v) De norm is infor meren in plaats van motiveren

OMNI

Q1’14

Verbindt mensen, meningen en feiten over pensioenen en vermogensbeheer

Onderzoek CPB

Doorsneepremie leidt niet tot doorsneepensioen

Europees Parlement

Lijsttrekkers aan het woord over pensioen

Pieter de Gooijer

Permanent Vertegenwoordiger van Nederland bij de EU

‘Iedereen weet dat hij een keer aan het kortste eind trekt’

Pensioentoezicht

Gezocht: deskundige bestuurders (m/v)

Enny Das:

‘De norm is infor­meren in plaats van motiveren’

Pensioendroom

Expeditie Sam van Buuren Oprichter/eigenaar Nederland Werkt Online

‘Ik sta aan de grens met Afghanistan. Ik kom er niet in, ze willen mijn daktent! Ja, ik zie al voor me wat er kan gebeuren tijdens het verwezenlijken van mijn pensioendroom: met een Landrover Defender naar Peking rijden. Verschillende culturen opsnuiven, de lokale bevolking leren kennen, na pech onderweg bij mensen thuis ­belanden… Jaren geleden stonden we al op het punt om dat avontuur aan te gaan. We hadden zelfs al een proefrit gemaakt in een Defender die expeditie-klaar was, toen onze dochter werd geboren. De reisplannen gingen in de ijskast. Wat me trouwens van de voorbereiding op die reis is bijgebleven, is dat je niet hoeft te wachten tot je ­pensioen om je droom te verwezenlijken. Er zijn genoeg mensen die enkele jaren flink sparen en het dan gewoon doen.’ Foto: Lars van den Brink

2 | OMNI Q1’14

OMNI Q1’14 | 3

In h o u d

voorwoord

Q1’14

8 Cover Pieter de Gooijer, Permanent Vertegenwoordiger Nederland bij de EU ‘‘Je moet bereid zijn compromissen te sluiten’

28

31

39

34

14 NL Ondernemingsfonds van start

Ode an die Freude De ballonnen van de gemeenteraadsverkiezingen zijn nog niet opgeveegd of

‘Dit is geen luchtfietserij’

18 Onderzoek CPB voer voor discussie

Ruud Hagendijk directievoorzitter MN

de volgende posters, vlaggen en flyers met verkiezingsretorica verschijnen

28 Gezocht: deskundige bestuurders (m/v)

al weer in het straatbeeld. De uitslag van de lokale verkiezingen valt immers samen met de opmaat naar die van het Europarlement. Verkiezingen die voor de pensioensector verstrekkende gevolgen kunnen hebben. Er wordt in ons

‘Kijk je naar de AOW, dan stelt het herverdelingseffect weinig voor’

Wet dwingt fondsen na te denken over optimale samenstelling van bestuur

land op dit moment weliswaar hard gewerkt aan nieuwe wet- en regelgeving

21 Dossier Europese lijst­ trekkers over pensioenen

31 Interview Enny Das, hoogleraar communicatie

verbazen dat deze editie van Omni een nadrukkelijk Europees tintje heeft.

‘Brussel moet zich niet bemoeien met de pensioenen in andere lidstaten’

‘Pensioen gaat over als je oud bent. En niemand wil oud zijn’

voor de pensioensector, maar we kunnen er moeilijk aan voorbijgaan dat ook de Europese Unie hier het nodige in de melk brokkelt. Het zal dan ook niet Zo stel ik het op prijs dat Pieter de Gooijer bereid is zijn visie met ons te delen. Als Permanent Vertegenwoordiger van het Koninkrijk der Nederlanden bij de Europese Unie vervult hij immers een belangwekkende rol in het behartigen van onze belangen. Vanuit zijn Brusselse biotoop pleit hij ervoor dat we ons in de aanloop naar de verkiezingen toch vooral laten leiden

34 Zorgen over onbruikbare fossiele energie Investeringsbeleid energiereuzen roept vragen op

40 Het deflatiespook doemt op in Europa Gaan we met een Japan-scenario de afgrond in?

door analyse en feiten. Een welkom geluid in een publieke discussie die zich steeds meer verengt tot een pro of contra Europa. De informatie die ons gedurende de campagne bereikt is vaak nogal kortademig, incompleet en niet zelden subjectief ingekleurd. Vandaar dat wij de lijsttrekkers van de grootste Nederlandse partijen maar eens expliciet hebben bevraagd op hun politieke kijk op de pensioenen in Europa, zodat u de verschillende visies kunt vergelijken. Het zal niet verbazen dat de meningen nogal uiteenlopen, van meer regelgeving en een Europese stok achter de deur, tot het stoppen van de ‘Brusselse dwingelandij’. Hoe het ook zij, een terugtocht uit de Europese Unie lijkt mij noch voor Nederland, noch voor het Nederlandse pensioenbestel een verstandige route. Een constructieve

14 4 | OMNI Q1’14

2 Toekomstdroom 5 Voorwoord 6 Kort 13 Column Jeroen van Rooden 27 Recensie Oud worden zonder het te zijn 38  Speel mee! Op weg naar een nieuw pensioencontract 43 Cartoon

Europese samenwerking op basis van een rationele dialoog, met respect voor de verschillende nationale omstandigheden, des te meer. Al zullen we die boodschap met z’n allen nog veel beter moeten onderbouwen, presenteren en delen. De komende maanden worden dan ook best belangrijk, om maar eens een oude Europese claim te parafraseren. Het is te hopen dat ‘Ode an die Freude’ ook na de Europese parlementsverkiezingen een breed gedeelde Europese hymne blijkt, en geen slotakkoord.

Ruud Hagendijk OMNI Q1’14 | 5

KORT

Europa

Europa

Europa in beweging

Wanneer met pensioen?

Zweden: Het is mogelijk om met 61 jaar te stoppen, maar dat betekent minder geld. De gemiddelde pensioenleeftijd is 64 jaar. Wie tot 67 jaar doorwerkt, kan z’n staatspensioen met 60% verhogen.

(Bronnen: Eurostat, CBS, OESO, Europese Commissie)

Met de verkiezingen voor het Europees Parlement in aantocht, staan ontwikkelingen in Europa die van invloed zijn op onze pensioenen meer in de belangstelling. We lichten er een paar uit.

Duitsland: Pensioenleeftijd gaat geleidelijk naar 67. Bevolking van Duitsland is relatief oud, 1 op de 3 is ouder dan 65 jaar.

UK: Pensioenleeftijd gaat in stappen omhoog naar 68. Bevolking is relatief jong.

Geboortecijfer in Europa:

1,5 kind per vrouw

België: Tot 2016 mogen Belgen stoppen met 60 jaar, als zij 35 jaar hebben gewerkt. De vut-leeftijd wordt verhoogd naar 62 jaar, na een arbeidsverleden van veertig jaar. De wettelijke pensioenleeftijd blijft 65 jaar.

Frankrijk: Vanaf 2018 wordt de pensioenleeftijd 62 jaar. Werknemers met zware beroepen mogen met 58 jaar met pensioen. Wie tot zijn 67e doorwerkt en 42 ­arbeidsjaren heeft, krijgt 100% van zijn laatst­ verdiende salaris.

Om de bevolking op peil te houden, zou dat 2,1 kind per vrouw moeten zijn.

KORT

Italië: Het is de bedoeling dat Italianen in de nabije toekomst na 42 arbeidsjaren met pensioen mogen. Dat is nu nog na 35 jaar.

Demografie Aantal kinderen tussen de 0 en 14 jaar in 2010: 78 miljoen

Verwachte aantal kinderen in 2050: 66 miljoen

6 | OMNI Q1’14

Wet- en regelgeving EU De levensverwachting van de Europese man neemt in die periode toe met zes jaar en die van de vrouw met vijf jaar. Het aantal 80-plussers neemt naar verwachting toe van bijna 5 procent (2010) tot 11,4 procent (2050).

De gemiddelde leef­ tijd van de Europese burger zal als gevolg van deze ontwikkelingen toenemen van 39 jaar nu tot 49 jaar in 2050. Vanaf 2015 zal het sterftecijfer groter zijn dan het geboortecijfer.

Tot 2035 zal de bevolking door immigratie toenemen tot 521 miljoen, maar hierna daalt het aantal tot 506 miljoen in 2060. (Bron: Europa Nu, een initiatief van het Parlementair Documentatie Centrum Universiteit Leiden)

IORP-richtlijn ­(Institution for ­Occupational Retirement Provision) In de richtlijn staan de eisen die de EU stelt aan pensioenfondsen. Dat gaat om zaken als toezicht, kapitaalseisen, beleggingsbeleid en de inrichting van het risicomanagement. Ontwikkelingen: De Europese Commissie werkt aan herziening van deze richtlijn. De lat komt

hoger te liggen voor zaken als transparantie en communicatie richting de deelnemers, governance en risicomanagement.

FTT (Financial ­Transaction Tax) Dit is belasting op transacties van financiële instrumenten als aandelen, obligaties en derivaten. Waarom? De Europese Commis-

sie en het Europees Parlement zijn van mening dat de financiële sector meer moet bijdragen aan het herstel na de financiële crisis. Ontwikkelingen: De Europese Commissie heeft in 2011 een voorstel gepubliceerd voor de FTT. Nadat bleek dat er EU-breed geen akkoord mogelijk was over een FTT met 27 lidstaten, heeft een kerngroep van 11 lidstaten, waaronder

Frankrijk en Duitsland, een verzoek ingediend bij de Europese Commissie om verder te gaan met de invoering. Nederland behoort momenteel niet tot die 11 landen, omdat tot op heden niet aan de Nederlandse voorwaarde voor deelname is voldaan, namelijk dat pensioenfondsen worden uitgezonderd van de FTT. Onderhandelingen zijn nog gaande.

OMNI Q1’14 | 7

Interview

Pieter de Gooijer

Pieter de Gooijer

INTERVIEW

‘Er is meer reden ­t evreden te zijn dan te mopperen’ De komende maanden zijn alle ogen gericht op ‘Brussel’. Iemand die zorgt dat we daar als Nederland ook buiten verkiezingstijd zichtbaar zijn, is Pieter de Gooijer, Permanent Vertegenwoordiger van het Koninkrijk der Nederlanden bij de Europese Unie. ‘Je moet wel bereid zijn om compromissen te sluiten.’ Tekst Ruben Langenhuizen Beeld Linelle Deunk

8 | OMNI Q1’14

OMNI Q1’14 | 9

Interview

Pieter de Gooijer

K unt u uw rol als Permanent Vertegen­ woordiger omschrijven? ‘Als Permanent Vertegenwoordiger van Nederland bij de EU probeer ik samen met mijn medewerkers zo goed mogelijk de Nederlandse belangen te behartigen in de onderhandelingen met de partners waarmee we samen de Europese Unie vormen. Dat doen we bijvoorbeeld in onderhandelingen over wetgevingsvoorstellen, maar we hebben ook een adviserende rol richting de departementen in Den Haag over ontwikkelingen hier in Brussel.’

Wat worden de heikele financiële the­ ma’s voor de komende jaren in Europa voor de financiële sector in zijn geheel en voor de Nederlandse pensioensector in het bijzonder? ‘Het tempo van wetgeving zal waarschijnlijk afvlakken, hoewel voor de pensioenfondsen mogelijk nog een belangrijk Europees voorstel uitkomt. Daarmee bedoel ik de herziening van de IORP-richtlijn uit 2003. De IORP-richtlijn kent drie pijlers: prudentieel (risico)management, governance (regels) en transparantie (informatieverplichtingen). In 2003 ging het om een minimale harmonisatie van die drie pijlers. Een herziening zou kunnen betekenen dat er aanvullende eisen worden gesteld aan de pensioenfondsen. Nederland heeft zich in de afgelopen jaren dat de herziening van de IORP-richtlijn op de agenda van de Europese Commissie stond, altijd uitgesproken tegen verdere aanpassing van de eerste pijler; het pru-

10 | OMNI Q1’14

Pieter de Gooijer

dentieel (risico)management. Wij hebben nog geen onderzoek gezien dat de noodzaak aantoont voor maximale harmonisatie van prudentieel management voor pensioenfondsen. Ook kan een aanpassing van deze regels Europese investeringen, groei en banen in gevaar brengen. Los hiervan is het essentieel dat de volledige impact van de voorstellen op de Europese economie kan worden beoordeeld, door het testen van nieuwe regelgeving. Onderzoek van de Europese toezichthouder, EIOPA , heeft tot nu toe niet tot eenduidige conclusies geleid over de noodzaak van mogelijke aanpassingen van deze regels. We vinden dan ook dat eerst nader onderzoek moet worden gedaan naar verbetering van de gehanteerde methodologie, zodat de Commissie een betrouwbare basis heeft waarop ze mogelijke voorstellen kan baseren. Het is hoe dan ook duidelijk dat Nederland de ontwikkelingen ten aanzien van de IORP-richtlijn op de voet volgt. Het is een belangrijk dossier voor Nederland.’ Waar is het de afgelopen jaren misge­ gaan als het gaat om (toezicht op) de Eu­ ropese financiële markten? Zijn de les­ sen die toen geleerd zijn, voldoende geïmplementeerd in het nieuwe systeem van financieel toezicht? ‘Een belangrijke les is dat de samenwerking tussen nationale toezichthouders in een echte crisis bleek tekort te schieten, dat transparantie over instellingen en markten ontbrak en dat verschillende lidstaten zelf door achterstallig beleid en uitgebleven hervormingen kwetsbaar waren. De afgelopen jaren is nog eens extra duidelijk geworden hoe enorm complex de financiële markten zijn. En dat we eigenlijk op alles moeten zijn voorbereid. Daarom is transparantie, onafhankelijkheid en daadkracht van het toezicht financieel essentieel. Ik denk dat iedereen in Europa – en daarbuiten - zich daarvan bewust is. Tegelijkertijd zijn we nu vanuit 28 ‘tradities’ het financieel toezicht op

Anders

cruciale onderdelen aan het harmoniseren. Dat vraagt veel inlevingsvermogen van alle betrokken partijen en bereidheid om van elkaar te leren. We zitten nu midden in dat proces, en hoewel het nog even is afwachten hoe het nieuwe systeem er uiteindelijk precies uit zal komen te zien, zie ik wel dat er grote stappen worden gezet.’

Pensioenfondsen worden door toezicht­ houders en beleidsmakers in toenemen­ de mate gezien als financiële instellin­ gen. Hoe krijgen we bij beleidsmakers in Brussel tussen de oren dat pensioen­ fondsen geen extra risico’s toevoegen aan het financiële systeem, maar juist bijdragen aan stabiliteit door het bieden van langetermijnfinanciering en liquidi­ teit? ‘Uw vraagstelling is wat suggestief. Het is geen winnend argument om te gaan praten over wie verantwoordelijk was voor welk deel-systeemrisico dat we tegenkwamen in de crisis. Er is een grote mate van consensus dat we financiële markten zo moeten inrichten dat we niet weer in de problemen kunnen komen. Tegelijk hebben wij de afgelopen jaren een duidelijke boodschap gebracht aan de Europese Commissie en aan de relevante Europese instituties, zoals EIOPA: pensioenfondsen moeten – gegeven hun specificiteit – op een andere manier behandeld worden dan banken en verzekeraars. Gezien de uitspraken van Commissaris Barnier van vorig voorjaar, blijkt dat deze boodschap is overgekomen. We zullen blijven benadrukken dat pensioenfondsen anders zijn dan particuliere verzekeraars en dat naar de mate van dat verschil, ook de regels anders moeten zijn.’

Als het gaat om dat toezicht, waar kan Nederland tevreden over zijn en op wel­ ke punten hebben we moeten inleveren? ‘Er is meer reden tevreden te zijn dan te mopperen. Het is wel eens een moeilijke keuze geweest en een lastige belangenafweging – bijvoorbeeld als het gaat om het voldoen aan G-20 commitments om gestandaardiseerde derivaten centraal te clearen, versus het belang van pensioenfondsen om niet overmatig te worden belemmerd bij het doen van investeringen. Nederland heeft uiteindelijk met nagenoeg alle voorstellen in kunnen stemmen. Bij het opzetten van de samenwerking tussen toezichthouders in EBA, ESMA en EIOPA had Nederland wel wat verder willen gaan. Tegelijk gaat er nu een solide bankenunie komen, een idee waar de vorige Nederlandse regering met een brief van premier Rutte als een van de eersten over begon.’ Wat zijn de voor Nederland belangrijk­ ste punten van aandacht als het gaat om financiële regulering in Europa? Wat wordt de grootste uitdaging voor de ­Nederlandse pensioensector? ‘De grootste uitdaging voor Europa wordt voldoende structurele hervormingen in de lidstaten door te voeren, om de economische groei opnieuw op gang te brengen. Voor de pensioensector wordt de grote uitdaging om, binnen de toch vrij vergaand gereguleerde financiële markten, opnieuw een zo concurrerend mogelijk ondernemingsmodel te vinden. Naar mijn idee is financiële regulering in Europa op verschillende manieren rele-

‘We zullen blijven benadrukken dat pensioen­ fondsen anders zijn dan particuliere verzekeraars’

INTERVIEW

vant. Het staat buiten kijf dat de IORPrichtlijn, als deze inderdaad wordt herzien, de richtlijn is die relevant is voor de hele pensioensector, niet alleen de Nederlandse. Maar ook andere financiële regulering is direct of indirect van belang voor de institutionele beleggers. Een uitdaging in zijn algemeenheid is om consistentie tussen deze regelgeving te bewaken, om zo veel mogelijk overlap te voorkomen. En daar waar wel overlap tussen regelgeving optreedt, ervoor te zorgen dat die niet met elkaar in strijd is. Dat geldt ook voor regulering op het gebied van transparantie en consumentenbescherming. Ook daar heeft Nederland over de jaren heen veel

ervaring in opgedaan. Men weet hier in Brussel, en Europa, heel goed dat Nederland, net als bijvoorbeeld het Verenigd Koninkrijk een zeer geavanceerd en hoog gekapitaliseerd pensioenstelsel heeft. De belangen voor Nederland zijn dan ook groot. Tegelijkertijd liggen er ook kansen voor Nederland: om kennis te delen, processen te stroomlijnen en administratieve lasten, met name in grensoverschrijdenden situaties, te verminderen. Het is dan ook van belang om bij al deze Europese wetgevingsinitiatieven een open houding aan te nemen, ‘on the ball’ te zijn en tegelijkertijd constructief de discussie vorm te geven.’

Nederland is verdeeld als het gaat om de zeggenschap van ‘Brussel’. Waar de een pleit voor verdere integratie naar een po­ litieke Europese Unie, wil de ander juist geen soevereiniteit meer afdragen. Is dat laatste een gevolg van onwetendheid of is de onvrede gerechtvaardigd? ‘Zoals ik al eerder aangaf bestaat de EU uit de som der delen. Ik wil daarmee zeggen dat wij deel uitmaken van het beslissingsproces dat hier plaatsvindt. Wij maken deel uit van wat u omschrijft als de Brusselse zeggenschap. In dit nauwe samenwerkingsverband van 28 landen moet je wel bereid zijn om compromissen te sluiten. Dit is namelijk de sleutel tot de meerwaarde van dit samenwerkingsverband. Iedereen weet dat hij een keer aan het kortste eind trekt, maar dat samenwerken uiteindelijk voor iedereen het meeste voordeel oplevert. Het is begrijpelijk dat mensen soms het gevoel hebben de grip kwijt te raken op de beslissingen die deze

OMNI Q1’14 | 11

Interview

Pieter de Gooijer

Jeroen van Rooden

Technocraten

‘Het is te makkelijk om de EU weg te zetten als een club van technocraten’ landen samen nemen. Ook daarom moeten we kritischer bezien of beslissingen niet dichter bij de burger genomen kunnen worden. Nederland pleit ervoor dat we de problemen waar al deze landen tegen aan lopen samen proberen op te lossen, maar dat beslissingen die op nationaal niveau genomen kunnen worden ook daar blijven. Dat is soms een lastig spanningsveld. Kijk bijvoorbeeld naar de unieke manier waarop het Nederlandse pen­ sioenstelsel is opgebouwd. Daar willen we zelf over kunnen blijven beslissen, terwijl het geld in deze fondsen wel over de grens wordt belegd en daarmee ook aan Europese wetgeving moet voldoen.’ Hoe wordt er vanuit Brussel naar de Ne­ derlandse houding ten aanzien van Eu­ ropa gekeken? Zien andere lidstaten in Nederland een welwillende partner of een eurokritische tegenstander? ‘Onlangs bracht premier Rutte een bezoek aan de voorzitter van de Europese Commissie, de heer Barroso. Hij prees de premier voor het feit dat hij uit zijn ‘comfort zone’ durfde te komen en bereidwillig was om over hervormingen na te denken. Hierbij noemde voorzitter Barroso onder

CV Pieter de Gooijer Pieter de Gooijer (1955) is sinds 2011 de Nederlandse permanent vertegenwoordiger bij de EU. Eerder was hij o.a. diplomaat in Ankara en Washington en Directeur-Generaal Politieke Zaken op het ministerie van Buitenlandse Zaken.

12 | OMNI Q1’14

andere regelgeving ten aanzien van begrotingen, maar ook de discussie over het beter aanbrengen van focus in het werk van de Europese Unie. Ik denk dat de instellingen en landen ons als een altijd kritische maar toch ook als een constructieve partner beschouwen met wie goed te praten valt. Bovendien wordt die discussie over de rol van Europa ook in andere lidstaten gevoerd. Daarin is Nederland zeker niet uniek.’ De verdeeldheid tussen de voor- en te­ genstanders van Europese integratie lijkt steeds prominenter tot uitdruk­ king te komen in de (social) media. Volgt u de discussies? ‘We volgen dit soort discussies zeker en wij proberen aan een ieder die daar belangstelling voor heeft, uit te leggen waaruit ons werk bestaat en hoe de EU functioneert. Ik hecht er zelf altijd bijzonder veel waarde aan dat men zich daarbij laat leiden door analyse en feiten. Het is te makkelijk om de EU weg te zetten als een club van technocraten die als doel hebben de burgers dwars te zitten. Waarom doen we mee aan dit samenwerkingsverband? Wat levert het ons op? Wat kost het ons? Denk daarbij niet alleen aan economisch gewin maar ook aan fysieke en spirituele veiligheid in een wereld die steeds meer globaliseert. Het is niet aan mij te zeggen wat de uitkomst van dergelijke afwegingen moet zijn. Dat moet men natuurlijk zelf bepalen, maar ik wil wel helpen die feiten en de context op tafel te hebben.’ Volgens critici vindt Europese besluit­ vorming plaats zonder voldoende in­ spraak van Europese burgers. Hoe kijkt u aan tegen het veronderstelde demo­ cratisch tekort in Europa? ‘Er is al een behoorlijke mate van inspraak mogelijk. De regeringen die hier in Brussel om de tafel zitten, worden democratisch gekozen en gecontroleerd in nationale parlementen. En binnenkort zijn er

ook weer verkiezingen voor het Europees Parlement waarbij parlementariërs die meewerken aan Europese wetgeving direct gekozen kunnen worden. Er komt dus geen enkele wet of regel of begroting tot stand als niet de democratisch gecontroleerde nationale vertegenwoordigers én het democratisch direct gekozen Europees Parlement het daarover eens zijn. Dat neemt niet weg dat we moeten blijven nadenken hoe we dit Europese samenwerkingsverband transparanter en dichter bij de samenleving maken. Daar is geen gemakkelijke pasklare oplossing voor. Dit is een van de uitdagingen die we in de komende jaren zullen moeten aangaan. Legitimiteit op basis van output is niet meer genoeg; betrokkenheid en verbinding met wat de EU doet zijn evenzeer nodig.’ Welke gevolgen heeft verkiezingsjaar 2014 voor u? ‘Een groot deel van dit jaar gaat uit naar de verkiezingen en het samenstellen van een nieuw Europees Parlement en een nieuwe Europese Commissie. Dit betekent dat de nadruk op het behandelen van wetgevingsvoorstellen zal afnemen en dat zorgt op zijn beurt weer voor een extra drukke periode voorafgaand aan de verkiezingscampagne. Tegelijkertijd is het aan ons om aan de nieuwe parlementariërs en commissieleden duidelijk te maken waar Nederland het de komende jaren graag over wil hebben. Niet in de laatste plaats omdat we in de eerste helft van 2016 voorzitter zijn van de Raad van de Europese Unie. Daarvoor is het zaak dat je als Nederland zichtbaar bent in Brussel. Bezoeken van leden van het kabinet, maar ook van de Kamer en van decentrale overheden, helpen enorm. Zo kan je op ambtelijk, technisch en politiek niveau uitleggen waar voor Nederland de belangen liggen. Een goed voorbeeld daarvan is de discussie over het pensioenstelsel. Om effectief te zijn in de nieuwe commissie moeten we zeker stellen dat er weer een Nederlander komt die het Brusselse spel wil spelen in nauw contact met Nederland; het gaat ­bovenal om samenspel, informatie vroegtijdig delen, waarschuwen voor ontwikkelingen en breed in de Commissie en bij het Europees Parlement engageren. De komende maanden worden heel belangrijk voor de komende vijf jaar.’ |

VISIE

Column

Cadans Jeroen van Rooden Directeur IT

Er is sinds de jaren tachtig veel veranderd in en door de informatie- en communicatietechnologie. Maar wat is gebleven, is het fundamentele onderscheid tussen het aansturen van projecten en de bedrijfsvoering. Gelukkig begint het besef door te dringen dat ‘business’ en ‘ICT’ geen gescheiden werelden zijn, maar dat ICT integraal onderdeel is van een organisatie. We zijn niet meer de leverancier van ICT-hulpmiddelen, maar de facilitator van de producten en diensten, met de bedrijfsvoering als vertrekpunt. Sterker nog, ICT is de ‘backbone’ van de bedrijfsarchitectuur.

daarbij geen uitzondering op andere vormen van financiële dienstverlening. Ik ben in mijn gehele carrière in de ICT van financiële dienstverleners, zowel in de commercie als bij de overheid, niet anders gewend dan dat meer dan de helft van die functionele aanpassingen zogenoemde ‘moetjes’ zijn: reguliere vaak wettelijke aanpassingen die in systemen moeten worden doorgevoerd.

Nu komt er met de aanpassingen van het pensioencontract iets meer op ons als uitvoerder af dan louter een ‘moetje’. De nieuwe wet- en regelgeving waaraan onze opdrachtgevers per 1 januari 2015 moeten voldoen, vraagt om rigoureuze aanpassingen van processen en systemen. Het raakt ons in het hart van onze bedrijfsvoering. Juist in zo’n proces bewijst ‘Het besef dringt de volwaardige plek van ICT in onze organidoor dat ‘business’ en satie zijn waarde. Omdat we als ICT-afdeling ‘IT’ geen gescheiden integraal onderdeel uitmaken van de bedrijfsvoering, kunnen we snel anticiperen werelden zijn’ op de veranderingen die op ons afkomen.

Een van onze belangrijke doelstellingen is dan ook om het ‘runnen’ van de business, inclusief ICT, in een ritme te krijgen, in een cadans. Door een organisatie te structureren en te standaardiseren, voorkom je dat je je laat leiden door de waan van de dag. Dat maakt de prestatie van de organisatie beter voorspelbaar en stelt ons in staat om goed te sturen op service levels en op het tijdig uitvoeren van de noodzakelijke aanpassingen. Het haalt druk van de ketel en maakt de fabriek, powered by ICT, tot een zacht zoemend motortje. Het is niet altijd even spannend, maar absolute noodzaak om klanten de zekerheid en voorspelbaarheid te kunnen bieden die we voorstaan.

Als informatieverwerkend bedrijf is MN een fabriek met een voorspelbaar karakter, en dat is positief. Technologische vernieuwingen komen niet als een verrassing maar als ‘releases’. Het gros van de functionele aanpassingen op onze systemen is voorspelbaar. Het pensioenbedrijf vormt

ICT inbedden in de organisatie is één, samenwerking is twee. In de gehele keten, dus inclusief onze partners, werken wij bij MN aan het versterken van de samenwerking tussen afdelingen. Zodat iedereen in de organisatie hetzelfde ritme heeft. En dat hoeft niet spannend te zijn. Want met een business die in een zekere rust én met efficiëntie kan opereren, ontstaat er meer tijd en ruimte voor de verandering ervan. Zoals de aanpassing van ons pensioencontract. Het motortje zoemt in deze turbulente tijden dan soms wel wat harder, maar het hapert nooit.

OMNI Q1’14 | 13

ACHTERGROND

NL Ondernemingsfonds

Lorem ipsuml

xxxx

N L O nder n emin gsfon d s va n sta rt

Investeren in Nederlandse bedrijven Een nieuw investeringsfonds voor middelgrote bedrijven moet de Nederlandse economie een duw in de rug geven. Bijzonder is dat banken en pensioenuitvoerders de handen gebroederlijk ineenslaan. En ook de pensioendeelnemer kan tevreden zijn. Tekst Rutger Vahl Beeld Hollandse Hoogte, ANP

‘B

anken beperken krediet aan ondernemers’. ‘Pensioenfondsen willen fors meer in eigen land investeren’. Twee krantenkoppen uit het afgelopen jaar. Ogenschijnlijk hebben ze niets met elkaar te maken, maar toch is er een verband. Nederlandse ondernemers vinden dat banken makkelijker geld moeten lenen aan het onder de crisis lijdende bedrijfsleven. Tegelijk klinkt de roep om een grotere inbreng van de ‘rijke’ pensioenfondsen. Zij zouden meer geld in de economie moeten pompen om het land zo sneller uit de recessie te halen. Beide wensen komen sinds begin dit jaar samen in het NL Ondernemingsfonds. Dit nieuwe, unieke investeringsfonds is een initiatief van ING, ABN Amro, Rabobank en pensioenuitvoerders MN en Syntrus Achmea, waarbij vermogensbeheerder Robeco optreedt als fondsbeheerder. Doel is kredieten te ver-

14 | OMNI Q1’14

strekken aan (middel)grote Nederlandse bedrijven. Deze leningen moeten hen in staat stellen verder te groeien. Het fonds wil op die manier een aanjager zijn van de opkrabbelende Nederlandse economie. Dat is geen nieuw idee overigens: sinds jaar en dag beleggen Nederlandse pensioenfondsen zo’n 15 procent van hun vermogen in de Nederlandse economie. 1 miljard euro MN is vanaf het begin nauw betrokken geweest bij de oprichting van het fonds, een initiatief van Euronext Amsterdam. Victor van Will, principal fundmanager, vertelt: ‘Als grote vermogensbeheerder wordt MN vaker benaderd om voor haar opdrachtgevers te participeren in investeringsfondsen. Maar meestal vinden we de voorwaarden niet gunstig of passen de fondsen niet bij het beleggingsprofiel dat we zoe-

OMNI Q1’14 | 15

ACHTERGROND

NL Ondernemingsfonds

ken. Het NL Ondernemingsfonds was de eerste propositie waarbij we konden meewerken aan een in­ stitutioneel waardig fonds dat aan al onze eisen voldoet. Zowel de governance, de risico/rendementverhouding, liquiditeit en continuïteit passen bij de doelstelling van MN en haar opdrachtgevers.’ Het fonds richt zich op middelgrote bedrijven (omzet 25 miljoen euro). Zij zijn voor financiering nu nog bijna helemaal afhankelijk van banken maar krijgen nu dus een nieuwe kredietmogelijkheid. Verstrekte kredieten zijn minimaal 10 miljoen euro groot. Bijzonder is dat bedrijven vooral in Nederland

‘Dit is geen lucht­ fietserij, maar een concreet project’

actief moeten zijn. Het NL Ondernemingsfonds is daarmee echt Nederlands. In totaal zal het fonds binnen vijf jaar toegroeien naar een omvang van circa 1 miljard euro. De horizon is acht jaar en nog in 2014 moet het eerste krediet verstrekt worden. Kritiek dat dit fonds laat komt – de crisis duurt immers al vijf jaar – deelt Van Will niet. ‘De bedrijven waarop dit fonds zich richt hebben door de crisis een beduidend lagere kapitaalbehoefte. Nu de economie weer aantrekt, zie je dat zij extra financiering nodig hebben. Banken kunnen minder geld uitlenen dan voor de crisis doordat er veel strengere kapitaaleisen aan hen worden gesteld. Het NL Ondernemingsfonds springt in dat gat, denken we.’

Kritisch

‘Sociale partners grijpen het moment aan om de hele regeling nog eens kritisch tegen het licht te houden’

Gedeeld risico Uniek aan het NL Ondernemingsfonds is dat banken en institutionele geldverstrekkers het risico en de zekerheden evenredig delen. Bij sommige andere investeringsfondsen wordt de pijn – mocht een investering verkeerd aflopen – niet gelijkwaardig verdeeld. Jurgen Vernimmen, senior fundmanager van MN: ‘Het gevaar kan dan zijn dat in zo’n fonds de potentieel risicovollere leningen terechtkomen. Dat is bij het NL Ondernemingsfonds dus niet het geval.’ Bedrijven kloppen voor een krediet bij het fonds aan bij de bank. Die bepaalt of de lening in aanmerking komt voor aanmelding bij het Ondernemingsfonds. Is dat het geval, dan wordt de lening in tweeën gesplitst en blijft de ene helft op de balans van de bank, de andere helft wordt overgedragen aan het fonds. Mocht het bedrijf vervolgens in de problemen komen, dan blijft de primaire relatie met de huisbank leidend. Voordeel is dat het nieuwe fonds geen nieuw loket creëert, wat het gemak voor het Nederlandse bedrijfsleven vergroot. In de pers is positief gereageerd op het nieuwe fonds. ‘Dit is geen luchtfietserij, maar een concreet project met een heel serieuze omvang waar de op de kredietmarkt dominante partijen aan meedoen’, oordeelde het Financieele Dagblad. En ook pensioenfondsen en deelnemers kunnen tevreden zijn, vindt Vernimmen. ‘Natuurlijk willen MN en haar opdrachtgevers graag een maatschappelijke rol vervullen en het bedrijfsleven helpen als we dat kunnen. Door te investeren in de Nederlandse economie kunnen wij als vermogensbeheerder bijvoorbeeld bijdragen aan de werkgelegenheid. Daarnaast wordt met dit fonds een nieuwe beleggingsmogelijkheid gecreëerd. Als vermogensbeheerder streven we naar een goed en verantwoord pensioen voor onze klanten en zijn we voortdurend op zoek naar manieren om het ons toevertrouwde kapitaal zo goed mogelijk te beheren. Spreiding is daarbij belangrijk.

16 | OMNI Q1’14

Met het NL Ondernemingsfonds vergroten we de diversificatie binnen de portefeuilles met een nieuwe unieke beleggingscategorie die voorheen alleen op bankbalansen waren te vinden.’ Ook mkb profiteert Kleinere bedrijven kunnen voorlopig niet bij het fonds aankloppen. Van Will sluit echter niet uit dat dit op termijn wel mogelijk wordt. ‘De reden dat het kleinere mkb nog is uitgesloten heeft enerzijds met de beheerskosten van het fonds te maken. Het mkb wil kleinere bedragen lenen en elke aanvraag moet beoordeeld worden. Dat drijft de overheadkosten op. Dat kunnen we ons in de beginfase nog niet permitteren. Daarbij zijn er andere investeringsinitiatieven speciaal voor het mkb, zoals bij microkrediet­ organisatie Qredits.’ Overigens stelt Van Will dat het mkb op een indirecte manier zal profiteren. ‘Doordat banken een deel van hun kredieten aan grotere bedrijven delen met het NL Ondernemingsfonds zal

‘We vergroten de diversi­ ficaties ­binnen de portefeuilles’

het kapitaalbeslag voor het midden- en grootbedrijf relatief afnemen en blijft er meer kapitaal over om uit te lenen aan kleinere bedrijven.’ MKB-Nederland onderschreef in de media deze visie en is ook blij met het NL Ondernemingsfonds. Een andere vraag is of het wel de taak is van pen­ sioen­fondsen en hun uitvoerders om te investeren in Nederlandse bedrijven of de Nederlandse economie. Zij zijn er toch voor om deelnemers een veilig en goed pensioen te bieden? Van Will: ‘Dat klopt. Maar zoals ik heb uitgelegd creëren we met dit fonds een extra beleggingsmogelijkheid en dus een betere spreiding. Dat komt het vermogensbeheer ten goede. Bovendien is het risico-rendement het startpunt van het project geweest. Dat is vergelijkbaar met marktconforme rendementen. Als er geen overeenstemming was geweest over het risico-rendement, dan zou het NL Ondernemingsfonds de finish niet hebben gehaald.’ |

OMNI Q1’14 | 17

ONDERZOEK

Doorsneepremie

Doorsneepremie

Onderzoek

Doorsneepremie leidt niet tot doorsneepensioen Onderzoek door het CPB laat zien dat de doorsneepremie in ons pensioen leidt tot herverdelingseffecten: jong betaalt voor oud, man voor vrouw, laagopgeleiden voor hoogopgeleiden. Een ongewenst effect van ons solide pensioenstelsel? En hoe zit het dan met alternatieven? Mirja Constandse, directeur Beleid & Actuariaat, en Marcel Lever, programmaleider CPB en medeauteur van het rapport gaan over dit rapport het gesprek aan. ‘Kijk je naar de AOW, dan stelt het herverdelingseffect weinig voor.’ Tekst Gerhard Sluiter Beeld Patk.

D

e doorsneepremie – het woord zegt het al – houdt in dat het percentage voor de jaarlijkse pensioenpremie voor iedere werknemer in een pensioenregeling gelijk is, ongeacht bijvoorbeeld opleiding, geslacht of leeftijd. Maar ons pensioen is wel voor verschillende categorieën bevolkingsgroepen anders. Is het dan wel eerlijk als iedereen dezelfde premie betaalt? Het CPB publiceerde vorig jaar een onderzoek over deze problematiek: ‘Voor- en nadelen van de doorsneesystematiek’. ‘Dat onderzoek hebben we, op verzoek van de Tweede Kamer en het ministerie van Sociale Zaken gedaan’, vertelt Lever. ‘We hebben gekeken hoe de doorsneesystematiek uitwerkt.

18 | OMNI Q1’14

Daartoe hebben we een vergelijking gemaakt tussen wat mensen voor hun pensioenregeling aan premie betalen en wat ze daarvoor terugkrijgen. We zien dan dat een zekere herverdeling optreedt, doordat mensen die op jonge leeftijd premie inleggen, geen extra pensioenrechten terugkrijgen, terwijl ze wel een langere beleggingshorizon hebben dan ouderen. De premie van jongeren wordt dus voor een deel gebruikt om de opbouw van ouderen te financieren.’ Geen punt, meent Lever, zolang mensen in een pensioenfonds blijven met een doorsneepremie; op oudere leeftijd worden ze zelf ook weer voor een deel gefinancierd door de jongeren van de toekomst. ‘Maar mensen die halverwege uit de regeling stappen en bijvoorbeeld als zelfstandige gaan werken,

hebben daar wel last van.’ Bovendien is er een effect doordat vrouwen langer leven dan mannen en hoogopgeleiden langer dan laagopgeleiden. ‘Vrouwen en hoogopgeleiden genieten langer van hun pensioen, maar ook dat zie je in de premies niet terug’, ziet Lever. Hoog- versus laagopgeleiden De solidariteitsdiscussie is zeker onderwerp van bespreking bij de klanten van MN. Maar, meent Constandse: ‘Een echt item is de doorsneepremie niet, want verplichtgestelde bedrijfstakpensioenfondsen zijn verplicht om een doorsneepremie te hanteren. Je kunt er kort of lang over praten, maar momenteel is het een gegeven.’ Toch ligt solidariteit wel op tafel. Vooral de kwestie hoog- versus laagop-

OMNI Q1’14 | 19

onderzoek

Doorsneepremie

Verkiezingen

Rechten

‘Je zou jongeren meer pensioenrechten kunnen geven voor de premie die ze inleggen’ geleiden. ‘Behalve dat hoogopgeleiden langer leven, zien we nog een effect,’ legt Constandse uit. ‘In het begin betaalt iedereen te veel premie. Maar mensen die carrière maken, plukken daar in de fase dat ze te weinig premie betalen meer vruchten van doordat ze met een hoger inkomen meer pensioen opbouwen. Laagopgeleiden hebben een vlakkere inkomenscurve. Dit versterkt het herverdelingseffect. Je kunt dat voor een belangrijk deel oplossen zonder aan de doorsneepremie te morrelen. Bijvoorbeeld door een maximumsalaris voor de pensioenopbouw te hanteren of een knip in de pensioenopbouw te zetten bij een bepaald inkomen. Maar het is aan sociale partners om daarin beslissingen te nemen.’ Constandse wijst er bovendien op dat er ook tegengestelde effecten zijn in de pensioenpremie: ‘Bij bijvoorbeeld overlijdensrisico en arbeidsongeschiktheidsrisico zijn hoger opgeleiden weer solidair met lager opgeleiden. En de kosten voor de uitvoering van de regeling worden vooral gefinancierd door de hogere inkomens, omdat het een percentage is op de pensioenpremie. Het is belangrijk om naar het geheel te kijken, waarbij je je bovendien kunt afvragen of je naar de totale premie moet kijken of alleen naar het werknemersdeel.’ Alternatieven Het voordeel van de doorsneepremie is duidelijk: er wordt geen onderscheid gemaakt in pensioenpremie en pensioenopbouw naar individuele kenmerken van de deelnemers. Solidariteit staat voorop. Maar zouden we gezien de herverdelingseffecten toch niet moeten denken over alternatieven? Lever noemt er meerdere. Twee belangrijke: ‘Je zou jongeren meer pensioenrechten kunnen geven voor de premie die ze inleggen dan ouderen. Dat noemen we degressieve opbouw. Je kunt ook kiezen voor progressieve premies: jongeren betalen minder premie en ouderen meer, maar ze hebben wel dezelfde opbouw van rechten.’ Alternatieven die weer hun eigen problematiek met zich meebrengen, ziet Lever. ‘Zo zien we bij de progressieve premies dat die een belemmering kunnen zijn voor ouderen op

20 | OMNI Q1’14

de arbeidsmarkt, omdat ze voor werkgevers duurder worden. Voor ouderen is het nu al moeilijk om weer aan het werk te komen als ze hun baan verliezen.’ Bij degressieve opbouw zie je als aandachtspunt dat je de indexatie heel goed moet regelen. ‘Omdat je jong relatief veel pensioenrechten opbouwt, loop je het risico dat het pensioen snel in waarde daalt als je niet voldoende compenseert voor loon- en prijsstijgingen.’ Constandse noemt nog als aandachtspunt dat groepen door te morrelen aan het systeem onevenredig getroffen kunnen worden. ‘Denk maar aan ouders van jonge kinderen, die besluiten een tijdje minder of helemaal niet te werken. Administratief is het in elk geval geen probleem om een andere systematiek te hanteren. ’ Pensioenresultaat In het rapport wordt het pensioenresultaat dat je krijgt met toepassing van de doorsneesystematiek vergeleken met het resultaat dat je zou krijgen bij degressieve opbouw of met een individuele regeling. Met dezelfde lage uitvoeringskosten en met dezelfde rendementen zou je dan per saldo op een acht procent hoger pensioenresultaat uitkomen.

‘Dat komt’, licht Lever toe, ‘omdat je bij de doorsneesystematiek een deel van de premie voor jongeren gebruikt voor de financiering van de rechten van ouderen. Het betekent dat je je geld wat minder lang kunt beleggen dan bij degressieve opbouw of wanneer het op een individuele rekening had gestaan.’ Constandse vreest dat de nuanceringen van Lever in de meningsvorming een minder prominente plaats zullen innemen, waardoor het gevaar ontstaat dat die acht procent in discussies een eigen leven gaat leiden. ‘Je zag het al in de krantenkoppen. De acht procent is op veel vooronderstellingen gebaseerd, andere vooronderstellingen geven andere uitkomsten.’ Lever is het ermee eens dat je op basis van dit onderzoek niet kunt concluderen dat we naar degressieve opbouw of individuele rekeningen toe zouden moeten. ‘Er zitten inderdaad veel meer aspecten aan vast. Bovendien: om op een ander systeem over te stappen, zal je veel geld mee moeten nemen, naar schatting 100 miljard. Zelfs als je van de doorsneeproblematiek af zou willen, is dat nog niet zo eenvoudig.’ Constandse vraagt zich af of je kunt stellen dat de doorsneepremiesystematiek acht procent kost; in feite het gemiste rendement over het geld dat je bij moet storten als je naar een ander systeem zou gaan. ‘Die 100 miljard komt nu ten goede aan de economie, aan investeringen van bedrijven en consumptie van werknemers. In feite zou je de acht procent moeten corrigeren voor het positieve effect dat de 100 miljard heeft op de macro-economie.’ En ten slotte: ‘Zet je de doorsneepremie in een breder maatschappelijk perspectief, en kijk je bijvoorbeeld naar de AOW of het zorgstelsel, dan stellen de herverdelingseffecten in het pensioen weinig voor. Overigens laat dat onverlet dat we in de discussie over het pensioenstelsel goed moeten kijken naar welke solidariteit wel of niet gewenst is.’ Fundamentele discussie Het rapport is niet bedoeld om onder in de la te verdwijnen. Staatssecretaris Klijnsma heeft aangegeven dat ze vanaf dit jaar een fundamentele discussie over de inrichting van ons pensioenstelsel wil voeren. Vraagstukken die daarin aan de orde komen: willen we een collectief of een individueel stelsel, hoe komen de contracten eruit te zien, welke risico’s wil je delen in een pensioenregeling? Maar ook het vraagstuk rond de doorsneepremie zal daarin ongetwijfeld een plekje krijgen. |

DOSSIER

Europese lijsttrekkers over pensioenen

Stemmen uit Brussel Op donderdag 22 mei vinden de Europese verkiezingen plaats. Dan wordt duidelijk wie de 26 Nederlandse zetels in het Europarlement de komende vijf jaar zullen bezetten. Waar staan de grootste partijen op pensioengebied? Omni vroeg het de lijsttrekkers.

★

Tekst Hans-Maarten Dagelet

★

★ OMNI Q1’14 | 21

Dossier

Verkiezingen

De partij: VVD De lijsttrekker: Hans van Baalen (1960) De eurofractie: Alliantie van Liberalen en Democraten voor Europa (ALDE)

‘N

ederland heeft een van de beste pensioenstelsels van de wereld. Daar ben ik trots op. De uitdaging is nu om ervoor te zorgen dat dit ook in de toekomst zo blijft. Hoe we dat doen is onze eigen zaak. Brussel moet zich ook niet bemoeien met de pensioenen in andere lidstaten. Wij hebben in Nederland net, op voorstel van de VVD, afgesproken dat de pensioengerechtigde leeftijd meegroeit met de levensverwachting. Zo houden we pensioenen en de AOW in de toekomst overeind. Ook hebben we in ons land goede afspraken gemaakt over de buffers van pen­ sioenfondsen. De Europese Unie moet zich daar niet mee bemoeien. Sterker nog, andere Europese landen kunnen op dat punt nog veel van ons leren. Ik ben blij dat andere Nederlandse partijen in het Europees Parlement ons standpunt beginnen te volgen. Ook een partij als D66 zit gelukkig inmiddels op deze lijn. Vijf jaar geleden wilden ze bijna allemaal nog dat Brussel over de pensioenleeftijd zou beslissen. Dat is een heilloze weg. De VVD wil geen Brusselse bemoeienis met ons pensioen. Ik zal er in Brussel voor knokken dat dat ook niet gebeurt. Wij hebben Brussel niet nodig om solidair te zijn. Ik wil dat mijn zoon de beste toekomst krijgt die mogelijk is. Ik wil dat onze mensen van een goed pensioen kunnen blijven genieten. Natuurlijk kan de overheid een handje helpen bij een evenwichtige verdeling van de lusten en de lasten van de vergrijzing, maar dan wel de nationale overheid. Wat de EU wel kan doen is het mogelijk maken dat je je pensioenrechten van de ene naar de andere lidstaat kunt meenemen wanneer je binnen Europa verhuist. De VVD is daarnaast tegen het via de Europese Unie extra belasten van de pensioenfondsen met een Europese trans­ actietaks.’

22 | OMNI Q1’14

Verkiezingen

★

★

★

★

De partij: GroenLinks De lijsttrekker: Bas Eickhout (1976) De eurofractie: De Groenen - Europese

Vrije Alliantie in het Europees parlement (Greens-EVA)

‘D

e eurocrisis heeft nog duidelijker gemaakt dat in de discussie over de houdbaarheid van pensioenen op de lange termijn de EU wel degelijk invloed heeft. En móét hebben. Naast het oplossen van problemen rond het ­meenemen van pensioenrechten over de grens en het stimuleren van de Europese markt voor pensioenproducten, ­betreft dat ook regulering. Nederlandse pensioenfondsen zijn een gigantische financiële partij en het is daarom niet gek dat er eisen aan hun activiteiten worden gesteld. Om die reden zijn wij bijvoorbeeld voorstander van de ­financiële transactietaks, ook voor pensioenfondsen. Die taks is enerzijds een soort gerechtigheidsbelasting voor de instanties die de crisis mede hebben veroorzaakt. Maar belangrijker nog is het een manier om de sector te reguleren. Het aantal transacties wordt erdoor afgeremd, met name de risicovolle, zodat je meer stabiliteit in het systeem krijgt. Dat is ook in het belang van de pensioenfondsen, want een rem op risicovolle transacties stimuleert de aandacht voor langetermijnbeleggingen. Dat laatste is precies het terrein waarop pensioenfondsen gericht zouden moeten zijn. Bovendien: Nederland krijgt hoe dan ook met de transactietaks te maken. Wij zitten nu niet aan tafel bij de onderhandeling puur vanwege de eis dat pensioenfondsen ervan uitgesloten zouden moeten zijn. Dat vinden wij onverstandig. Verder zou er bij de pensioenfondsen meer aandacht moeten komen voor duurzaam beleggen. De klimaatdoelen die we hebben afgesproken, betekenen dat er over dertig à veertig jaar eigenlijk nauwelijks nog CO2 mag worden uitgestoten. Investeren in fossiele energie is daarmee op de langere termijn een groot risico geworden. Deze zogenoemde Carbon Bubble is iets wat de Groenenfractie op de Europese agenda heeft gezet en wat pensioenfondsen met hun focus op de lange termijn in de eerste plaats aangaat. We zitten nu nog in de fase van agenderen, maar kan ik me voorstellen dat daar op een gegeven moment marktregels voor komen.’

De partij: PVV De lijsttrekker: nog onbekend

De delegatieleider: Laurence Stassen (1971) De eurofractie: niet-ingeschreven

‘B

russel speelt een grote rol bij de Nederlandse pen­ sioenvoorziening, maar uitsluitend een negatieve. Wij hebben als enige een hybride stelsel met een verplichte collectieve spaarpot. Dat betekent dat Nederland in alle discussies volkomen alleen staat. Daar waren vroegere Nederlandse kabinetten zich van bewust. Zo hebben Kok, Zalm en Benschop in het voorjaar van 2001 bij een Europese top in Stockholm gepoogd maatregelen ter bescherming van de Nederlandse spaarpot te organiseren. Dat is toen op papier gelukt. Maar papier is in de EU niets waard: het Verdrag wordt dagelijks geschonden. De PVV heeft de afgelopen jaren nog lang niet zoveel bereikt als we zouden willen, maar de grootste winst is toch wel dat het debat over het lidmaatschap van de Europese Unie een nieuwe impuls heeft gekregen. De PVV heeft laten zien dat er een alternatief is voor het falende EU-beleid. Een beleid dat op pensioengebied dramatisch is, juist omdat het Nederlandse stelsel zo uniek is. Het kan niet zo zijn dat Nederland, onder druk van de Europese Unie, opdraait voor een falende financiële sector en voor mismanagement van voornamelijk Zuid-Europese landen. Een goed voorbeeld van doorgeslagen ­Europese regelgeving is de financiële transactietaks. Die wordt verkocht als een bankenbelasting, maar is een consumentenbelasting. En dan ook nog een die enorm negatieve consequenties heeft voor de economie. De Nederlandsche Bank heeft in een studie laten zien dat de taks de Nederlandse economie met 4 miljard euro per jaar laat krimpen. Uitzonderingen voor pensioenfondsen werken niet, zo is ondertussen ook aangetoond. Ik heb de Europese Commissie hierover bevraagd en zij gaf als antwoord dat ze weet dat de taks negatief werkt op pensioengelden, maar dat dat ook de bedoeling is. Investeringen zouden zo in de richting van de ‘echte economie’ worden gedwongen. De PVV blijft zich hard tegen dit soort Brusselse dwingelandij verzetten.’

★

★

★

★

DOSSIER

De partij: D66 De lijsttrekker: Sophie in ’t Veld (1963) De eurofractie: Alliantie van Liberalen en Democraten voor Europa (ALDE)

‘E

r wordt in Nederland weleens wat hysterisch geroepen: Brussel moet met zijn tengels van onze pen­ sioenen afblijven. Ik kan mensen geruststellen: daar komt de Europese Unie echt niet aan. Elke lidstaat ­bepaalt zelf hoe zijn pensioenstelsel eruit ziet. Maar Brussel stelt wel de kaders, en dat is goed want Nederland is erbij gebaat dat de eigen pensioenvoorziening en die van andere lidstaten op orde is. Instabiliteit in andere EU-landen kan ons hard raken, dat heeft de eurocrisis wel duidelijk ­gemaakt. Het is dus belangrijk dat er vanuit Europa een extra stok achter de deur zit om te zorgen dat de pen­sioenstelsels gezond zijn. Als het gaat om het stellen van regels, zegt D66: gelijke risico’s, gelijke regels. Als je voor bepaalde financiële producten regels maakt en je ziet dat pensioenfondsen daar ook in beleggen, waarom zou je daar dan niet dezelfde criteria kunnen handhaven? De crisis heeft namelijk ook aangetoond dat ons systeem niet helemaal waterdicht is: je staat altijd bloot aan de risico’s op de financiële markten. Daar mag je vanuit Brussel best naar kijken, net zo goed als dat je tegen andere EU-landen mag zeggen dat de pensioenleeftijd gevaarlijk laag is. Veiligheidsregels kunnen nodig zijn om de pensioenfondsen solide te houden voor toekomstige generaties. Ik ben zeer gecharmeerd van het plan van de jonge democraten waarin pensioenen veel meer worden geïndividualiseerd. Dat betekent dat je gewoon pensioenproducten zou moeten kunnen kopen op de retailmarkt. Die Europese markt hiervoor is onderontwikkeld: er is bijna geen grensoverschrijdend verkeer. Dat terwijl de arbeidsmarkt wel veel mobieler en flexibeler wordt. Mensen hebben gevarieerdere loopbanen en meer behoefte aan toegesneden producten, zonder het voordeel van het collectief te verliezen. Wij kunnen die markt vanuit Brussel stimuleren. Bijvoorbeeld door het internationale betalingsverkeer te verbeteren en door het mogelijk te maken pensioenrechten mee te nemen over de grens.’

OMNI Q1’14 | 23

Dossier

Verkiezingen

De partij: CDA De lijsttrekker: Esther de Lange (1975) De eurofractie: Fractie van de Europese Volkspartij (EVP)

‘A

ls er al een rol is voor Brussel bij de pensioenen, is dat wat ons betreft een heel indirecte en aanvullende. Pensioenen zijn een nationale aangelegenheid, zij het dat er wel twee raakvlakken met Brussel zijn. In de eerste plaats is dat de vraag hoe je ervoor zorgt dat mensen die gebruikmaken van het vrije verkeer niet naast hun opgebouwde pensioenrechten grijpen. Wij willen geen pan-Europese pensioenfondsen die in meerdere landen hun diensten aanbieden en wij willen de systemen ook niet harmoniseren. Maar we zien wel het probleem van een Nederlander die 4,5 jaar in Duitsland heeft gewerkt en nergens recht op heeft. Daar is de uitdaging: hoe los je het probleem van die kleine minderheid op zonder de overgrote meerderheid van mensen die alleen in Nederland werken en pensioen opbouwen, lastig te vallen. We hebben daar de afgelopen tijd grote stappen in gezet en zullen daarmee doorgaan. Het tweede raakvlak is de discussie rond de overheids­ financiën, in het kader van toezicht op de nationale begrotingen. Aangezien we samen in de euro zitten, moeten we elkaar de maat kunnen nemen als het gaat om verantwoorde financiën. Gezien de vergrijzing valt er niet te ontkomen aan maatregelen, maar wat ons betreft is het altijd aan het land zelf om te bepalen welke maatregelen. Als het gaat om de buffereisen en de financiële trans­ actietaks moet je erg uitkijken dat pensioenfondsen niet over één kam worden geschoren met banken. Dat zou onterecht zijn. Pensioenfondsen moeten zich in Nederland aan een strak beleggingskader houden. Het zijn lange­ termijnbeleggers, die daarnaast dagelijks actief zijn op de financiële markten om risico’s voor hun beleggingen af te dekken. Een belasting op risicovol speculeren is hier dus niet op z’n plaats. Ook omdat de kosten van zo’n trans­ actietaks uiteindelijk op het bordje van de pensioendeelnemers terecht zullen komen.’

24 | OMNI Q1’14

Verkiezingen

★

★

★

★

De partij: PvdA De lijsttrekker: Paul Tang (1967) De eurofractie: Progressieve Alliantie

De partij: 50Plus De lijsttrekker: Toine Manders (1956)

‘W

n Nederland hebben we een uitstekend pensioenstelsel, dus daar moet Brussel van afblijven. Maar er zijn genoeg EU-landen die hun zaken een stuk minder goed op orde hebben. Dat kan de economie van die landen beschadigen en uiteindelijk raakt dat ook Nederland. Het is daarom van belang dat Europa die landen stimuleert hun pensioenstelsel toekomstbestendig te maken. De beslismacht blijft bij die landen liggen, net als dat Nederland altijd zelf moet kunnen beslissen over de eigen pensioenpotten. Europa geeft de krijtlijnen aan, de invulling is aan de lidstaten. Ik heb eens een IMF-plan voorbij zien komen waarin stond dat tekorten aangevuld konden worden door een eenmalige heffing op spaar- en pensioentegoeden. Dat is iets waar 50PLUS zich fel tegen zal verzetten. Anders dan de PVV vinden wij dat als je ervoor wil zorgen dat Brussel zich niet bemoeit met zaken die nationaal geregeld kunnen worden, je moet meepraten. Wij zitten aan tafel. Bijvoorbeeld ook om te zorgen dat de pensioenvoorziening voor Nederlanders die in het buitenland gaan werken, goed geregeld wordt. Wij vinden dat als je in een ander EU-land aan het werk gaat, je pensioen moet kunnen blijven opbouwen bij je oude, Nederlandse pensioenfonds. En er zou een mogelijkheid moeten komen om het AOW-gat dat je in het buitenland oploopt, zelf aan te ­v ullen tegen dezelfde voorwaarden die gelden voor werknemers in Nederland. Om het pensioenstelsel gezond te houden is het verder essentieel dat de solidariteit tussen jongeren en ouderen wordt vergroot. Dat kan bijvoorbeeld door zogenoemde tandembanen te creëren, te vergelijken met de vroegere meester-gezelbanen. Jongeren kunnen zo leren van ouderen en andersom. Een mooi bijeffect is dat ze elkaar ­leren kennen, wat de solidariteit vergroot. Een ander voorbeeld is het stimuleren van slimme ouderenzorg, waarbij bijvoorbeeld verschillende generaties onder één dak wonen. Ook dat vergroot de solidariteit tussen generaties.’

van Socialisten en Democraten (S&D)

e zijn niet gebaat bij Europese regels die het unieke karakter van het Nederlandse pensioenstelsel - één van de beste in de wereld - niet waarderen. Maar op een meer fundamenteel niveau heeft Brussel zeker een belangrijke rol bij het in stand houden en verbeteren van een goede pensioenvoorziening. Aan de ene kant gaat dat om het bestrijden van werkloosheid en aan de andere kant om het gezond maken van de financiële sector. ­Anders dan de SP en PVV steken wij onze kop hiervoor niet in het zand. En anders dan D66 kiezen wij niet alleen voor de markt, maar ook voor de mens. Als er te veel mensen werkloos langs de kant staan, worden onze publieke voorzieningen op termijn onbetaalbaar. Dan dreigt een situatie zoals in de jaren tachtig, dat mensen geen kans meer zien terug te keren naar de arbeidsmarkt. Dat verzwakt de basis onder onze sociale voorzieningen, waaronder die voor het pensioen. De middelen die we hiervoor vanuit Europa kunnen inzetten variëren van banenplannen tot structurele hervormingen. Daarnaast is de pensioenwereld gebaat bij een gezonde financiële sector: kijk alleen al naar de verliezen die sommige pensioenfondsen hebben geleden door beleggingen in Griekse of Spaanse banken. De financiële sector moet weer dienstbaar worden gemaakt aan de mensen. Dat kan bijvoorbeeld door invoering van een financiële transactietaks. Er zijn simpelweg te veel mensen in de finan­ ciële sector die zich bezighouden met arbitragehandel. En het zijn die vormen van tamelijk zinloze handel waar de transactietaks zich tegen keert. Voor Nederland geldt wel dat we daarbij een uitzondering zien voor de pensioenfondsen. Maar de opdracht blijft daar wel hetzelfde: het mag niet zo zijn dat zij meewerken aan een financiële markt waarin onze beste talenten zich bezighouden met een vorm van beleggen die niets meer met de reële economie te maken heeft.’

‘I

★

★

★

★

DOSSIER

De partij: SP De lijsttrekker: Dennis de Jong (1955) De eurofractie: Europees Unitair Links/ Noords Groen Links (GUE/NGL)

‘E

r zijn enkele zaken, zoals het meenemen van pen­ sioenrechten over de grens, die Europees geregeld moeten worden. Maar voor het overgrote deel van de pensioendiscussie ziet de SP het als haar taak Brussel buiten de deur te houden. En dat is nodig, want er wordt vanuit de Europese Unie op twee manieren op het Nederlandse pensioenstelsel ingebeukt. Aan de ene kant is er een stevige lobby voor het individuele pensioen ten koste van collectieve regelingen. Die druk komt van verzekeraars, maar ook van zuidelijke landen, die weinig op hebben met de tweede pijler. Dat terwijl het systeem met pensioenfondsen in Nederland heel goed werkt. Als je ervan uitgaat dat mensen zelf wel voor hun oude dag sparen, zullen velen later in de problemen komen. Er moet dus een goed collectief pensioen in de tweede pijler zijn. Aan de andere kant wordt ons pensioenstelsel bedreigd door het economisch bestuur. Er is vanuit Nederland veel gelobbyd om marktrichtlijnen te beïnvloeden, denk aan de pensioenfondsen die uitgesloten zijn van Solvency II. Maar wat ze links tegenhouden, halen ze rechts binnen. Supercommissaris Olli Rehn heeft in het kader van het economisch bestuur ook invloed op de pensioenen. Zijn aanbevelingen op dat gebied – meer individueel pensioen - zijn absoluut gevaarlijk. Voor de SP is het daarom zaak dit soort bevoegdheden uit Europa terug te halen. Als het gaat om de financiële transactietaks vinden wij niet dat de pensioenfondsen daarvan uitgesloten zouden moeten worden. Wij zijn voor invoering op voorwaarde dat de inkomsten terugvloeien naar de lidstaten. Ik denk overigens dat pensioenfondsen er relatief weinig last van zullen hebben, omdat zij een traditie hebben van rustig beleggen. Ook voor wat betreft de buffers zouden pen­ sioenfondsen niet uitgesloten moeten worden van strengere eisen. Maar voor de pensioenfondsen hoeven dat soort regels niet via Europa te lopen: dat kan veel beter op nationaal niveau.’

OMNI Q1’14 | 25

Dossier

Verkiezingen

Rudi Westendorp

Boekrecensie

De partij: ChristenUnie en SGP

(lijstcombinatie)

De lijsttrekker: Peter van Dalen (1958) De eurofractie: Europese Conservatieven en Hervormers (ECH)

★

Oud worden ­zonder het te zijn Rudi Westendorp

‘E

r is druk vanuit Brussel om alle pensioensystemen van de EU-lidstaten in één mal te gieten. Maar ik zeg hier: one size doesn’t fit all. De systemen zijn te verschillend en daarom moet elk land zelf kunnen bepalen hoe het pensioenstelsel wordt hervormd. In Nederland hebben we een heel goed stelsel en er zijn al wat stappen gezet om het systeem toekomstbestendiger te maken. Dat is nadrukkelijk een nationale aangelegenheid. Brussel kan adviezen geven, maar meer niet. Waar Brussel zich wel mee moet bemoeien, is het creëren van een stabiele eurozone. Dat is een basisvoorwaarde om vervolgens aan de lidstaten over te laten hoe je de zaken zoals het pensioensysteem precies invult. Wij hebben met hulp van de Tilburgse professor Graafland een dieptestudie gemaakt naar de toekomst van de eurozone. Daaruit blijkt dat die moet worden opgeschoond om de basis te herstellen. Dan gaat het met name om Griekenland en Cyprus. Die landen zullen de eurozone in hun eigen belang en in dat van de andere eurolanden moeten verlaten. We kunnen ze er niet uitzetten, maar we kunnen wel een pakket maken waarbij we een deel van hun schulden kwijtschelden en zij met hun oude munt een gezonde doorstart kunnen maken. Ik ga me de komende tijd in Brussel sterk maken voor de komst van exit-condities voor het verlaten van de eurozone. Voor wat betreft het meenemen van pensioenrechten over de grens ligt er inderdaad een taak voor Brussel. Maar je ziet nogal eens dat dit soort randzaken als argument worden gebruikt om meteen maar de totale grip van Brussel op het pensioensysteem te vergroten. En dat vind ik een verkeerde manier: het gaat maar om een paar procent van de pensioenmarkt. Laten we kijken hoe we dat verstandig kunnen oplossen, zonder verder aan pensioenstelsels te komen.’ |

26 | OMNI Q1’14

Dat weetje over onze snel stijgende levensverwachting komt uit het gelijknamige boek van de Leidse hoogleraar ouderengeneeskunde Rudi Westendorp. Het is een van de vele aspecten van het ouder worden die aan de orde komen, want Westendorp gaat uiterst grondig te werk. Evolutionaire en biologische issues, gezondheid en vitaliteit, medisch-technische vooruitgang bij het bestrijden van veroudering, maatschappelijke aspecten, het komt allemaal langs.

★ De eurofracties Partijen en parlementsleden uit verschillende landen met vergelijkbare overtuigingen bundelen hun krachten in eurofracties. Hoewel de fractiediscipline in het Europarlement niet zo groot is als die in de Tweede Kamer, spelen deze fracties een belangrijke rol in het Brusselse ­besluitvormingsproces.

★

★

De gemiddelde levensverwachting stijgt bij ons met twee tot drie jaar per tien kalenderjaren. Ofwel: elke week krijgen we er een weekend bij. Als dat geen goed nieuws is! Nu moeten we er alleen nog voor zorgen dat we ‘Oud worden zonder het te zijn’. Voordat we zover zijn moet er nog wel wat gebeuren.

Er zijn op dit moment zeven fracties, waarvan EVP, S&D en ALDE tot de grootste behoren. Daarnaast is er een aantal niet-ingeschreven Europarlementariërs. In die categorie valt de PVV, hoewel er plannen zijn voor samenwerking met andere rechts-populistische, eurosceptische partijen zoals het Franse Front National. De SGP zit nu nog in de fractie Europa van Vrijheid en Democratie, maar zal door de wijziging van het vrouwenstandpunt van de partij na de verkiezingen wel welkom zijn in de ECH, waarvan de ChristenUnie al lid is. Toine Manders heeft de afgelopen jaren voor de VVD in het ­E uroparlement gezeten en was dus lid van ALDE. Wat hem betreft zal 50Plus zich ook aansluiten bij die fractie, maar het is aan de leden van 50Plus om daarover te beslissen.

Niet alleen sterven we later, de periode dat we leven met complicaties, met duidelijke beperkingen in ons functioneren, blijft ongeveer gelijk. De extra jaren zijn dus relatief gezonde jaren. We gaan de goede kant op, maar toch… Het kan zoveel beter! In de medische stand bijvoorbeeld. Volgens Westendorp moeten onderzoekers en artsen een nieuwe aanpak ontwikkelen, niet gericht op afzonderlijke ziektes, maar algemener. Ouderen ontwikkelen nu eenmaal bijna standaard meerdere aandoeningen op hoge leeftijd. In de samenleving is ook nog wel wat pionierswerk te verrichten. Werkplek en –inhoud zal meer aangepast moeten worden aan ouderen. Het zorgstelsel moet op de schop. En de pensioenleeftijd moet sterk omhoog. Waar wij met de nodige moeite gaan wennen aan een pensioenleeftijd van 67 jaar bepleit Westendorp 75 jaar: ‘75 is het nieuwe 65!’ Niet alleen omdat we financieel anders in de problemen komen, maar ook omdat het beter is voor het welbevinden van ouderen. Waarmee we op het laatste en belangrijke verbeterpunt van Westendorp komen: wijzelf! We zitten muurvast in oude patronen. Grijs, ziekte en overlijden hebben we tot een drie-eenheid gesmeed. Totaal onnodig. Het blijkt dat ouderen in grote lijn net zo gelukkig zijn als andere generaties. Dus: ontwikkel plannen en ambities als je zeventig bent. Verras jezelf. Zoals Westendorp ons heeft verrast met dit zwierig geschreven boek. Een eyeopener voor alle leeftijden.

Achtergrond

Deskundig bestuur

Deskundig bestuur

Achtergrond

Gezocht: deskundige bestuurders (m/v) Pensioenfondsen moeten binnenkort voldoen aan de Wet versterking bestuur pensioenfondsen. Hoogleraar pensioenmarkten Fieke van der Lecq denkt dat de wet een kwaliteitsimpuls kan zijn, maar plaatst ook kanttekeningen. ‘Het wordt spannend of er wel genoeg goede mensen zijn voor alle besturen.’ Tekst André de Vos Beeld Jose Luis Garcia

D

e deadline nadert. Op 1 juli moeten alle pensioenfondsen hun bestuur hebben ingericht volgens de Wet versterking bestuur pensioenfondsen. Begin april moeten ze toezichthouder DNB laten weten voor welk bestuursmodel ze kiezen en wat dat betekent voor het fonds. De wet moet zorgen voor beter gekwalificeerde bestuurders, scherper intern toezicht, vertegenwoordiging van gepensioneerden en duidelijker afbakening van taken en verantwoordelijkheden. De wet is een direct gevolg van de malaise waarin pensioenfondsen terechtkwamen na het uitbreken van de kredietcrisis. De dekkingsgraden daalden, soms als gevolg van verkeerde beslissingen van besturen, en er ontstond onrust onder deelnemers en gepensioneerden, die klaagden over gebrekkige communicatie. Politiek en toezichthouder DNB waren van mening dat het bestuur van pensioenfondsen niet

28 | OMNI Q1’14

altijd van voldoende kwaliteit was. Dus kwam er een wet, waarin bovendien de formele vertegenwoordiging van gepensioneerden wordt geregeld. Duidelijke criteria ‘Het is lastig vast te stellen wanneer de kwaliteit van pensioenbestuur onder de maat is’, zegt Fieke van der Lecq, hoogleraar pensioenmarkten aan de Erasmus Universiteit. ‘Er zijn honderden fondsen met enorme verschillen in prestaties. Ik heb in de crisis beslissingen voorbij zien

Deelbelangen

‘Het gevaar bestaat dat bestuurders zich nu gaan beschouwen als vertegenwoordiger van bepaalde deelbelangen’

komen die mij deden fronsen, maar de prestaties van een bestuur objectief meten is heel moeilijk. Kijk je naar de beleggingsresultaten of naar de uitvoeringskosten? Of naar de prijzen die een fonds krijgt van de vakpers? Duidelijke criteria zijn er niet.’ Van der Lecq merkt dat door de nieuwe wet veel meer aandacht is ontstaan voor de deskundigheid en geschiktheid van pensioenbestuurders. ‘Je kunt altijd de vraag stellen of een wet de oplossing is voor geconstateerde gebreken, maar pensioenfondsbesturen worden nu wel gedwongen om na te denken over de optimale samenstelling van het bestuur. Dan gaat het om een goede vertegenwoordiging van de achterban, maar ook om voldoende expertise.’ Pensioenfondsen kunnen kiezen uit vijf bestuursmodellen. Een paritair model, dat lijkt op het huidige bestuursmodel van de meeste fondsen, een onafhanke-

OMNI Q1’14 | 29

Achtergrond

Deskundig bestuur

Enny Das

INTERVIEW

Ook de grenzen die, net als in het bedrijfsleven, worden gesteld aan het aantal bestuursfuncties dat kan worden vervuld, roepen vragen op. In totaal mag een bestuurder op één fte uitkomen, maar de weging van de functies en de betaling ervan staat der discussie. Van der Lecq: ‘Ik maak het zelf mee. Ik ben bij twee fondsen gevraagd als voorzitter van de Raad van Toezicht. Dat betekent samen 0,4 fte. Dat is aan de ruime kant. Een gewoon lid is er 0,1 fte mee kwijt. Het voorzitterschap is niet twee keer zoveel werk. En als je vindt dat dat wel zo is, dan moet je daar ook de betaling op aanpassen.’ lijk bestuur met onafhankelijk deskundigen en drie zogenaamde one-tiermodellen. Bedrijfstakpensioenfondsen hebben straks een verplichte interne Raad van Toezicht. Die zit bij het zogenaamde onetiermodel samen met de uitvoerende mensen in één bestuur. Van der Lecq is blij dat de one-tiermodellen, die dreigden te sneuvelen in de discussie, de wet hebben gehaald. ‘Het geeft pensioenbesturen meer keuze.’ Overbodig De ruime keuze aan bestuursmodellen lijkt overbodig. Volgens DNB kiezen vrijwel alle fondsen voor voortzetting van het paritaire model, met de aanpassingen die de wet vereist. ‘Misschien is dat ook het beste model voor die fondsen. Maar voortzetting van het paritaire model wil niet zeggen dat alles op de oude voet verder kan. De komst van een Raad van Toezicht is een grote verandering. Net als de verhouding tussen de Raad van Toezicht en het verantwoordingsorgaan, dat bovendien veel helderder taken krijgt. De wet gaat hoe dan ook veel veranderen.’ Dat er liefst vijf bestuursmodellen zijn, is een typisch gevolg van het Nederlandse poldermodel, denkt Van der Lecq. ‘Pen­ sioen is polderen. Het is al bijzonder dat de overheid met deze wet een voet tussen de deur krijgt bij de sociale partners, want die zitten daar helemaal niet op te wachten. Dan is het logisch dat daar een compromis uit rolt.’ Gepensioneerden krijgen nu een formele positie in het bestuur van pensioenfondsen. Van der Lecq vindt dat alle belanghebbenden een stem in het bestuur moe-

30 | OMNI Q1’14

Bestaansrecht

‘Kleinere pensioen­ fondsen zullen nog meer gaan nadenken over hun bestaansrecht als zelfstandig fonds’

ten hebben, maar waarschuwt voor ‘com­partimentering van belangen’. ‘Pensioenbestuurders moeten streven naar een evenwichtige belangenafweging. Het gevaar bestaat dat bestuurders zich nu gaan beschouwen als vertegenwoordiger van bepaalde deelbelangen. Daarnaast kon het nog wel eens lastig worden om voldoende geschikte bestuurders onder gepensioneerden te vinden.’ Gevoelig punt De hoogleraar ziet een aantal punten in de wet dat aanvulling behoeft. Een gevoelig punt is de combinatie van uitvoerende bestuurders en toezichthoudende bestuurders in het one-tiermodel. ‘De staatssecretaris heeft uitgesproken dat de Raad van Toezicht, net als commissarissen in het bedrijfsleven, de werkgever is van het bestuur. En dus bestuurders aanneemt en ontslaat. Ik ben benieuwd hoe dat in de praktijk gaat uitpakken. Er moet dan wel een beoordelingssystematiek zijn. En moeten toezichthouders functioneringsgesprekken met hun collega-bestuurders gaan voeren? Dat lijkt me alleen al in tijdsbesteding een forse opgave.’

Bestaansrecht De combinatie van zwaardere geschiktheidseisen en een maximum aantal functies per bestuurder, maakt het voor fondsen waarschijnlijk nog lastiger om goede bestuurders te vinden. ‘De bemensing van het bestuur is nu al een probleem. Het wordt spannend of er straks wel voldoende gekwalificeerde mensen zijn voor de nieuwe besturen. Pensioenfondsen zullen vaker op zoek gaan naar onafhankelijk buitenstaanders. Op zich een goede ontwikkeling, maar het draagvlak van onafhankelijken in een bestuur is beperkt. Al deze ontwikkelingen zullen er toe leiden dat met name kleinere pensioenfondsen nog meer gaan nadenken over hun bestaansrecht als zelfstandig fonds.’ |

Toezicht DNB Er is geen overgangstermijn voor de Wet versterking bestuur pensioenfondsen. Dat wil zeggen dat de wet per 1 juli door alle fondsen moet zijn geoperationaliseerd. Ruim voor die tijd moeten pensioenfondsen DNB op de hoogte hebben gesteld van het nieuwe bestuursmodel en daarmee samenhangende veranderingen. Bestuurders die vanaf 1 juli worden aangesteld moeten aan de nieuwe eisen voldoen op gebied van tijdsbesteding. Bij de bepaling van de geschiktheid van ­bestuurders wordt niet langer een (tijdelijke) goedkeuring met voorschrift afgegeven. Ook leden van het belanghebbendenorgaan worden door DNB getoetst.

‘Pensioen gaat over als je oud bent. En niemand wil oud zijn’ Een moeilijk onderwerp als pensioen is prima uit te leggen aan de gemiddelde burger, vindt hoogleraar communicatie Enny Das. ‘Je kunt meer bereiken dan economen denken.’ Tekst André de Vos Beeld Linelle Deunk

OMNI Q1’14 | 31

INTERVIEW

Enny Das

Enny Das

E

nny Das legt zelf haar Uniform Pensioenoverzicht ook ongelezen in de kast. Archiveren noemt ze dat, met gevoel voor understatement. De hoogleraar communicatie aan de Radboud Universiteit beschouwt zichzelf als een doorsnee pensioenconsument. ‘Een UPO nodigt niet bepaald uit om lekker door te gaan lezen.’ Pensioencommunicatie in elf stellingen.

Het is goed voor het pensioenbewustzijn dat pensioenen zo veel in het nieuws zijn. ‘Er is enorm veel aandacht in de media voor pensioenen. En publiciteit, ook negatief, zet een onderwerp hoger op de agenda. Een klassieke wet. Maar negatieve publiciteit is ook riskant. Mensen worden er fatalistisch van. Ze gaan zwart-wit denken en verliezen het vertrouwen. Ze gaan pensioenfondsen als zakkenvullers zien en denken ‘Ik hoef niets te doen, want het maakt toch niet uit’.’

Pensioenen zijn te ingewikkeld om over te laten aan de deelnemer. ‘Zo denken economen. Mensen zijn te dom om hun pensioen te begrijpen, dus moet je zoveel mogelijk voor ze beslissen. Slimme defaults aanbieden die gemiddeld voor iedereen redelijk goed uitpakken, voor mensen die zelf niet kunnen of willen kiezen. Maar ik denk er anders over. Je kunt met goede communicatie veel meer bereiken dan economen denken.’ Financiële communicatie is moeilijker dan andere vormen van communicatie. ‘Het gaat niet om financiële ongeletterdheid. Er zijn veel manieren om uit te leggen hoe percentages werken of inflatie. De visuele en grafische mogelijkheden zijn tegenwoordig zo fantastisch. Via internet kun je communicatie perfect op maat maken. Probleem is dat veel financiële communicatie wordt gestuurd door financieel specialisten. Dan krijg je een financiële boodschap, in financiële taal. Erg uitleggerig. Het moet in eenvoudige taal, met een duidelijk doel. Niet alles vertellen over het onderwerp, maar mensen aanzetten tot bepaald gedrag. Pen­ sioencommunicatie heeft veel weg van communicatie over gezondheidsproblemen. Mensen willen er liever niet het fijne van weten, uit angst. Pensioen gaat over als je oud bent. En niemand wil oud zijn. Dat leidt tot een enorme weerstand bij mensen om zich in het onderwerp te verdiepen. Die weerstand moet je weghalen, in kleine stapjes.’ Pensioencommunicatie werkt niet. ‘De traditionele manier om te onderzoeken of pensioencommunicatie werkt, is om mensen voorlichtingsmateriaal te laten lezen of een seminar te laten bezoe-

32 | OMNI Q1’14

Onzekerheid en slechte communicatie zijn een gevaarlijke combinatie. ‘De pensioenwereld zit midden in een paradigmashift. Van ‘U kunt rustig gaan slapen’ tot ‘Uw geld loopt risico’s’. Mensen houden niet van onzekerheid. Pensioenfondsen staan voor een heel lastige opgave. Dat pensioenen niet zo zeker zijn als mensen dachten, is slecht voor het imago van pensioenfondsen. De sector moet die onzekerheid communiceren en toch het vertrouwen van de deelnemers zien te behouden. Het risico is aanwezig dat mensen denken; als jullie onze pensioenen niet kunnen garanderen, waarvoor hebben we jullie dan nog nodig? Dat kan tot verkrampte communicatie leiden. Maar uiteindelijk kunnen pensioenfondsen zich niet veroorloven om niet eerlijk te communiceren. De kernvraag is: wie heeft er belang bij betere communicatie? De burger, maar die wil er eigenlijk niet mee worden lastiggevallen. Dus je moet als pen­ sioenfonds proberen die burger tot actie te bewegen. Dan moet het pensioenfonds zelf wel duidelijk weten wat ze wil dat de deelnemers doen. Ik heb de indruk dat pensioenfondsen hun eigen doelen ook niet helder hebben.’

Kranten bezorgen

‘Laat ze een 70-jarige zien die kranten moet bezorgen omdat ‘ie een slecht pensioen heeft’

ken en vervolgens te meten of ze hun pensioen beter begrijpen. De uitkomst is dan dat het geen effect heeft, dus: pensioencommunicatie werkt niet. Te kort door de bocht. Een promovenda van mij gaat het onderzoek nu andersom doen. Kijken of

deelnemers van verschillende pensioenfondsen zich verschillend gedragen en of dat gedrag is te herleiden tot de manier waarop die pensioenfondsen communiceren. Dan kom je er misschien achter wat wel en wat niet werkt.’

De wet pensioencommunicatie is een verbetering. ‘Dat de pensioencommunicatie beter moet, is helder. Wat moet ik nu met zo’n volstrekt onaantrekkelijk pensioenoverzicht? Ik ben geen jurist, dus ik vind het moeilijk om die wet op zijn waarde te beoordelen. Maar dat je betere communicatie wettelijk kunt afdwingen, is een utopie. Elk goed voorstel kun je slecht uitvoeren. Als een pensioenfonds niet beter wíl communiceren, zal het dat ook nooit doen.’

Communiceren in reële termen, zoals de wet voorstelt, kan niet, want dat gebeurt nergens in de financiële sector. ‘Dat is een egocentrische manier van denken die je in meer sectoren terugziet. We doen het zó en we doen het goed, dus blijven we het zo doen. Zo begrijpt de gen­ techindustrie maar niet waarom mensen zoveel weerstand tegen genetisch gemodificeerde gewassen hebben. De risico’s zijn heel klein, zo blijkt uit onderzoek. ‘De burger wil het niet begrijpen’, is dan de reactie van de industrie. Tja, als dat je opvatting is, dan kun je niet communiceren. Communicatie werkt alleen als je oprecht geïnteresseerd bent in de reactie van de ander.’ De pensioensector is te paternalistisch. ‘De sector is bang dat mensen er zelf een puinhoop van maken. Zelfs al is dat waar, zo denken is niet meer van deze tijd. Dat is een ontkenning van de mondigheid van de burger. Ook daar is een parallel met de gezondheidszorg. De medisch specialist weet beter hoe je een bepaalde aandoening moet aanpakken dan de burger. Maar die burger stapt tegenwoordig gewapend met allerlei informatie van internet over zijn eigen ziekte de behandelkamer binnen. Dat maakt het voor de specialist niet makkelijker, maar negeren kan hij het niet. Je zult beter moeten uitleggen wat je doet en waarom. Dat geldt dus ook voor de pensioensector. Je kunt mensen best meer op hun verantwoordelijkheid wijzen, met het risico dat ze dat niet altijd aan kunnen.’ Zo lang het pensioensysteem niet een­ voudiger wordt, heeft betere communi­ catie geen zin. ‘De burger prefereert simpelheid. Een eenvoudiger pensioensysteem is makkelijker te communiceren. Ik kan niet ­beoordelen of meer eenvoud haalbaar is. Maar als al die complexiteit is bedoeld om iets hogere rendementen te maken, kun je je afvragen of dat zinvol is. Ik denk dat de burger eerder voor zekerheid en duidelijkheid kiest dan voor meer geld.’ Wie niet wil luisteren, moet maar voelen. ‘Mensen komen vaak pas in actie als ze aan den lijve ergens de nadelen van ondervinden. Ze overwegen pas om te stop-

INTERVIEW

pen met roken als ze een raar hoestje ontwikkelen. Voor werknemers is hun pen­sioen nog ver weg. Waarom zou je je daarover druk maken? Ja, gepensioneerden, die merken korten in hun portemonnee, maar die kunnen niets meer doen. De werknemer die nog wel extra kan bijsparen, moet echt zelf merken dat niet handelen gevolgen heeft. Bijvoorbeeld doordat iemand in zijn nabijheid niet uitkomt met zijn pensioen.’ Pensioencommunicatie moet drastisch anders. ‘Het probleem bij veel communicatie van de overheid, of officiële instanties, is dat het zo serieus is. De norm is informeren in plaats van motiveren. Dat is belangrijk voor een vertrouwenwekkend imago, maar het communiceert niet optimaal. Kijk naar reclame. Daar lachen mensen, daar worden trucs uitgehaald om mensen te interesseren: guerrilla marketing, ­virals op internet. Die moet je ook bij pensioenen toepassen. Zorg dat je mensen boeit. Lok ze naar je site. Maak gebruik van krachtige beelden. Het mag best wat steviger. Nu denkt iedereen bij pensioen aan het Zwitserlevengevoel. Laat ze een 70-jarige zien die kranten moet bezorgen omdat ‘ie een slecht pensioen heeft. Visualiseer financiële risico’s met aansprekende beelden, maar geef ook handvatten wat mensen moeten doen. Laat ze zien wat er te winnen valt.’ |

Curriculum Vitae Enny Das (1967) studeerde economie in Rotterdam en sociale psychologie aan de Universiteit van Amsterdam. In 2001 promoveerde ze aan de Universiteit Utrecht op sociaal psychologisch onderzoek naar de effecten van angst op de verwerking en acceptatie van gezondheidsboodschappen. Ze was docent aan de Wageningen Universiteit en de Vrije Universiteit Amsterdam en is sinds 2012 hoogleraar communicatie en beïnvloeding aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Ze is gespecialiseerd in persuasieve en gezondheidscommunicatie. Das heeft daarnaast een eigen bedrijf gespecialiseerd in communicatie, therapie en coaching.

OMNI Q1’14 | 33

MVB

Fossil free beleggen

Fossil free beleggen

MVB

Investeringsbeleid energiereuzen roept vragen op

Zorgen over onbruikbare fossiele energie Oliemaatschappijen en andere grote bedrijven investeren enorme bedragen in nieuwe reserves olie, kolen en gas. ‘Risky business’, stelt een groep bezorgde beleggers. Investeringen kunnen waardeloos worden, als afspraken over klimaatmaatregelen worden nagekomen. De beurswaarde van deze bedrijven zou hierdoor kunnen kelderen. MN volgt deze dialoog op de voet. ‘Wij willen weten hoe de energiereuzen met dit risico omgaan en wat dit voor onze beleggingen betekent.’ Tekst Joost Bijlsma Beeld Hollandse Hoogte

O

ver fossiele energie wordt vaak in termen van goud gesproken. Denk aan: ‘olie, het zwarte goud’ of ‘de gouden eeuw voor gas’. Geen wonder. Want veel van onze welvaart danken we mede aan kolen, olie en gas. En ook voor beleggers is fossiele energie lang een gouden greep geweest. Beleggingen in fossiele energie leveren van oudsher een belangrijke bijdrage aan rendementen. Oliemaatschappijen en andere energiebedrijven zijn in portefeuilles, zoals die van de pensioenfondsen, bijna altijd een vaste en belangrijke waarde.

34 | OMNI Q1’14

OMNI Q1’14 | 35

MVB

Fossil free beleggen

Dit is zo vanzelfsprekend dat nauwelijks rekening wordt gehouden met de gedachte dat deze bedrijven aan belang kunnen inboeten. Een reden misschien waarom een artikel op 24 oktober 2013 in Financial Times voor velen als een inconvenient truth kwam. Het gezaghebbende financiële dagblad meldde een opvallende actie van een groep beleggers, samen goed voor 3.000 miljard dollar belegd vermogen. De beleggers in kwestie schreven 45 reuzen in fossiele energie aan. In hun brieven verzochten ze deze bedrijven om de risico’s van investeringen in fossiele reserves beter in kaart te brengen. Ze wezen nadrukkelijk op het onderbelichte risico van onbruikbare voorraden, zogeheten stranded assets. Die kunnen het gevolg zijn van de wereldwijd afgesproken overheidsmaatregelen om de CO2-uitstoot in te perken. Als bedrijven met die voorraden blijven zitten, kan dit leiden tot een forse waardedaling van de betreffende energiereuzen en, in het verlengde daarvan, verliezen voor beleggers.

Fossil free beleggen

‘Investerin­ gen in fossiele energie ­kunnen een ­gevaarlijke bubbel ­worden’

Stranded assets De oproep van de bezorgde beleggers is serieus te nemen. Niet alleen omdat hij door een grote groep wordt gedaan, maar ook omdat hij is onderbouwd met onderzoeken van Grantham Research Institute en Carbon Tracker Initiative. Narina Mnatsakanian, senior advisor Responsible Investment bij MN, laat enkele grafieken zien uit het rapport van Carbon Tracker (zie kader: Risico onbruikbare reserves, enkele feiten). Hieruit blijkt volgens haar dat gebruik van alle bewezen reserves leidt tot overschrijding van de afgesproken maximale CO2-uitstoot. ‘Als klimaatmaatregelen worden doorgezet, zou een belangrijk deel van de fossiele reserves niet verbrand mogen worden. Investeringen in fossiele energie kunnen dan een gevaarlijke bubbel worden.’ Of en in welke mate dit gebeurt, hangt volgens Mnatsakanian af van de vraag naar fossiele energie. Die kan afnemen als overheden en ondernemers wereldwijd meer werk gaan maken van duurzame energie en de daarbij

horende infrastructuur. ‘Dan wordt het de vraag of dure investeringen in winning van olie en gas nog lonen’, stelt ze. Dure investeringen zoals die in winning in de Arctische gebieden, zijn kandidaten om stranded assets te worden. Hetzelfde geldt voor investeringen in projecten waarbij veel CO2 vrijkomt, zoals steenkoolwinningen en oliehoudende teerzanden in Canada. Andere kijk op risico De verdienste van de discussie over stranded assets is volgens Mnatsakanians collega Nando van Kleeff (ook advisor Responsible Investment), de andere kijk op risico. Bij het inschatten van de risico’s van een nieuwe winning gebruiken bedrijven nu vooral vergelijkingen met prestaties in het heden en verleden. Terwijl het toekomstige risico van het moeten afschrijven op onbruikbare reserves niet wordt meegenomen. Bedrijven sorteren zo voor op een toekomst, waarin de energietransitie niet doorzet. Van Kleeff kan wel een beetje begrijpen hoe dat komt: ‘De ingestorte prijs voor emissierechten voor CO2 is niet bepaald een stimulans geweest om snel werk te maken van scenario’s, waarin investeringen onrendabel worden.’ Daar komt bij dat de vraag naar fossiele energie gestuwd wordt door economische groei in opkomende landen. Toch lijkt het riskant om ervan uit te gaan dat wereldwijde afspraken over CO2-reductie nooit worden nagekomen. Vroeg of laat zet de energietransitie door en boeten bedrijven die eenzijdig investeren in fossiele energie aan waarde in. Professor Lord Stern durft, in het rapport van Carbon Tracker, de stelling aan ‘dat beleggen in deze bedrijven een zeer riskante beslissing wordt’. Volgens de professor is het verstandig om de energiereuzen te wijzen op het risico van stranded assets. De bedrijven hanteren nu nog veelal een aloud business model: ze zetten hun inkomsten grotendeels in voor het winnen van nieuwe reserves fossiele energie. Daarvan moeten ze volgens Stern nu afscheid nemen, willen ze in de toekomst niet snel minder waard worden. ‘De vraag naar hun producten met hoge CO2-uitstoot zal de komende decennia snel afnemen. Als ze hun grote waarde willen behouden, moeten ze opties overwegen die leiden tot een lagere CO2-uitstoot.’ Fossil free beleggen MN volgt de dialoog over het risico van de mogelijk onbruikbare reserves op de voet. Mnatsakanian: ‘We gaan hierover zelf het gesprek aan met de energiereuzen. Wij willen weten hoe ze met de risico’s van stranded assets omgaan. Wat betekent het als overheden straks wel strenge maatregelen treffen? Wat doen bedrijven als ze daardoor met onverkoopbare voorraden fossiele energie komen te zitten?’ Mnatsakanian verwacht dat de bedrijven over de brug zullen komen met low-carbon scenario’s en stress-tests. Van Kleeff: ‘Verder willen we

36 | OMNI Q1’14

‘Beleggen in deze bedrij­ ven wordt een zeer riskante beslissing’

MVB

weten hoe ze hun strategie aan de transitie aanpassen. Wij verlangen een visie hoe deze bedrijven zelf willen verduurzamen. We willen ze stimuleren om het geld vaker in duurzame vormen van energie te investeren in plaats van in fossiele reserves.’ Als de bedrijven niet met een goed verhaal komen over het risico van stranded assets, dan verzwakt dit hun positie. En dan bestaat de kans dat beleggers zich gaan terugtrekken. Nu al zijn er beleggers die kiezen voor geheel of gedeeltelijk ‘fossil free’ beleggen. Zo doet NBIM namens het pensioenfonds van de Noorse overheid geen investeringen meer in steenkool. De groep beleggers die zich terugtrekt uit fossiele energie zal toenemen, naarmate het risico op stranded assets toeneemt. Mnatsakanian verwacht niet dat beleggers zich snel gaan terugtrekken uit grote oliebedrijven en energie. Ze zullen volgens haar eerst beter willen weten hoe de energiereuzen met de risico’s omgaan en wat de eigen risico’s voor de eigen portefeuille zijn. ‘Wij gaan dit jaar ook kijken na wat dit voor onze beleggingen betekent.’ Van Kleeff: ‘Mocht er een terugtrekkende beweging van beleggers komen, dan zal dit langzaam en geleidelijk gaan. Snel uitstappen kan vaak niet en is onverstandig. De impact van fossiele energie in portefeuilles is daarvoor veel te groot.’ Het grote belang van energiereuzen zal nog wel even blijven. Maar of we naar een nieuwe gouden eeuw voor fossiel gaan, is zeer de vraag… |

Risico onbruikbare reserves: enkele feiten • De 200 grootste bedrijven in fossiele energie besteedden in 2012 ongeveer 674 miljard dollar aan het vinden van nieuwe reserves. • Op de klimaattop in 2010 in Cancun hebben landen uitgesproken te willen streven naar maatregelen die de gemiddelde temperatuurstijging beperken tot maximaal 2°C in 2050. Dit betekent een CO2–reductie met 80 procent. • Bij ongewijzigd beleid stevent de wereld nu af op plus 3,6°C. Als we de stijging willen beperken tot een plus van 2°C, mogen we tot 2050 een vijfde (Carbon Tracker) tot maximaal een derde (IEA)

van de bewezen fossiele reserves verbranden. Het op grote schaal afvangen van CO2 helpt onvoldoende om ervoor te zorgen dat we de reserves wel mogen gebruiken. • Ook als de lat minder hoog ligt, bijvoorbeeld een stijging met gemiddeld 3°C, betekent dit nog steeds dat we een deel van de reserves niet kunnen gebruiken. • Olie- en gasbedrijven kunnen tussen de 40% en 60% aan aandelenwaarde verliezen, als strenge reductiemaatregelen worden ingevoerd. Bron: Unburnable Carbon 2013, Carbon Tracker Initiative

OMNI Q1’14 | 37

TIJDLIJN

Pensioenakkoord

Pensioenakkoord

10

11

9

8 29 oktober 2012

12 juli 2013

27 juni 2013

21 november 2012

Voorontwerp Wet invoering reële ambitieovereenkomst. Een nadere uitwerking van de hoofdlijnennotitie van 30 mei 2012. Partijen als Pensioenfederatie, StAR en vakbeweging roepen het kabinet op om af te zien van het maken van onderscheid tussen nominale en reële contracten en één set regels te maken voor alle contracten.

De Tweede Kamer stemt in met de plannen uit het regeerakkoord.

Staatssecretaris Jetta Klijnsma meldt de Tweede Kamer dat een nieuw financieel toetsingskader voor het nieuwe pensioencontract wordt uitgesteld tot 1 januari 2015.

Het regeerakkoord van kabinet Rutte II is streep door het Kunduz-akkoord. De verhoging van de AOW-leeftijd 30 mei 2012 wordt versneld. In jaarlijkse Minister Kamp stuurt stappen wordt al in 2021 de de Tweede Kamer een leeftijd van 67 bereikt. hoofdlijnennotitie over de hervorming van het financieel toetsingskader (FTK) voor pensioenfondsen. In de toekomst zijn er twee soorten pensioencontracten mogelijk: een nominaal en een reëel contract.

7

1 oktober 2013

12

Staatssecretaris Klijnsma laat de Tweede Kamer weten dat ze één nieuw pensioenmodel uit gaat werken in het nieuwe FTK. Dat moet de voordelen verbinden van het nominale en het reële model.

Tijdlijn pensioenakkoord

%

8 oktober 2013 De Eerste kamer is kritisch over de pensioenplannen. Het kabinet laat het niet op een stemming aankomen en haalt de wetsvoorstellen van tafel.

13

17 december 2013

Kabinet, D66, ChristenUnie en SGP bereiken een principeakkoord. Onder andere wordt het opbouwpercentage verlaagd naar 1,875 procent. Het kabinet had eerder een verlaging tot 1,75 willen doorvoeren.

38 | OMNI Q1’14

Kunduz-akkoord is streep door het eerdere pensioenakkoord. De AOW-leeftijd gaat in jaarlijkse stappen omhoog naar 67 jaar uiterlijk in 2024.

17 januari 2014

6

Klijnsma schrijft de Tweede Kamer dat het nieuwe FTK nog op zich zal laten wachten. Als het wetsvoorstel voor het zomerreces in de Tweede Kamer kan worden behandeld, acht zij inwerkingtreding van de nieuwe wetgeving op 1 januari 2015 nog steeds mogelijk.

19 september 2011

14

START

16 mei 2012

1 januari 2014 Wet verlaging maximumopbouw- en premiepercentages pensioen en maximering pensioengevend inkomen treedt in werking.

TIJDLIJN

15

16

Pensioenakkoord haalt meerderheid in FNV. FNV Bondgenoten en Abvakabo FNV stemmen tegen.

24 maart 2009

15 oktober 2009

4 juni 2010

10 juni 2011

Kabinet en sociale partners sluiten sociaal akkoord. De pensioenleeftijd gaat op termijn naar 67 jaar, tenzij de sociale partners vóór 1 oktober met een goed alternatief komen dat evenveel geld opbrengt.

Kabinet bereikt akkoord over verhoging van de AOW-leeftijd naar 67 jaar

Sociale partners zijn het in principe eens over een flexibele verhoging van de AOW- en pensioenleeftijd naar 66 jaar in het jaar 2020 en mogelijk naar 67 jaar in 2025.

Sociale partners en kabinet sluiten pensioenakkoord. De AOW-leeftijd gaat in twee stappen omhoog, naar 66 jaar in 2020 en 67 jaar in 2025.

1

2

3

5

4 OMNI Q1’14 | 39

Analyse

Deflatie

Deflatie

Analyse

Een delicate Europese ­balanceeract Komt dat zien! De Europese Centrale Bank – en daarmee de EU – schommelt vervaarlijk op het slappe koord tussen deflatie en nieuwe bubbels. de Bank helt nu sterk naar de deflatiekant. Weet de Bank haar evenwicht te hervinden? Of gaan we met een Japan-scenario de afgrond in? Tekst Gerhard Sluiter Beeld ANP

A

ls we het hebben over het gevaar van deflatie dan doemt eerst de vraag op hoe erg dat is. Wordt de verveelde toeschouwer straks misschien vergast op een touw een paar centimeter boven de grond? De meeste economen zijn het er toch wel over eens dat deflatie – een daling van algemeen prijsniveau – flink negatief kan doorwerken op de economie. Weliswaar stijgt bij een gelijkblijvend inkomen de koopkracht maar daar staan negatieve zaken tegenover. Consumenten stellen hun aankopen uit, want in de toekomst zullen die goedkoper zijn. Hetzelfde geldt voor bedrijven, die minder gaan investeren. Omzetten en winsten gaan dalen en uiteindelijk krimpt de werkgelegenheid en gaan ook de salarissen achteruit, waardoor consumenten nog minder gaan besteden. En voor je het weet komt de economie piepend en krakend tot stilstand. Voor landen met een flinke overheidsschuld komt daar nog bij dat die schuld in reële termen groeit. Japanse tuimeling Dat touw hangt dus wel degelijk in de nok van de circustent. En het gespannen toekijkend publiek is des te alerter omdat het al een land een flinke smak zag maken: ­Japan, dat maar liefst een jaar of vijftien heeft gekampt met deflatoire tendensen en nu verwoede pogingen doet

40 | OMNI Q1’14

OMNI Q1’14 | 41

Cartoon

Deflatie

weer op het touw te klimmen. Het opmerkelijke is dat deflatie pas een jaar of acht na de Japanse vastgoed- en aandelencrisis vat kreeg op het land. Het touw is lang en de EU moet niet te snel denken al aan de overkant te zijn. Met Japan ging het tot 1989 crescendo. Het land had te maken met forse economische groei en een groot overschot op de handelsbalans. De prijzen van aandelen en onroerend goed stegen zodanig dat zeepbellen ontstonden. De Japanse centrale bank greep in door de rente te verhogen. In 1989 barstte de aandelen ‘bubble’ en twee jaar later die van het vastgoed. Japanse bedrijven, met schulden beladen, durfden niet meer te investeren en te innoveren, en gingen helemaal voor kostenbesparing. De groei zakte in, de lonen daalden en Japan kwam in een deflatoire spiraal. De Bank of Japan voerde voorzichtig wat renteverlagingen door, die enig herstel leken te brengen, maar vanaf 1997 ging het, onder andere door de Azië-crisis, weer verder bergafwaarts. De regering besloot toen, geconfronteerd met een extreem hoog begrotingstekort, hard te bezuinigen. Met de bezuinigingen van bedrijven en particulieren die nog druk gaande waren, ging Japan opnieuw door het ijs. Jaren van stagnatie en deels van deflatie volgden. Vangnet Maar hoe reëel is het gevaar van deflatie voor de EU nou eigenlijk? Er zijn wel parallellen met de Japanse crisis: ook in de Verenigde Staten en Europa was sprake van overwaardering van de huizenmarkt, die vervolgens kopje onder ging. Net als in Japan werd en wordt in Europa flink bezuinigd door de overheden: die moeten immers hun begrotingstekorten weer onder de drie procent brengen. De Europese Centrale Bank heeft een inflatiedoelstelling geformuleerd van onder, maar dichtbij twee procent. Die twee procent, inderdaad, is een vangnet tegen deflatie. Maar dat net is een tikje versleten: voordat je het weet, val je er alsnog doorheen. Als we naar de cijfers kijken, zien we inderdaad een lijn die onrustbarend naar beneden loopt. Van eind 2011 tot eind 2013 daalt de inflatie van 2,7 procent, via 2,2 procent eind 2012 naar 0,9 procent. Hetzelfde beeld van maand tot maand in 2013: vanaf juli zien we een snelle daling van 1,6 naar 0,7 in oktober. Daarna stijgt het cijfer licht naar 0,9 in december, om begin 2014 weer licht te dalen. De ECB wankelt, maar valt nog niet. Evenwichtskunstenaars Ondertussen ziet het ademloos toekijkende publiek aan de andere kant net zo goed een gapende afgrond: nieuwe bubbels. Op het ogenblik lijkt het gevaar niet zo groot, maar op de lange termijn niet uitgesloten. De centrale banken van onder andere de Verenigde

42 | OMNI Q1’14

We zien een lijn die ­onrustbarend naar beneden loopt

Staten en de EU hebben om de economische crisis te bestrijden enorm veel geld in de economie gepompt. De rente ging omlaag naar bijna nul, banken werden met enorme hoeveelheden liquide middelen ondersteund en de geldpersen maakten overuren. Nu de economie weer wat opkrabbelt, zullen ooit de monetaire teugels geleidelijk weer aangehaald moeten worden. Maar in Europa is juist weer sprake van verruiming om deflatoire tendensen tegen te gaan. Te snel de teugels aanhalen betekent wellicht deflatie, te langzaam op de langere termijn nieuwe bubbels. Als dat geen evenwichtskunstenaars vraagt! Momenteel vrezen de meeste economen eerder deflatie dan nieuwe bubbels. Pas nog waarschuwde het IMF dat de risico’s op deflatie toenemen. De FED verstrakt haar monetair beleid omdat de economie van de Verenigde Staten steeds beter gaat draaien. Geld wordt vanuit de opkomende landen teruggesluisd naar de Verenigde Staten. Onduidelijk is nog hoe groot de economische schade zal zijn, in de eerste plaats voor de opkomende landen, maar mogelijk ook voor Europa. Vooralsnog lijkt het effect hier klein. Moeilijk balanceren Wat te doen om het evenwicht te bewaren? ECB-president Mario Draghi is bereid forse maatregelen te nemen om een Japan-scenario te voorkomen. De rente in de eurozone kan nog verder omlaag. Eventueel zelfs naar negatieve waarden. Banken moeten dan betalen om gelden te stallen bij de ECB. En verder kan de ECB de geldpersen laten draaien en bedrijfsen staatsleningen opkopen. Maar daarbij loopt de Bank tegen twee problemen aan. In de noordelijke EU-lidstaten is men bang dat door het opkopen van staatsschuld de rekening van de uit de hand gelopen begrotingen van de zuidelijke landen toch weer in het Noorden terechtkomt. Iets wat bijvoorbeeld Duitsland niet snel zal laten gebeuren. Dat zou bovendien het gevoel van urgentie in het Zuiden om iets te doen aan hun forse begrotingstekorten wel eens kunnen verminderen. Iets dergelijks geldt voor de banken. Vergeleken met de Verenigde Staten zijn die tot nu toe nog niet erg hard aangepakt, maar de bedoeling is toch om via strengere stresstesten te gaan doorpakken. Ook bij banken maakt ‘gemakkelijk geld’ de noodzaak om te hervormen kleiner. Gapend gat Lastig, lastig voor de ECB. Maar ja, dat is het lot van de koorddanser. Blijft hij overeind? Neeee! Ja toch, voorlopig wel… En de overkant lonkt: economisch herstel zou pas echt helpen deflatie tegen te gaan. Hoewel dat wel heel sterk moet zijn om de overcapaciteit, ontstaan is in de recessie van 2009, weg te werken. De koorddanser kijkt nog steeds angstig in dat ‘gapende gat’. |

Illustratie Ad Kolkman

Analyse

Colofon Nummer 1 | maart 2014 OMNI is het relatiemagazine van MN dat vier keer per jaar verschijnt. Uitgever MN, Prinses Beatrixlaan 15, 2595 AK Den Haag, Postbus 30025, 2500 GA Den Haag, tel. +31(0)70 316 01 60 Hoofdredactie: Hester IJgosse

­ indredactie Ruben Langenhuizen E Redactie Joost Bijlsma, Hans-Maarten Dagelet, Jacques van der Horst, Henk Jacobs, Patrick Janssen, Jeroen van Rooden, Gerhard Sluiter, Rutger Vahl, Natasja Verheij, André de Vos, Marjolein Zaal Concept & realisatie: Scripta Communicatie

Art directior Patk/Patrick Keeler ­Beeld Lars van den Brink, Linelle Deunk (cover), Jose Luis Garcia, Hollandse Hoogte, Patrick Keeler, Ad Kolkman Traffic Jacqueline Konermann Lithografie Grafimedia Amsterdam Drukwerk Kampert-Nauta

OMNI Q1’14 | 43

‘Legitimiteit op basis van output is niet meer genoeg’ Pieter de Gooijer, Permanent Vertegenwoordiger van Nederland bij de EU Pagina 8