va n gro ot ge w (r) ic ht h o o fd k a n to o r ta m ed i a z ü r i ch Voor een bijzondere vorm van houthoogbouw (circa 26 m hoog) tekent de Japanse architect Shigeru Ban. Deze minzame Pritzker Prize 2014-winnaar is niet alleen vindingrijk in het ontwerpen met de materialen die hij heeft, maar ook in het oprekken der grenzen van wat ze aankunnen. Hout helpt hem aan wonderen.
HB05_Tamedia_Zurich.indd 24
19-08-14 08:59
foto: shigeru ban architects
het houtblad
augustus 2014
t
25
HB05_Tamedia_Zurich.indd 25
19-08-14 08:59
foto’s: didier boy de la tour parijs
augustus 2014 26
het houtblad
De strengheid van de Züricher schoonheidscommissie liet aan het exterieur geen feest van nieuwe vormideeën toe.
Zolderverdieping, waar dakgordingen, portaalspanten en doorlopende ovalen ‘deuvels’ de constructie uitmaken.
Innovatie en transparantie. Entreegebied met vloer van geslepen rivierstenen.
HB05_Tamedia_Zurich.indd 26
19-08-14 08:59
Houtblad van het afgelopen jaar is dat juist ook de op-
is op te vatten als één groot meubel. De verdiepingen zijn
drachtgevers het avontuur aanwilden. Meestal kijken ze
open en licht, met hier en daar glazen scheidingswanden.
eerst de kat uit de boom hoe de hazen lopen. Omdat die
De compartimentering van de houtconstructie en de ge-
gewoonlijk van het razend populaire ras Angsthaas (Lepus
lijkkleurige sisal vloerbedekking zorgen voor een huiselij-
pavoris) zijn, zijn er doorlopend valse starts en rodelan-
ke sfeer. Strategisch geplaatste verlichting aan de plafonds
taarnscores. Voor de Zwitserse mediagroep Tamedia, die
tussen de liggers zet de constructie bij het verstrijken van
een nieuw hoofdkantoor in Zürich nodig had, was het
de dag in een steeds warmer gloed. De begane grond,
avontuur wel erg wild: het gebouw van zeven verdiepin-
prachtig belegd met een ijle vloer van geslepen rivierste-
gen (met de twee betonnen kelderverdiepingen mee
nen, is tweehoog uitgevoerd, met een insteekverdieping
negen) is opgetrokken in een gelamineerd vuren con-
als onderbreking. Het meubilair in het entreegebied is van
structie die niet alleen de grootste van Zwitserland is,
Banse makelij volgens zijn handelsmerk van kartonnen
maar ook in elkaar is gestoken zonder dat er stalen verbin-
kokers. Deze ruimte op het noorden (hoek Werdstras-
dingsmiddelen of lijm aan te pas kwamen. Moderniteit en
se-Stauffacherquai) is meteen ook gebombardeerd tot
Japanse/Zwitserse traditie gaan hier een fusie aan.
hoofdingang van het hele Tamedia-complex.
Snippervestigingen Het uitgeefconcern van dag- en
Moderne improvisatie De houtconstructie volgt de
weekbladen, magazines, online platforms, een radiostu-
Japanse miya-daiku- en sukiya-daiku-tradities (letterlijk
dio en een drukkerij, gesticht in 1893, wilde op deze wijze
tempel- en theekamerstijl-timmerman). De eerste tech-
graag nieuws maken dat stond als een huis. De locatie
niek vindt ergo toepassing in Japanse tempels en heilig-
Werdareal aan de rivier Sihl in hartje Zürich heeft zich de
dommen en is vermaard om haar verbluffend verfijnde
afgelopen eeuw ontwikkeld tot hét mediacentrum van
houtverbindingen. De tweede dient voor de constructie
Zwitserland; circa 1.500 mensen doen er aan feitenverza-
van woningen en theehuizen, waarbij groffere, rustieke
meling, waarheidsvinding en sensatiestreling. Door over-
materialen naar esthetiek reiken. Bij beide ontbreekt het
names in en rond Zürich beschikte de onderneming over
gebruik van lijm, nagels en schroeven. De dragende
allerlei snippervestigingen, die ze wilde trechteren in een
houtelementen grijpen simpel in elkaar, zijn vastgezet met
nieuw hoofdkantoor (480 medewerkers) dat qua ver-
penverbindingen en worden gestabiliseerd door een
schijningsvorm innovatie aan transparantie moest paren.
secundaire constructie. Voor het Tamedia-gebouw is een
Feitelijk gaat het om een uitbreiding die is vastgemaakt
moderne improvisatie op deze thema’s bedacht in een
aan de andere Tamedia-gebouwen ter plaatse; op de
een-tweetje van architect Shigeru Ban en constructeur en
drukkerij zijn apart twee nieuwe verdiepingen gezet.
oude rot in het vak Hermann Blumer. Beiden werkten al
augustus 2014
vol in het zicht staat. Het stelsel van kolommen en liggers
27
het houtblad
Opvallend aan de artikelen over houthoogbouw in Het
eerder samen bij het ontwerp van Centre Pom-
Cascaderend lijnenspel Vanbuiten onderscheidt de
pidou-Metz met z’n fenomenale curvedak; zie Het Hout-
nieuwbouw (circa 38 x 18 x 26 m) zich nauwelijks van de
blad 3/2010. Eén voorwaarde van realisering in Zürich
oudbouw; ook het alzijdige mansardedak, lelijkste vorm
was in elk geval dat Oostenrijks vuren van de berghellin-
die ooit voor een overkapping is bedacht, volgt de grijs-
gen boven 1.000 m moest worden gebruikt. Dit langzaam
heid daarvan. Het tweeverdiepingendeel op de drukkerij
gegroeide, fijngeringde hout had de benodigde sterkte.
(41,1 x 20,4 m) bestaat uit een staal-houtconstructie, met als bijzonderheid een tongewelf van gebogen voorgespannen gelamineerd vuren liggers (240 x 720 mm), die 11,9 m overspannen. ‘s Avonds is de aanblik geheel an-
vag e a s s o c i at i e m e t l e d e m at e n en gewrichten
■ ■ ■
ders: dan straalt de hoogst innovatieve houtconstructie door de glazen gevels die worden doorsneden door het drukke en soms cascaderende lijnenspel der witte kozijn-
Houten hamers De elementen van de reusachtige
vattingen. Het algehele glasaandeel in de buitenwanden is
houtconstructie passen als meccano in elkaar. Door de
80%. De strengheid van de Züricher schoonheidscom-
rondvormigheid ter plaatse van de verbindingen is er een
missie (schaduwlast omgeving, hoogte, dakvorm) liet aan
vage associatie met ledematen en gewrichten. De vier-
het exterieur geen feest van nieuwe vormideeën toe, dus
kante kolommen, in de lengte staande op acht assen hart
is alleen in het interieur flink uitgepakt.
op hart 5,45 m, gaan gebouwhoog, d.w.z. tot de zolderverdieping op 21 m hoogte. De afmetingen zijn fors: 440 x
Huiselijke sfeer Daar valt meteen het overvloedige
440 mm. Ze worden ingeklemd door dubbele liggers (elk
licht op binnen de sterk geordende, maar toch ruimtelijk
160 x 560 mm). In het middendeel dat breed bijna 11 m
mooi werkende kaders van de houtconstructie die overal
overspant, zijn ze 25 mm dikker. Hoewel het hele gebouw
HB05_Tamedia_Zurich.indd 27
19-08-14 08:59
Doorsnede complete
augustus 2014
houtconstructie.
tekening: shigeru ban architects
Detail knooppunt.
tekening: shigeru ban architects
tekening: blumer-lehmann gossau
het houtblad
28
Detail vloer. Opbouw v.b.n.b.: 20 mm cementgebonden spaanplaat, 10 mm rubberlaag, 45 mm drielaagsplaat, 240 mm ribben (x 80 mm) - ruimte tussen ribben opgevuld met 160 mm minerale wol c.q. 80 mm kwartszand -, 27 mm drielaagsplaat en 2 x 12,5 mm Fermacell.
HB05_Tamedia_Zurich.indd 28
tekening: blumer-lehmann gossau
Plattegrond begane grond.
19-08-14 08:59
Ultramoderne prefabricage, …
… montage (via hamers met
tekening: blumer-lehmann gossau
zachte koppen).
foto’s: blumer-lehmann gossau
tekening: shigeru ban architects
…, vervoer en …
HB05_Tamedia_Zurich.indd 29
19-08-14 08:59
foto’s: didier boy de la tour parijs
De ruimtelijk mooi werkende kaders van de houtconstructie staan overal vol in het zicht.
De informele lobby’s in de klimaatbuffer aan de oostgevel worden bij geopende ramen riante openluchtbalkons.
Het tweeverdiepingendeel op de drukkerij heeft als bijzonderheid een tongewelf van voorgespannen gelamineerd vuren liggers (240 x 720 mm); ze overspannen 11,9 m.
HB05_Tamedia_Zurich.indd 30
19-08-14 09:00
ook is gesprinklerd, zijn de kolommen en liggers bij wijze
gemaakt van fossiele brandstoffen. Het gebouw is
van brandvertraging 51 mm overgedimensioneerd. Het
CO2-neutraal.
Kwartszand De verdiepingsvloeren rusten op de hout-
en liggers door de hele constructie lopen; op de begane
constructie; ze overspannen 5,45 m. Ze zijn vanboven
grond zijn ze 320 x 450 mm. Houten hamers met zachte
naar beneden als volgt opgebouwd: 20 mm cementge-
kop zijn gebruikt om deze doorlopende ‘deuvels’ in te tik-
bonden spaanplaat, 10 mm rubberen laag, 45 mm
ken. Voor de ovale vorm is gekozen, omdat die een hoge-
drielaagsplaat (een soort veredeld triplex), 240 mm rib-
re stijfheid geeft dan een ronde.
ben (Duobalken: twee aan elkaar gelijmde vuren balken van samen 80 mm breed) - de ruimte tussen de ribben is
Beukentriplex ringen De dubbele rij kolommen aan
opgevuld met respectievelijk 160 mm minerale wol en 80
beide gevels (hart op hart 3,2 m) werken als verticale vak-
mm kwartszand -, 27 mm drielaagsplaat en 2 x 12,5 mm
werken. De buitenste rij wordt op trek belast, de binnen-
Fermacell. In dit blindwerk zijn wél overvloedig nagels en
ste op druk. Op de tweede verdieping zorgen diagonale
schroeven toegepast. Het zand geeft de vloeren massa,
schoorbalken tussen de kolommen voor verdere stabili-
wat vibratie, contactgeluid en opwarming tegengaat. De
teit. Twee betonnen kernen, één in de naastliggende oud-
dakverdieping bestaat uit dakgordingen op 45° (160 x 600
bouw en één aan de noordkant van de nieuwbouw rege-
mm), die zijn vastgemaakt aan portaalspanten. Ook hier
len de horizontale stijfheid. In de kolomovalen zitten
trekken ovale liggers de boel in het gelid.
beukentriplex ringen van 40 mm dik verborgen, die de spanningen opvangen, welke het vuren niet zouden aan-
1.400 onderdelen De hele constructie is met toleran-
kunnen. Om de beuken verbinding statisch juist te orde-
ties van slechts 5 mm in elkaar gezet; zij is ook weer hele-
nen, werd deze aan de Holzfachschule in Biel diverse ma-
maal uit elkaar te tikken. Het gaat om 1.400 onderdelen
len met zeer overtuigend resultaat beproefd. Een laatste
die vrijwel allemaal uniek zijn. Ontwerp, productie en
belastingstest in gemonteerde toestand bewees de ro-
montage vereisten een speciale 3D-modellering die in de
buustheid van de verbinding.
houtbouw nog niet wijd verbreid is. De bouw was alleen
31
het houtblad
x 350 mm), die via dito sparingen boven in de kolommen
augustus 2014
hele stelsel wordt strak getrokken door ovale balken (240
mogelijk met houtproducten van de allerhoogste kwaliteit
Riante openluchtbalkons De oostgevel aan de kant
in een uiterst scrupuleuze prefabricage. Bijna 80% der
van de Sihl is op te vatten als een dubbele glasgevel, 3,20
houten onderdelen is voorvervaardigd. Dat leidde niet al-
m ‘dik’. Dit is welbewust gedaan om een klimaatbuffer
leen tot de bedoelde kwaliteit, maar zorgde ook voor een
tussen binnen en buiten te creëren; de opgewarmde lucht
korte bouwtijd. Het nieuwe Tamedia-complex overstijgt
wordt er naar het dak geleid, waar zij kan ontsnappen.
alle beperkingen, maar blijft binnen veilige grenzen. De
Ook is het een natuurlijke-ventilatiekast, doordat enkele
huzaren hadden het niet stoutmoediger kunnen doen. •
raamsecties mechanisch te openen zijn. In dit gebied be-
hans de groot
vindt zich een levendige drukte van vides, trappen en informele lobby’s (sommige tweehoog). De laatste lopen door tot aan de buitengevel, waarin drievoudig glas is opgenomen: zo worden dit bij geopende ramen riante
CO2-VOETAFDRUK
openluchtbalkons. Gevel en buitenste kolommen vormen
In het project is 2.000 m3 Oostenrijks vuren gebruikt. Dat be-
een integraal onderdeel. De glasgevels met zonwering
tekent een CO2-vastlegging van 1.241.928 kg. Dit compen-
hebben een sympathieke warmtedoorgangscoëfficiënt
seert de uitstoot van uitlaatgassen van een middenklassenauto
van U = 0,7 W/m K. De warmte (warmte-isolatie, warm-
over 8.279.520 km, of het elektragebruik van 1.379 huis-
tepomp) en koeling (onder andere koelplafonds) verlo-
houdens gedurende één jaar.
2
pen via een geothermische bron. Nergens wordt gebruik-
Locatie: Werdstrasse 21, Zürich Opdrachtgever: Tamedia Zürich (tamedia.ch) Ontwerp: Shigeru Ban Architects Tokio/Parijs/New York (shigerubanarchitects.com); Shigeru Ban; partner: Jean de Gastines; projectarchitecten: Kazuhiro Asami, Gerardo Perez, Takayuki Ishikawa, Masashi Maruyama Lokale architect: Itten + Brechbühl Zürich (ittenbrechbuehl.ch) Aannemer: HRS Real Estate Frauenfeld (hrs.ch) Houtconstructeurs: Hermann Blumer Waldstatt (hermann-blumer.ch), Création Holz Herisu (creation-holz.ch) Houtbouw: Blumer-Lehmann Gossau (blumer-lehmann.ch) Bouwoppervlak: 8.602 m2; extra tweehoge verdieping Stauffacherquai 8: 1.518 m2 Bouwperiode: Mei 2011 - april 2013 (Opening: 9 juli 2013) Bouwkosten: ± € 41 miljoen
HB05_Tamedia_Zurich.indd 31
19-08-14 09:00
