Van der Windt Verpakking

NRK neTWerK

2012 | 4

Uw mening graag! Laat ons in 5 min. weten wat u vindt van NRK Netwerk. Vul de vragenlijst in op www.nrk.nl/netwerk. foto: Van der Windt Verpakking

In dit nummer 3 Pluimen voor energieefficiënte NRK-leden

Genomineerden PRIMA Ondernemen Award 2013 bekend

5 Familiebedrijf: Medanco

Op 26 september hebben NRK-voorzitter Joan Hanegraaf en NRK-directeur John

7 Met VKCN naar Composites Europe

Er zijn in totaal 35 inzendingen beoordeeld op basis van een duurzaamheidscan

8 Leeftink in gesprek met NRK-bestuurders

Voetman de nominaties voor de 4e PRIMA Ondernemen Award 2013 uitgereikt. door drie groepsjury’s. Dit heeft geresulteerd in negen nominaties. De uiteindelijke winnaars van de gouden, zilveren en bronzen Award en van de publieksprijs worden op 17 januari bekendgemaakt tijdens NRK’s Nieuwjaarsbijeenkomst.

12 Inzameling gebruikte banden

NRK Netwerk maakte een rondje langs de genomineerde bedrijven.

14 Bouwmaterialen in Nationale Milieudatabase

Van der Windt Verpakking

15 Turbulentie grondstofmarkt vraagt om actie

NEDERLANDSE RUBBEREN KUNSTSTOFINDUSTRIE

“Duurzaamheid is een kernwaarde in onze organisatie”, aldus Huib Burggraaf, Bio-based Packaging bij Van der Windt uit Honselersdijk. “Wij

werken heel gericht aan de drie P’s, ten aanzien van energie, milieu en duurzaamheid. Daarin voeren wij een tweesporenbeleid. Wij kijken heel kritisch naar onze eigen organisatie voor wat

Stem voor de publieksprijs Het publiek kan voor het eerst ook zijn stem uitbrengen. Op de NRKwebsite vertellen de genomineerden in een kort filmpje op welk gebied zij bezig zijn met duurzaam innoveren. Bekijk de filmpjes op www.nrk.nl/nieuws/primaondernemenaward/ en breng ook uw stem uit! Dat kan tot uiterlijk 10 december 2012.

1 NRK Netwerk

november

2012

betreft de CO2-uitstoot. Die hebben wij zoveel mogelijk verminderd en hetgeen dat overblijft compenseren wij door het aankopen van credits. Daarnaast zijn wij ook proactief ten opzichte van onze klanten. Wij informeren ze over onze mogelijkheden in biobased verpakkingsmaterialen, de materialen van de toekomst. Kernwoorden zijn daarbij maatschappelijk verantwoord ondernemen en duurzaamheid. Wij hebben onszelf ook een duidelijk doel gesteld: in 2015 willen wij onze CO2-uitstoot met 15% gereduceerd hebben.”

heel hard mee bezig”, vertelt Jan Blok, manager Duurzaamheid, Kwaliteit & Milieu. “Wij maken gebruik van de modernste materialen en technieken en proberen onze producten steeds duurzamer te maken. En dat lukt ons ook. Wij zijn erin geslaagd een band te produceren die een 20% lagere rolweerstand heeft. Dit betekent dat je gedurende de levensduur van de band ongeveer € 800,00 aan brandstof bespaart, een evenredig deel minder CO2-uitstoot voortbrengt en minder gebruikmaakt van fossiele brandstof-

heeft als slogan: ‘Design to Protect’. ‘Protect’ heeft bij ons niet alleen betrekking op de veiligheid van ons product, zolang het gebruikt wordt. Het slaat ook op het duurzamer maken, zodat de aarde ook op de langere termijn  beschermd wordt.”

DSM Composite Resins “DSM staat voor Bright Science, Brighter Living en wij zijn erg blij dat deze aanpak extern her- en erkend wordt”, aldus Margie Topp, R&D DSM Composite Resins uit Zwolle. “Wij zijn heel ver met de integrale benadering van maatschappelijk verantwoord ondernemen en wij zijn ervan overtuigd dat dit tot een beter bedrijfsresultaat leidt. Aandacht voor innovatie en productontwikkeling is daarbij onze leidraad. DSM werkt veel samen met universiteiten, hogescholen en klanten.”

Omefa

Foto’s: Apollo Vredestein

Apollo Vredestein “Apollo Vredestein combineert veiligheid met duurzaamheid. Onze 1.500 medewerkers zijn daar dag in dag uit

fen. Je bent dus duurzaam bezig. Onze ontwikkelaars bedenken moderne technieken en wij gebruiken de modernste technieken en meetmethoden voor de personenwagenband om het resultaat van hun ideeën te meten. Vredestein

“Op alle afdelingen binnen ons bedrijf is maatschappelijk verantwoord ondernemen goed ingevoerd”, licht directeur Michael Soederhuizen van Omefa uit Nieuwkoop toe. “Zowel in de productie en R&D als in de sales en ons personeelsbeleid. Samen met onze klanten ontwikkelen wij innovatieve producten. Dat levert ons tevreden klanten op én rendement. We werken ook samen met andere bedrijven op het gebied van duurzaam ondernemen. Omefa is een

colofon NRK Netwerk is een uitgave van de NRK. Verschijning: 4 maal per jaar Jaargang 20, nummer 4 Redactie: Erik de Ruijter, Jaitske Feenstra, Gabrielle Wempe en Yolanda Boeters NRK Postbus 420 2260 AK Leidschendam Telefoon (070) 444 0660 Fax (070) 444 0661 E-mail [email protected] Internet www.nrk.nl

Opmaak en druk: De Swart, Den Haag

2  NRK Netwerk  november 2012

NRK, koepelorganisatie voor de rubber- en kunststofindustrie Doelstellingen NRK: • Beïnvloeden van de wettelijke context en bewaken van een gelijk Europees speelveld. • Bevorderen van maatschappelijk verantwoord (duurzaam) ondernemen van de leden. • Bieden van een platform voor kennisoverdracht en netwerken. • Verbeteren van het imago van producten en bedrijven. De NRK heeft binnen deze doelstellingen vier beleidsvelden vastgesteld waar ze actief op is: 1. Business (incl. innovatie en technologie) 2. Arbo, milieu, stoffen en energie 3. Onderwijs 4. Imago In haar activiteiten schept de NRK voorwaarden voor een gezonde, winstgevende en duurzame bedrijfstak. Bedrijven moeten producten van kunststof, rubber en r­ecyclaat kunnen maken en verhandelen in een gelijk speelveld. De NRK vertegenwoordigt ca. 470 bedrijven in Nederland, die zijn gebundeld in twintig brancheverenigingen.

bedrijf met verantwoordelijkheid in haar genen. Zowel voor haar omgeving, haar mensen als onze klanten. Ik ben ervan overtuigd dat nu verantwoording nemen, duurzaamheid in de toekomst waarborgt.”

Mauser Benelux “Mauser Benelux uit Oosterhout is een producent van industriële kunststofverpakkingen van 5 tot 1.000 liter”, begint

Plant Manager Dennis Vermeulen zijn verhaal. “Wij onderscheiden ons omdat wij aantoonbaar vergevorderd zijn met het sluiten van de kringloop, de inzet van gerecycled materiaal, het opzetten van retoursystemen en nieuwe businessmodellen op huurbasis. Ook werken wij aan energie- en materiaalbesparing door ontwerp van lichtgewicht vaten. Dat doen we samen met onze klanten. Wij houden ons verder intensief bezig met het onderzoek naar biobased materialen. Zo is Mauser Benelux constant op zoek naar nieuwe ontwikkelingen om onze producten op een verantwoorde wijze aan klanten te verkopen.”

Poly Products

Foto: Mauser

Poly Products zoekt continu naar constructieve oplossingen met een lage milieubelasting”, aldus Jeroen van der Vlis, Verkoop & Advies bij Poly Products in Werkendam. “Wij doen dit door middel

Foto: Poly Products

van productie en engineering in vezelversterkte kunststoffen. Die kunststoffen kenmerken zich door een lage milieubelasting met daarbij een zeer hoge levensduur. Door afvalreductie, productoptimalisatie en actief behoud van vakkennis, kunnen wij ons continu blijven verbeteren. Poly Products draagt door kennis en kunde bij aan zowel een goede oplossing voor onze klanten als aan een lage milieubelasting.”

Pluimen voor energie-efficiënte NRK-leden Op NRK’s MJA-bijeenkomst van 30 oktober reikte NRK-directeur John Voetman pluimen uit aan drie bedrijven voor hun prestaties op het gebied van energiebesparing. Kivo Plastic Verpakkingen, Apollo Vredestein en Haval Disposables hadden in 2011 met hun monitoringresultaten het best gescoord op energie-efficiëncy. Kivo Plastic Verpakkingen ontving de pluim voor ketenefficiëncy. Het klinkt simpel: ‘maak folie dunner’. Maar folie maak je niet zomaar dunner en het moet bovendien wel blijven voldoen aan de eisen van de klant. Kivo heeft laten zien dat ketenbesparingen goed zijn voor energie- en milieuprestaties. Apollo Vredestein heeft in zijn productieproces een menger vervangen door een energiezuinige versie waardoor een grote energiebesparing werd gerealiseerd. Apollo Vredestein kreeg de pluim voor de bereikte energiebesparing in productieprocessen.

NRK-directeur John Voetman (helemaal rechts) reikte de pluimen uit aan (v.l.n.r.) de heren Bökenkamp en Kwakman van Kivo Plastic Verpakkingen, de heren Blok en Rudolf van Apollo Vredestein, en de heren Kastermans en Van Limpt van Haval Disposables

Haval Disposables kreeg een pluim voor het gebruik van duurzame energie. Het bedrijf koopt geen grijze stroom in maar kiest voor groene stroom, ofwel elektriciteit die hernieuwbaar is opgewekt.

De MJA-Pluimen (Meerjarenafspraak Energie-Efficiency) worden mede mogelijk gemaakt door Agentschap NL. De pluimen zijn gesponsord door QisDesign. Informatie: [email protected].

3  NRK Netwerk  november 2012

Sphere Nederland De focus op duurzaamheid en innovatie is ook bij Sphere Nederland uit Hardenberg zichtbaar aanwezig. “Bij ons gaat kunststof een nieuw tijdperk in”, vertelt Gerrit Jan Olthoff. “Wij hebben ons de laatste jaren sterk ontwikkeld in biologisch afbreekbare huisvuilzakken op basis van aardappelzetmeel. Daarmee willen wij afhankelijk­­heid van fossiele bronnen reduceren en de milieu-impact van producten fors verminderen. En dat lukt, want maar liefst 90% van de totale productie wordt gemaakt uit gerecycled materiaal. Wij blijven actief zoeken naar verdere innovatie en verduurzaming.”

Stramit “Stramit is bezig met het continu verbeteren van haar processen, ook op milieutechnisch gebied”, legt directeur Rutger Kruitwagen van Stramit uit Someren uit. “Wij maken isolatieproducten van EPS en sinds kort ook van Biofoam, een bio-

voestalpine Plastics Solutions “Maat­schap­ pelijk verantwoord ondernemen leeft bij ons in alle facetten van de organisatie”, verklaart Gert Traa, Quality, Safety Foto: voestalpine Plastics Solutions & Environment bij voestalpine Plastics Solutions uit Putte. “Het omvat leveranciers op het hanteren van niet alleen recycling en energiebespaISO14001 en kijken hoe zij omgaan met ring, zoals led-verlichting in de producmens en milieu. Al onze medewerkers tiehallen en het isoleren van spuitgietkennen de ‘code of conduct’ en onze machines. Maat­schap­pelijk verantwoord kernwaarden eerlijkheid, passie en ontondernemen is tevens het beoordelen wikkeling. Duurzaamheid start bij van medewerkers en het beoordelen van voestalpine bij productontwikkeling en de leidinggevenden door de eigen gaat door tot de ontmanteling van onze medewerkers. Bij voestalpine noemen producten. Samen met de klant ontwikwij dat 180 graden feedback. Ook kelen wij producten. Goed voorbeeld is interne opleidingen, veiligheid, arbeids- de nieuw ontworpen reservewielbak omstandigheden en het beoordelen van voor de Audi A8, waarmee wij een matrijsmakers in het Verre Oosten heeft enorme gewichtsbesparing hebben onze aandacht. Wij beoordelen al onze bereikt.”

PRIMA Ondernemen Award

Foto: Stramit

logisch afbreekbaar isolatieproduct. Voor de ontwikkeling daarvan hebben wij samengewerkt met Wageningen Universiteit. Onze focus ligt op duurzaamheid bij inkoop, productie en logistiek. Met deze focus maken wij duurzaam bouwen mogelijk met duurzaam geproduceerde producten.”

4  NRK Netwerk  november 2012

PRIMA staat voor PRijs Innovatief MAatschappelijk verantwoord ondernemen en meet de bedrijfsprestaties op drie manieren: de bedrijfsstrategie en leidinggeven, de producten en de organisatie. Met de PRIMA Ondernemen Award 2013 wil NRK aandacht geven aan duurzame ontwikkeling en innovatie, de toegevoegde waarde en concurrentiepositie van bedrijven verbeteren en bovendien de samenwerking tussen hogescholen en bedrijven verstevigen en het imago van rubber en kunststof versterken.

Alle 35 deelnemers zijn geïnterviewd door studenten van diverse hogescholen. De negen genomineerden worden nu onderworpen aan een diepte-interview door de organisatieadviseurs van Berenschot. Op basis daarvan bepaalt de jury de uiteindelijke winnaars. Deze jury bestaat uit een afvaardiging uit kennisorganisaties, wetenschap, overheid en bedrijfsleven, waaronder Wageningen Universiteit & Research, Hogeschool Windesheim, Syntens, MVO Nederland en Philips.

familiebedrijf

Kwaliteit en hoge nauwkeurigheid kracht van Medanco In 2009 zoekt Helvoet Holding een nieuwe eigenaar voor de divisie Specialties & Trading. Voormalig Helvoet-manager Co Kramer grijpt deze uitdaging met beide handen aan. Na een management by out zet hij de activiteiten voort onder de naam Medanco, samen met z’n zoon André. In de serie artikelen over familiebedrijven dit keer het verhaal van een nog jong familiebedrijf, dat desondanks kan bogen op een schat aan kennis en ervaring.

“Ik ben al mijn hele werkzame leven actief in de rubber- en kunststofindustrie”, vertelt Co Kramer. “Na 25 jaar onder de Helvoet-vlag gewerkt te hebben, was de overname in 2009 eigenlijk een heel logische stap. Omdat ik toen al tegen de prepensioengerechtigde leeftijd aanliep, heb ik gelijk André in het bedrijf gevraagd. Hij werkte toen nog bij Stork, maar kende de rubber- en kunststofindustrie van vakantiewerk en enkele eerdere projecten bij Helvoet. Na de verzelfstandiging heeft er met Helvoet een uitwisseling van klanten plaatsgevonden. Helvoet richt zich vooral op de grote klanten en grote series. Medanco produceert met name hoogwaardige onderdelen in kleine en middelgrote series voor technische en medische toepassingen. Daarbij zijn kwaliteit, een hoge nauwkeurigheid en betrouwbaarheid onze sleutelwoorden”, aldus Kramer senior.

Opvolging “Na de start van Medanco heb ik mij in eerste instantie vooral op de productie gericht”, vervolgt André. “Hierdoor heb ik in korte tijd veel kennis opgedaan over de mogelijkheden van rubber en kunststof. Ik heb veel geleerd van ons personeel, dat bij de overname meegekomen is. Op dit moment richt ik mij meer op de buitenkant van onze onderneming en heb ik ook de dagelijkse leiding in handen. Mijn vader gaat langzamerhand verder afbouwen. Hij fungeert vooral als vraagbaak bij speciale aanvragen en voor de moeilijke projecten. Ook voor onze belangrijke klant Helvoet is hij nog steeds het aanspreekpunt. Met de indiensttreding van een nieuwe accountmanager zijn we bezig de organisatie klaar te maken voor de volgende fase als Co zich volledig terugtrekt uit het bedrijf. Wij hebben daar echter nog geen harde deadline aan gehangen.”

Doelstellingen De huidige processen, zoals kunststofspuitgieten, rubberpersen en kunststof-

Co en André Kramer van Medanco

extrusie, vormen de basis van het bedrijf. “Onze belangrijkste doelstelling is continuïteit, maar wij willen ons wel graag nog meer gaan richten op de medische markt”, vertelt Kramer junior. “Deze markt reageert echter trager dan de industriële markt en onze plannen zijn op dit moment ambitieuzer dan de markt ons gunt. Wij werken momenteel aan de inrichting van een eigen cleanroom en zijn druk bezig met de certificering voor ISO-13485. Zodra de uitstaande aanvragen opdracht worden, zijn wij er klaar voor.” Medanco haalt daarnaast een deel van de omzet uit de handel, waarvoor het bedrijf honderden producten op basis van klantspecificaties ontwikkelt.

Succesfactoren “De klant staat bij ons centraal”, vult Kramer senior aan, “en wij doen er alles aan om tegen een hoogwaardige kwaliteit en op tijd te leveren. Dankzij onze kennis en ervaring van de materialen, technieken en processen kunnen wij het probleem van de klant altijd naar de gewenste oplossing vertalen.” Medanco werkt nauw samen met de engineers van de klant bij het zoeken naar een goede technische oplossing. “Om te komen tot

de juiste keuze van het materiaal hebben wij de beschikking over een uitgebreide Philips- en Helvoet-compoundbibliotheek met recepturen voor specifieke toepassingen. Wij zijn gespecialiseerd in de productie van speciale rubbers met een hoge nauwkeurigheid en wij verwerken ook thermoplastische rubbers (TPE’s). Deze niche in de markt is ook een belangrijke succesfactor. Het feit dat wij mogen leveren aan ASML en de ruimtevaartsector onderschrijft ons oog voor kwaliteit.”

Maatschappelijke betrokkenheid Ook de aandacht voor duurzaamheid is een van de succesfactoren van Medanco. Momenteel loopt een energiebesparingstraject, zowel gericht op de machinetechnische kant als op het aanpassen van de verlichting. Kramer junior: “Wij zorgen goed voor onze personeelsleden en investeren in opleidingen. Daarnaast zijn wij een proces gestart waarbij wij onderzoeken of wij originele rubberproducten kunnen omstellen naar producten van andere materialen. Die materialen zijn niet alleen goedkoper, maar ook beter recyclebaar en dus nog duurzamer.”

5  NRK Netwerk  november 2012

nieuws uit de nrk

Activiteiten uit NRK 11-12 NRK Themadag Arbo, Milieu, Energie en Markt 17-01 NRK Nieuwjaarsbijeenkomst 24-01 Workshop voorspelmodel grondstofprijzen

Themadag over nieuwe regels en ontwikkelingen Door nieuwe wet- en regelgeving moeten ondernemers regelmatig bijsturen om hun producten ook in de toekomst te kunnen verkopen. Bedrijfs­ processen moeten anders worden ingericht om te voldoen aan de wettelijke eisen en niet het risico te lopen dat de milieu-inspecteur, de inspectie SZW of de nVWA bij een bedrijfsbezoek tekortkomingen constateert. Dan kunnen ze een boete opleggen of in het uiterste geval (een deel) van de productie stilleggen. Alertheid op wijzigingen in de wettelijke eisen is geboden. De NRK en brancheverenigingen helpen bij het bewaken van relevante ontwikkelingen. Per 2013 zijn er belangrijke veranderingen voor bedrijven in de rubber- en kunststofindustrie, zodat de NRK op 11 december de NRK Thema­dag Arbo, Milieu, Energie en Markt organiseert. Locatie is het Postillion Hotel te Putten. Deelnemers vernemen nieuwe ontwikkelingen op het gebied van verpakkingen (veiligheid, Raamovereenkomst) en producten in de bouw (Bouwbesluit, Nationale Milieudatabase). Ook krijgen deelnemers informatie over het Activi­ teitenbesluit dat per januari 2013 gaat gelden voor bijna de gehele rubber- en kunststofindustrie. Het vernieuwde NRK-werkboek milieu biedt daarbij hulp. Andere zaken die aan bod komen zijn REACH, de inspectie op gevaarlijke stoffen in 2013 door de Inspectie SZW, het Ondernemings­dos­sier en trends in biobased grondstoffen. Aanmelden kan via www.nrk.nl.

PVT centraal op Kunststoffen Ook dit jaar nam de PVT deel aan de kunststoffenbeurs in Veldhoven. De branchevereniging sponsort dit evenement al jaren. De borrel die de PVT aanbiedt kende dan ook een goede toeloop.

6  NRK Netwerk  november 2012

EuPR op één lijn met Europese milieucommissaris De EuPR steunt de visie van Europese milieucommissaris Janez Potocnik dat Europa zich moet toeleggen op twee doelstellingen: terugdringen van het storten van kunststofafval en de overstap van energieterugwinning naar recycling. Potocnik sprak recentelijk op de PolyTalk in Wiesbaden. Hij benadrukte daar in zijn voordracht dat focus op genoemde doelstellingen nodig is om een efficiënt gebruik van kunststoffen ten volle te benutten. Volgens EuPR-voorzitter Ton Emans is

Potocniks visie de enige juiste voor Europa. Energieterugwinning uit afval moet volgens hem uitsluitend worden aangewend voor niet recyclebare kunststoffen. “Gegeven de moeilijke economische situatie moet Europa van de gelegenheid gebruik maken om grondstoffen te besparen en tegelijkertijd banen te creëren. De Europese kunststofrecyclers willen deze uitdaging op zich nemen en een bijdrage leveren aan een duurzamere kunststofindustrie,” stelt Emans.

PU Europe in de Efteling Op 4 oktober 2012 hield PU Europe haar algemene ledenvergadering in de Efteling te Kaatsheuvel. De avond ervoor had de NVPU (Polyurethaan Hardschuim-fabri­ kanten) die als gastheer fungeerde, de leden van PU Europe getrakteerd op een bezoek aan enkele attracties in het park en een diner in het Droomvlucht­paleis.

Voorzitter Tijdens de algemene jaarvergadering van PU Europe, is Kay Hennekens als voorzitter benoemd voor de periode van twee jaar. Hennekens is tevens voorzitter van de NVPU en in zijn dagelijks leven algemeen directeur van Nestaan Holland B.V. De vergadering benoemde eveneens de heren Ilkka Pohjoismäki en Zsolt Málik als vice- voorzitters. Pohjoismäki is algemeen directeur van SPU Systems OY (Finland) en

Málik is verkoopdirecteur van BorsodChem (Hongarije). Tijdens het middagprogramma hield de directeur van het Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie (NIBE), prof.dr.ir. Michiel Haas, een inleiding over de in wording zijnde Nationale Milieudatabase. Informatie: NVPU, [email protected].

NVPU, gastheer voor PU Europe in Nederland, trakteerde de Europese deelnemers op enkele attracties in de Efteling

Lean LCA Polymerennetwerk DPI Value Centre, PVT en NRK gaan een Lean LCA polymerennetwerk opzetten. Doel hiervan is om deelnemers en gebrui­ kers van LCA’s met elkaar in contact te brengen en nieuwe ontwikkelingen te delen. Ook is het de bedoeling dat het

netwerk invloed uitoefent op de ontwikkeling van een nieuwe norm voor Ecodesign Informatie: PVT, Martin van Dord, [email protected].

VKCN faciliteert bezoek aan Composites Europe

Activiteitenbesluit voor rubber en kunststof

Ruim driehonderd jonge professionals uit de composietindustrie en studenten bezochten op 11 oktober ‘Composites Europe 2012’ in Düsseldorf. Young Composites en de VKCN (Vereniging Kunststof Composieten Nederland) organiseerden deze reis, opdat de jongeren een beeld krijgen van de verschillende toepassingen en voordelen van composietmaterialen.

Per 1 januari 2013 komen bijna alle bedrijven in de rubber- en kunststofindustrie onder het Activiteitenbesluit te vallen. Die bedrijven hebben geen vergunning meer en moeten zelf zorgen dat zij voldoen aan de milieuwetgeving. Spuitgiet-, extrusie- en recyclingbedrijven vallen al sinds 1 januari 2011 onder het Activiteitenbesluit. Per 1 januari 2013 komen ook de andere rubber- en kunststofsectoren onder het Activi­ teitenbesluit, uitgezonderd de schuimende bedrijven.

Na een korte ontvangst door beide organisaties en Vosschemie, die de toegangskaarten beschikbaar stelde,

hadden de studenten voldoende tijd om de beurs te bezoeken. Het bedrijfsleven kon het beursbezoek vanuit Nederland waarderen. Zo had Airborne Composites speciale studentenpakketjes gemaakt, gaf Vosschemie een kortingsbon voor het composietenboek en was er een afsluitende borrel van beursorganisator REED. Ook de deelnemers aan de Nederlandse ondernemersreis, die op dezelfde dag plaatsvond, sloten bij de borrel aan.

Young Composites en VKCN organiseerden voor de tweede keer een beursbezoek voor jongeren aan Composites Europe

Duurzame ontwerpbeslissingen De PVT organiseerde op 18 september samen met DPI Value Centre de workshop ‘Duurzame ontwerpbeslissingen nemen’. Ruim dertig ontwerpers, engineers, verwerkers en OEM’ers uit de kunststofketen waren op de kennisbijeenkomst. Hoofdvraag van de deelnemers: Hoe breng ik duurzaamheid in praktijk? Een Life Cycle Analysis (LCA) is inmiddels een bekende en veel gebruikte manier om de duurzaamheid van producent aan te tonen. Een complete en goed uitgevoerde LCA kost tijd en geld. Er zijn echter ook methodes waarmee ontwerpers en constructeurs snel, eenvoudig en met minder kosten voor duurzame oplossingen kunnen kiezen. PVT-bestuurslid Erwin van Limpt (Haval Disposables) leidde het onderwerp in en

gaf vervolgens het woord aan de sprekers. Eelco Rietveld (BECO) beet het spits af met een korte blik op het ontstaan van de LCA, waarna hij een overzicht gaf van eenvoudige methoden om tot duurzame oplossingen te komen. Jeroen op ten Berg (GBO) liet aan de hand van praktijkcases zien hoe het ontwerpbureau duurzame ontwerpbeslissingen neemt. Renso Kusters (Cadmes) demonstreerde vervolgens een speciale module waarmee de meest duurzame oplossing tijdens het ontwerpen kan worden doorgerekend. De deelnemers moesten tot slot zelf aan het werk. In groepjes analyseerden ze met verschillende methoden een gastronoombak op duurzaamheidsaspecten. Info: [email protected]

Afspraken Met het Ministerie van I&M zijn twee belangrijke afspraken gemaakt. Allereerst wordt in het Activiteiten­ besluit verwezen naar het speciale maatregelenpakket voor de composietenindustrie (geur/emissies), van belang voor leden van de VKCN (Vereniging Kunststof Composieten Nederland). Ten tweede wordt in het Activiteitenbesluit verwezen naar het NRK-werkboek milieu. Ook wordt met het ministerie een koppeling gemaakt tussen de activiteiten in het Activi­teitenbesluit en de ca. 250 maatregelen in het werkboek. Het werkboek heeft geen officiële BBTstatus (best beschikbare technieken) meer. Daarom is de NRK overleg gestart met het Platform Milieuhandhaving Grote Gemeenten van zestig grote gemeenten. Doelstelling is dat de gemeenten hun inspecties baseren op het werkboek. Informatie: Jolanda Neeft, [email protected].

Activiteitenbesluit in Ondernemingsdossier Om te voldoen aan de milieuwetgeving kunnen bedrijven hun bedrijfsgegevens invoeren in de Activiteitenbesluit Internet Module (AIM). Ondernemers krijgen dan een beeld van de wettelijke eisen voor het bedrijf en kunnen via het NRK werkboek milieu de bijpassende maatregelen kiezen. Informatie: Erik de Ruijter, [email protected].

7  NRK Netwerk  november 2012

nieuws uit de nrk

Biobased op Macropak Van 2 t/m 5 oktober stonden de NRK BioBased en een viertal leden op het Bio-Paviljoen van de verpakkingsbeurs Macropak in Utrecht. Het bundelen van een thema middels het Bio-Paviljoen heeft duidelijk een versterkend effect gehad op het bezoek aan de stand, aldus Synbra en Synprodo. “Het is een goede beurs waar veel informatie is uitgewisseld en nieuwe, hoogwaardige contacten zijn verworven”, sprak Patrick Gerritsen (Bio4Pack). Ook Jan Wessemius (Oerlemans Plastics) had het BioPaviljoen als positief ervaren: “De loop van ‘biobased’-geïnteresseerden was fantastisch en omdat we elkaar op het paviljoen al kenden, konden we in specifieke gevallen ook informatie en kennis met elkaar delen.” Ady Jager (Natureworks) vertelde dat de verwachtingen waren overtroffen en dat er uit de beurs interessante nieuwe contacten waren voortgekomen. Het Bio-Paviljoen was voor de NRK BioBased en leden, kortom, een succesvolle kans om aandacht te genereren voor het thema ‘biobased’-verpakkingen. Informatie: NRK Biobased, Joost Kester, [email protected].

PVC scoort sportief “Tijdens de Olympische Spelen in Sydney werd het gebruik van PVC in gebouwen ontmoedigd, maar in Londen liet men een geheel andere visie zien”, stelde Roger Mottram, voorzitter van BPF’s vinyl-groep. “Meer dan 142.000 m2 PVC is gebruikt in een groot aantal voorzieningen van het Olympisch Park, inclusief de waterpolo-arena, het aquatics centrum en de basketbalvelden.” In vervolg op het sportieve evenement heeft de Britse kunststoforganisatie (BPF) een brochure gemaakt over toepassingen van PVC in sport en vrije tijdsbesteding. Fraaie foto’s vertellen het verhaal. Topprestaties neerzetten of gewoon meedoen voor de lol, PVC maakt het mogelijk. Dat geldt ook voor comfortabel naar sportwedstrijden kijken, veiligheid op het veld met stootkussens of perfect gladde oppervlakken voor tafeltennis en turnen. Downloaden brochure: www.bpf.co.uk, kijk bij topics. Informatie: Stuurgroep PVC & Ketenbeheer, [email protected].

8  NRK Netwerk  november 2012

Leeftink in gesprek met NRK-bestuurders Eens per jaar komen de voorzitters van de twintig NRK-brancheverenigingen samen met het bestuur van de NRK. Tijdens de Voorzittersbijeenkomst van 11 oktober gaf Bertholt Leeftink een toelichting op het overheidsbeleid. Leeftink is Directeur-Generaal Bedrijfsleven en Innovatie van het Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie (EL&I). Met de kabinetsformatie in volle gang was het een gesprek ‘heet van de naald’. De inbreng van Bertholt Leeftink zorgde voor een geanimeerde discussie met de voorzitters en bestuurders uit de NRK-gelederen.

MKB-innovatie en topsector Bertholt Leeftink schetste kort de positie van Nederland, die net is gestegen van plaats 7 naar de top 5 van kenniseconomieën van de wereld. Om die positie verder uit te bouwen is meer innovatie nodig, juist ook van bedrijven. De ambitie is dat de investeringen in onderzoek en ontwikkeling in Neder­ land stijgen naar ten minste 2,5% van het BNP. Tijdens de bijeenkomst spraken meerdere ondernemers hun waardering uit over de steun van Syntens. De overheid beweegt weg van subsidies. Het topsectorenbeleid is specifiek gericht op groeisectoren zoals de chemie(keten). Alle vier de Topconsortia voor Kennis en Innovatie hebben beleid voor het midden- en kleinbedrijf, dat wordt gebundeld in het MKB-loket. De NRK-ondernemers benadrukten het innovatieve vermogen van de rubber- en kunststofindustrie. Leeftink schetste ook het belang van minder regels en lagere administratieve lasten en complimenteerde de NRK met het succes van het Ondernemingsdos­ sier. Hij ziet goede kansen voor het Ondernemingsdossier, waarop de NRK een van de koplopers is. De discussie kwam goed op gang over onderwijsontwikkelingen. Veel ondernemers pleitten voor een nauwe samenwerking tussen scholen en bedrijven. Innovatie zonder technisch geschoolden - van MBO tot universiteit - is kansloos, maar het gaat ook om de juiste mix van kennis, vaardigheden en inzicht. Dat

Bertholt Leeftink, Ministerie van EL&I (foto: René de Gilde)

maakt dat praktijkervaring nodig is in het lesprogramma.

Gelijk speelveld en duurzaamheid Cijfers tonen het slechte economisch klimaat in Europa, er is een nieuwe groeimotor nodig. Leeftink: “Dat vereist in de huidige situatie dat onze landen samenwerken en zo regionale ‘spillovers’ tot stand brengen. Op deze manier kunnen wij Europa de weg naar herstel laten inslaan. Nederland is ook afhankelijk van Europa. Het is een uitdaging om te verbreden. Het buitenlands economisch beleid van Nederland is er daarom op gericht een toename van handel en investeringen met landen buiten Europa te realiseren. De toenadering tot de BRIC-landen heeft hierbij prioriteit.” Leeftink prees de NRK-bedrijven om de kwalitatief goede producten die zij maken, met oog voor duurzaamheid. De NRK legde de vraag voor om duurzaamheidscriteria in de regels van de World Trade Organization (WTO) op te nemen, zodat niet-duurzame geproduceerde goederen niet of met een heffing de EU binnenkomen. Leeftink gaf aan dat dit niet tot het mandaat van de WTO behoort, maar een taak is van nationale overheden die er in internationaal verband afspraken over kunnen maken.

Geanimeerde sfeer op NRK Golfdag Het weer liet op 5 oktober te wensen over tijdens de 19e golfdag van de NRK, maar de ruim tachtig deelnemers lieten zien dat ze niet van suiker waren! Er kan dan ook worden teruggekeken op een geslaagde NRK Golfdag, die dit jaar

‘Privéles’ in de masterclass

plaatsvond op golfbaan Het Rijk van Nijmegen. Het evenement werd gesponsord door Van der Windt Verpakking, Qizini en Stulz door middel van windjacks, lunch en golfballen.

Winnaars Geen wedstrijd zonder winnaars, zodat aan het eind van de dag de prijzen werden uitgereikt. Voor het golftoernooi ging de eer naar de flight van Joop Gardien (Gardien Tools), Mark Verveer (KraussMaffei Kunststoftechnik), Leendert Lagerwerf (Plasticum Tilburg) en Jerry Plas (Scholtes Accountance). Beste speler van de clinic was René Stegehuis (W&R Plastics). Als beste speler van de masterclass kwam Hans Wijgers (Mecari Plastics) naar voren. Ondanks het typisch Hollandse weer houdt de NRK deze sportieve traditie voor de kunststof- en rubberindustrie in ere. In 2013 vindt alweer de 20e editie van de NRK Golfdag plaats. Voor dit bijzondere feit wordt het evenement volgend jaar in september georganiseerd bij De Rosendaelsche Golfclub te Arnhem.

FOCWA en NRK vinden elkaar in IPC5 Half september heeft de NRK samen met Vereniging FOCWA Carrosseriebouw een Innovatie PrestatieContract (IPC) ingediend bij Agentschap NL. Het is voor het eerst dat beide verenigingen samen optrekken in de subsidieregeling. Het is de vijfde IPC van de NRK, waarin de samenwerking tussen twaalf bedrijven uit de rubber- en kunststofindustrie, carrosserie- en trailerbouw en metaalindustrie wordt geïntensiveerd. De bedrijven gaan in de komende twee jaar in zes groepen nieuwe producten ontwikkelen. De IPC-regeling is een populaire regeling onder NRK-bedrijven. In de nu lopende NRK IPC-projecten IPC3 en IPC4 participeren 36 bedrijven en sinds 2007 hebben NRK-bedrijven ruim € 4,5 miljoen ontvangen voor IPC-innovatieprojecten.

Versobering

soberd en gaat het budget terug van € 22 naar 7 miljoen. NRK heeft samen met MKB Nederland, VNO-NCW en andere branches actie genomen om in 2013 extra budget voor de IPC-regeling beschikbaar te krijgen, zodat de NRKbedrijven kunnen blijven investeren in innovatie. Als alternatief wordt in 2013 de regeling Versterking MKB topsectoren van kracht. Voor de Topsector Chemie, inclusief de rubber- en kunststofindustrie, is volgend jaar € 2,7 miljoen beschikbaar.

Innovatieplannen Er zijn dus nog mogelijkheden voor financiering van innovatieprojecten. Heeft u innovatieplannen? Neem dan contact op met de NRK, Martin van Dord. In overleg kunnen de mogelijkheden binnen de bestaande regelingen worden bekeken. Informatie: [email protected].

NRK en DPI Value Centre werken samen om bedrijven in de rubber- en kunststofindustrie te ondersteunen met innovatie. Onderstaand bericht komt voort uit deze samenwerking. Meerwaarde door ketensamenwerking Medio 2012 hebben DPI en DPI Value Centre de zogenoemde Waardeketen Projecten opgezet. Deze projecten zijn gericht op het realiseren van innovaties in kunststoffen door samenwerking van verschillende partijen in de waardeketen. Uitgangspunt is dat door uitwisseling van kennis tussen de projectpartners het resultaat van het project wordt versterkt. Het gaat daarbij om innovaties van een materiaal, een product of een proces. Via de websites van DPI / DPI Value Centre zijn bedrijven opgeroepen hun voorstellen aan het team van deskundigen voor te leggen. Belangrijke criteria waren: hoog innovatief gehalte, bijdrage aan de economische groei en positieve bijdrage aan de samenleving in de vorm van hogere duurzaamheid of betere kwaliteit van leven. Er waren in 2012 twee tenders geopend om projecten in te dienen. Na beoordeling door het team van DPI en DPI Value Centre en externe deskundigen zijn dertien projecten goedgekeurd. Het totale budget van deze projecten bedraagt ruim € 5 miljoen, waarvan de cofinanciering door DPI 25% bedraagt. Kennismakingsbijeenkomst In september vond een kennismakingsbijeenkomst plaats, waar de projectdeelnemers de hoofdlijnen van hun plannen presenteerden. Bovendien was er gelegenheid kennis te maken met andere projectdeelnemers en te discussiëren over de projectvoorstellen. De gepresenteerde projecten waren zeer divers van karakter. Van high tech ontwikkeling in de medische wereld tot het opwaarderen van recyclingstromen. Ondanks deze verschillen was er veel interesse in elkaars projecten. De middag werd dan ook getypeerd door een dynamische dialoog over techniek en de toepassing ervan. Informatie: Martin van Dord, [email protected].

In 2013 wordt de IPC-regeling sterk ver-

9  NRK Netwerk  november 2012

nrk’s beleidvelden De NRK is - als koepelorganisatie voor de rubber- en kunststofindustrie actief op de beleidsvelden: 1. Business (incl. innovatie & technologie) 2. Arbo, milieu, stoffen en energie 3. Onderwijs 4. Imago Nieuwe ontwikkelingen en nuttige feiten leest u in NRK Netwerk; het laatste nieuws vindt u op www.nrk.nl.

Business incl. Innovatie & technologie www.nrk.nl/themas

Europa gaat over op IBAN Vanaf 1 februari 2014 is er geen verschil meer tussen binnenlandse en grensoverschrijdende betalingen en incasso’s in Europa. Als gevolg hiervan moeten de Nederlandse betaalproducten aangepast worden aan nieuwe eisen. Iedereen gaat namelijk over op IBAN (International Bank Account Number). De Europese politiek wil van de EU een concurrerende economie maken waarvoor een efficiëntere inrichting van het betalingsverkeer nodig is. Dit traject wordt aangeduid met ‘Single European Payment Area’ (SEPA): Het betalingsverkeer wordt overal in Europa gelijk. De meest zichtbare wijziging is een aangepast (langer) rekeningnummer. Om in heel Europa bruikbaar te zijn, wordt het huidige rekeningnummer namelijk uitgebreid tot een internationaal rekeningnummer, een IBAN. Bedrijven mogen vanaf 2014 in eurolanden dus alleen nog Europese betaalvormen gebruiken. Komend jaar zullen ze hun administratie en facturen hierop moeten inrichten.

Betaalgedrag verslechtert De helft van de bedrijven ziet het betaalgedrag van klanten verslechteren. Eén op de acht bedrijven zegt ook zelf later te betalen dan de gestelde betaaltermijn. Dat blijkt uit onderzoek van creditmanagementorganisatie GGN. Een kwart van de bedrijven die te laat betalen, doet dat vanwege financiële problemen. Een derde omdat de eigen organisatie een andere termijn bepaalt en de rest om de liquide middelen op peil te houden. Het onderzoek wijst ook uit dat bij digitaal factureren het vaakst binnen de

10 NRK Netwerk

november

2012

betalingstermijn wordt betaald. Het aantal op tijd betaalde facturen zou hiermee volgens GGN met 10% kunnen toenemen.

High Tech sector in luchtballon Nederlandse technologiebedrijven, bestuurders en kennisinstellingen hebben zich verenigd om de High Tech sector in binnen- en buitenland voor het voetlicht te brengen. Daarvoor zet de sector onder meer luchtballonnen in. De ‘Holland High Tech’-luchtballon werd afgelopen zomer voor het eerst officieel gedoopt tijdens de Friese ballonfeesten. Bedrijven kunnen de ballon huren door contact op te nemen met Special Balloon Services via www.specialballoon.nl.

Kunststofsector snakt naar stabiliteit grondstofprijzen De roep van de kunststofsector om meer rust en stabiliteit in de grondstoffenmarkt is hoog. Begin dit jaar en in september stegen de prijzen van de voornaamste grondstoffen PE en PP opnieuw fors, nadat ze eerder als gevolg van opruimacties van producenten sterk daalden. Voor verwerkers van de grondstoffen betekende het telkens een herberekening van hun kostprijs. Het is nog de vraag wat de grondstofprijzen in de laatste maand van dit jaar laten zien.

Gedaald producentenvertrouwen Het producentenvertrouwen in de Nederlandse industrie daalde in september naar -6,7 ten opzichte van -4,6 in augustus. Dit producentenvertrouwen is samengesteld uit drie indicatoren: de verwachte productie in de komende drie maanden, het oordeel over de orderportefeuille en het oordeel over de voorraden gereed product. Pessimisme was er vooral over de verwachte productie en de orderpositie. Een klein lichtpuntje: de economie groeide in het tweede kwartaal van dit jaar met 0,2% ten opzichte van het eerste kwartaal. Ook in het eerste kwartaal groeide de economie al met 0,2%. De productie in de aardolie-industrie, chemie en de rubber- en kunststofverwerkende industrie was ruim 5% hoger dan een jaar eerder. Ook de omzet in de sector lag hoger dan in andere industriesectoren.

Nieuwe ronde MKB Innovatie Top 100 Bedrijven kunnen zich inschrijven voor de MKB Innovatie Top 100, een prijs

voor innovatieve MKB-bedrijven. De inschrijving voor de Innovatie Top 100 sluit op 26 januari 2013. Expertpanels beoordelen de inschrijvingen op de impact die zij hebben voor de branche en samenleving, originaliteit, verkrijgbaarheid (gerealiseerde omzet) en de mate van bescherming. Na de voorselectie onderzoekt NL Octrooicentrum de nieuwheid van de inzending. In maart 2013 stelt de landelijke jury de ranglijst samen van de MKB Innovatie Top 100. De jury gaat daarbij af op de voordrachten van experts. Ondernemers die zichzelf in een filmpje van maximaal één minuut presenteren, worden - ongeacht de innovatie - met een bonuspunt beloond. De honderd bedrijven en hun innovaties worden medio volgend jaar bekendgemaakt. Inschrijven kan via www.syntens.nl/ innovatietop100.

Chemische procesinnovaties versnellen Syntens Innovatiecentrum en TNO hebben het initiatief genomen om gezamenlijk chemische procesinnovaties te gaan versnellen. Zij zetten daarvoor innovatieve MKB-technologieclusters op van vijf tot zeven bedrijven die met een gezamenlijk doel aan de slag gaan. TNO en Syntens ondersteunen de bedrijven met hun kennis en ervaring op het gebied van technologie, innovatie en bedrijfsprocessen. MKB-bedrijven die aan deze clusters deelnemen, kunnen de voor hen benodigde, complexe technologie ontwikkelen, waardoor zij hun ‘business case’ sneller rondkrijgen. De kick-off bijeenkomst van deze MKB-technologieclusters heeft in september plaatsgevonden op de RDM-campus in Rotterdam.

Antibacteriële kunststof In vochtige en warme omgevingen kan schimmel- en biofilmvorming optreden, dat leidt tot degradatie en onbruikbaarheid van kunststof en rubber. In toepassingen waar het beheersen van de groei en ontwikkeling van micro-organismen belangrijk is, kunnen deze materialen echter worden voorzien van antibacteriele of schimmelwerende eigenschappen. Dit kan bijvoorbeeld via deklagen of oppervlaktebehandeling, of via additieven in de matrix van het materiaal. Flanders Plasticsvision gaat een haalbaarheidsstudie uitvoeren om de technische mogelijkheden van een antimicrobiële kunststof in kaart te brengen.

Innovatief kunstgrasveld Eredivisieclub Heracles Almelo speelt dit voetbalseizoen op het eerste officiele kunstgrasveld van TenCate dat een aantal nieuwe ontwikkelingen verenigt. TenCate ontwikkelde namelijk een meerlaagse, driedimensionale weeftechniek, waarmee op eenvoudige wijze grondstoffen van dezelfde materiaalsoort kunnen worden gebruikt. Het grasveld kan daardoor in zijn geheel en tegen lage kosten worden gerecycled. In tegenstelling tot de traditionele tufttechnologie kunnen de garens met deze nieuwe weeftechnologie in elke structuur en met wisselende afstanden in het veld worden geweven. Het nieuwe veld voldoet aan de strengste FIFA-normering en is op het hoogste niveau geschikt voor profvoetbalteams.

BIPV integreert solar in gebouw Een van de 44 goedgekeurde Innovatie Prestatiecontracten (IPC’s) is de IPV Building Integrated PV (BIPV), waaraan ook NRK-lidbedrijf Alligator Plastics deelneemt. Bijzonder aan deze IPC is de veelzijdigheid van de zeventien deelnemers: uiteenlopend van architect tot kassenbouwer en van spuitgieter tot zonne-energiespecialist. Het project wordt ondersteund door de kennisaanbieders ECN, TNO, TMC en Hogeschool Zuyd en staat onder leiding van Holland Solar. In clusters van twee, drie of vier bedrijven worden deelonderwerpen opgepakt die leiden tot het realiseren van zonne-energietoepassingen die zijn geïntegreerd in typisch Nederlandse woningen.

Met PA-fietsketting in de prijzen Het Nederlandse team won in september de World Human Powered Speed Challenge met de lichtgewicht aerodynamisch ligfiets Velox 2. Een belangrijk onderdeel van een ligfiets is de aandrijving, waarvoor Stanyl PA 46 van DSM is gebruikt. Smeren van de ketting en tandwielen is dan niet meer nodig! Ook de fietsen van de Nederlandse paralympische fietsploeg hebben kettingen en tandwielen die zijn vervaardigd van Stanyl PA 46. Deze kettingen zijn ontwikkeld in samenwerking met de Koninklijke Nederlandsche Wielren Unie, KNWU) en de KMC, fabrikant van fietskettingen.

Ammers asfalt ontwikkeld dat ca. 35% minder geluidshinder veroorzaakt dan normaal asfalt. Het bedrijf werkt hierbij samen met een Amerikaanse additievenleverancier. Het asfalt is fluisterstil en levert bovendien 30% minder CO2uitstoot, stelt het bedrijf.

Arbo, milieu, stoffen en energie www.nrk.nl/themas

Biobased economy en de chemische industrie Biomassa wordt grootschalig ingezet in de elektriciteitsvoorziening en transport. Ook in de chemie neemt het aandeel biogrondstoffen toe. Agentschap NL heeft CE Delft gevraagd om onderzoek te doen naar trends en marktontwikkelingen van de ‘biobased economy’ in de Nederlandse chemische industrie. Dit wordt onder meer gebaseerd op investeringen die door de chemie worden gedaan. De studie moet inzicht geven in de ontwikkelingen en zal een bijdrage leveren aan

Imago www.nrk.nl/themas

Jongeren informeren jongeren op You Tube Jongeren die werkzaam zijn in de kunststofindustrie hebben zelf een You Tubefilmpje gemaakt, waarin ze hun werk in de kunststofindustrie voorstellen. Het is een

de verdere beleidsvorming bij de overheid rond de ‘biobased economy’ in de chemie.

EU-commissaris ziet beperkte rol voor bioplastics Volgens Janez Potocnik, eurocommissaris voor milieu, zullen bioplastics op de middellange en lange termijn niet de traditionele kunststoffen vervangen. Biodegradeerbare en composteerbare kunststoffen zijn in eerste instantie misschien een snelle oplossing voor het afvalprobleem, geheel vervangen zullen ze kunststof niet, aldus de eurocommissaris. Potocnik deed zijn uitspraken op de PolyTalk 2012. Hij gaf eveneens aan een breed debat over kunststof te willen starten in termen van het optimale gebruik van kunststof tegenover het minimaliseren van de negatieve aspecten. “Helaas is het nog steeds zo dat er jaarlijks bijna 50% van alle kunststof wordt gestort. Dat staat gelijke aan 12 miljoen ton ruwe olie. De andere helft wordt hergebruikt, vooral door energieterugwinning en in mindere mate gerecycled,” aldus Potocnik.

eigentijds filmpje, duidelijk anders van opzet dan de standaardvoorlichtingsfilms. Initiatiefnemer is KIK-OV (Kansen In Kunststoffen – Onderwijs Vlaanderen), die zeer actief is met onderwijsprogramma’s gericht op jongeren. KIK-OV zoekt veelvuldig contact met jongeren en informeert hen over de verschillende beroepen in kunststofverwerking. Het You Tube-filmpje is daar een goed voorbeeld van. Kijk op http://www.youtube. com/watch?v=tYQHbKvjmAM

Stil asfalt van polymeren Door toevoeging van polymeren aan het asfaltmengsel heeft Mourik Groot

Jongeren maken een eigentijds You Tube-filmpje over hun werk in de kunststofindustrie

11 NRK Netwerk

november

2012

recybem

Inzameling gebruikte banden voor een schoner milieu Als collectieve uitvoeringsorganisatie van het Besluit beheer autobanden neemt RecyBEM alle verplichtingen uit het Besluit over van de leden van de Vereniging Band en Milieu (BEM). RecyBEM zamelt jaarlijks acht miljoen gebruikte banden in en zorgt voor een milieuverantwoorde verwerking. Hierdoor komen oude banden niet in het milieu terecht, hoeven er minder primaire grondstoffen te worden gebruikt en wordt de uitstoot van CO2 verminderd. RecyBEM ziet het als haar taak ook in de toekomst te zorgen voor een schoner milieu. bruikt. Het RecyBEM-systeem levert grondstoffen (32 miljoen kilo rubber en staal) en energie op door recycling en verbranding met energieterugwinning. Dit leidt tot bijna 60.000 ton minder CO2uitstoot. De CO2–besparing is daarmee gelijk aan de emissie van 400 miljoen autokilometers, dat is 10.000 keer de aardbol rond, of de nieuwe aanplant van 400.000 bomen.

Optimalisatie van milieuprestaties in de keten In Nederland worden jaarlijks acht miljoen banden ingezameld

In 2004 voerde het ministerie van VROM (nu het Ministerie van Infrastructuur en Milieu) het Besluit beheer autobanden in. Met een marktdekking van zo goed als 100% is de uitvoering door RecyBEM een succes. Voor iedere nieuwe autoband die een producent of importeur op de Nederlandse markt brengt, zamelt RecyBEM een gebruikte band in. Jaarlijks zijn dit er acht miljoen. De succesvolle uitvoering van het Besluit is te danken aan de discipline in de bandenbranche en de goede samenwerking tussen concurrenten. Apollo Vredestein, Continental, Goodyear/Dunlop en Michelin zochten niet alleen samenwerking met elkaar maar ook met de distributeurs Van den Ban en Inter-Sprint. Het is uniek dat een gehele branche de handen ineen slaat om een maatschappelijk belang in te vullen. Het ministerie van Infrastructuur en Milieu is dan ook bijzonder tevreden over de prestaties en de uitvoering van het Besluit. RecyBEM heeft gekozen voor de meest praktische invulling van een ketenoplossing.

12 NRK Netwerk

november

2012

Op een milieuverantwoorde manier verwerkt In de bandenketen nemen de inzamelaars een centrale rol in. Zij halen de oude banden op, administreren ze en sorteren de banden. Volgens het Besluit moet 20% van de ingezamelde banden worden ingezet voor materiaalhergebruik. De inzamelaars halen maar liefst 60%! Zes op de tien ingezamelde banden krijgen dus een verlengde levensduur doordat het rubbergranulaat als grondstof wordt gebruikt in nieuwe toepassingen. Dat is een geweldige prestatie. Bovendien krijgt nog eens 20% tot 30% van de ingezamelde banden een tweede leven, meestal als occasionband, soms door loopvlakvernieuwing.

Ook in de toekomst wil RecyBEM de milieuprestaties in de keten optimaliseren. In dit kader financiert de organisatie verschillende onderzoeken voor nieuwe verwerkingsmethoden van gebruikte autobanden. Ook stimuleert RecyBEM innovaties die grondstoffen terugwinnen en die zorgen voor minder CO2-uitstoot. Dit biedt mogelijkheden om de milieuprestaties in de keten te optimaliseren. Want dat RecyBEM de autobandenketen wil sluiten, mag duidelijk zijn. Informatie: www.bandenmilieu.nl

Minder CO2-uitstoot en grondstofbesparing RecyBEM staat voor een zo hoogwaardig mogelijke verwerking van oude banden. Dankzij RecyBEM wordt bijna 85% van de ingezamelde banden gerecycled of herge-

RecyBEM zorgt voor milieuprestaties in de hele keten

Lindsay neemt Plasticum over

die is ingeslagen. profine Nederland koos voor de Bijenkorf omdat juist de Lindsay Goldberg LLC heeft doelgroep vrouwen bepalend op 21 september 2012 is bij het aankoopproces van Plasticum Group B.V. overge- kozijnen. Bovendien zijn nomen. Plasticum heeft drie- Bijenkorf-bezoekers voor een honderd medewerkers in groot deel eigen woningbedienst en had vorig jaar een zitters waar ‘Sense for Life’ omzet van 61 miljoen euro. zich op richt. Het bedrijf produceert speciale caps en dispensing closures voor persoonlijke verzorgingsproducten, voedingsmiddelen en huisRob Oudshoorn, CEO Apollo houdproducten. Plasticum Vredestein B.V., gaat per heeft vier fabrieken in 31 december 2012 het Tilburg, Ede, Waldkirch (D) Enschedese bedrijf verlaten. en North Walsham (GB). Oudshoorn gaat deel uitmaken van de Raad van Bestuur van Pon Holdings. Hij wordt bij Apollo Vredestein opgevolgd door Luis Ceneviz, Elastomer Research Testing momenteel CEO van Apollo B.V. (ERT) uit Deventer is 30 Tyres Zuid-Afrika (ATSA). augustus 2012 overgenomen Ceneviz heeft dertig jaar ervaring in de bandenindustrie. door Eriks B.V. uit Alkmaar. Met de overname kunnen naar verwachting gewenste uitbreidingen van ERT’s testfaciliteiten sneller worden gerealiseerd. Voor Eriks past Het nieuwe Platform de overname binnen zijn groeistrategie op het gebied Techniek in Epe wil kinderen interesseren in techniek. van afdichtings- en rubbertechniek. Eriks is een interna- Vijftien bedrijven en verschiltionale industriële dienstver- lende onderwijsinstellingen in de gemeente Epe hebben lener met een hoogwaardig daartoe de handen ineengeen breed assortiment van slagen. Het platform gaat werktuigbouwkundige comzich vooral richten op kindeponenten en aansluitende ren in de hoogste klassen van technische en logistieke de basisscholen en de eerste diensten. twee klassen in het voortgezet onderwijs. Scholen worden uitgenodigd voor excursies naar bedrijven en open dagen. Het platform Kunststofkozijnen zijn geen gaat eveneens lespakketten standaardproduct van de samenstellen en gastlessen Bijenkorf, maar tijdens de verzorgen, waarbij de kindeDrie Dwaze Dagen van begin ren ook zelf aan het werk oktober waren ze er wel te worden gezet en een werkkoop. profine Nederland lan- stuk kunnen maken. ceerde er namelijk zijn nieuwe kunststofkozijnenmerk ‘Sense for Life’. De branchevreemde samenwerking met het luxe warenhuis Dow Chemical gaat wereldstaat volgens het bedrijf symbool voor de nieuwe weg wijd twintig fabrieken

Nieuwe CEO Apollo Vredestein

ERT overgenomen door Eriks

Epe start Platform Techniek

Kozijnen bij de Bijenkorf

Dow sluit fabrieken

sluiten, onder meer een fabriek in Delfzijl. In totaal zullen hierdoor 2.400 banen verdwijnen. Het herstructureringsprogramma is volgens het chemiebedrijf noodzakelijk vanwege een inzakkende markt, vooral die in Europa. Met de sluiting van de fabrieken verliest Dow in één klap 5% van zijn werknemers. In 2014 zal hierdoor 500 miljoen dollar worden bespaard. Het Amerikaanse chemiebedrijf is verder voornemens om 500 miljoen dollar te besparen door onder meer investeringsplannen te schrappen.

DuPont schrapt banen De komende anderhalf jaar verliezen in totaal 1.500 van de 75.000 werknemers hun baan bij het Amerikaanse chemiebedrijf DuPont. Nog niet duidelijk is in welke specifieke bedrijfsonderdelen de klappen gaan vallen. Met het opheffen van de banen bespaart DuPont 300 miljoen dollar. Reden voor de banenkrimp is de verdergaande verkoopdaling van de divisie Performance Materials waar DuPont mee wordt geconfronteerd. Alleen al in de eerste negen maanden van dit jaar daalden de verkopen van het bedrijfsonderdeel met bijna 9% naar 4,9 miljard dollar.

Kunststof op Mars Mars-verkenner Curiosity heeft een stukje kunststof gevonden op Mars. NASA onderzoekt nog de herkomst van het stukje, al denkt de ruimtevaartdienst dat het van Curiosity zelf afkomstig is. Als dat inderdaad het geval is, kan er vervuiling optreden. De ruimteverkenner heeft 72 bakjes aan boord, die worden gebruikt

voor scheikundige ontleding van zand, stof en gruis. Als die vervuild worden met stukjes kunststof, gaan de gegevens verloren voor de wetenschap.

Innovation Compass van K Volgend jaar vindt van 16 t/m 23 oktober in Düsseldorf de internationale kunststofen rubberbeurs K 2013 plaats. In 2010 was de vakbeurs nog goed voor ruim drieduizend exposanten, die gezamenlijk 220.000 beursbezoekers mochten ontvangen. De belangstelling van exposanten voor de komende beurseditie is zo mogelijk nog groter, aldus beursorganisator Messe Düsseldorf. Exposanten worden uitgenodigd hun noviteiten aan te melden voor het Innovation Compass. Dit is het online exposantenforum voor het presenteren van nieuwe producten.

Stedelijk Museum met composiet Op 22 september 2012 kwam Koningin Beatrix naar Amsterdam om er persoonlijk het verbouwde Stedelijk Museum te openen. Na een jarenlange verbouwing is het museum nu weer opengesteld voor het publiek. Holland Composites Industrials heeft aan de verbouwing meegewerkt met een fraaie gevel. De onderlinge samenwerking tussen de partners verliep constructief, wat heeft geresulteerd in een stijlvolle gevel van het Stedelijk Museum. Holland Composites Industrials is ook betrokken bij andere prominente gebouwen, zoals het Muziekpaleis Vredenburg in Utrecht.

13  NRK Netwerk  november 2012

reportage

Materialen bouwproducten in database voor milieuprestatieberekening Vanaf 1 januari 2013 moet voor alle nieuwbouw met een oppervlak groter dan 100 m2, een ‘milieuprestatie gebouwen’ worden aangeleverd. Hiervoor is de Nationale Milieudatabase in het leven geroepen, waarmee milieueffecten van materialen op gebouwniveau kunnen worden bepaald. Leveranciers en brancheorganisaties, zoals NVPU, Stybenex, NRK Daklicht, Vekudak en BureauLeiding, hebben hier de afgelopen periode veel werk voor verzet.

Voor de bouw van nieuwbouwwoningen of -kantoren (gebruiksoppervlak > 100 m2) moet een omgevingsvergunning worden aangevraagd. Volgend jaar moet daar een berekening ‘milieuprestatie gebouwen’ bij worden gevoegd. Voor zo’n berekening kan gebruik worden gemaakt van bestaande rekeninstrumenten, zoals GPR, MRPI of GreenCalc voor de bouw- en utiliteitsector, en DuboCalc voor de grond-, wegen waterbouw (GWW). Met al die rekeninstrumenten kwam het in het verleden voor dat een gebouw afhankelijk van het gebruikte instrument - verschillende milieuprofielen scoorde. Dat lag niet alleen aan de verschillende methodieken, maar ook aan de eigen, onderling verschillende databases die werden gebruikt. Vanaf 1 januari 2013 moeten de rekeninstrumenten gebruik maken van de Nationale Milieudatabase én de SBK (Stichting Bouwkwaliteit) ‘Bepalingsmethode milieuprestatie gebouwen en GWW-werken’ toepassen. De milieuprofielen zouden dan (meer) eensluidend moeten zijn.

Nationale Milieudatabase De totstandkoming van de Nationale Milieudatabase is een initiatief van de stichting MRPI (Milieurelevante productinformatie), in samenwerking met het NVTB (Nederlands Verbond Toeleveranciers Bouw), en eigenaren van rekeninstrumenten. Zij hebben gezamenlijk hun schouders eronder gezet om te komen tot een gemeenschappelijke methode voor het bepalen van milieueffecten van materialen op gebouwniveau. In januari 2012 was de eerste versie beschikbaar voor de grond-, weg- en waterbouw, in juli was de bouw- en utiliteitsector aan de beurt. De informatie in de milieudatabase is niet statisch, maar moet continu worden bijgehouden. Nieuwe prestaties op milieugebied of

14  NRK Netwerk  november 2012

nieuwe producten moeten worden ingevoerd. Leveranciers van deze informatie – bedrijven en brancheverenigingen – zijn verantwoordelijk voor de kwaliteit en actualiteit van de gegevens. SBK is slechts beheerder van de milieudatabase, maar geen eigenaar van de data.

Aanlevering data SBK heeft brancheverenigingen en bedrijven uitgenodigd hun informatie in te voeren in de Nationale Milieu­ database en opgenomen gegevens te verifiëren. Stybenex legt momenteel samen met SGS Intron de laatste hand aan generieke betrouwbare data. NVPU, Vekudak, NRK Daklicht en Bureau­ Leiding hebben eveneens levenscyclusanalyse-data laten samenstellen die nu in de database zijn of worden ingevoerd. De data in de Milieudatabase zijn onderverdeeld in drie categorieën: • Categorie 1 betreft data die door een erkende organisatie zijn gevalideerd op bedrijfsniveau. Deze gegevens kunnen alleen door het bedrijf dat de data heeft ingebracht worden gebruikt. • Categorie 2 betreft data op sector­ niveau, bijvoorbeeld gegevens die via een branchevereniging zijn ingebracht. Ook deze data moeten officieel worden gevalideerd, maar kunnen vervolgens door iedere aanbieder van deze producten worden gebruikt. • Categorie 3 bevat data die niet zijn gevalideerd, maar zijn overgenomen uit bestaande databases. Om de invoer van gevalideerde data te stimuleren, worden de data in deze categorie jaarlijks met 30% ‘verzwaard’.

Geen prioriteitenlijst Bij de vaststelling van het milieuprofiel

van een gebouw wordt gekeken naar de uitstoot van broeikasgassen (energie) en de uitputting van grondstoffen (materiaal). De Nationale Milieudatabase levert op zich geen lijst met producten die beter of slechter scoren. In de database zijn bouwstoffen opgenomen met de verschillende milieukenmerken, en er is per product vermeld hoeveel van elke stof nodig is. Het rekeninstrument koppelt deze informatie aan elkaar en berekent de milieuprestatie van het hele gebouw over de gehele levenscyclus. Uniformiteit in gebruikte cijfers kan meer helderheid geven, maar algehele eenduidigheid wordt niet verwacht. Aanbieders van de commerciële rekeninstrumenten kunnen bijvoorbeeld extra functionaliteiten aanbieden, waardoor er toch weer verschillen ontstaan. Daarnaast moeten gebruikers van de Milieudatabase nog altijd bepalen waar ze de milieubelasting leggen: bij de aanbouw of bij het gebruik van het gebouw? Als men een gebouw bijvoorbeeld beter isoleert, is dat positief voor de gebruiksfase maar bij de bouw is meer materiaal nodig wat weer een negatieve invloed heeft op de uitkomsten voor de bouwfase.

Bij het milieuprofiel van een gebouw wordt gekeken naar de uitstoot van broeikasgassen (energie) en de uitputting van grondstoffen (materiaal).

Turbulentie grondstofmarkt vraagt om actie ‘Inkoopmanagers vrezen tekorten’ en ‘Bedrijfsleven achterop in strijd om grondstoffen’. Met deze twee prikkelende uitspraken kreeg Erik van Assen, verantwoordelijk voor Netwerkmanagement bij NEVI, de aanwezigen tijdens de workshop grondstofprijzen en inkooptrends direct bij de les. Met stijgende grondstofprijzen en schaarste in het vooruitzicht is het voor ondernemingen zaak de bedrijfsstrategie daarop aan te passen. Van Assen gaat in op de consequenties en het model voor Inkoop Risicomanagement. “Wij zijn van mening dat bedrijven de urgentie van de grondstoffenstrijd onderschatten. Ze kijken vaak maar één of twee jaar vooruit en moeten meer haast maken met het ontwikkelen van alternatieven”, begint Van Assen zijn betoog. “Anders lopen we het risico dat de macht verschuift naar landen die de schaarse grondstoffen bezitten.” Het prijsverloop van de meeste materialen en grondstoffen is de laatste tijd zeer veranderlijk, waarbij grote prijsstijgingen en dalingen elkaar in korte tijd opvolgen. Deze turbulentie vereist een grotere flexibiliteit van ondernemingen, toeleveranciers en managers. “De wereld van vandaag kenmerkt zich steeds meer door specialisatie, waarbij niet-kerntaken worden uitbesteed en sprake is van toenemende internationalisering. Inkopers spelen daarbij een strategische rol als aanjagers van concurrentiekracht en verandering”, aldus Van Assen.

Risicomanagement “Toename van outsourcing van niet-kernactiviteiten en het verleggen van productie en/of inkoop naar bijvoorbeeld de BRIC-landen heeft ertoe geleid dat ondernemingen tot wel 80% van hun omzet afhankelijk zijn van het succesvol managen van externe bronnen en de ‘supply chain’. Als bedrijf moet je weten hoe je omgaat met deze toenemende afhankelijkheid van leveranciers, die niet alleen invloed heeft op de kostenpositie maar ook op de CO2-footprint en innovatie. Ook het risico van grondstof-

schaarste in de ‘supply chain’ is lange tijd onderschat. Risicomanagement ten aanzien van schaarste van grondstoffen zou daarom hoog op de agenda moeten staan bij bestuurders van organisaties”, is Van Assen van mening.

Model Inkoop Risicomanagement De financieel economische crisis, de stijgende vraag en schaarste van natuurlijke bronnen heeft de bewustwording van bedrijven aangescherpt. Hoewel het belang inmiddels wel onderkend wordt, is de vertaalslag naar het actief managen van deze risico’s nog onvoldoende. Bedrijven kennen vaak de omgevings- en inkooprisico’s, maar hebben nog te weinig oog voor de leverancier(relatie) risico’s. Tijdens de workshop heeft Van Assen de deelnemers kennis laten maken met het model voor Inkoop Risicomanagement, dat ontwikkeld is door de Universiteit Twente. “Het betreft ‘Supplier Risk Management’ op basis van plan-docheck-act. Dit houdt in dat je (nieuwe) leveranciers screent op risico’s en preventief maatregelen neemt. Risico’s kunnen betrekking hebben op omgevingsfactoren, financiële, operationele of strategische risico’s”. Het opbouwen van kennis over mogelijke risico’s en het vertalen van deze risico’s

Erik van Assen, verantwoordelijk voor Netwerkmanagement bij NEVI

in integrale contract- en leverancierscoördinatie noemt Van Assen als verbeterpunt voor veel ondernemingen. “Onderzoek op basis van verschillende casestudies heeft aangetoond dat organisaties die hun risico’s actief en integraal managen, financieel beter presteren”, besluit Van Assen.

Inzicht in economie Om meer inzicht te krijgen in de economische verwachtingen, publiceert NEVI maandelijks de Purchasing Manager’s Index (PMI). Deze index geeft een beeld van de Nederlandse industrie en van de gehele Nederlandse economie. Informatie: www.nevi.nl/pmi.

Ontwikkeling grondstofprijzen

Model Inkoop Risicomanagement

Onderzoeksbureau Panteia heeft voor de NRK een interactief model ontworpen voor het verwachte verloop van inkoopprijzen van een groot aantal materialen en grondstoffen uit de rubber- en kunststofindustrie. Bedrijven krijgen met dit model meer inzicht in de ontwikkeling van prijzen,

waardoor mogelijk inkoopvoordeel behaald kan worden. Bij dit model kunnen gebruikers ook zelf hun verwachtingen rond de determinanten van de prijsontwikkeling inbrengen. Kijk voor meer informatie en aanmelding op www.nrk.nl.

15  NRK Netwerk  november 2012

nrk-bestuurders aan het woord

Sluiten door verlengen Dat er een - misschien hernieuwde - belangstelling is voor hergebruik van producten en grondstoffen, is overal merkbaar. Immers helder is dat onze economische motor tot stilstand lijkt te komen en dat we ons moeten richten op een andere realiteit. Ongebreidelde groei is niet langer onze drijfveer. Een nieuwe balans vanuit stabiliteit moet ontstaan. Circulatie van kwaliteiten op alle gebied is daarvoor een interessante basis. Steeds meer beluisteren we in onze samenleving het verlangen naar overzicht, naar zelfredzaamheid, naar kleinschaligheid, maar vooral naar het zelf invloed kunnen uitoefenen op de cirkel van leven en werken. Het belang van een duurzame economie hoort daarbij. Daarmee ontstaat vertrouwen in een samenleving die onze kinderen en kleinkinderen leefbaarheid in alle opzichten biedt. Het sluiten van de keten vergt een doordachte blik vooruit

Sluiten van de keten Een van de vertalingen van die helaas vaak misbruikte term ‘duurzaamheid’ is hergebruik. In de kunststof-recyclingindustrie heeft het alle aandacht; in 2010 werd er al van de jaarlijks verbruikte 860 kton aan kunststoffen, ruim 200 kton (± 24%) d.m.v. recycling als grondstof teruggewonnen. Deze industrie doet er alles aan om dat hergebruik mogelijk te maken door investeringen in nieuwe apparatuur en vernieuwde recyclingprocessen. Het streven naar wat we zijn gaan noemen ‘het sluiten van de keten’ gaat echter niet over rozen. Dat heeft meer redenen: onvoldoende wordt er in het ontwerp rekening gehouden met ‘design for recycling’, ook komen er nog regelmatig samengestelde producten zoals meerlaagse foliën op de markt die dus niet of nauwelijks te recycleren zijn. Daar waar we met problemen als deze geconfronteerd worden, maken we de hardnekkige fout door deze met technologische innovaties te willen oplossen. En bovendien dat te doen vanuit het oude economische adagium van winstmaximalisatie. Zo zijn dure technische installaties in de maak, met voor de industrie grote investeringsrisico’s en is vanuit hetzelfde ‘oude’ economische denken een overcapaciteit ontstaan. Helaas wordt die laatste situatie opgelost door langere aanvoerlijnen, waarbij duurzame voordelen geëlimineerd worden.

Is de keten dan niet te sluiten? Zeker! Door die te verlengen! Het net genoemde probleem van de onscheidbare mix is op te lossen door in het ontwerp van bijvoorbeeld verpakkingsmateriaal maar ook andere producten, verplicht te stellen dat

rekening moet worden gehouden met de noodzaak tot hergebruik. Dat vraagt om meer regelgeving? Of om een besef bij ontwerpers en producenten dat onze samenleving de eis van circulatie stelt? Of om communicatie vanuit onze branche naar diezelfde samenleving? Ik ben ervan overtuigd dat de maatschappij, van burger tot overheid, een nu nog sluimerend besef aan het ontwikkelen is dat het anders moet, maar geen idee heeft ‘hoe’. Het gescheiden inzamelen begint te komen, maar de informatie over de rest van de keten ontbreekt. En wij vertellen dat onvoldoende. Daardoor zullen burgers en overheid zoals altijd erop vertrouwen dat de techniek de rest doet. En dat terwijl de behoefte aan meedenken en doen alleen maar groeit. We zullen als industrie niet lang meer in staat zijn zonder enorme niet te verantwoorden investeringen de keten te sluiten. Maar dat moeten we bovendien ook niet willen zonder ons te verhouden tot en te verbinden met onze omgeving. In elke hoedanigheid. Daarom een pleidooi voor het verlengen van de keten met als eerste ‘maatschappelijk draagvlak voor hergebruikvriendelijk materiaal’, vervolgens ‘ontwerp gericht op hergebruik’ en aan het eind ‘krachtige Europese samenwerking’ om de aan- en afvoerlijnen zo kort en daardoor duurzaam mogelijk te houden. Jur Zandbergen

NRK-bestuurders (met vermelding van portefeuille) (foto’s: Rogier Bos)

Jac. Gofers

Joan Hanegraaf Wijnand

innovatie &

voorzitter,

Hollander

arbo, milieu en internationa-

biobased

Oostenrijk

technologie

business

imago

energie

polymeren

bestuurslid

16 NRK Netwerk

november

2012

Rob Lievestro Bernard Merkx Jan Noordegraaf Kees van lisering

Jan Schrama

Jur Zandbergen Roel Zeevat

vice-voorzitter REACH/stoffen arbeidsverh./ onderwijs