POLITIEKE EN SOCIALE GESCHIEDENIS VAN JUSTITIE IN BELGIE VAN 1830 TOT HEDEN HISTOIRE POLITIQUE ET SOCIALE DE LA JUSTICE EN BELGIQUE DE 1830 A NOS JOURS D . HEIRBAUT, X. ROUSSEAUX & K. VELLE (RED./RED.)
L . BURGELMAN
G. MARTYN
J . BUYCK
S. PARMENTIER
J. CHRISTIAENS
K. RAES
S. CHRISTIAENSEN
X. ROUSSEAUX
P. DECUYPERE
F. STEVENS
M . S . DUPONT-BOUCHAT
A . TlXHON
D. HEIRBAUT
M. VANDERVEKEN
L. KEUNINGS
C. VANNESTE
T. LEMOINE
K. VELLE
R. LESAFFER
P. VRANCKEN
D . LUYTEN
D.WEBER
B . MAJERUS
2004
die keure Q la charte
INHOUDSTAFEL
INHOUDSTAFEL Voorwoord door M. Verwilghen, voormalig minister van Justitie
V
Woord vooraf van de redactie
VII
Avant-propos de la redaction
IX
Inhoudstafel
XI
EERSTE DEEL. DE MINISTERS VAN JUSTITIE EN HUN BELEID
1
Overzicht van de ministers van Justitie
T.Lemoinem.m.v.L.Burgelman
3
Het institutioneel kader: het ministerie van Justitie K. Velle
13
I. Wetgeving II. Openbare veiligheid III. Gevangeniswezen IV. Weldadigheid V. Erediensten,giften,legatenenstichtingen VI. Jeugdbescherming VII. Na de Eerste Wereldoorlog VIII. Na de Tweede Wereldoorlog IX. Recente veranderingsprocessen
16 18 18 20 22 22 23 24 30
Het 'civieP beleid van onze ministers van Justitie van 1830 tot heden: een grote onbekende D. Heirbaut I. II.
Inleiding Het burgerlijk recht A. De stiefmoederlijke behandeling van het civiel beleid B. De kleinere bevoegdheden C. De wetgeving 1. Het burgerlijk recht in de enge zin a. De eerste decennia na de onafhankelijkheid b. Het voorontwerp Laurent c. Decommissie van 1884 d. Individuele wetgeving
35 35 36 36 37 39 39 39 40 41 42 XI
INHOUDSTAFEL
2. Het handelsrecht a. De vroege hervorming van het faillissementsrecht b. De herziening in fasen gedurende de tweede helft van de negentiende eeuw c. Van 1891 tot de jaren zestig: de vernieuwing valt stil d. Vanaf de jaren zestig 3. Het gerechtelijk recht a. De bijna onveranderde procedure tot 1967 b. De politieke veranderingen van de gerechtelijke organisatie c. Het Gerechtelijk Wetboek d. Een nieuwe wind, ook in de politiek D. De ministers van Justitie en de taalkwestie E. Het beleid voor burgerlijk recht in de ruime zin: een conclusie III. De minister van Justitie als minister van de erediensten A. De oorsprong van de bevoegdheid voor de erediensten B. Het probleem van de dode hand C. Het fenomeen Bara D. De winterslaap van de twintigste eeuw en de nieuwe uitdagingen van de eenentwintigste IV. Conclusie Les politiques penales en Belgique D. Weber et X. Rousseaux I.
II.
XII
Introduction: politique(s) penales et Etat moderne A. Contours B. Legislatif, executif, judiciaire, administratif. les niveaux de politique penale C. Les sources Une esquisse historique des politiques penales beiges A. 1830-1848 B. 1848-1867 C. 1867-1886 D. 1886-1914 E. 1914-1920 1. Pendant la guerre 2. 'Ces de justice' ou greve de la magistrature 3. Restaurer l'Etat: la repression de Fincivisme F. 1920-1940 1. En finir avec l'incivisme 2. Adapter la politique penale a la representation politique G. 1940-1950 H. 1950-1968
44 44 44 46 47 49 49 49 50 52 53 54 56 56 57 59 60 61
63 63 63 63 65 66 66 70 74 76 79 79 80 81 88 88 89 90 93
INHOUDSTAFEL
I. Les annees 1968-1998 1. 1968-1979 2. 1979-1988 3. 1988-1998 III. Conclusion: liberale, sociale, securitaire: quelle politique penale pour quel Etat?
95 96 96 97 101
L'execution des peines. L'usage de la prison en Belgique de 1830 a nos jours C. Vanneste
103
I. Introduction II. Evolution des types d'enfermement III. Mouvements longs de la penalite et cycles economiques A. Premiere periode: de 1830 a 1872 B. Deuxieme periode: de 1873 a 1914 C. Troisieme periode: Fentre-deux-guerres D. Quatrieme periode: de 1945 a nos jours IV. Conclusions
103 105 107 110 113 115 117 121
Jeunesse et Justice (1830-2002) M.S. Dupont-Bouchat, J. Christiaens et C. Vanneste I.
Des prisons pour enfants aux tribunaux pour enfants A. Introduction B. Le temps des prisons et de l'enfant coupable (1840-1880) C. De l'enfant coupable a l'enfant victime: l'ere Le Jeune ou le temps de la protection (1889-1912) D. La loi du 15 mai 1912: la creation de la justice des mineurs II. Van kinderbescherming naar jeugdbescherming (1912-eind jaren 1970) A. Inleiding B. De negatieve effecten en de nood tot hervorming van de Wet op de kinderbescherming (1912) C. De naoorlogse jeugd van de kinderbescherming D. De kinderbescherming vervolgt E. Problematische naoorlogse jeugd? F. De Wet op de jeugdbescherming 1965 G. De negatieve effecten van de Wet op de jeugdbescherming 1965: aanzet naar het actuele debat III. Le modele protectionnel en question: des annees 1980 a nos jours A. Mise en cause de la loi de 1965 et reforme de 1'Etat: des debats convergents B. Le contexte des annees 1980 et 1990
125 125 125 126 129 132 134 134 134 135 137 138 140 143 145 145 147 XIII
INHOUDSTAFEL
C. De la valse des projets de reforme D. Les modifications legates effectives E. Les evolutions dans la pratique IV. Conclusion generate Les statistiques judiciaires beiges (1830-2000) X. Rousseaux etA. Tixhon I.
Les statistiques judiciaires au 19e siecle A. La naissance de 1'Etat beige et 1'ere de gloire de la statistique judiciaire B. Naissance et developpement de la statistique des prisons C. Renaissance et mort de la statistique civile et criminelle D. Reforme de la science penale, reforme de la statistique penale II. Les statistiques judiciaires au 20e siecle A. Un nouvel age d'or de la statistique judiciaire 1899-1920 B. De la crise de l'entre-deux-guerres au sursaut de la Seconde Guerre (1921-1943) C. Emiettement et appauvrissement (1944-1996) III. Construction, crise et critique: reconstruire l'entreprise statistique A. Les conditions de production B. Les objectifs administratifs: mesurer l'activite de l'Etat: les statistiques judiciaires C. Les objectifs scientifiques: mesurer l'etat moral de la population: la statistique criminelle D. L'absence d'articulation entree-sortie: les statistiques de la police et des prisons E. Une statistique en crise? IV. Le tournant du siecle: vers une nouvelle statistique, en ordre disperse? V. Conclusion
149 151 153 157 163 163 163 165 166 167 168 168 170 173 175 175 175 176 177 177 180 182
TWEEDE DEEL. DE ANDERE ACTOREN VAN JUSTITIE
185
Geschiedenis van de Belgische magistratuur (1830-2002) L.Burgelman
187
I. II.
XIV
Inleiding De magistratuur en haar relatie met de wetgevende en uitvoerende macht de impact van de politiek op de magistratuur
187 188
INHOUDSTAFEL
III. IV. V. VI.
De magistraten als behoeders van de natie De leek binnen de muren van de magistratuur De taalproblematiek op het bord van de magistratuur Besluit
Griffiers in hoven en rechtbanken en parketsecretarissen P. Vrancken I. De griffies in hoven en rechtbanken II. De secretariaten verbonden aan parketten III. Gemeenschappelijke bepalingen voor griffies en parketsecretariaten Evoluties en revoluties in de Belgische advocatuur G. Martyn I. Inleiding II. De pleitbezorgers III. De wettelijke structuur van de advocatuur IV. Andere organisatievormen V. Enkele markante maatschappelijke evoluties VI. De wettelijke en deontologische plichten van de advocaat VII. Het beeld van de advocaat VIII. Besluit De notarissen F. Stevens I. II. III. IV. V.
De organisatie van het notariaat De toegang tot het ambt Notarissen en hun activiteiten Honoraria en boekhouding De aanpassing aan de moderne maatschappij
L'evolution de la fonction d'huissier durant l'epoque contemporaine T. Lemoine L'evolution de I'appareil policier en Belgique (1830-2002) L. Keunings, B. Majerus et X. Rousseaux I.
Introduction: un systeme policier decentralise au sein d'un Etat liberal ne des barricades
196 203 209 214
217 217 222 224
227 227 228 232 238 242 246 248 253
257 257 258 261 262 263
265
271
271
XV
INHOUDSTAFEL
II.
1830-1870: L'evolution contrastee de polices axees sur le controle social 272 A. La Surete de l'Etat, un service politique compromettant mais necessaire 273 B. La pauvrete des polices locales et l'effort des grandes villes 274 C. La garde civique, une milice patriotique qui s'embourgeoise 276 D. La gendarmerie, une police mixte encore modeste 279 E. Le recours necessaire a l'armee 280 III. 1870-1914: Le renforcement et la militarisation d'un appareil policier en question 283 A. L'activite febrile des polices secretes marquees par les scandales 285 B. L'armee, le roc de granit de l'ordre bourgeois? 287 C. Une milice citoyenne 'neutralisee', militarisee mais mise en retrait 288 D. Le developpement des polices urbaines 291 E. La croissance irresistible d'une garde pretorienne: la gendarmerie 294 F. La dynamique des forces de l'ordre a la fin du 19e siecle 297 IV. 1914-1945: L'impact des occupations: moderniser et resister 299 A. La Premiere Guerre mondiale: une modernisation temporaire 299 B. L'entre-deux-guerres: au nom du pluralisme, pas de police nationale 301 C. L'Occupation nazie: modernisation, centralisation et formation 304 D. A la Liberation: rearmer, restaurer, epurer 306 E. La gendarmerie en premiere ligne 306 F. La Surete de l'Etat 307 G. Repression et epuration 308 V. Blocages politiques et clivages policiers: l'impossible reforme des polices (1945-1998) 308 A. De la guerre mondiale a la guerre froide: le temps des occasions manquees(1945-1960) 308 1. Police communale et police rurale 308 2. Surete de l'Etat et police judiciaire 309 3. La montee en puissance de la gendarmerie 310 B. Des annees 1960 aux annees 1980: comment ne pas reformer la police 311 VI. 1985-2000: De la crise aux reformes 313 VII. Conclusions generates: la fin d'un modele multiseculaire? 316
Het gevangenispersoneel (1830-2002) J.Buyck
XVI
319
INHOUDSTAFEL
Klassieke en hedendaagse beroepen en functies in de strafuitvoering S. Christiaensen I. II.
Het klassieke basiskader Invloed van wetenschap en nieuwe deskundigen vanaf het interbellum III. De samenleving in de gevangenis IV. Beperkte penitentiaire innovaties en nieuw personeel V. Besluit
323 324 331 333 336 340
DERDE DEEL. JUSTITIE EN MAATSCHAPPIJ
343
Ontwikkelingen in de Belgische rechtscultuur. Een cultuurhistorische verkenning K. Raes
345
I. De consolidatie van de Belgische rechtsstaat II. De taalkwestie III. De sociale kwestie IV. De levensbeschouwelijke kwestie V. De vrouwenemancipatie VI. De leemte in de rechtshulp VII. De multiculturalisering van de samenleving VIII. Veranderingen van het recht naar inhoud en vorm De justitie en de media R. Lesaffer I. Eind 19de eeuw, of hoe de justitie in de media krijgen? II. Eind 20ste eeuw, of hoe de justitie uit de media halen? III. Wat is er gebeurd? Meten met twee maten en twee gewichten. Van klassejustitie naar justitie met klasse? S. Parmentier I. II.
Inleiding Het begrip klassejustitie ontleed A. Een kort overzicht op het internationale vlak B. Basiscomponenten van klassejustitie
345 346 348 349 350 351 353 354
357 357 363 365
369 369 370 370 372
XVII
INHOUDSTAFEL
III. Types en toepassingsgebieden van klassejustitie A. Directe selectiviteit B. Indirecte selectiviteit IV. Naar een justitie van de hoogste klasse? A. Een duidelijk beleid ontwikkelen B. Kwaliteitsvolle processen ontwerpen C. Sterke eindresultaten produceren V. Besluit
Annexe: Une institution, des territoires, des populations. La justice en organigrammes, cartes et chiffres (1830-2002) X. Rousseaux avec T. Lemoine et P. Decuypere Postface par L. Onkelinx, ministre de la Justice Bibliografie Het institutioneel kader: het mmisterie van Justitie, K. Velle Het 'civiel' beleid van onze ministers van Justitie van 1830 tot heden: een grote onbekende, D. Heirbaut Les politiques penales en Belgique, D. Weber et X. Rousseaux L'execution des peines. L'usage de la prison en Belgique de 1830 a nos jours, C. Vanneste Jeunesse et Justice (1830-2002), M. Dupont-Bouchat, J. Christiaens et C. Vanneste Les statistiques judiciares beiges (1830-2000), X. Rousseaux et A. Tixhon Geschiedenis van de Belgische magistratuur (1830-2002), L.Burgelman Griffies in hoven en rechtbanken en parketsecretarissen, P. Vrancken Evoluties en revoluties in de Belgische advocatuur, G. Martyn De notarissen, F. Stevens L'evolution de la fonction d'huissier durant l'epoque contemporaine, T. Lemoine L'evolution de l'appareil policier en Belgique (1830-2002), L. Keunings, B. Majerus et X. Rousseaux Het gevangenispersoneel (1830-2002), J. Buyck Klassieke en hedendaagse beroepen en functies in de strafuitvoering, S. Christiaensen
XVIII
373 374 376 380 381 382 384 384
387
405 407 407 410 413 417 417 419 421 423 423 425 426 426 428 429
INHOUDSTAFEL
Ontwikkelingen in de Belgische rechtscultuur. Een cultuurhistorische verkenning, K. Raes De justitie en de media, R. Lesaffer Meten met twee maten en twee gewichten. Van klassenjustitie naar justitie met klasse?, S. Parmentier
430 431 432
Register van persoonsnamen
433
Auteurs
441
XIX
