Van vijfendertig naar acht Een overzicht van de burgerlijke gemeenten in het Rijk van Nijmegen en het Land van Maas en Waal vanaf 1810
Sinds 1995 is het Regionaal Archief Nijmegen werkzaam aan de inventarisatie van diverse oude archieven van (voormalige) burgerlijke gemeenten in het Rijk van Nijmegen en het Land van Maas en Waal. Dit gebied in het zuiden van de provincie Gelderland wordt omsloten door de rivieren de Maas en de Waal en de grens met Duitsland. Overigens maakt de stad Nijmegen van oudsher in bestuurlijk opzicht geen deel uit van het Rijk van Nijmegen. Zij is dan ook niet in dit overzicht begrepen. Al snel bleek er geen volledig en betrouwbaar ‘genealogisch’ overzicht van de gemeenten in het Rijk van Nijmegen en het Land van Maas en Waal te bestaan, terwijl zo’n overzicht bijzonder handig zou 1 zijn voor de bewerkers én de gebruikers van de archieven. De hier gepresenteerde ‘stambomen’ moeten deze lacune aanvullen. Deze schema’s laten de gemeenten zien met al hun voorgangers. Zij gaan uit van de acht huidige gemeenten (Beuningen, Druten, Groesbeek, Heumen, Millingen aan de Rijn, Ubbergen, West Maas en Waal en Wijchen) en gaan terug tot 1810, toen de Fransen Gelderland bezuiden de Waal bezetten, inlijfden en het gebied hun bestuursvorm oplegden. Daarmee werd hier de basis gelegd voor de moderne gemeente zoals wij die nu nog kennen. In april 1810 wordt Gelderland bezuiden de Waal ingedeeld bij het arrondissement Nijmegen, 2 onderdeel van het departement van de Monden van de Rijn, met ’s-Hertogenbosch als hoofdstad. Bij Keizerlijk Decreet van 14 mei 1810 wordt het arrondissement Nijmegen verdeeld in kantons en onderverdeeld in gemeenten. Het Rijk van Nijmegen en het Land van Maas en Waal vallen samen 3 met de kantons Wijchen en Druten, die in totaal 35 gemeenten omvatten. Van meet af aan blijken verscheidene kleine gemeenten niet levensvatbaar. In de praktijk betekent dit dat menig dorp, hoewel op papier zelfstandig, samen met een buurdorp één gemeente vormt, met één ‘maire’ (burgemeester) en bijvoorbeeld ook maar één burgerlijke stand. Ter formalisering van deze situatie stelt de 4 onderprefect van het arrondissement Nijmegen op 17 juni 1811 een gemeentelijke herindeling voor. Zijn voorstel, waarin het aantal gemeenten wordt teruggebracht tot 26, wordt ongewijzigd 5 overgenomen. Na het vertrek van de Fransen, rond de jaarwisseling van 1813-1814, blijft de gemeentelijke indeling van het Rijk van Nijmegen en het Land van Maas en Waal bestaan tot 1818. Per 1 januari van dat jaar treedt een provinciaal bestuursreglement voor het platteland in werking, waarbij een aantal 6 gemeenten wordt samengevoegd. Het gebied telt nu nog zestien gemeenten. 1
Zie onder andere: D.J.G. Buurman, ‘Schets van de opeenvolgende bestuursindelingen in Gelderland vóór de invoering van de Provinciale Wet van 1850’, in: Bijdragen en mededelingen der vereniging Gelre 57 (1958), blz. 23-50; F. Gorissen, Niederrheinischer Städteatlas/Geldrische Städte, 1. Heft: Nimwegen, Kleef 1956 (Publikationen der Gesellschaft für Rheinische Geschichtskunde, nr. 51); M.J.A.V. Martens van Sevenhoven, ‘Schets van de invoering van de geschiedenis der burgerlijke gemeenten in Gelderland vóór de invoering der Gemeentewet van 1851’, in: Jonkheer mr. A.H. Martens van Sevenhoven: een keuze uit zijn geschriften, Arnhem 1977 (Werken der vereniging Gelre, nr. 35), blz. 203-257; J.C. Ramaer, Geschiedkundige atlas van Nederland: De Franse tijd (1795-1815), Den Haag 1926; J.C. Ramaer, Geschiedkundige atlas van Nederland: Het Koninkrijk der Nederlanden (1815-1931), Den Haag 1931; T.en J. de Roos (red.), Gemeentehuizen in Gelderland: van Aalten tot Zutphen, Arnhem/Groningen 1995 (Werken der vereniging Gelre, nr. 46). 2 Het Archief Nijmegen, archief gemeente Winssen, 1810-1817, inv. nr. 142: ‘Bulletin des Lois de e l’Empire Français/Bulletin der Wetten van het Fransche Keizerrijk’, 4 serie, 24 en 26 april 1810 (nrs. 281 en 284). 3 Het Archief Nijmegen, archief gemeente Winssen, 1810-1817, inv. nr. 142: ‘Bulletin des Lois de e l’Empire Français/Bulletin der Wetten van het Fransche Keizerrijk’, 4 serie, 14 mei 1810 (nr. 288). 4 Rijksarchief in Gelderland, archieven van de gewestelijke besturen in de Bataafs-Franse tijd, 17951813, inv. nr. 7978: besluit van de onderprefect van het arrondissement Nijmegen, 17 juni 1811. 5 Rijksarchief in Noord-Brabant, archief van de prefect van het departement van de Monden van de Rijn, 1810-1814, inv. nr. 1382: besluit van 4 augustus 1811. 6 Bibliotheek Arnhem, 474 B 27: ‘Reglement voor het platte land van de provincie Gelderland benevens de verdeeling van hetzelve in hoofdschout-ambten en schout-ambten’, Arnhem 1817.
1
De meest recente golf van gemeentelijke herindelingen dateert uit het begin van de jaren tachtig van de twintigste eeuw. Sinds 1 januari 1984 bestaan er in het Rijk van Nijmegen en het Land 7 van Maas en Waal nog maar acht gemeenten . Wanneer men de ‘stambomen’ bestudeert, valt het op dat enkele van de huidige gemeenten sinds 1810 zelden van samenstelling zijn veranderd, zoals Groesbeek en Millingen aan de Rijn. Andere hebben een hele rij voorgangers: West Maas en Waal maar liefst tien. Bijgaand overzicht is beperkt tot grote wijzigingen zoals samenvoegingen, afsplitsingen en naamswijzigingen van gemeenten; kleine grenswijzigingen zijn niet vermeld. De bijlage bevat een alfabetische index van plaatsnamen, die aangeeft tot welke huidige gemeente een bepaalde plaats behoort.
Paula Croonen en Rob Camps Regionaal Archief Nijmegen
7
Staatsblad van het Koninkrijk der Nederlanden, 13 februari 1980 (nrs. 39-40) en 6 juli 1983 (nr. 327).
2
8 9 10 11
8
Zie voetnoot 3. Volgens het Keizerlijk Decreet van 14 mei 1810 zijn Winssen-Ambts en Winssen-Rijks aparte gemeenten; in de praktijk is er echter sprake van één gemeente Winssen. Zie de voetnoten 3 en 4. 10 Per 1 januari 1818 worden Ewijk en Winssen samengevoegd tot de nieuwe gemeente Ewijk; Beuningen en Weurt worden samengevoegd tot de nieuwe gemeente Beuningen. Zie voetnoot 6. 11 Per 1 juli 1980 worden Ewijk en Beuningen samengevoegd tot de nieuwe gemeente Beuningen. Staatsblad van het Koninkrijk der Nederlanden, 13 februari 1980 (nr. 39). Ad van der Meer en Onno Boonstra, Repertorium van Nederlandse gemeenten, Den Haag 2006, blz. 92, menen ten onrechte dat Ewijk pas per 1 januari 1984 is opgegaan in de nieuwe gemeente Beuningen. 9
3
12 13 14 15
12
Zie voetnoot 3. Volgens het Keizerlijk Decreet van 14 mei 1810 zijn Afferden en Deest aparte gemeenten; in de praktijk is er echter sprake van één gemeente Afferden. Zie de voetnoten 3 en 4. 14 Per 1 januari 1818 worden Druten, Afferden en Puiflijk samengevoegd tot de nieuwe gemeente Druten. Zie voetnoot 6. 15 Per 1 januari 1984 worden Druten en Horssen samengevoegd tot de nieuwe gemeente Druten. Staatsblad van het Koninkrijk der Nederlanden, 6 juli 1983 (nr. 327). 13
4
16 17
16
Zie voetnoot 3. Per 1 januari 1818 worden Groesbeek en Nederrijkswald – dat in de periode 1810-1817 deel uitmaakte van de gemeente Beek-Ubbergen - samengevoegd tot de nieuwe gemeente Groesbeek. Zie voetnoot 6.
17
5
18 19 20 21 22
18
Zie voetnoot 3. Volgens het Keizerlijk Decreet van 14 mei 1810 zijn Heumen en Malden evenals Overasselt en Nederasselt aparte gemeenten; in de praktijk is er echter sprake van één gemeente Heumen en één gemeente Overasselt. Zie de voetnoten 3 en 4. 20 Per 1 mei 1923 worden Balgoij en Keent en Overasselt samengevoegd tot de nieuwe gemeente Overasselt. Staatsblad van het Koninkrijk der Nederlanden, 14 april 1923 (nr. 134). 21 Per 1 januari 1958 gaat Keent naar de gemeente Ravenstein in Noord-Brabant, als gevolg van een grenswijziging tussen Gelderland en Noord-Brabant in verband met de verlegging van de Maas. Staatsblad van het Koninkrijk der Nederlanden, 23 juli 1957 (nr. 314). 22 Per 1 juli 1980 worden Heumen en Overasselt (minus Balgoij) samengevoegd tot de nieuwe gemeente Heumen; Balgoij gaat naar Wijchen. Staatsblad van het Koninkrijk der Nederlanden, 13 februari 1980 (nr. 40). Ad van der Meer en Onno Boonstra, Repertorium van Nederlandse gemeenten, Den Haag 2006, blz. 152, menen ten onrechte dat Overasselt pas per 1 januari 1984 is opgegaan in de nieuwe gemeente Heumen. 19
6
23 24 25 26
23
Zie voetnoot 3. Volgens het Keizerlijk Decreet van 14 mei 1810 zijn Millingen en Schenkenschans aparte gemeenten; in de praktijk is er echter sprake van één gemeente Millingen. Zie de voetnoten 3 en 4. 25 Op grond van het Nederlands-Pruisische grenstraktaat van 7 oktober 1816 gaat Schenkenschans per 1 maart 1817 naar Pruisen. E.J.Th.A.M.A. Smit, De oude Kleefse enclaves en hun overgang naar Gelderland 1795-1817, Zutphen 1975, blz. 126-128. 26 De naamswijziging vindt plaats per 1 januari 1955. Gemeentehuis Millingen aan de Rijn, archief gemeentebestuur: raadsbesluit van 18 maart 1954. 24
7
27 28 29 30
27
Zie voetnoot 3. In het Keizerlijk Decreet van 14 mei 1810 wordt alleen ‘Beek’ genoemd, in alle andere bronnen wordt steeds over ‘Beek-Ubbergen’ gesproken. 28 Volgens het Keizerlijk decreet van 14 mei 1810 zijn Beek-Ubbergen, Nederrijkswald, Ooij en Persingen alsmede Erlecom aparte gemeenten; in de praktijk is er echter sprake van één gemeente Beek-Ubbergen en één gemeente Ooij en Persingen. Zie de voetnoten 3 en 4. 29 Op grond van het Nederlands-Pruisische grenstraktaat van 7 oktober 1816 gaan Leuth en Kekerdom van Pruisen naar Beek-Ubbergen per 1 maart 1817. E.J.Th.A.M.A. Smit, De oude Kleefse enclaves en hun overgang naar Gelderland 1795-1817, Zutphen 1975, blz. 126-128. 30 Per 1 januari 1818 worden Beek-Ubbergen (minus Nederrijkswald) en Ooij en Persingen samengevoegd tot de nieuwe gemeente Ubbergen; Nederrijkswald gaat naar Groesbeek. Zie voetnoot 6.
8
31 32 33 34 35
31
Zie voetnoot 3. Volgens het Keizerlijk Decreet van 14 mei 1810 zijn Appeltern en Altforst aparte gemeenten; in de praktijk is er echter sprake van één gemeente Appeltern. Zie de voetnoten 3 en 4. 33 Per 1 januari 1818 worden Appeltern, Alphen en Maasbommel samengevoegd tot de nieuwe gemeente Appeltern; Wamel en Leeuwen tot de nieuwe gemeente Wamel. Zie voetnoot 6. 34 Per 1 januari 1984 worden Appeltern, Wamel en Dreumel samengevoegd tot de nieuwe gemeente Wamel; een gedeelte van de gemeente Dreumel gaat naar Heerewaarden. Staatsblad van het Koninkrijk der Nederlanden, 6 juli 1983 (nr.327). 35 De naamswijziging vindt plaats per 1 juli 1985. Gemeentehuis West Maas en Waal te BenedenLeeuwen, archief gemeentebestuur: raadsbesluit van 24 mei 1984. 32
9
36 37 38 39 40
36
Zie voetnoot 3. Volgens het Keizerlijk Decreet van 14 mei 1810 zijn Hernen en Leur aparte gemeenten; in de praktijk is er echter sprake van één gemeente Hernen en Leur. Zie de voetnoten 3 en 4. 38 Per 1 januari 1818 worden Wijchen en Niftrik samengevoegd tot de nieuwe gemeente Wijchen; Bergharen en Hernen tot de nieuwe gemeente Bergharen. Zie voetnoot 6. 39 Per 1 juli 1980 gaat Balgoij van Overasselt naar Wijchen. Staatsblad van het Koninkrijk der Nederlanden, 13 februari 1980 (nr. 40). 40 Per 1 januari 1984 worden Wijchen, Batenburg en Bergharen samengevoegd tot de nieuwe gemeente Wijchen. Staatsblad van het Koninkrijk der Nederlanden, 6 juli 1983 (nr. 327). 37
10
Alfabetische index van plaatsnamen Plaats Afferden Alphen Altforst Appeltern Balgoij Batenburg Beek-Ubbergen Bergharen Beuningen Deest Dreumel Druten Erlecom Ewijk Groesbeek Heerewaarden Hernen Heumen Horssen Keent Kekerdom Leeuwen Leur Leuth Maasbommel Malden Millingen Nederasselt Nederrijkswald Niftrik Ooij Overasselt Persingen Puiflijk Schenkenschans Ubbergen Wamel West Maas en Waal Weurt Winssen (-Ambts en –Rijks) Wijchen
Zie het schema van de huidige gemeente Druten West Maas en Waal West Maas en Waal West Maas en Waal Heumen Wijchen Wijchen Ubbergen Wijchen Beuningen Druten West Maas en Waal Druten Ubbergen Beuningen Groesbeek West Maas en Waal Wijchen Heumen Druten Heumen Ubbergen West Maas en Waal Wijchen Ubbergen West Maas en Waal Heumen Millingen aan de Rijn Heumen Groesbeek Ubbergen Wijchen Ubbergen Heumen Ubbergen Druten Millingen aan de Rijn Ubbergen West Maas en Waal West Maas en Waal Beuningen Beuningen Wijchen
11
