Geschiedenis van de
1745 tot heden Vrijmetselaarsloges in Maastricht
1
De Maastrichtse logegeschiedenis is te verdelen in: ∴Loge La Constance als belangrijkste
Steinmetzen Maastricht Reglement uit 1400
gedurende de 18e eeuw; ∴ Loge La Persévérance als tweede en tot op heden nog steeds bestaand; ∴ Een vijftal ambulante loges welke verbonden waren aan militaire regimenten in de 18e eeuw; ∴Een tweetal gemengde loges sedert 1960.
2
1717
De stad Londen was in 1666 in vlammen opgegaan. Ontelbare bouwgildes (loges) herbouwden de stad. Het is te begrijpen dat de bevolking haar dankbaarheid aan hen betuigde. Op de dag van St. Jan de Doper verenigden zich in Londen vier van deze loges tot één Grootloge in het bierhuis “The Goose and Gidrion”.
3
1723 Het aantal loges groeide er al zeer snel en daardoor was het noodzakelijk goede afspraken te maken om wildgroei te voorkomen. Daarom schreef de predikant James Anderson “The Constitutions”. Het is nu nog steeds voor een belangrijk deel de ‘grondwet’ van de maçonnerie. Het bevat een aantal voorschriften waaraan door loges voldaan moet worden om “regulier” te kunnen werken. Zo is het bijvoorbeeld verboden om in de loges over politiek en godsdienst twistgesprekken te voeren.
4
1731
Tijdens een gelegenheidsloge, waarvoor vrijmetselaren o.a. uit Engeland waren overgekomen, werd in Den Haag Frans van Lotharingen, de latere keizer Frans I en echtgenoot van Maria Theresia, in de broederschap opgenomen. Een paar jaar later werd er onder voorzitterschap van Vincent la Chapelle de eerste Hollandsche loge opgericht, de huidige loge “l’Union Royale” nr.1.
5
Toen er nog een tweede loge werd opgericht, braken in Den Haag rellen uit. Vermoedelijk waren zij met opzet door de overheid aangesticht. Het was inmiddels bekend geworden dat leden van de hofhouding van de Prins Stadhouder lid waren van het nieuwe genootschap. Van het interieur van de loge en de aanwezige attributen werd bijgaande tekening gemaakt. Ook in Amsterdam werd in 1735 een loge opgericht: “La Bien Aimée”.
6
1735 De Vrijmetselarij werd in de Republiek der Zeven Provinciën verboden. Als motief daarvoor werd in een krantenkrantenartikel medegedeeld dat er personen uit de naaste omgeving van de stadhouder betrokken waren bij de oprichting. Aanplakbiljetten werden in alle grote steden opgehangen. Toch verschenen er in die periode verschillende publicaties, zowel vóór als tegen de Vrijmetselarij. Zo werden bijvoorbeeld Anderson’s Constitutions door Grootmeester Johan Kuenen in het Nederlands vertaald en uitgegeven.
7
1745
De Oostenrijkse Successieoorlog (1740-1748) breekt uit en de Republiek moet zich gaan beschermen tegen mogelijke aanvallen. Daarom worden o.a. in Maastricht nieuwe regimenten opgericht. Een daarvan droeg de naam “Prins van Stolberg”. Bij dit regiment werd een ambulante loge opgericht en kreeg zij van de Grootloge in Den Haag een constitutiebrief.
8
In de zgn. Annales van Louis Dagran schreef deze als item No.12 à Maestricht La Loge Militaire Formé et ouverte le 6 octobre 1745 ………I No. 12 In Maestricht werd de “Loge Militaire” opgericht en kreeg haar wettige constitutiebrief op 6 october 1745 ondertekend door de Grootmeester Jean Corneille Radermacher.
9
1760 In Maastricht hebben een paar evenementen plaats die nauw met elkaar samenhangen: 1. De Groote Sociëteit wordt opgericht. Het is bedoeld als een trefpunt voor officieren en voorname burgers van de stad. 2. Het eerste bericht over het bestaan van een 2e loge in Maastricht (“La Persévérance”) wordt in de notulen van de loge “Militaire” beschreven. 3. De loge “Militaire” krijgt een nieuwe constitutiebrief en heet voortaan “La Constance”.
10
1760
Op 1 october 1760 werd onder auspiciën van de gouverneur van de stad, baron d’Aylva, een nieuwe sociëteit opgericht. De Groote Sociëteit heeft altijd veel leden Vrijmetselaren gehad. Zo bevonden zich onder de oprichters van die sociëteit veertien vrijmetselaren. Haar eerste secretaris was W.H. van Panhuys. W.H. van Panhuys
11
1760
W.H. van Panhuys
De secretaris van de “Loge Militaire” is dezelfde als bij de Groote Sociëteit, W.H.van Panhuys. Op 20 december 1760 schrijft hij in het notulenboek van zijn loge dat er in de stad nog een loge, de “Loge Bourgeoise” bijkomt. Deze vermelding is dus ruim twee jaar vóór de officiële stichtingsdatum van deze loge (1763) met de naam “La Persévérance”.
12
1761
De Loge “Militaire” veranderde eind jaren 50 haar naam: “La Constance”. Op 16 october 1761 kreeg deze loge een nieuwe status. Zij werd Provinciale Grootloge met het recht om namens Den Haag loges op te richten, ook in het land van Luik. Om die reden kreeg de loge “La Persévérance” veel met haar te maken. En niet altijd in gunstige zin. Zegel van de loge La Constance
13
1763
Installatie van de tweede loge van Maastricht.
Notulenboek la Constance
De achtbare meester van “La Constance” heeft voor het constitueren van de loge Bourgeoise “La Persévérance” op 1 maart a.s. de Broeders 1e en 2e Opziener, de Redenaar en de Secretaris afgevaardigd.
14
Meesterdiploma van “La Constance”
Over het tijdsbestek 1760-1790 beschikken we voor gegevens over “La Persévérance” alleen maar over de notulen van ‘moederloge’ “La Constance”. De samenstelling van de leden van deze loge, adel en veelal hoge officieren, gaf haar een superieur gevoel over de andere loge, “La Bourgeoise”, de burgers. Uit deze verhouding kwamen veel controverses voort. De loge “La Persévérance” was vaak niet groot genoeg om goed te kunnen functioneren.
15
Overal in Europa ontstonden nieuwe vormen van Vrijmetselarij. Eén daarvan was bijvoorbeeld de zogenaamde Schotse loge, in Maastricht onder de naam “Non Plus Ultra”. De commandant van het garnizoen in Maastricht, Frederik van Hessen-Kassel, o.a. bekend als een van de oprichters van de “Stricte Observantie” in Duitsland, stimuleerde deze werkwijze. Frederik van Hessen-Kassel
16
1779
Ambulante Loges
Diploma militaire loge La Concorde 1783
In sommige regimenten verenigden militairen-vrijmetselaren zich in een zogenaamde ambulante loge. Bij verplaatsing van het regiment vertrok ook de loge uit een stad. Bij het regiment graaf d’Envie behoorde de loge “la Concorde” en was diverse malen in Maastricht gelegerd.
17
Diploma militaire loge La Concorde 1783
Het regiment Rechteren Cavalerie bezat de ambulante loge “l’Esprit du Corps” waaruit in 1782 in Leeuwarden de loge “De Friesche Trouw ontstond. Bij het Zwitserse regiment Hirzel werd in 1788 in Maastricht de loge “l’Union Helvétique” opgericht dat later in Nijmegen als een permanente loge onder de naam “Semper Idem” verder ging.
18
1786
Naast de blauwe graden ontstonden er ook nieuwe werkwijzen, de zogenaamde Hogere Graden. In Maastricht werd in 1786 onder Frans gezag (!) een Rozekruiskapittel opgericht, “La Nouvelle Alliance”. Lakstempel van La Nouvelle Alliance
19
1786
Bijou Pruisisch Ridder
In Maastricht begint in 1786 een zogenaamde Noachieten loge, ook wel Pruisisch Ridder genoemd, haar werkzaamheden. Zij recruteerde haar leden uit de loge “La Persévérance”. Deze loge heeft met vele nonactieve tussenpozen tot 1885 bestaan.
20
Op politiek terrein rommelde het in de tachtiger jaren. De Republiek verloor de Vierde Engelse Oorlog en er was een voortdurende strijd tussen prinsgezinden en patriotten. Stadhouder Willem V werd allerlei rechten ontnomen en de (dikke) hertog, Lodewijk Ernst van Brunswijk, werd afgezet. Deze ging in Aken wonen. Stadhouder Willem V
21
In Maastricht veroorzaakte de aanwezigheid van de hertog Van Brunswijk in Aken een politieke rel. De vice-hoogschout van Maastricht, Jan Hubert van Slijpe, werd verdacht van illegale contacten met Van Brunswijk. Een proces volgde waarbij W.H. van Panhuys, samen met een patriot en broeder vrijmetselaar uit Leiden, een aanklacht tegen hem begonnen. Van Slijpe werd na enkele processen veroordeeld en stierf in een gevangenis in Den Haag. Jan Hubert van Slijpe
22
Er waren in Maastricht duidelijk twee kampen te onderscheiden, orangisten en patriotten. Al deze strijdpunten veroorzaakten een splitsing onder de broeders. De loges “La Persévérance” en “Non Plus Ultra” waren oranjegezind, “La Constance” was patriottisch en Frans georienteerd. Omdat bovendien de bevoegdheden van “La Constance” in deze periode door het Grootoosten in Den Haag beknot werden, kozen zij voor contacten met Parijs.
23
1788
Als bij de loge “La Persévérance” een nieuwe voorzitter, de kapitein J.H. Ploem, gekozen wordt treedt er ook een nieuw tijdperk aan van jarenlange activiteiten. Het eerste wat geschiedt is het verkrijgen van een nieuwe constitutiebrief van de Grootmeester in Den Haag. Hierin wordt onder andere de groene herkenningskleur van de loge vastgelegd. Constitutiebrief La Persévérance
24
De hernieuwde installatie van de loge “La Persévérance” werd uitgevoerd door de Voorzittend Meester van de Schotse loge “Non Plus Ultra” Philippe Fermin. Daar was “La Constance” uitermate kwaad over, wilde haar niet erkennen en noemde haar ‘La fille rebelle’. Schootsvel van La Persévérance ca. 1850
25
In de Wintmolen hoek Dominicanerstraat
Toch komt “La Persévérance” in hetzelfde lokaal bijeen als “La Constance” :in de Wintmolen in de Groote Staat. Zij verhuist in 1789 naar ‘t Hof van Holland op de Boschstraat, thans Maison du Chêne. De loge groeit voorspoedig en het meest opvallende is dat zij nu niet alleen maar vooraanstaande burgers maar ook een aantal militairen onder haar leden telt.
26
1789
La Bastille Parijs
De loge “La Persévérance” leek eindelijk een voorspoedige toekomst tegemoet te gaan. Maar inmiddels waren er overal revoluties uitgebroken, Parijs, Brussel, Luik….. Vluchtelingen stroomden ook Maastricht binnen. De loges moesten haar ruimtes afstaan. voor hun onderdak
27
1794
In 1794 belegerden Franse troepen Maastricht. Frederik van Hessen-Kassel moest de stad aan de Fransen overgeven. Geen enkele loge mocht nog haar werkzaamheden voortzetten. Ook in Frankrijk werd tot ca. 1800 de Vrijmetselarij officieel verboden.
28
1807
Na 1800 is alleen de loge “La Constance” en nog een nieuw opgerichte loge, “La Parfaite Union” met meer dan 100 leden, onder Frans gezag tot 1815 in Maastricht werkzaam.
29
1815
Voor de Vrijmetselarij werden in Maastricht de lichten gedoofd. Het was nog alleen Broeder secretaris, Duvelaar van Campen, die nog jarenlang contacten met Den Haag onderhield en er uiteindelijk in 1831 de constitutiebrief inleverde.
30
1842
De toevallige ontmoeting van twee officieren in het stadspark was de aanleiding tot een nieuwe Loge ….
Stadspark ca. 1850
...zij betreurden het zeer dat hun tegenwoordig Garnizoen geen Tempel bezat en kwamen overeen een nieuwe Tempel in dit Oosten op te rigten, of eene der oude, thans werkelooze Loges, uit haren doodssluimer op te wekken. …
31
Redoutezaal
4 oktober 1842 vragen zestien leden in een eerste brief aan het Hoofdbestuur, om de oude loge “La Constance” weer te mogen oprichten. 1 november schrijven zij opnieuw naar Den Haag, maar nu om “in La Persévérance hare werkzaamheden te mogen hervatten”. Burgemeester Nierstrasz gaf zijn toestemming een zaal van de schouwburg, de Redoutezaal, te mogen gebruiken. Bovendien beschikte men nog over alle meubels van de oude loge “La Constance”.
32
Sint-Servaaskerk
De Rooms Katholieke geestelijkheid van Maastricht had vanaf de kansel tegen de nieuwlichterij van de vrijmetselaren gepreekt. Niemand mocht op enigerlei wijze diensten aan hen verlenen op straffe van uitsluiting van de sacramenten.
33
Meesterveheffing. Gravure midden 18e eeuw
Nog ernstiger werd het toen uit een geheel onverwachte hoek, de gouverneur van Limburg Jhr. Gericke van Herwijnen, zich tot koning Willem II richtte: … hier ter stede maakt veel opspraak het ontwerp waarmede militairen, aan wier hoofd de Chirurgijn-Majoor Rieber staat, zich bezig houden alhier een loge van vrijmetselaars op te rigten. …
34
1842
Koning Willem II was, net als zijn broer prins Frederik, vrijmetselaar. Hij legt het bericht niet naast zich neer en zijn directeurgeneraal (minister) van Oorlog neemt geen halve maatregelen. Want deze schrijft aan de voorzitter van de nieuwe loge: Frederik
Willem II
35
Zeer Geheim
des Graven Hage 20 november 1842
Koning Willem II
… in de volle overtuiging dat u de onderhavige wenk zal doen afzien van alle verdere bemoeijingen te dezer zake, maar ook om uwen invloed te bezigen, ten einde te helpen bevorderen, en wel zonder aan iemand te doen blijken, dat gij daartoe dezerzijds zijt aangezocht. …
36
1843 Majoor Rieber zou zijn militaire carrière op het spel zetten als hij toch voorzitter bleef. Voor het dwingende bevel van hogerhand moet hij zwichten. Broeder Valckenaer werd bereid gevonden zijn plaats in te nemen. Ondanks alle tegenwerkingen werd op 5 januari 1843 weer na vele jaren de eerste Open Loge in Maastricht gehouden.
37
Vervangende Constitutiebrief
De oude constitutiebrief van de loge “La Persévérance” was weliswaar in Den Haag ingeleverd, maar daar was hij zoek geraakt. In 1842 kon men hem niet vinden. Om die reden werd een nieuwe constitutiebrief verstrekt. Na bijna 150 jaar is hij terug gevonden en bezit de loge een der oudste brieven van Nederland.
38
Kleine Looierstraat
Na 50 jaar van inactiviteit blijkt de loge “La Persévérance” toch genoeg aantrekkingskracht op veel nieuwe leden te hebben. In het eerste jaar na de heroprichting werden 6, in het volgende werkjaar zelfs 13 kandidaten ingewijd. Onder de laatsten bevindt zich Jhr. P.G.C. von Geusau, 36 jaar oud, raadsheer in het provinciaal gerechtshof van Limburg. De loge verhuisde van de Schouwburg naar de Kleine Looierstraat.
39
1847
Jhr. P.C.G. von Geusau
In 1847 wordt Von Geusau de nieuwe voorzitter van “La Persévérance”. Hij introduceerde voor het eerst muzikanten bij de uitvoering van de rituelen. Onder de tientallen kandidaten die hij inwijdt bevonden zich ook twee van zijn zonen.
40
1855
Von Geusau werd in 1855 lid van het Hoofdbestuur van de Nederlandse Orde. In hetzelfde jaar verhuisde de loge nog een keer.
41
In een pand gelegen achter het Generaalshuis aan het Vrijthof, in een zijstraat van de Statenstraat, vond de loge definitief haar onderdak. Oorspronkelijk werd het pand gehuurd, daarna gekocht. Menig Maastrichtenaar zal zich afgevraagd hebben wat zich achter deze voordeur van de loge aan de Statenstraat afspeelde. De loge bleef er gevestigd tot 1917 toen het wegens gebrek aan voldoende leden werd verkocht.
42
1863 Bij het 100-jarig bestaan telde de loge 82 leden. Hun namen en die van alle ereleden werden op perkament gekalligrafeerd. De loge was voorspoedig gegroeid. Sinds de hervatting van de werkzaamheden in 1842 waren niet minder dan 291 kandidaten gerecipieerd. Daaronder waren ook veel militairen, die vaak overgeplaatst werden en daarom de loge moesten verlaten.
43
1863 Met afgevaardigden van het Hoofdbestuur en Belgische en Duitse loges werd het feit herdacht dat …op den 1sten maart 1763 de eerste hamerslag in deze Werkplaats weêrgalmde. … De feestzaal in de schouwburg was versierd met planten en vlaggen. Er waren borstbeelden van koning Willem III en diens neef, Grootmeester prins Frederik. ‘s Ochtends had men het publiek, ter voorkoming van praatjes, gelegenheid gegeven de zaal te bezichtigen. Herdenkingspenning
44
1879 Onder opvolgende Regerend Meesters bleef de loge “La Persévérance” tot ca.1900 een actieve loge. Vele joden afkomstig uit Duitsland, die daar in de Broederschap werden geweigerd, konden in Maastricht wel ingewijd worden. In 1879 opende de loge een bibliotheek waar burgers van de stad voor een paar centen boeken konden lenen. Een en ander zeer tegen de zin van de geestelijkheid. De catalogus telde ruim 2.500 titels.
45
1864
In deze periode nam de overheid het besluit dat Maastricht geen vestingstad meer kon blijven. Daarmee nam ook het aantal militairen in de loge af. De noodzakelijke aanwas van nieuwe leden bleef uit. In 1910 moest men bij gebrek aan belangstelling de bibliotheek sluiten.
46
1920
Loge werkplaats St. Lodewijk Nijmegen
Van 1920 tot 1955 telde de loge nog maar 10 leden. Velen van hen woonden bovendien buiten Limburg! Voor de Open Loges maakte men gebruik van de ruimtes van de loges in Nijmegen en later in Eindhoven.
47
1956
Ondanks het feit dat de loge slechts 12 leden telde, werden middelen gevonden om in Maastricht een nieuw gebouw aan de loge “La Persévérance” te geven. Aan het einde van het eerste jaar werd in de Heggenstraat de eerste comparitie gehouden. Ir. A.P. Spruijt, hoofdingenieur bij Rijks-Waterstaat, was de nieuwe voorzittend meester van de loge geworden.
48
In 1958 kon het Hoofdbestuur onder leiding van Grootmeester C.M.R. Davidson het gebouw in gebruik nemen. Loge werkplaats La Persévérance
49
De oud-voorzittend meester van de Eindhovense loge, N. Addink, nam in 1957 bij “La Persévérance” de hamer ter hand. In 1961 telt de Maastrichtse loge al 31 leden. Deze groei heeft zich daarna gestaag voortgezet en telt nu meer dan 60 leden. Gravure inwijding
50
1969
De voortdurende groei van het ledental in Maastricht maakte het mogelijk dat er in Limburg diverse nieuwe loges opgericht konden worden. Allereerst in 1969 in Roermond. De loge koos de zelfde naam zoals die ook aan het begin van de 19e eeuw in die stad had bestaan: “La Liberté Constante”. Franse oprichtingsbrief 1806
51
La Persévérance Maastricht
La Liberté Constante Roermond
La Complaisance Heerlen
In het werkjaar 1976-77 richtten zeven leden in Heerlen een nieuwe loge op: “La Complaissance”. La Lune Sittard
In 1996 volgde Sittard met de loge “La Lune”.
52
2008
La Persévérance Maastricht
La Liberté Constante Roermond
La Complaisance Heerlen
De oudst bekende loge van Maastricht “La Constance” wordt heropgericht.
La Lune Sittard
53
Kort na het verbod door de paus in 1738, werden op vele plaatsen in Europa adoptieloges opgericht waar niet alleen mannen maar ook vrouwen werden toegelaten.
54
Marie Deraismes
Pas na 1900 als de eerste feministes actief voor toelating van de vrouw op allerlei terreinen zijn, ontstaan op grote schaal gemengde loges. Het is de Franse Marie Deraismes geweest die hiervoor geijverd heeft. Zij stond aan de basis van de internationale gemengde orde “Le Doit Humain”. In Maastricht zijn nu twee gemengde loges: “Jan Amos Comenius” en “Mosam Trajectum”
55
1995 In 1995 herdachten de Limburgse loges het feit dat de eerste loge van Maastricht in 1745 werd opgericht. Ter gelegenheid daarvan hadden verschillende openbare activiteiten plaats. De directeur van Royal Mosa had voor deze gelegenheid tien genummerde vazen laten maken. Het ontwerp was van Edmond Bellefroid. De vazen waren o.a. bestemd voor de Limburgse loges en het Hoofdbestuur alsmede wereldlijke overheden. Wethouder R. Creemers
56
Ook aan de militaire Commandant Limburg werd bij de Hoofdwacht op het Vrijthof (het begin van de vrijmetselarij in Maastricht) als blijvende herinnering aan dit feit een gedenksteen, gemaakt door beeldhouwer Tycho Flore, overhandigd. De steen is nu in de hal ingemetseld.
57
Meer weten over Vrijmetselarij ? Of adressen in Limburg? Ga naar:
www.vrijmetselarij.nl/
58
Tekst en productie Gérard Dielemans © 2003 Fotografie Paul Mellaart Jean van Duurling e.a. Tekeningen Philippe van Gulpen Gravures CMC ‘s Gravenhage Er is naar gestreefd de rechten van illustratiesEINDE volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Diegenen die desondanks menen rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog melden.
59
