Utrechtse historische binnenstad verdient A++! Maar hoe?

Utrechtse historische binnenstad verdient “A++” ! Maar hoe? De energieleverende monumentale binnenstad KIVI NIRIA congres 6 oktober 2010

Arno Harting Gemeente Utrecht, StadsOntwikkeling

Goedemiddag, De historische binnenstad van Utrecht is al zo’n 500 jaar een toekomstvaste vastgoedbelegging. Het oude centrum is de grote activapost van onze stad. Beleggers en ondernemers zien dit en steken hier graag hun geld in zodat hun investering goed rendeert. De laatste tijd hoor je veel over banken, begrippen zoals triple A en omvallen en vertrouwen. De oude binnenstad van Utrecht staat 500 jaar als een huis, rendeert prima en valt voorlopig niet om. Een dijk van een asset, daar kunt u op vertrouwen. Ik werk bij de gemeente Utrecht, Dienst StadsOntwikkeling., daar worden ruimtelijke initiatieven opgestart en begeleid.

1

“oude” binnenstad verdient “A++”

En als medewerker van de afdeling Milieu en Duurzaamheid wil ik u wat meer over de toekomst van onze “oude” binnenstad vertellen en u een vraag stellen. Het verhaal geeft eerste een beeld van die binnenstad, daarna ga ik wat dieper in op het duurzaamheidvraagstuk, in het bijzonder het energie- en klimaatvraagstuk, om te eindigen met de zoektocht naar partners en interessante gebouwen. En dan gaat het om de “oude” binnenstad zoals wij dat noemen. De bouwput rondom het centraal station, welke u misschien wel eens hebt mogen zien, maakt daar geen deel van uit: dat heet bij ons het Stationsgebied.

2

Waar kennen we Utrecht van?

Dit is Utrecht, de werfkelders langs haar grachten. En natuurlijk de ‘bierboot’. Deze bevoorraadt de horeca in de werfkelders. Scheelt veel vrachtauto bewegingen in de binnenstad. Dit jaar is tweede in de vaart genomen, volledig elektrisch, op groene stroom.

3

waar gaat het over ?

Behoud en versterken van

waarden.

• vasthouden waarden in bestemmingsplan • milieu-ambities • toenemend energiegebruik, energie-infra & knelpunt, kansen voor vernieuwing • gebied/netwerk, pand

In essentie gaat het verhaal over waarden. Om te beginnen de emotionele waarde: de liefde en trots voor onze binnenstad. Dit heeft alles te maken met de identiteit: de neerslag uit het verleden. Ons erfgoed vastgelegd in verhalen en gebouwen. Om goed om te gaan met je directe omgeving maar ook met een kwetsbare wereld. Daar gaat het vandaag vooral over. En als laatste de grote drijfveer van het profijt. Geïnvesteerd vermogen, rendement, meer-invertering en terugverdientijd. Het verhaal begint met de in het bestemmingsplan vastgelegde identiteit. Dan benoem ik de belangrijkste ambities voor toekomstvaste ontwikkeling. Vervolgens komt er een analyse van energieverbruik, gebouwbeheer, energieinfra en kosten. Waarden worden dan belangen. Belangen worden misschien mogelijkheden. Ten slotte benoem ik een aantal concrete deelgebieden en panden waarmee we aan de slag zijn en willen gaan.

4

discussienota binnenstad • plaatje

De afgelopen jaren is na een brede discussie de toekomstige ontwikkelrichting van de historische binnenstad afgesproken. Dit was nodig vanwege de groeiende bevolking in o.a.. Leidsche Rijn (onze Vinex-locatie) en in aansluiting op de plannen van het Stationsgebied. (aangeven op kaart noordwesthoek) Waar Hoog Catharijne naast het Centraal station ligt en de Singelstructuur nu nog onderbroken is door een 70-er jaren wegenstructuur. Hier komen in de periode 2012-2014 diverse publieke functies welke nu in de “oude” binnenstad zitten. (Stadskantoor, Muziekpaleis, Bibliotheek++ en een Megabioscoop). De oude binnenstad groeit uit z’n jasje en zal meer ruimte moeten bieden aan cultuur, horeca, toerisme, winkelen. Dat alles mét behoud van de huidige woonfunctie. Een intensivering van het gebruik is aan de orde, met name langs de gekleurde lijnen. Het nieuwe bestemmingsplan staat deze groei toe. En probeert tegelijkertijd ons unieke verkoopargument te behouden.

5

bestemmingsplan: architectuur- en/of bouwhistorische waarden

Soms lees je wel eens dat Utrecht zo’n groot relatief ongeschonden historisch beeld geeft. Dan wordt dit bedoeld. U kijkt nu naar de architectuur- en bouwhistorische waardenkaart zoals in het nieuwe bestemmingsplan is opgenomen. Deze gaat wat verder dan het beschermde stadsgezicht en de rijks- of gemeentelijke monumenten. Rood is waardevol. Er is destijds niet gebouwd met als doel zo’n laag mogelijk energieverbruik. Vanuit exploitatie, energiekosten, duurzaamheidambities staat het energieverbruik nu wel op de agenda. We hebben nog wat te doen. Maar hoe?

6

Bestemmingsplan: conserveren

• instandhouding bouwblokken, gevelwanden, rooilijnen. • geen nieuwe doorbraken grote winkels/horeca

Om het stadsgezicht te behouden wordt het samenvoegen van panden voor bijvoorbeeld grote winkels of horeca gereguleerd. Aan grote doorbraken en samenvoegingen van panden zal niet meer worden meegewerkt. Zo wordt hergebruik gewaarborgd en verspilling voorkomen.

7

bestemmingsplan: dakenlandschap

Het dakenlandschap willen we zoveel mogelijk behouden. Ontsierende klimaatinstallaties en zonnepanelen zijn hierop niet gewenst. Er zijn natuurlijk ook veel aanbouwen met platte daken. Hierop en misschien op gebouwen welke de laatste 40 jaar zijn gerealiseerd, liggen er wel mogelijkheden voor zonnepanelen. We gaan dit verder uitzoeken, of hier algemene criteria voor te verzinnen zijn .

8

ambitie: “schone” mobiliteit

De luchtkwaliteit is in het Utrechtse een heet hangijzer. Op langere termijn veranderen we naar meer en schoner openbaar vervoer, schonere auto’s (bijv. milieuzone vrachtvervoer) en het stimuleren van fietsgebruik door het bouwen van stallingen.

9

ambitie: klimaatbestendig • water en groen • herstel Catharijnesingel • relatie werven Oudegracht

• nog uit te werken……

Klimaatbestendig gaat over het omgaan met hoge waterstanden in en rondom de binnenstad én de afvoer van water uit de binnenstad. De aanwezigheid van en kansen voor natuur worden hier aan gekoppeld. Wat u nu ziet is een detail van een kaart uit 1570 van Jacob van Deventer, waarin onder meer het watersysteem goed te zien valt. Het lijkt me interessant eens te verkennen of verbinding gelegd worden met het wisselende waterpeil in de middeleeuwen en het ontstaan van de werven. In ieder geval is al eerder besloten (in het Stationsgebied) de oude singelstructuur te herstellen; daarmee wordt het hoofdwatersysteem weer zichtbaar gemaakt. Een investering van tientallen miljoenen Euro’s.

10

ambitie: CO2 neutraal in 2030

• Utrecht maakt Nieuwe Energie: •

zoekt en bindt partijen

•

op gemeenschappelijke doelen & verantwoordelijkheid

•

budget beschikbaar

•

uitstoot 1,6 miljoen ton

•

binnenstad ook haar bijdrage leveren

•

> 100.000 ton, pfffff !!! •

Besparen, efficiency

•

Samenwerken

•

Groene energie (inkoop)

Maar waar het in deze presentatie om draait: CO2. Of beter gezegd "Het verminderen van het verbruik van fossiele brandstoffen." Niet alleen ter beperking van de CO2-uitstoot, maar ook voor minder afhankelijkheid, geo-politieke spanningen en milieuvervuiling. Met het beleids- en werkprogramma Utrecht maakt Nieuwe Energie laat ons stadsbestuur duidelijke ambities zien. CO2-neutraal in 2030 De gemeente heeft de komende jaren extra middelen gereserveerd om die ambitie uit te rollen. Ook de binnenstad moet haar deel bijdragen. Maar hoe? De gemeente focust hierbij op het op de agenda zetten en houden van dit thema, het in beeld brengen van verschillende belangen en samenbrengen van partijen met gedeelde belangen. Kijkend naar de uitstoot van de gemeente als geheel, 1,65 miljoen ton en het feit dat de binnenstad 10% van de gemeente betekent, dan moet er 100.000 ton verminderd worden. Een hele opgaaf, zowel technisch als procesmatig.

11

hoe doen we dat dan •

gebiedsontwikkeling & netwerk

•

panden

•

straks concrete voorbeelden

•

nu eerst analyse: • toenemend energiegebruik • energie-infra & knelpunt • kansen voor vernieuwing • Van gebouw naar gebiedsniveau

Eerst op het niveau van gebiedsontwikkeling netwerken. Of aanhaken bij een sterk netwerk dat invloed kan uitoefenen op vastgoedontwikkeling. Pas in tweede instantie op plan- of pandniveau met eigenaren/gebruikers Dit heef alles te maken met de vele belangen en belanghebbenden en de onderliggende energie-infrastructuur die in onze binnenstad net even complexer ligt. Nu ons verhaal concreter gaat worden en we echt aan de slag gaan, worden waarden opeens belangen. En wordt het ook technischer.

12

De trend en ontwikkelingen -> stijgend energieverbruik • Centraal museum IR foto, uit rapportage GasUnie

Vanaf de Dom, op zo'n dikke honderd meter hoogte, observeren we welke trends en ontwikkelingen er zijn en welke belangen er in die monumentale binnenstad spelen binnen de driehoek monument, energie en financiën. Kenmerkend voor die monumenten is de stevige energierekening voor verwarming en in toenemende mate ook voor koeling door het groeiende belang van een prettig woon- en werkklimaat in het gebouw. En soms is koeling een verplicht onderdeel vanwege museale eisen, zoals bij het Centraal Museum. Infrarood fotografie kan duiden waar in monumenten de grote lekken zitten en wat een aanpak kan opleveren.

13

De trend en ontwikkelingen -> stijgend energieverbruik • verbruik beheren, beheersen, verminderen

Dus een stevige energierekening is de trend. Inherent aan het soort gebouw, maar het betekent voor de gebouweigenaar een toenemende druk op de exploitatiekosten van het gebouw. En de instandhouding van een monument is toch al een prijzig ‘genoegen’. Samen met kosten om te koelen is er een extra noodzaak om te zoeken naar nieuwe mogelijkheden.

14

De trend en ontwikkelingen -> stijgend aantal airco’s + hitte-eiland • Ook op monumenten rukken airco’s op. • Esthetisch ongewenst • Hitte wordt de stad ingeblazen, nog heter vandaag

’s Zomers is het in een hoogstedelijke omgeving enkele graden warmer dan buiten de stad. De grote hoeveelheid zonnestraling verwarmt de grote bouwmassa’s die ’s nachts ook niet meer voldoende afgekoeld. Daarbij wordt er steeds meer koeling gevraagd en die airco’s blazen nog meer warmte naar de buitenlucht. ……

15

De trend en ontwikkelingen -> stijgend aantal airco’s + hitte-eiland

…. De binnenstad wordt een hitte-eiland, nog eens versterkt door de klimaatverandering. Een zichzelf versterkend systeem. Nog warmer in de stad, nog meer vraag naar koeling, nog warmer in de stad, nog meer vraag. En zo verdere en verder, heter en heter. Voorts zijn al die airco’s en luchtbehandelinginstallaties aan gevels en op daken geen sieraad in de monumentale binnenstad. En steeds hogere kosten. Drie ongewenste ontwikkelingen die gekeerd moeten worden. Is het opslaan van die zomerwarmte zodat het in de winter gebruikt kan worden misschien een oplossing? Lange Termijn Energie Opslag, in de bodem of met Phase Change Materials.

16

De gebouweigenaar -> goed (bouwfysisch) gebouwbeheer • Kapconstructies

Monumenten hebben zo hun eigen ‘eigenaardigheden’. Bijzondere kapconstructies en forse bouwmassa zijn enkele zaken. Zowel bouwfysisch als bouwhistorische is na-isoleren een bijzondere uitdaging ….

17

De gebouweigenaar -> goed (bouwfysisch) gebouwbeheer • Bijzondere raamconstructies • Grote verdiepingshoogten

….. enkel glas, glas in lood, prachtige lichteffecten, grote hoogte, hoge bouwmassa, grote verdiepingshoogte …

18

De gebouweigenaar -> goed (bouwfysisch) gebouwbeheer • Bijzondere raamconstructies

…. stalen ramen, schuiframen, bijzondere raamconstructies …….. Monumenten hebben door hun bouwfysische aard vaak een grotere warmtevraag in de winter. En zomers is het ook al ‘speciaal’. Is dat thermisch aan te pakken? Soms moet je dat dus niet of maar in beperkte mate willen en doen. Dat betekent ….

19

De gebouweigenaar -> goed (bouwfysisch) gebouwbeheer • Bijzondere raamconstructies

…. in goed overleg met onze monumenten collega’s een optimale aanpak bedenken. In het belang van de instandhouding, zoals hier bij de nieuwe bibliotheek van de Universiteit in de binnenstad. Het is toch gelukt om dubbel glas te monteren waardoor het op het oog heel acceptabel is gebleven, met een lagere energierekening voor de Universiteit en hoger comfort voor de gebruikers.

20

De gebouweigenaar -> notie omtrent duurzaamheid versterken

Duurzaamheid is dus meer dan alleen maar een beetje PUR tussen een stalen draairaam spuiten. Die notie ontwikkelen is van belang. Stichtse Milieu federatie NMU, provincie en Universiteit Nyenrode hebben het project 'duurzame monumentenzorg' opgezet. Provincie (cultureel erfgoed), gemeente (sfeer in de stad en cultuur en duurzaamheid) zien het belang van monumenten en historische panden, waarbij 'in gebruik zijn' de beste waarborg is voor het behoud en instandhouding. Exploitatiekosten, met de energierekening als steeds hogere kostenpost, is een belangrijk item om het gebruik van deze gebouwen te versterken. Dat horen we bij grote gebouweigenaren in de binnenstad, de Universiteit, de hogescholen in het centrum, corporaties en kerkbesturen. De notie ontdekken, wat er speelt bij de vele belanghebbenden, welke kansen er liggen als je vanaf de Domtoren naar de stad kijkt en hoe alle belanghebbenden een rol kunnen spelen en garen kunnen spinnen om samen op te trekken is van belang. Het project van de NMU voorzag in een reeks van vier bijeenkomsten waar het ‘probleem’ energie besparen in historische panden vanuit verschillende gezichtspunten werd belicht. Ook de Federatie Grote monumentengemeenten heeft op haar jaarcongres vorig jaar aandacht aan dit onderwerp gegeven. Intussen is er onder leiding van de Universiteit Nyenrode een netwerk Duurzame Monumenten DuMo gestart met onder andere de belangrijke gemeenten en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.

21

Energie-infrastructuur Typisch Utrecht->stadsverwarming al 87 jaar

In de Utrechtse binnenstad ligt naast de gebruikelijk gas- en elektra-infrastructuur ook een dicht vertakt en al vele tientallen jaren bestaand stadsverwarmingsnet. Gelet op de start van warmtelevering in 1923 met het Catharijne ziekenhuis, is dat ook ‘monumentaal’ te noemen. Industrieel erfgoed, maar dan onder de grond. Zoals er in Utrecht heel veel erfgoed onder de grond ligt. CO2 vriendelijk, dus nog steeds een goede oplossing om de uitstoot van de stad omlaag te brengen. Echter weinig 'hip' en 'sexy'. Maar wel zo'n € 300 miljoen waard, dus dat wil je ook exploitabel houden. En het levert een CO2-uitstoot reductie van een kleine 100.000 ton. Bij vergroening van die warmte in de toekomst het dubbele, 13% van de beleidsambitie.

22

Energie-infrastructuur Utrecht -> stadsverwarming al 87 jaar Het warmtenet in de binnenstad

In de binnenstad ligt een uitgebreid warmtenet, naast gas en elektriciteit. Veel gebouwen hebben aansluiting op al deze drie vormen van energievoorziening. In de binnenstad zitten het elektriciteitnetwerk aan zijn maximale capaciteit bij piekvraag. Gas en warmte hebben nog wat 'ruimte'. Hoe kan je die capaciteiten in tijd en onderlinge samenhang uitnutten?

23

Energie-infrastructuur -> plus gas plus elektriciteit (plus LTEO?) vraagstuk of kans

• Synergie van diverse mogelijkheden • warmte –gas – elektriciteit • Lange Termijn Energie Opslag • warmte en koude bufferen tussen de seizoenen • Warmte/koude-opslag in de bodem • Phase Change Materials -> vast-vloeibaar overgang

• Centrale opwekking versus decentraal opwekking

Dan gaat het over de synergie tussen deze drie vormen van energievoorziening. En wat kan de vierde, Lange Termijn Energie Opslag (LTEO) daar voor rol bij spelen? Combinaties van warmtepomp met WKO of PCM om energie te bufferen voor een ander moment. Die combinatie kan als decentrale warmtebron een deel van de warmtevraag van een 'paar huizen verder' via het warmtenet op te lossen. Dat vermindert de pieklast van het warmtenet. Er is alleen een technisch probleem. Het warmtenet is hoge temperatuur 90°C en de combinatie warmtepomp/WKO of PCM zit op maximaal 50 °wil het nog economisch en ecologisch rendabel zijn. Kunnen nieuwe generatie warmtepompen in de nabije toekomst op economisch aantrekkelijke wijze WKO of PCM warmte met een temperatuur van zo'n 18ºC 'op-transformeren' naar stadsverwarmingwarmte met een temperatuur van 80ºC en daarmee een decentrale warmtebron worden? Moet er misschien een gasketel toegevoegd worden? Of zijn er mogelijkheden om de watertemperatuur in het warmtenet te verlagen zonder problemen bij huidige klanten? Leveranciers zien wel mogelijkheden. Maar een goede toekomststrategie en nadere onderzoek naar de technische, economische en ecologische mogelijkheden moet meer duidelijkheid verschaffen.

24

Energie-infrastructuur -> plus gas plus elektriciteit (plus LTEO?) vraagstuk of kans? • Foto peakshaving kromme

Is gas een mogelijkheid om de benodigde capaciteit van het E-net in te laten vullen door gebruik van gas als aandrijving van warmtepompen en daarmee een goede balans te vinden en te houden tussen de beschikbare net-capaciteiten van warmte, gas en elektriciteit? Door tussen gas, elektriciteit, warmte en warmtepomp/LTEO (WKO of PCM) te gaan optimaliseren kunnen piekvragen vermeden worden. De vraag wordt dan uitgevlakt. Alle vormen van energie in wisselwerking van en met elkaar gebruiken door de momenten van de dag en door de momenten van het jaar betekent dat alle mogelijkheden benut kunnen worden. Peakshaving. En er is meer.

25

Nieuwe mogelijkheden -> zonthermisch Zonthermisch energiesysteem (zonnecollector)

Belangrijk is de constatering dat vroeger, en nu nog wel, warmtelevering en een warmtevoorziening door zonnecollectoren gezien wordt als elkaars concurrenten. Beide systemen zijn behoorlijk milieuvriendelijk en daardoor worden zonnecollectoren vaak afgeraden als er stadsverwarming mogelijk is. Waarom het ene milieuvriendelijke systeem toepassen als er ook al een andere aanwezig is? Maar misschien is een zonnecollector wel een richting waarin we moeten denken. Van concurrent naar bondgenoot? Maar dan niet de bekende collector op het dak, maar ....

26

Nieuwe mogelijkheden ->>zonthermisch - >> zoveel daken?? allemaal te beschouwen als zonnecollectoren??

..... maar het dak al geheel, zelfs het gebouw als geheel. Zouden die daken en de gebouwen eronder niet allemaal te beschouwen zijn als heel grote zonnecollectoren? De warmte onder de daken benutten alsof het een heel grote collector is. Een beetje analoog aan de energieleverende tuinbouwkas. Je moet de collector groot bekijken. Gehele monumenten kan je zien als zonnecollector. Het hele gebouw vangt in de zomerperiode warmte in plus nog warmte door de interne warmtelast (verlichting, apparatuur en de mensen in het gebouw) en dat sla je op voor de winterperiode je buffert je voor de winter in PCM of in de grond (WKO).

27

Nieuwe mogelijkheden -> zonnewarmte & winterkoude + PCM • Zomer koeling -> PCM neemt warmte op door faseovergang of verlies van vocht. • Winter verwarming -> PCM geeft warmte af door faseovergang of opnemen van vocht

Een nieuwe vorm van milieuvriendelijke warmte en koude levering is PCM, materialen die door warmte opnemen of afstaan bij een fase-overgang of omdat vocht wordt onttrokken of toegevoegd, Phase Change Materials.

28

Nieuwe mogelijkheden -> zonnewarmte & winterkoude + WKO • Zomer koeling -> Warmte/Koude-Opslag • Winter verwarming -> Warmte/Koude-Opslag • Balans tussen warmte en koude! • Bij historische panden balans een probleem

Een andere vorm van milieuvriendelijke warmte en koude levering is Warmte/Koude-opslag in de bodem, WKO. Normaal is bij stadsverwarming het toepassen van WKO niet het uitgangspunt. Ook hier is het niet verstandig het ene milieuvriendelijke systeem toe te passen als er al een andere in de straat ligt. Dat is kapitaalvernietiging. Maar in de binnenstad gelden ook andere belangen en dat betekent een bijzondere insteek daar. En tijden veranderen ook door nieuwe technieken. WKO systemen zijn vooral van nut als er een aanzienlijke warmte EN koude vraag is in een bepaald gebied. Dan kan de warmte uit de zomerkoeling opgeslagen worden in de bodem voor de winterverwarming. Met een warmtepomp wordt de bodemwarmte van tussen de 10 en 20 graden opgewaardeerd tot bruikbare temperaturen voor ruimteverwarming of deels warmtapwaterbereiding. Een opkomende oplossing. Maar die warmte en koudehoeveelheden moeten over het jaar wel in balans zijn. Anders wordt de bodem elk jaar een beetje kouder of een beetje warmer. Dat mag niet, maar het is economisch ook niet aantrekkelijk. Ongelukkigerwijs blijkt bij oude/historische panden met kantoorachtige bestemmingen die balans zeer ver te zoeken te zijn. Alsnog is er een gasketel of aansluiting op warmtenet nodig. En dat is niet in het voordeel van WKO.

29

Nieuwe mogelijkheden -> WKO en sanering vervuild grondwater

En WKO kan voor een ander vraagstuk een oplossing bieden . De Utrechtse binnenstad is op veel plekken verontreinigd met in grondwater opgeloste stoffen als Per en Tri. De erfenis van vele jaren nijverheid in de binnenstad. ….

30

Nieuwe mogelijkheden -> vervuild grondwater • Bio-wasmachine, het heen en weer verpompen van de verontreiniging versnelt het reinigingsproces

…… warmte/koude-opslag als systeem om energie op te slaan tussen de seizoenen kan in sommige gevallen helpen die grondwaterverontreiniging versneld af te breken, de zogenaamde bio-wasmachine met WKO. Door de gehele binnenstad als één saneringslocatie te beschouwen geeft dat ook procedureel voordelen. De toenemende aandacht voor WKO in de binnenstad betekent wel een ondergrondse ordening van deze systemen en een gemeentelijke regie daarop. ‘Wie het eerst komt, het eerst maalt’ moet voorkomen worden, ieder heeft recht op een stukje van de WKO potentie onder de binnenstad. Aan deze ordening wordt intussen gewerkt. De nuttige combinatie van WKO en grondwatersanering is een extra plus om WKO toe te passen als dat kan concurreren met warmtelevering.

31

Vele belangen, vele belanghebbenden -> samenbrengen en versterken • Samenbrengen van belangen en belanghebbenden teneinde: • Instandhouding monumenten en bijzondere panden • Waarborgen en verduurzamen energievoorziening • Bestrijding hitte-eiland • Sanering vervuild grondwater • Verevening financiële baten en lasten

Er is dus een groeiende noodzaak om integraal en breed na te denken over het 'duurzaam in stand houden' van de monumentale binnenstad. De energievoorziening krijgt daar een prominente plaats in. Het heeft alles te maken met de toekomststrategie van warmte/gas/elektriciteit met als nieuwe mogelijkheid WKO in de Utrechtse binnenstad in combinatie met de bio-wasmachine en het hitte-eiland effect in de binnenstad te temperen. Er blijven wel een aantal technische vraagstukken liggen. Kan het bestaande hoogtemperatuur warmtenet toch gebruikt worden voor warmte-uitwisseling op buurtniveau. Zijn er in de historische panden mogelijkheden om de warmtebehoefte in de winter toch stevig te verminderen? Hoe naast de technische vraagstukken die er liggen, denk aan het temperatuursverschil tussen warmtepompgedreven warmtelevering en stadsverwarming, alle belangen en belanghebbenden bij elkaar brengen? Dat is de uitdaging. Inhoudelijk en procesmatig. Maar naast de technische en procesmatige uitdaging zal ook duidelijk zijn dat er ook financiële belangen spelen. De opbrengst of meerwaarde bij de ene technische oplossing ligt soms ook geheel of gedeeltelijk bij een ander probleem en belanghebbende. Is men bereid om bij te dragen aan de kosten of inspanning van de oplossing voor een ander probleem? Hoe dit allemaal te regelen?

32

Vele technische vragen • Warmtenet voor uitwisseling warmtevraag op buurtniveau? • Warmtepompen met een (zeer) hoog temp. regiem? • Hoe de warmte-koude vraag in historische gebouwen in balans te krijgen? • Kan PCM’s al een rol van betekenis spelen? • En nog niet gesproken over het elektriciteitsverbruik? • Zonnepanelen die goed te combineren zijn in monumenten? • Er komen vast nog wel nieuwe vragen op?

Er blijven wel een aantal technische vraagstukken liggen. Kan het bestaande hoogtemperatuur warmtenet toch gebruikt worden voor warmte-uitwisseling op buurtniveau? Is de combinatie warmtepomp-WKO al geschikt voor hoge temperatuurregiems teneinde gekoppeld te kunnen worden aan het hoge temperatuur warmtenet? Zijn er in de historische panden mogelijkheden om de warmtebehoefte in de winter toch stevig te verminderen teneinde de warmte-koude balans te verbeteren? Kunnen PCM materialen een rol spelen? Er is alleen nog maar gesproken over de warmtevraag. In kantoorachtige bestemmingen is het elektriciteitsverbruik ook aanzienlijk. Hoe kan dat met zonnepanelen duurzaam opgelost worden?

33

Opschalen naar gebiedsniveau • Nu wordt vooral op gebouwniveau gekeken • Naar buurt of gebied als totaal • Uitwisseling energievraag-~aanbod • Meerdere thema’s aanpakken • Meerdere belanghebbenden • Moeilijker?

Zijn we nu vooral op gebouwniveau de CO2-uitstoot aan het terugdringen, als we op buurt of gebiedsniveau kijken, dan zijn er misschien meer mogelijkheden. Uitwisseling van de warmte en krachtvraag over de dag en over de seizoenen geeft misschien mogelijkheden. Zowel smart grids voor elektriciteit als voor warmte? Daarmee wordt het natuurlijk wel complexer door de grotere hoeveelheid belanghebbenden.

34

Of toch duurzaam centrale opwekking • Kan het eigenlijk wel om een energie-neutrale binnenstad te realiseren? • Of ligt voor de historische binnenstad de oplossing aan de duurzame opwekkingskant? • Vergroening van de stadsverwarming? • Groene stroom inkopen uit de windparken rondom de stad? • Denkt u mee??

Of moeten we accepteren dat het in de historische binnenstad eigenlijk onmogelijk is om die CO2 of energie-neutraal te maken? Laat staan 'energieleverend? Moeten we de oplossing toch maar elders zoeken? Een bio-massa centrale die groene warmte levert. Grote windparken rondom de stad. Historisch gezien is dat de gebruikelijke oplossing. Werd de turf, nodig voor de verwarming, niet opgebaggerd in de Loosdrechtse plassen? Werden de bomen op de Utrechtse Heuvelrug niet verstookt in de open haard? Echter, dat zou te gemakkelijk zijn. Andere vraagstukken zoals grondwatervervuiling, hitte-eiland en energielastenverlaging vragen toch om de oplossing eerst in de binnenstad te zoeken. Denkt u mee over deze technische vragen?

35

concrete aanpak gemeente • gebiedsontwikkeling & netwerk • herontwikkeling individuele panden • Utrecht maakt Nieuwe Energie •

zoekt en bindt partijen

•

op gemeenschappelijke doelen & verantwoordelijkheid

• soms discussie sloop/nieuwbouw

Naast die technische vraagstukken is het natuurlijk een uitdaging om alle belanghebbenden te overtuigen dat ook hun belangen er bij gebaat zijn. Bij elkaar brengen van partijen, dat proces op gang brengen, is een paralleltraject. De komende jaren komen veel gebouwen in aanmerking voor functiewijziging en herontwikkeling. We lopen er een aantal langs. Zoals eerder verteld liften we mee met gebiedsontwikkelingen of bestaande netwerken. Daarbij proberen we aandacht voor dit thema te entameren en parallel lopende belangen te zoeken, en vervolgstappen af te spreken. Verder komt regelmatig de herontwikkeling van een enkel pand aan de orde. Soms gaat het , al het geen monument betreft, over sloop/nieuwbouw. Vaker over een monument. Ook dan proberen we onze invloed te doen gelden en zoeken steeds nauwere samenwerking met de collega’s van monumenten hierin om richting ontwikkelaar eenduidig op te treden.

36

Al projecten voltooid of gaande • Restaurant Karel V

37

Al projecten voltooid of gaande • Paushuize

38

Al projecten voltooid of gaande • Driftcluster Universiteit Utrecht

39

Aanpak: gebied & netwerk • Janskerkhof • Domplein • De Neude

Van gebouw naar gebied. Rondom drie pleinen in de oude stad zijn er nu of op langere termijn gebiedsontwikkelingen welke kansen kunnen bieden. Ik wijs ze aan op de kaart. Het Janskerkhof: een plein met daaraan gelegen de Universiteit; voornamelijk studenten. Het Domplein: met daarop Domkerk en Dom: veel toeristen en regelmatig hoogwaardigheidbekleders. De Neude direct bij het kernwinkelgebied met hieraan veel horeca: ons grootste stadsterras.

40

gebied & netwerk: Janskerkhof e.o.

• Concentratie Universiteit • Hogeschool v.d. Kunsten • Janskerk • Horeca

Het meest concreet op dit moment is de herontwikkeling rondom het Janskerkhof. Een plein met sinds jaar en dag als belangrijkste functies autoparkeren en zaterdagse bloemenmarkt. De Universiteit heeft enkele jaren terug besloten in de binnenstad te blijven met de twee faculteiten Rechten en Letteren. De andere faculteiten zijn in de afgelopen decennia verhuisd naar de Uithof.. Voor de binnenstadsfaculteiten is de universiteit op zoek naar een kosteneffectievere huisvesting. Nu versnipperd over de binnenstad is zij bezig haar huisvesting te concentreren rondom het Janskerkhof. Zij gaat zo’n 50 miljoen Euro in de binnenstad investeren. Ook de horeca aan het Janskerkhof heeft toekomstplannen om zich in kwaliteit te onderscheiden van de overige horeca. Verder is de Hogeschool van de Kunsten gevestigd in twee panden aan het Janskerkhof en is nu aan het overwegen of ze hier blijft. Midden op plein staat de Janskerk als eigendom van de Protestantse Gemeente Utrecht en wordt nu vooral door de universiteit gebruikt. Partners genoeg, maar hoe staat het met de techniek?

41

gebied & netwerk: Janskerkhof e.o. • Aanhaken bij Ontwikkelingsvisie

• Benaderen “omwonenden” / eigenaren

De grootste speler rond het Janskerkhof is de Universiteit Utrecht (blauw, ca 50.000 m2), De gemeente is begin verleden jaar gestart met het opstellen van een Ontwikkelvisie Janskerkhof e.o. Hierop zijn we aangehaakt, hebben deelgenomen aan de discussie-avonden en contact gezocht met de investerende partijen. We hebben in vervolggesprekken onze ambities m.b.t. “Nieuwe Energie” uitgelegd en verkend wanneer installaties zijn afgeschreven, en groot onderhoud of andere investeringen zijn voorzien. Kunnen de gebouwen van de UU iets betekenen bij het vergroenen van deze buurt? De Universiteit heeft een haalbaarheidsonderzoek naar warmte koude opslag in de bodem gedaan in combinatie met een studie naar de warmte-koude vraag van de gebouwen. Door de geringe koudevraag ten opzichte van de warmtevraag bleek er geen sluitende begroting te krijgen. De UU blijft op het warmtenet aangesloten. Daarmee is een mogelijkheid om koelwarmte nuttig in te zetten in de buurt toch niet mogelijk gebleken.

42

gebied en netwerk: Domplein/Castellum Aanhaken op plannen Vrede van Utrecht 2013

Een tweede is het Domplein e.o. Het oudste stukje Utrecht, of zoals een gewaardeerd collega zegt: “de ziel van de stad”. Op het kaartje ziet u de grenzen van het Romeins Castellum, waarbinnen de Dom en Domkerk. Ons aangrijpingspunt is de stichting Domplein 2013 Een stichting die partijen probeert te enthousiasmeren voor het op de kaart zetten van het Domplein en het hieronder gelegen Castellum. Met als ultieme doelstelling dat het Domplein uitgroeit tot een gastvrij internationaal forum voor kennis, cultuur en religie. Een belangrijke tussenstap hierbij is viering van de Vrede van Utrecht in 2013. In enkele gesprekken met deze stichting zijn de ambities voor “Nieuwe Energie” toegelicht en kan de stichting haar eigen plannen hier op afstemmen. We delen de ambitie voor een CO2-neutraal Castellum.

43

gebied & netwerk: Domplein/castellum • Dom • Domkerk • Academiegebouw Universiteit • Centrum van de Kunsten • Horeca

Er liggen er nogal wat boegbeelden in dit gebied zoals Dom, Domkerk en Academiegebouw van de Universiteit. Ook deze krijgen onze aandacht. De Dom als toeristenhoogtepunt wil zuinig energieverbruik uitstralen: er is LEDverlichting. En een (nu) electrische vloerverwarming in de Michaelskapel gaat worden vervangen, is nu in discussie. De Domkerk is voor energiebesparing niet eenvoudig. We proberen een link te leggen tussen Domkerk en de techneuten van de Hogeschool van Utrecht om hier eens wat diepgaander over na te denken. De Universiteit wil ook het Academiegebouw effectiever en efficiënter gebruiken: we hebben ze de suggestie meegegeven dan ook de energiebalans eens opnieuw te bezien. Tot slot is er het Utrechts Centrum voor de kunsten. De Utrechtse muziek en dansschool met daarbij een ruimte waar veel maatschappelijke discussies worden gevoerd. Mogelijk verhuist deze naar de nieuwe bibliotheek welke in het Stationsgebied komt. En dan komt dit pand vrij voor een bovenstedelijke publieksfunctie. Hierover wordt nu door de politiek nagedacht. En wij maken ons sterk alle belanghebbenden (zoals bijv. onze grootse woningbouwcorporatie Mitros) om toekomstwaarde in hun plannen op te laten nemen.

44

gebied en netwerk: De Neude, postkantoor

Ook aan de Neude zullen twee bepalende panden worden herontwikkeld. Het postkantoor is gekocht door ASR die hier winkels en een hotel in wil ontwikkelen. Dat gaat omstreeks 2015 gebeuren. Uit de eerste contacten met hotel en ASR kwam naar voren dat zij zich nu nog niet op het thema Nieuwe Energie willen profileren.

45

gebied en netwerk: De Neude,Neudeflat • 2013/2014 vrij

•

• te Koop? waarde? • sloop/nieuwbouw?

• opschalen naar netwerk? • met horeca ?

Als we als gemeente in 2013 naar het nieuwe Stadskantoor in het Stationsgebied gaan verhuizen zal de Neudeflat vrijkomen. Ontworpen door architect Maaskant wordt het gebouw bewonderd of verguisd. Op zekere termijn zal een discussie ontstaan over deze flat. Misschien moet e.e.a. samen met de herontwikkeling van het Postkantoor worden bezien. En met de aan het plein aanwezig horeca.

46

herontwikkeling pand: Boekhoven Bosch • ca 4000 m2, 1939 • sloop/nieuwbouw: “monumenten” én “milieu” • overleg Mitros en architect • behoud gevel • behoud casco • vloerverwarming ?

In de jaren zeventig van de vorige eeuw is deze drukkerij omgezet in woningen. De sociale huurwoningen voldoen niet meer aan de huidige eisen en een herbezinning kwam voor de coöperatie aan de orde. N.a.v. van diverse sloop/nieuwbouw projecten hebben vakspecialisten vanuit monumenten en milieu meerdere malen samen gebrainstormd over de belangrijkste criteria. Voor monumenten is dit de monumentale waarde en uniciteit hiervan met als belangrijkste onderdelen de gevel en het trappenhuis Voor milieu is het hergebruik van het casco een belangrijk streven. Eerst wilde woningcoöperatie sloop/nieuwbouw, daarna bleef de gevel intact, en nu gevel en casco. De huidige architect denkt al over lage temperatuur vloerverwarming. Hetgeen de weg naar aansluiting op een warmtepomp én stadverwarming mogelijk maakt. Dan wordt het pand flexibel in z’n schone energie opties.

47

herontwikkeling pand: Tivoli • welk nieuw gebruik?

•

• cultuur-historische en monumentale waarde • DuMo-advies ?

• positie afd. vastgoed • maatschappelijk/ (wijk)politiek

Als Tivoli, onze poptempel, verhuist naar het nieuw te bouwen Muziekpaleis in het Stationsgebied komt dit voormalig klooster vrij voor een nieuwe functie. In de binnenstad is al een discussie gaande over het mogelijke nieuwe gebruik. De gemeente heeft een onderzoek naar de cultuurhistorische waarde van dit pand gedaan. We hebben ook afgesproken op enig moment de energetische toekomstwaarde hierin terug te laten komen. Hierbij zijn we weer wel afhankelijk van de collega’s van vastgoed en de maatschappelijk/politieke wens voor de nieuwe functie.

48

Stadhuis en stadschouwburg CO2-heroverweging: epa-adviezen • Stadhuis

• Stadschouwburg

• Afweging: • imago als publieke functie • monumentale waarde • voorbeeldrol gemeente energiebesparing • investerings- en gebruikskosten.

Als gemeentelijke panden zijn het Stadhuis en de Stadsschouwburg inmiddels doorgelicht door een extern energie-adviesbureau. U ziet hier een plaatje van onze mooie Stadsschouwburg van Dudok (1937). Er moet een afweging gemaakt worden tussen energiebesparing, investeringsen gebruikskosten, monumentale waarde, en de voorbeeldrol die de gemeente wil nemen. De eerste EPA-adviezen leverden te weinig informatie op voor een goede keuze voor energiemaatregelen. Bij dergelijke panden blijft maatwerk heel belangrijk.

49

Onderzoeken en het onderwijs • Maatwerk • Integrale kijk op de problematiek • Binnenstad als afstudeeronderwerp • Nuttig voor de eigenaar • Op weg naar A++

Het woord maatwerk is al gevallen. Zowel op gebiedsniveau als gebouwniveau vergt het maatwerk om oplossingen te vinden. En een integrale kijk op de zaak. Daarom is de binnenstad voor het studenten ook een interessant gebied. Niet alleen om uit te gaan, maar ook om op de binnenstad ‘af te studeren’. Opleidingen met een bouwkundige en een installatie/energietechnische inslag kunnen prima aan hun trekken komen. Overgoten met een bouwhistorisch toefje. Daarom is de samenwerking tussen HU en gemeente zo boeiend. Gebied en gebouwen worden onderzocht, voorstellen worden gemaakt, ideeën gelanceerd. De feitelijke gebruikers kunnen er hun voordeel mee doen in de echte wereld van economie en ecologie . Op weg naar een A++ voor de binnenstad.

50

Met als resultaat: Utrecht CO2 neutraal!

Niets doen

1.600 1.400

Autonoom

1.200

Kyoto

EU

x 1.000 ton CO2

1.000

NL

800 600 400

2030

2028

2026

2024

2022

2020

2018

2016

2014

2012

2010

2008

2006

2004

2000

2002

1998

1996

1994

1992

0

1990

200

tijd 04/10 /2010

Uiteindelijk moet het leiden tot een Utrecht dat CO2-neutraal is in 2030. En met die uitdaging in de binnenstad is kennis te vergaren en geld te verdienen.

51

De vraag aan de zaal … Hoe kan in een historische binnenstad de technieken stadsverwarming (hoge temp.), zonne-energie, koeling, hitte-eilandeffect, warmtepompen, WKO in de bodem, sanering grondwater, bestaande E en G infrastructuur, peakshaving elkaar helpen en versterken om te komen tot een duurzame en toekomstbestendig energievoorziening? Uw ideeën? Mail ze naar [email protected]

Hoe kan in een historische binnenstad de technieken stadsverwarming (hoge temp.), zonne-energie, koeling, hitte-eilandeffect, warmtepompen, WKO in de bodem,sanering grondwater, bestaande E en G infrastructuur, peakshaving elkaar helpen en versterken om te komen tot een duurzame en toekomstbestendige energievoorziening? Een uitdaging voor alle partijen. Ik ben benieuwd naar uw idee. Mail uw idee naar [email protected]

52