van RK Verenigingsgebouw tot Inspiration Point Maastrichterweg (-straat) 13-17 Valkenswaard HET RK VEREENIGINGSGEBOUW, WERE DI EN HET KEMPISCH CULTUURCENTRUM C. van den Besselaar
Halve eeuw geleden Met veertien tegen vijf stemmen besluit de Valkenswaardse gemeenteraad op 24 september 1964 geen subsidie meer beschikbaar te stellen voor het theater Were Di, aan de Maastrichterweg. De eigenaar van het theater, het kerkbestuur van de Nicolaasparochie, biedt het gebouw dan openbaar te koop aan. Nieuwe eigenaar wordt in 1965 de confectionneur H. Olde Engberink, die er een atelier voor baby- en kinderkleding van maakt. Met die verkoop in 1965 komt er een definitief einde aan het Kempisch Cultuurcentrum in Valkenswaard, dat zich beijverde de cultuur, met een grote C, te propageren onder de Valkenswaardse bevolking. In een zich snel ontwikkelende gemeente als Valkenswaard, die in de regio de tweede stad na Eindhoven zou moeten worden, diende ook gezorgd te worden voor vrijetijdsbesteding op niveau. Vijftien jaren is stichting Kempisch Cultuurcentrum aktief geweest, van 1949 tot 1964. In die periode gaf Het Brabants Orkest uitvoeringen in Valkenswaard, trad de voordrachtkunstenares Charlotte Köhler op, werden toneelvoorstellingen van Shakespeare opgevoerd, was de Zuid-Nederlandse Opera te horen, Johan Kaart vierde er triomfen, evenals het cabaret Wim Sonneveld, met o.a. Conny Stuart, Albert Mol en Joop Doderer. De komst van de nieuwe schouwburg in Eindhoven, in 1964, betekende de definitieve doodsteek voor het lofwaardige initiatief. En dan te bedenken dat de direkteur van de Eindhovense schouwburg B. Ullings jarenlang een trouw bezoeker was van de Valkenswaardse schouwburg. Vanaf die tijd kent Valkenswaard geen theater meer, noch een andere gelegenheid voor culturele manifestaties op niveau. Pas in het begin van de eenentwintigste eeuw voorziet cultuurcentrum De Hofnar in dit ontstane hiaat. 1926 In april 1926 besluit het kerkbestuur van de parochie St. Nicolaas tot de bouw van een patronaatsgebouw voor de godsdienstige en culturele belangen van katholiek Valkenswaard. De gemeente Valkenswaard erkent het belang van dit initiatief en stelt een subsidie van fl. 2.000, - beschikbaar. Het ontbreken van een lokaliteit, waar zeshonderd of meer personen een plaats kunnen vinden, is een belangrijke bijkomende reden voor die beslissing. De architecten Jan Stuyt uit Den Haag en Anton L. Bogers uit Eindhoven ontwerpen het gebouw, dat komt te staan aan de Maastrichterstraat 15 (nu Maastrichterweg). Stuyt (1868- 1934) is een bekende, katholieke architect, die o.a. de H. Landstichting in Nijmegen en het Bisschoppelijk
Museum in Haarlem op zijn naam heeft staan; Bogers (1882-1941) is tussen de beide wereldoorlogen verreweg de belangrijkste architect in Valkenswaard; hij tekent o.a. de Willem Il-fabrieken, het slachthuis aan de Leenderweg en diverse villa's. Het aannemersbedrijf Gebr. Wierex uit Breda bouwt het pand voor de som van fl. 44.300,-. Bij het gebouw komt een congiërgewoning (Maastrichterstraat 13), die bewoond wordt door koster H.L. Jansen (1875-1937). Later komt er een verwarming in het gebouwen in 1934 een afrastering. Op eerste paasdag, 17 april 1927, kan het R.K. Vereenigingsgebouw plechtig ingezegend worden door deken F. Franken, de drijvende kracht in het parochiebestuur.
Gebruik Franken is een telg uit een bekende Tilburgse fabrikantenfamilie. Naar zijn mening zou het gebouw niet rendabel zijn, maar dat geldelijk verlies weegt niet op tegen de veel hoogere belangen van opvoeding en zieleheil. In het nieuwe gebouw kunnen de RK verenigingen terecht, is er ruimte voor cursussen en vergaderingen en vinden voorstellingen plaats. Maar tussen 22 mei 1927 en 13 oktober 1928 dient het eerst nog als noodkerk, omdat dan de Nicolaaskerk aan de Markt ingrijpend verbouwd wordt, eveneens naar een ontwerp van Jan Stuyt. Vanaf oktober 1929 is het bureau van de RK Werkliedenvereeniging onder dak in het gebouw, dat daarom in de volksmond ook wel de 'volksbond' wordt genoemd. Tot in 1942 blijft de werkliedenvereniging de vaste huurder.
De huur is vastgesteld op fl. 800,- per jaar als de exploitatie dat tenminste toelaat, wat kennelijk niet altijd lukt. Met enige regelmaat wordt er gesproken door huurder en verhuurder over de huur, die vanaf 1937 is vastgesteld op fl. 850,-. Beheerder van het gebouw is van 1929 tot 1940 Paulus A. Brom (1902-1992) voor een bedrag van vier gulden per week. Brom is vanaf 1926 penningmeester van de plaatselijke afdeling van de RK Tabaksbewerkersbond St. Antonius, onderdeel van de RK Werkliedenvereeniging St. Jozef.
Naast de vergaderingen en andere bijeenkomsten van de RK Werkliedenvereeniging vinden er met enige regelmaat voorstellingen plaats van de gemengde zangvereniging De Volharding, toneelvereniging De Kunstkring en harmonie UNA of donateursavonden van Herwonnen Levenskracht. Veel belangstelling is er voor de operettes van De Volharding, zoals Rose Marie, Marion, De molen van Sanssouci, De klokken van Corneville en Boerenbloed, dat nog in 1941 wordt opgevoerd. Eén van de verenigingen, die eveneens onderdak vinden in het RK Vereenigingsgebouw is Geloof en Wetenschap, een vereniging die sprekers uitnodigde voor een lezing over een belangwekkend onderwerp. Het is één van de weinige aktiviteiten voor de sociale bovenlaag in Valkenswaard.
Verbouwing In de oorlog moet de RK Werkliedenvereeniging haar aktiviteiten stilleggen. Vanaf 1942 komt in het Vereenigingsgebouw de distributiedienst van de gemeente Valkenswaard terecht. Ook het K.J.V.-gebouw, dat in 1936 is gebouwd naast het verenigings- gebouw, wordt door het distributiekantoor gebruikt. Na de oorlog, vanaf 15 oktober 1944 tot 27 september 1945, is het gebouw gevorderd door de Engelse strijdkrachten, waarvoor het parochiebestuur nog een vergoeding van ruim vijftienhonderd gulden krijgt. Het gebouw verkeert dan in een slechte staat. Herstel is dringend noodzakelijk. In een brief aan het bisdom laat burgemeester Van Hellenberg Hubar in juli 1948 weten dat met het oog op het culturele en godsdienstige leven in zijn gemeente herstel en verbouwing van het bestaande verenigingsgebouw aan de Maastrichterstraat zeer urgent is. De Valkenswaardse architect Jos. Renders (1912-1974) heeft een plan opgesteld, voor verbouwing, restauratie en meubilering, dat fl. 65.000,- kost. Het bisdom laat daarop o.a. weten dat in deze dure tijd stoelen met bekleding niet verantwoord zijn. Uiteindelijk blijken de kosten nog meer tegen te vallen. Liefst fl. 35.000,- extra is nodig om het gebouw weer aan te passen aan de bescheiden eisen van die na-oorlogse tijd.
Het kerkbestuur van de St. Nicolaasparochie besluit op 22 mei 1949 een bestuur in het leven te roepen voor de exploitatie van het verenigingsgebouw, met als doel: de culturele en artistieke vorming van de bevolking van Valkenswaard te bevorderen. Dat bestuur neemt ook de taak van het vroegere Geloof en Wetenschap op zich, dat na de Tweede Wereldoorlog weer is opgericht, maar een kwijnend bestaan leidt.
Were Di Het bestuur krijgt aanvankelijk de naam Were Di, bedacht door deken P.J. C. Manders. Deze naam prijkt ook op het vernieuwde verenigingsgebouw, dat dankzij o.a een balkon de allure van een theater heeft gekregen, en ruim 500 zitplaatsen biedt. Maar al snel duikt de naam Kempisch Kunst Centrum op voor het bestuur dat de exploitatie van Were Di moet zien rond te krijgen. Uitsluitend met financiële steun van het kerkbestuur moet dat bestuur aanvankelijk de touwtjes aan elkaar zien te knopen. Voorzitter van het bestuur wordt apotheker dr. F.C. Bedaux. Andere bestuursleden zijn notaris J.J. Schuurbiers, bankbeheerder J.A. van Oers (van de Rotterdamsche Bank), P.J. Snijders (gemeente-ambtenaar), W. Evers (hoofdbestuurslid RK Tabaksbewerkersbond) en P.A. Brom (penningmeester van de KAB). Uiteraard is er ook een geestelijk adviseur, kapelaan G. Renders, die vanaf 1948 in Valkenswaard verblijft en bouwpastoor wordt van de Mariakerk. Administrateur is J. Swinkels, die in de congiërgewoning komt te wonen. Swinkels (geb. 1916) kent het gebouw al uit de tijd van zijn verblijf op het distributiekantoor, waar hij werkte vanaf 1940 tot in 1946. Op 16 juli 1949 wordt het vernieuwde gebouw in gebruik genomen met een concert door Het Brabants Orkest. Het Eindhovens Dagblad constateert dan dat Valkenswaard een concertzaal bezit waarmee men met de grote steden kan wedijveren.
Exploitatie Het bestuur staat voor de taak het gebouw commerciëel te exploiteren, maar ook om culturele manifestaties te organiseren en aktiviteiten te bevorderen voor de schooljeugd. Het bestuur van Were Di probeert op allerlei manieren het gebouw rendabel te maken. Het gaat enthousiast aan de gang. Er zijn uitvoeringen van de kunstkring, van de gemengde zangvereniging De Volharding, harmonie UNA, Herwonnen Levenskracht, de KAB etc. In de eerste jaren komt gemiddeld zes keer per jaar een beroepsgezelschap naar Valkenswaard. Dat is vooral het werk van administrateur J. Swinkels, die de zakelijke contacten met deze gezelschappen onderhoudt. Daartoe behoort ook Het Brabants Orkest, dat kan optreden dankzij een bijdrage van fabrikant H. Kersten. Dirigent Hein Jordans is enthousiast over de akoestiek van het gebouw, maar slechts zo'n tachtig personen wonen de uitvoering bij. Als later nog eens Het Brabants Orkest in Were Di verschijnt, moeten leerlingen van de ambachtschool voor de noodzakelijke entourage zorgen. De RK HBS, die in het vroegere KJV-gebouw aan de Maastrichterstraat onderdak heeft gevonden vanaf 1952, toont geen belangstelling voor datgene, wat zich in Were Di afspeelt. Dat is opmerkelijk omdat directeur dr. C.J. Starrenburg in 1951 benoemd wordt in het bestuur. Administrateur J. Swinkels krijgt van het stichtingsbestuur de gelegenheid vrije produkties te organiseren, tegen betaling van zaalhuur. Met die extra opbrengsten kan hij zijn salaris van fl. 900,- per jaar, exclusief vrij wonen, opkrikken. Ook de exploitatie van het horeca-gedeelte in Were Di komt voor zijn rekening.
Een groot succes zijn de zondagse filmvoorstellingen voor de jeugd. De vertoning van Rimintin, de wolfshond trekt volle zalen. Maar Swinkels haalt ook vrije produkties als De Wama's, de Kilima Hawaians, de Brabantse cabaretgroep De Zonnekanters, Olga Lowina en Johnny Jordaan naar zijn schouwburg. Opvallend detail: Rudy Carell maakt in deze schouwburg zijn debuut, als diens vader André Carell, wegens ziekte, onverwacht verstek moet laten gaan. Eén keer moet Swinkels een voorstelling afgelasten; een geplande voorstelling van Rooie Sien (door Beppy Nooij en haar Amsterdams Volkstheater) vindt geen genade in de ogen van deken Manders, die als voorzitter van het kerkbestuur het laatste woord heeft. In 1953 krijgt Were Di voor de eerste keer een subsidie van de gemeente Valkenswaard, voor een bedrag van fl. 5.000,-. Een jaar later verhoogt de gemeente de subsidie al naar fl. 10.000,- . Maar die financiële injectie is niet voldoende. Het Kempische Kunst Centrum slaagt er niet in de eindjes aan elkaar te knopen.
Nieuw élan Het parochiebestuur van St. Nicolaas besluit in 1955 tot een reorganisatie. Voorzitter H. Snellens (oud-sigarenfabrikant, getrouwd met de zangeres Jo Maissan) die Bedaux is opgevolgd, en penningmeester A. W. Raymaekers (de opvolger van Schuurbiers) krijgen tot taak een nieuw bestuur te formeren' dat er wel in slaagt een sluitende exploitatie te realiseren. Een nieuwe naam wordt gekozen: Kempisch Cultuurcentrum (KCC). In dat nieuwe bestuur is ook een plaats ingeruimd voor mevrouw J. Woerdeman-Capel (geb. 1912), naast de heren J. Donders, W. Evers, P. Brom en kapelaan E. IJsseldijk. Mevrouw Woerdeman is een Amsterdamse, gehuwd met de huisarts H. Woerdeman, die zich in 1937 gevestigd heeft in Valkenswaard, waar hij zich associëerde met de arts B. Dagevos. Zij reist het land af om voorstellingen te beoordelen en legt contacten met gezelschappen. Maar ook zorgt zij voor het contact met het Provinciaal Genootschap voor Kunsten en Wetenschappen, dat uiteenlopende tentoonstellingen wil organiseren. Daardoor zijn in de nieuwe Aloysiusschool aan de Kromstraat (ook een ontwerp van Jos. Renders) exposities te zien van o.a. Jan Gregoor, Ninaber van Eijben en Dre Bossche; kunstcriticus Domien van Gent (1917-1979) leidt de schooljeugd daar rond. Opvallend is dat dergelijke exposities niet mogelijk zijn in het Hertog Jan College, dat vanaf 1956 een nieuw onderkomen heeft gekregen aan de Merendreef. Directeur dr. J. Starrenburg is in het begin van de jaren '60 wel één van de initiatiefnemers voor het genootschap Erasmus, dat gezaghebbende sprekers naar Valkenswaard haalt om voor een select gezelschap een lezing te houden. Dit genootschap blijft, ook na het vertrek in 1962 van Starrenburg uit Valkenswaard, bestaan tot in het begin van de jaren '70.
In de loop der jaren na 1955 kan cultuurminnend Valkenswaard in Were Di genieten van de Hoofdstad Operette, de toneelgroep Puck (met De Vrek van Molière), De Jonge Spelers, het Nationaal Toneel van België, het toneel- en televisiegezelschap Ensemble (met Magda Janssens), het Nederlands Opera Ballet, het Beroepstoneel Limburg, het Ballet der Lage Landen, de toneelgroep Puck, het Reizend Volkstheater, etc. Die gezelschappen komen omdat zij (volgens het zogeheten uitkoopsysteem) verzekerd zijn van een vaste geldelijke vergoeding. Voor de jeugd organiseert het KCC kindermatinees van Pipo de Clown en Mammelou (Cor Witschge en Christel Adelaar), die een overweldigend succes kennen. Opvallend is dat dit duo zelfs twee volle zalen trekt op een zondagmiddag.
Geen succes Voor de jaarlijkse cyclus van het Kempisch Cultuurcentrum zijn doorgaans vier- tot vijfhonderd toegangskaarten verkocht op een totaal van zeshonderd. Maar het aantal voorstellingen van het Kempisch Cultuurcentrum blijft beperkt. Het ontbreekt het bestuur aan financiële armslag. Voor een breder aanbod is Valkenswaard kennelijk te klein. Er is geen schouwburgcultuur , er is niet voldoende middenkader, de hoger opgeleiden laten het afweten. Bij een voordracht van Charlotte Köhler lopen zelfs enkele toeschouwers weg. Het Kempisch Cultuurcentrum moet kennelijk uit een te kleine ruif eten. Het arbeidende deel van de Valkenswaardse bevolking laat te vaak verstek gaan. Er is te veel gedacht aan kunst met een grote K, en niet aan de kunst van de gewone man, zegt KVP-fractievoorzitter H. Vermeulen in september 1964. Dat kan zijn, maar er bestaat kennelijk een aversie van de KAB tegen Were Di, waarin voorheen hun RK Werkliedenvereeniging thuis was. Zelfs de vrije produkties kennen doorgaans maar een beperkte belangstelling. Were Di is er voor het groot, het arbeidende volksdeel laat zich er maar weinig zien. Het bestuur van het Kempisch Cultuurcentrum krijgt in 1959 een nieuwe voorzitter, na het overlijden van de breedsprakerige Hein Snellens. De bedachtzame sigarenfabrikant J. Donders is zijn opvolger. Wegens diens drukke werkzaamheden neemt G.J.J. van den Besselaar in 1962 het voorzitterschap over. Van den Besselaar, fractievoorzitter in de Valkenswaardse gemeenteraad van de KVP (de Katholieke Valkenswaardse Partij) heeft zich in die gemeenteraad al eerder ingezet voor Were Di. Onder het voorzitterschap van Van den Besselaar smeedt het bestuur van het KCC plannen voor vernieuwing van Were Di. Die plannen liggen al gedeeltelijk in de kast, aangezien in 1959 Were Di geteisterd is door een brand. De gemeente Valkenswaard wil fl. 29.900,- bijdragen in de kosten. In 1963 wordt een bouwvergunning afgegeven voor de verbouwing en uitbreiding van de schouwburg.
Verkoop in 1965 Binnen het bestuur van het kerkbestuur van de St. Nicolaasparochie is deken P.J.C. Manders (1884-1962) in 1960 vervangen door de vernieuwingsgezinde J. Bertens. Die stelt zich op het standpunt dat Were Di belangrijk is voor Valkenswaard, maar dat het behoud van Were Di niet een taak is van de St. Nicolaasparochie. De gemeente dient haar taak voor het culturele beleid op zich te nemen. Anders gezegd: er moeten geen gelden voor het kerkelijk gebeuren gebruikt worden voor niet-kerkelijke doeleinden. Het geinvesteerd kapitaal moet dus een normale rente opleveren, volgens het kerkbestuur. In dat kerkbestuur heeft ook zitting G.J.J. van den Besselaar, die na 1962 de gemeentepolitiek heeft verlaten en met bloedend hart de gang van zaken rond Were Di volgt.
Het kerkbestuur wil een reële huur voor het gebouwen wel fl. 12.000,-. In een bewogen vergadering op 24 september 1964 besluit de Valkenswaardse gemeenteraad die huur niet op te brengen. Het college van B. en W. heeft laten berekenen dat de grote zaal van Were Di in 1962 74 keer werd gebruikt, in 1963 62 keer. Een toename is niet te verwachten aldus het college, gezien de ' aanwezigheid van meerdere geschikte zalen in de gemeente. En bovendien kent Eindhoven sinds 1964 een nieuwe schouwburg, waar toneelminnend Valkenswaard terecht kan. Het doek lijkt gevallen. Het kerkbestuur besluit daarop Were Di te verkopen, de gemeente krijgt de eerste keus tot aankoop voor een bedrag van fl. 100.000,-. Maar ook die gelegenheid laat de gemeente aan zich voorbij gaan. In hun vergadering van 2 september 1965 besluiten B. en W. Were Di niet aan te kopen, ondanks een handtekeningenaktie door sympathisanten. Die aktie is voortgekomen uit de plaatselijke afdeling van het NKV (Nederlands Katholiek Vakverbond) in juni 1965. Volgens B. en W. kunnen vergaderingen en tentoonstellingen ook in de toekomstige sporthal (waarvoor de plannen aan de Amundsenstraat in een vergevorderd stadium verkeren) worden gehouden en in de jeugdherberg, die gepland is bij het sportpark. In het jaar 1965 vinden er al geen voorstellingen meer plaats van het Kempisch Cultuurcentrum in Were Di, wel zijn er nog enkele tentoonstellingen. Het kerkbestuur besluit daarop in de vergadering van 14 september 1965 Were Di te verkopen voor de prijs van fl. 110.000,- inclusief de inventaris, aan de confectionneur H.J. Olde Engberink. Een lage verkoopprijs, gezien het taxatierapport van het bisdom Den Bosch, dat in 1963 nog een prijs berekende van fl. 163.000,-. Op 30 september 1965 wordt de laatste vergadering gehouden van de stichting Kempisch Cultuurcentrum, ten huize van mevr. Woerdeman. Met ingang van 1 november 1965 krijgt directeur J. Swinkels zijn ontslag; hij zet zijn loopbaan voort als directeur van het reisbureau Touring Service. Op 1 maart 1966 komt er een definitief einde aan de stichting Were Di, als de eindafrekening plaatsheeft met het kerkbestuur. En nu Opvallend is dat al vrij spoedig, ook in de Valkenswaardse gemeenteraad, geluiden opklinken voor de komst van een gemeenschapshuis. Tijdens de begrotingsbehandelingen van december 1966 pleit het raadslid Joop van der Linden (Lijst Geldens) al voor zo'n gemeenschapshuis, want het culturele leven is dood, er is geen enkele goede accommodatie. Maar pas in 1979 wordt het ontmoetingscentrum Carolus in gebruik genomen. In dat centrum is een kleine zaal, waarvoor de stichting Kultuurstichting Valkenswaard een programmering mag bedenken. Deze stichting is enkele jaren tevoren opgericht, maar legt in 1988 wegens gebrek aan mogelijkheden en belangstelling haar werkzaamheden al weer neer. Het confectie-atelier Oldac blijft in het vroegere Were Di gevestigd tot in 1973. Het gebouw komt dan in handen van het architectenkantoor Keemink. In 1976 koopt de Valkenswaardse zakenman P.J.R. Jonkers, uit nostalische overwegingen, het gebouw aan. In het Eindhovens Dagblad verklaart hij weer een culturele bestemming aan het gebouw te willen geven. Het gebouw wordt hersteld en verbouwd en op 11 januari 1980 geopend. De beheerders R. Werts en W. van Leeuwen roepen zelfs een stichting in het leven, de stichting Culturele Aktiviteiten Were Di. Maar ruim een jaar later al blijkt het experiment volledig mislukt, ondanks vele aktiviteiten. De ambities blijken niet haalbaar; Were Di wordt daarna alleen nog maar gebruikt voor bruiloften en partijen.
In 1989 verkoopt Jonkers het gebouw aan dans- en partycentrum Verhoeven, dat in 1991 een forse verbouwing doorvoert, waardoor het oude theater Were Di een volledig ander aanzien heeft gekregen. Met name de voorzijde krijgt een eigentijdse uitstraling en een vernieuwde entree; ook aan de inrichting wordt het nodige gewijzigd. Onder de naam Inspiration Point trekt het gebouw aan de Maastrichterweg in 2011 volop klandizie. Het gaat nu om bruiloften en feesten, Business Events en Dinner Theater (http://www.inspiration-point.nl, Inspiration Point, Maastrichterweg 13 - 17, 5554 GE Valkenswaard)
Artikel van Christ van den Besselaar in Merckenswaert 2, jaarboek 1993 blz 186 e.v. van heemkundekring Weerderheem Valkenswaard aangevuld en aangepast voor de Brabantse Monumentenprijs 2011 Monumentenfederatie Noord-Brabant door secretariaat Weerderheem.
voordracht voor Monumentenprijs 2011 door heemkundekring Weerderheem Valkenswaard adres Secretariaat hkk Weerderheem Oranje Nassaustraat 8f 5554 AG Valkenswaard tel. contact 040-2016669 (secr) of 040-2014310 (vz) e-mail:
[email protected] website: www.weerderheemvalkenswaard.nl
