximale hoogte van 37 meter dragen het met stalen kabels gespannen netwerk. Het net wordt gesloten door een eronder aangebrachte bekleding van doorschijnende polyester en afgerond met een vlakke koepelconstructie. In totaal werden 7.700 m2 overdekt. Hier was een scheiding tussen dragend net de dichting. Dit concept zou opnieuw worden toegepast in Munchen bij de Olympische spelen. Olympische spelen Munchen
12.8.2. Centre Pompidou (1971-77 Parijs) Renzo Piano en Richard Rogers Het aan de buitenkant zichtbare skelet van de dragende constructie domineert het gebouw. Aan de verticale kolommen zijn bij KRUPP gegoten kraagarmen opgehangen. De versterkende kruisverbanden liggen 6 meter voor deze kolommen. Vakwerkliggers op 13 meter afstand overspannen een vrij ruimte van 48 meter en geven zo een extreme flexibiliteit aan de binnenruimte. Terwijl het voorplein met de glazen buizen voor de roltrappen de ontsluitingsfunctie op de voorgrond plaatst, wordt de achterzijde bepaald door het stelsel van leidingen en buizen voor de sanitaire en elektrische installatie.
Andere belangrijke gebouwen in deze bouwwijze -Hoofdkwartier LLOYDS te Londen Richard Rogers 1979-86 -Renault Distributiecentrum te Swindon (GB) Foster en Ass 1981-1983 -Shangai Banking Company te Honghong 1979-86 Foster en Ass -Institut du monde Arabe Parijs 1985 Jean Nouvel Geschiedenis van de bouwkunst
vanaf WO 2 tot heden
127
Lloyds London Institut du Monde Arabe
Shangai Banking Company
12.9. De post-moderne city De doos wordt versierd hetzij door strakke lineaire grafische elementen of door het hergebruiken van historische elementen, maar verwerkt en tot totaal andere dimensies herleid. Voorbeelden: -Michael Graves Public Services Building in Oregon 1980 VS Humana Building in Kentucky 1982 Johnson/Burges AT&T building New York 1978 Robert Krier Schnikelplatz in Berlijn 1977
Public Services Building in Oregon Humana Building in Kentucky
AT&T building New York
12.10.Radicaal classicisme Met gaat in de vormgeving elementen van de vroegere plaatselijk (?) Architectuur opnieuw gebruiken doch in een totaal andere context en met totaal andere betekenis. voorbeelden: Ricardo Boffil Walden 7 te Bracelona Walden 7 Swift Kantoorgebouw te La Hulpe Les espaces d’Axambras te Parijs meerdere grote complexen in de Villes Nouvelles rond Parijs
Les espaces d’Axambras
12.11. Radicaal Regionalisme
Tadao Ando Weil am Rhein (D)
Geschiedenis van de bouwkunst
Uit de vervreemding van de mens en de natuur ontstaat een zeer extreem ascetische vormgeving. Er resten alleen nog zon en koude, wind en regen. Zaken als licht en wind hebben alleen nog een betekenis wanneer ze als buitenwereld in een huis worden binnengebracht. Licht en lucht zijn de uitbeelding van de hele natuur geworden. Het licht op harde vlakke elementen brengt de nuance en de rijkdom binnen het gebouw. voorbeelden: TADAO ANDO veel woningen en gebouwen Tod Williams Tarlo Williams house te New York 1978 David Connor Villa Zopu 1984 California
vanaf WO 2 tot heden
128
Tadao Ando te Insel Hombroich (D)
12.12 DECONSTRUCTIVISME De gebouwen worden tot het uiterste ontleed en uit elkaar gehaald in hun ontwerpfase, en worden daarna als losse onderdelen blijkbaar zonder structuur weer samengevoegd, er ontstaat een grillig spel van vlakken en openingen, massa’s en structuren,.... Voorbeelden: Coop Himmelblau: dakuitbouw advokatenkantoor in Wenen 1983-88 Frank O Gehry: Vitramuseum Weil am Rhein en Aerospace museum te Los Angeles 1984 Zaha Adid Brandweerkazerne te Weil Am Rhein Bernard Tschumi Park La Vilette te Parijs 1982-90
Brandweerkazerne te Weil Am Rhein
Weil am Rhein Frank O Gehry
Park La Vilette Bernard Tschumi
Coop Himmelblau dakuitbouw advokatenkantoor
Geschiedenis van de bouwkunst
vanaf WO 2 tot heden
