Studieverslag:
Uitleg van de Oud Testamentische Schriftprofeten in het licht van Gods heilsgeschiedenis met Israël en de gemeente
afvoeren van de menora uit Jeruzalem door keizer Titus in het jaar 70
“En wij achten het profetische woord (daarom) des te vaster, en gij doet wèl, er acht op te geven als op een lamp, die schijnt in een duistere plaats, totdat de dag aanbreekt,” 2 Petrus 1:19
Door : J.A. Schippers periode : 1 januari tot 13 februari 2014 plaats : Katwijk aan Zee 1
Opgedragen aan mijn lieve vrouw en trouwe partner Franneke
2
Inhoudsopgave ……………………………………………….……………………………………………………………………………….………………………………..…………..……. 3 Afkortingen en woordverklaringen …………………………................................................................................................................. 5 Woord vooraf en Werkwijze………………………………………………………………………………………………………….………………………..……………….… 6 Korte Samenvatting ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..…………..……. 7 Deel I Zoektocht naar een theologie van het OT 1.1 Korte exposé van de geschiedenis van de OT theologiewetenschap ……………………………….……….…………… 9 1.1.1 Evaluatie en keuzebepaling …………………………………………………………………………………………………………………………….….…….…… 10 1.2 De canonieke benaderingen voor een OT theologie …………….……..……………………………………………….……..….…….. 10 1.2.1 Het Tora model …..…………………………………………………………………………………………………………………………………………….…….…..….…. 12 1.2.2 Het ballingschap/terugkeermodel ……………….................................................................................................................. 13 1.3 Thematische categorieën met systematische paradigma ………………………..……………………………….…………….…… 13 1.3.1 De belofte en vervulling als centraal thema OT ………………………………………………………………………………………………… 14 1.3.2 De eredienst van God en het wonen van Jahwe te midden van Israël ………………………………………………… 14 A. Jeremia met Hosea, Joël en Amos ………………………………………………………………………………………………….…………………… B. Ezechiël …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….…………..…… C. Jesaja met daar omheen Micha en Sefanja …………………………………………………………..…………...…….….………………… D. Haggai, Zacharia, Maleachi……………………………………………………………………………………………………………….…….…….……..……
15 15 16 16
1.3.3 Beoordeling van het paradigma van Van Staalduinen ……………………………………………………………………….……………. 17 1.4 Literaire benadering van het OT ………………………………………………………………………………………………………………. …….……..…… 18
Deel II Het wezen der profeten/profetie in Israël 2.1 2.1.1 2.1.2 2.1.3 2.1.4 2.1.5. 2.1.6 2.1.7 2.1.8 2.1.9
Inleiding ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….………..……………… Ontstaansgeschiedenis van de Israëlische profetie ………………………………………….………………….……….………….…… Profetie in de tiende en negende eeuw voor Christus ………………………………………………………...…....………………… Profetie in de achtste en zevende eeuw voor Christus ……………………………………………………..…....…………………… Profetie in de zesde en vijfde eeuw …………………………………………………………………………………………….…..…..……………… Aard en wezen van de profetie in het OT …………………………………………………………………………………….…..……….………… Verscheidene categorieën profetische vormen en uitdrukkingen ……………………………………..…………………… Valse profetie …………………………………………………………………………………………………………………………………………………..……..…………… De methode van uitleg van Bijbelse profetieën …………………………………………………………………..………….………………… De betekenis van de profeten voor het belijden van het volk Israël ………………………………………….…………
19 19 19 19 20 20 21 22 24 25
Deel III De stem van de late Schriftprofeten 3.1 Inleiding ………………………………………………………………………………………………………………………………………...……………….….…….…………… 27 3.1.1 Jeremia: moedige profeet van de hoop …………………………………………………………………….……………..….…..……..……….… 27 3.1.2 Zijn roeping …………………………………………………………………………………………………………………………………………………….…...….………... 27 3.1.3 Zijn karakter ……………………………………………………………………………………………………………………………………………….……....………….… 28 3.1.4 Zijn boodschap in de context van de (profane) geschiedenis …………………..………………………..….….…….…...…… 29 3.1.5 Het boek Jeremia …………………….…………………………………………………………………………………………………………………...….……….…… 29 3.1.6 De bespreking van het boek Jeremia ……………………………………………………………………………….……………….…………….…… 29 3.1.7 De theologische bijdrage van Jeremia (en Amos, Hosea en Joël) voor Israël en de volkeren ….…. 32 3.2 3.2.1 3.2.2 3.2.3 3.2.4 3.2.5 3.2.6 3.2.7 3.3. 3.3.1 3.3.2
Inleiding Ezechiël………..……………………………………………………………………………………………………….……….…….……..…………….…..… Ezechiël: Omwille van Gods heilige naam …………………………………………………………………………….…….………………...…… Zijn roeping …………………………………………………………………………………………………………………………….…………….…….…………….……..… Zijn karakter ……………………………………………………………………………………………………………………………....………..…….…………….……….. Zijn boodschap in de context van de (profane) geschiedenis ……………..………..………………..….….………….………. De boodschap van Ezechiël …………………………………………………………………………………………………………….…….………….……..… De bespreking van het boek Ezechiël ……………………………………………………………………..………………….….….……….………… De theologische bijdrage van Ezechiël …………………………………………………………………………..………….……....…….………… Inleiding Jesaja…………………………………………..…………………………………………………………………………....……..….…….….…….….……….. Jesaja (in verbinding met Micha en Sefanja) …………………………………………………….………….……..….……..………….……. Zijn roeping ……………………………………………………………………………………………………………………………....……..…………......….….………..
34 34 34 34 36 36 37 43 45 45 45 3
3.3.3 3.3.4 3.3.5 3.3.6 3.3.7
Zijn karakter ……………………………………………………………………………………………………………………………....………..…….……….….……….. 46 Zijn boodschap in de context van de (profane) geschiedenis ………………………….…….….….……….……………. 46 De boodschap van het boek Jesaja …………………………………………………….………………………………….…….……….…………… 47 De bespreking van het boek Jesaja …………………………………………………….…………………………………….…….……….…….…… 47 De theologische bijdrage van Jesaja (in verbinding met Micha en Sefanja) ………….……….…….…………… 52
3.4 3.4.1 3.4.2 3.4.3 3.4.4 3.4.5 3.4.6 3.5
De profeten Haggaï, Zacharia en Maleachi Inleiding ……………………………………………………………………………………………………………………………....……….……….………….……..….. Hun roeping ……………………………………………………………………………………………………………………………....……….……..….....……..…….. Hun karakter ……………………………………………………………………………………………………………………………....……….…..……......….…….. Hun boodschap in de context van de (profane) geschiedenis …………………..………………...…..…..….…..…..…… De bespreking van de boeken Haggaï, Zacharia en Maleachi …………………..………………...………..….……..…… De theologische bijdrage van de profeten Haggaï, Zacharia en Maleachi …………....……..………….……… Bijdrage van de late Schiftprofeten voor de theologie van het OT …………..…………..…….……........……..……
55 56 56 56 57 58 60
Deel IV De continuïteit van het OT en NT 4.1 Inleiding continuïteit van het OT en NT …………………………………………………….……..……….………………..……..….…………… 4.1.1 Christus Jezus, vervulling van de Messiaanse profetieën …………………..………….……………..….……........…..…… 4.1.2 De eredienst en het wonen van God te midden van Israël …………………………….……..…………………...……..…… 4.1.3 De landbelofte - het land Kanaän …………………………………………………….…………………………….……………………….….………… 4.2 Conclusie Deel IV …………………………………………………….………………………………………………………………….…………………….….…..………
62 61 64 65 65
Deel V Gods heilsplan met Israël in relatie tot de gemeente, de gelovigen uit de heidenen 5.1.1 Romeinen 9 ……………………………………………………………………………………………………………………………....……….…………….……...….….. 5.1.2 Romeinen 10 ……………………………………………………………………………………………………………………………....………………….…….…….….. 5.1.3 Romeinen 11 ……………………………………………………………………………………………………………………………....………….……….…………….. 5.1.4 De Openbaring van Jezus Christus …………………………………………………….………………………………………...……..……...……… 5.1.6 Onze houding ten aanzien van het volk Israël …………………………………………………….……………… …...……...…….………
67 67 68 69 69
Deel VI Praktische toepassing: plaats en betekenis van de gave van profetie in de NT gemeente 6.1 Inleiding ………………………………………………………………………………....……….………………………………………………….….…….…..……..……….….. 72 6.1.1 Aard en wezen van de Geestesgaven …………………………………………………………………………….…….…..………..……..………… 73 6.1.2 Tongentaal en profeteren in de context van de gemeente te Korinthe……..……….….……..….……........…..… 74 6.2 De gave van profetie in de gemeente van Jezus Christus …………………..……………………….…...….…....…….….....… 75 6.2.1 Hoe om te gaan met de gave van profetie in de gemeente…………………..…………………….…...………..………….…. 77 6.2.2 Praktische toepassingen van de gave van profetie …………………..…………………………………….…….…..…………..……... 78 Bijlagen 1. Index Biblia Hebraica Stuttgartensia…………………………………………………….…..…………………………………….………..………...….…… 82 2. OT Bijbelboekvolgorde uit het traktaat van Baba Batra uit de Talmoed ….……….………….…….…..………...…… 83 3. Bijlage poëtische teksten bij de profeten ……………………………….………………….…………………………………….....….………...…… 84 4. Overzicht perioden van de OT profeten …………………………………………………….…………………………………..…...….………...…… 85 5 Schriftprofeten in de historische context van de 8e, 7e en 6e eeuw voor Christus ……….……....…..………… 86 6. Chronologisch overzicht profetieën van Jeremia tijdens de koningen van 627-586 v. Chr. ………….…. 87 7. Ezechiël 37 uit de NBG ‘51 …………………………………………………….……………………………………….……………………….…….…………...… 88 8. Werkvertaling Ezechiël 28: 1-19 …………………………………………………….…………………………………………..………….……....…..…... 89 9. Illustraties van de Tempelherbouw bij Ezechiël …………………………………………….…………………………………..…...….……... 90 10 Landverdeling volgens Ezechiël …………………………………………………….……………………………………………………….………....………… 91 11 Overzicht koningen van Juda en profeten …………………………………………………….…………………………..……….……....……. ... 92 12 Jes. 52:13-53:12 in de HSV vertaling volgens een chiliastische* structuur ……..…………….……….......….…..... 93 13a De gedateerde profetieën van het boek Ezechiël …………………………………………………….………………….…….…………… 94 13b De profetieën van Haggaï, Zacharia en Maleachi 539-460 voor Christus …………………………..…….……. …... 94 14 Overzicht van de gaven van de Geest in de Schrift …………………………………………………….……………………....….…………. 95 15 Grot 4 Qumram en een fragment van de Jesaja rol (150 voor Christus) …………………….….…..........…..……..… 96 Lijst geraadpleegde werken ………………………………………………..………………………………………………………….…...…..……….………..….……… 97 4
Afkortingen en woordverklaringen
* een sterretje wanneer de eerste keer het woord gebruik wordt
Apocalyps ad quem Baba Batra Ballingschap BSOT v.Chr. Biblia Hebraica Stuttgartensia canon chiliastische tekstvorm codex corpus Nebiïm of corpus profeticum cultus DAT Decaloog EL eschatologie exegese H. Hillel en Schammai inclusio Jahwe kavod Ketubiem kerygma Masoreten monotheïsme Nebiïm NBG NBV NT OT par. paradigma pars pro toto Pentateuch pre-exilische tijd premisse post-exilische tijd sjechinah scholastiek SBOT Septuagint Schriftprofeten v. Chr. Talmoed ThOT TOTT Tora vb vv Qumram
slot en ontknoping van de wereld; periode voor Christus wederkomst ‘tot hier’; betekent dat het geschrift niet ouder kan zijn dan dit feit traktaat uit de Talmoed, 4e Deel, traktaat 14b deportatie van een volk naar een ver land Bijbelverklaring Studiebijbel Oude Testament voor onze jaartelling vanaf Christus De standaard Hebreeuwse tekst met tekstkritisch apparaat de complete lijst en volgorde van de erkende Bijbelboeken veel voorkomende Hebreeuwse stijlvorm: gekruisd; A en B, B’ en A’ oude boekvorm met bladzijde, de opvolger van de boekrol alle Oud Testamentische profetenboeken, de profetencanon (bijl. 2) de Joodse ere- en offerdienst in de tempel van het OT Das Alte Testament (van Rentdorf) de tien geboden van de wet uit Exodus 20 God, verkorte naam van Elohim (=God) het onderwijs over de toekomst en eindtijd Bijbelverklaring , uitleg vanuit de (grond)tekst van de Bijbel Hoofdstuk de twee meest toonaangevende Joodse theologen t.t.v. Jezus Een tekstgedeelte dat ingesloten zit tussen twee andere tekststukken Hebreeuws naam van HERE, gebaseerd op het tetragram JHWH heerlijkheid van de Here De geschriften volgens het Joodse Oude Testament uiterste minimum van geloofsgeschiedenis Joodse Bijbeloverschrijvers (zeer nauwkeurig) vd. Hebreeuwse tekst het geloof in één God in tegenstelling tot polytheïsme (meer goden) de profeten van het Oude Joodse testament Nederlands Bijbel Genootschap Vertaling 1951 Nieuwe Bijbel Vertaling 2005 Het Nieuwe Testament Het Oude Testament paragraaf een ordening van thema’s in een systeem, een denkmodel deel van het geheel dat als deel het geheel representeert De eerst vijf Bijbelboeken van Mozes de periode voor de ballingschap na 586 voor Christus vooringenomen standpunten en aannames de periode ná de ballingschap na de terugkeer in 539 voor Christus heilige plek van God boven de vleugels van de cherubim boven de ark op het Latijn gebaseerde tekstuitleg afkomstig van de kerkvaders Studie Bijbel van het Oude Testament (Paul, Bette, van den Brink) Griekse vertaling van het Oude Testament geschreven rond 200 v. Chr. profeten uit de 8e tot de 5e eeuw met een Bijbelboek op hun naam jaren voor het begin van onze jaartelling Joods geschriften met veel uitleggingen van het Oude Testament Theologie van het Oude Testament (van Paul en Koorevaar) Toward an Old Testament Theology (van Kaiser, W . jr.) De vijf boeken van Mozes, ook wel Pentateuch genoemd: zie bijlage 2 voorbeeld en de volgende Bijbelverzen Joodse sekte/leefgemeenschap bij de Dode Zee (gevonden boekrollen) 5
Woord vooraf De apostelen beschouwen ‘het profetische woord (daarom) des te vaster’ en moedigen ons aan ‘daarop acht te slaan als op een lamp die schijnt in een duistere plaats, totdat de dag aanbreekt” (2 Petr.1:19). Er is veel duisternis in onze leefwereld en het licht van Gods woord is broodnodig. In 2013 kwam het boek ‘Theologie van het Oude Testament’ (onder red. van H. Koorevaar & M.J. Paul; oud docenten van me) uit. ThOT* is een wetenschappelijk werk en behandelt het OT*. Vanuit het vakgebied ‘Uitlegkunde van het OT’ gaat mijn interesse uit naar de profeten. Ik wil uitgaande van dit boek nader onderzoek doen naar de betekenis van de profetieën in het OT. Door Bijbeluitleg (Deel III) wil ik ontdekken wat de profeten betekend hebben voor het Joodse geloof en wat zij over Gods heilsplan met Israël en de wereld te zeggen hebben. Vanwege deze bijzondere periode in het OT beperk ik mij tot de late Schriftprofeten (750-440 v. Chr.). In alle bescheidenheid wil ik antwoorden trachten te vinden op de volgende vragen: -Wat is het wezen van de OT profetie en hoe leg je deze op een verantwoorde wijze uit? -Hoe heeft de profetie zich in het OT zo kunnen ontwikkelen en hoe is deze tot ontwikkeling gekomen? -Wat zijn de verbindende lijnen tussen de verschillende profeten en hun Bijbelboeken? -Hoe dragen de OT profeten bij aan de theologie van Israëls monotheïsme*? -Hoe past Christus in de OT profetieën en Schriftvervulling? -Wat is de relatie tussen het OT en NT? -Welke invloed hebben de profeten op het NT en de verkondiging ervan gehad? -Hoe past Israël vanuit het profeten perspectief in de komende tijd(en)? Wellicht zal niet alles in dit verslag meteen goed te begrijpen zijn. ThOT behandelt moeilijke materie. Toch wil ik mijn best doen een bijdrage te leveren om het profetische Woord van God tot ons hart te laten spreken. Graag wil ik mijn dank uitspreken naar de Raad van de Baptistengemeente Katwijk, die de mogelijkheid heeft gecreëerd om mij deze periode geheel vrij te zetten van het gemeentewerk om deze studie te kunnen doen. De schriftelijke neerslag van deze studie stel ik ter beschikking van de raad in de hoop dat hier voor de opbouw van de gemeente en de verbondenheid met Israël goede keuzes uit voort mogen komen. Werkwijze en aanpak In deze studie volg ik de lijn van het boek ThOT* en zal ik me eerst verdiepen in de geschiedenis van de OT theologie. Om iets te kunnen zeggen over de theologie in het OT is het van belang te begrijpen hoe deze wetenschap zich in de afgelopen eeuwen ontwikkeld heeft. Welke methoden gebruikt men? Want er is niet iets als een eensluidende theologie(model) voor het OT. Er zijn diverse methoden, maar niet iedere methode sta ik voor. Het is dus eerst nodig een goede werkwijze voor het onderzoek van het OT te bepalen. Als onderzoeker/uitlegger moet je je ook bewust zijn van je eigen premissen*en weten welke bril je op hebt. Petrus waarschuwt ons dat ‘dat geen profetie der Schrift een eigenmachtige uitlegging toelaat; want nooit is profetie voortgekomen uit de wil van een mens, maar, door de Heilige Geest gedreven, hebben mensen van Godswege gesproken’ (2 Petr.1:20). Voor goede uitleg van de profetie is bescheidenheid (geen eigenmachtige uitleg), kennis van heel de Schrift en gebed om inzicht van de Geest nodig. Ik wil biddend de profetische Bijbelboeken onderzoeken.
In Deel II ga ik in op de ontstaans- en ontwikkelinggeschiedenis van de profetie in het OT. Ook zullen diverse indelingen van het OT met elkaar vergeleken worden. In deel III zal ik de teksten van de Schriftprofeten bespreken. Hier ligt wat mij betreft het gewicht van de studie. De Bijbelboeken Jeremia, Ezechiël, Jesaja, Haggaï, Zacharia en Maleachi worden een voor een in combinatie met hun profeten/tijdgenoten Joël, Amos, Hosea en Micha behandeld. Per profeet zal ik de belangrijkste boodschap en theologische bijdrage trachten samen te vatten. In par. 3.5 geef ik een opsomming van hun bijdrage voor het geloof van Israël en het NT, waarin ik weergeef wat de OT profeten door deze studie voor mij persoonlijk betekenen. In deel IV belicht ik de continuïteit van het OT en NT en trek de lijn van de OT profetieën door naar het NT met Christus als de centrale vervulling. In deel V zal ik vanuit Romeinen 10 en 11 ingaan op de betekenis van de profetieën in Gods heilsgeschiedenis met Israël. In deel VI geef ik een mogelijke concrete toepassing van het uitoefenen van de gave van profetie in de christelijke gemeente. Op pag. 7-8 staat de samenvatting. Aan het eind staan de bijlagen met een lijst van geraadpleegde werken. Voorganger Jan Schippers
* zie woordenlijst pag. 4 6
Samenvatting Het doel van deze studie is om vanuit de exegese*(uitleg) van Bijbelse profetenteksten te ontdekken welke invloed hun boodschap heeft gehad op het geloof van Israël en het Nieuwe Testament. Profeten uit de achtste tot de vijfde eeuw voor Christus hebben ons vele profetieën nagelaten, waarin we hun boodschap kunnen bestuderen. Israël kende voor die periode ook al (Woord)profeten*, die de leiders en koningen aanspraken. Van hun uitspraken is relatief weinig opgetekend in de Schrift. De late profeten begonnen meer en meer het volk en individuele Jood aan te spreken en hun orakels werden op schrift gesteld. Ook om hun boodschap vast te leggen voor latere tijden en generaties. Deze geschriften werden van onschatbare waarde en vormden samen met de Priestercanon* 1) de basis voor de synagogale prediking binnen Israël. Vanaf 750 v. Chr.* worden complete bundels uit verzamelde teksten samengesteld, die op naam van de profeet kwamen te staan. Ze werden in boekrollen overgeschreven 2), die eeuwenlang met de Tora*3) het Joods geloof inhoud gegeven hebben. Vooral die teksten wil ik lezen en nader bestuderen. Maar hoe bestudeer je het ‘corpus profeticum’*? Zomaar lezen en verklaren? ‘Ja’ en ‘Nee’. ‘Ja’, mijn doel is de profetenteksten zoveel mogelijk zelf te laten spreken. ‘Nee’, je zult hun boodschappen, uitgesproken in tijd en ruimte in de literaire vorm waarin zij tot ons komen in hun context moeten begrijpen. Je zult ook hun verhaal in een breder kader moeten zetten. Daarom zoek ik eerst naar een passend paradigma*. Er is niet iets als ‘een eensluidend theologie(model)’ in het OT. Ik kies m.b.t. de OT exegese voor een combinatie van diverse thematische benaderingen, geïntegreerd in een literair/historisch model; een multi-dimensionale benadering dus. Met daarbij in het achterhoofd houdende dat geen enkele methode in staat is ook maar enigszins recht te doen aan alle rijkdommen en schatten van de heilige Schrift. De context van de profeten is van doorslaggevend belang voor hun boodschap. Zij zitten midden in een dreigende crisis van ballingschap*naar Assur (722 v. Chr.) en Babel (586 v. Chr.). Het gevaar bestond dat veel geestelijk erfgoed verloren zou kunnen gaan. Daarom riepen ze op om tot bekering te komen, maar Israël was gevangen in de polytheïsme*(afgoderij) waardoor het slecht afliep. De crisis bracht het monotheïstisch* geloof van Israël een verdieping. Israël had al die tijd uit de beschermende hand van hun Verbondsgod Jahwe geleefd. Nu moest zij God beter leren kennen in deze crisis. En in donkere tijden komen altijd diepe vragen over zingeving en God naar boven. Wie is Jahwe eigenlijk? Wat is zijn plan? En waar is Gods redding? De profeten hebben als geen ander hierop antwoord gegeven. Hun grote bijdrage is ook dat zij Israëls geschiedenis gaan doordenken en duiden. Wat is Gods doel met het gedeporteerde Israël? Het volk in ballingschap krijgt nieuwe richting en hoop. God zal de vervallen hut van David weer oprichten. Maar Hij is niet alleen de God van Israël, Hij heeft ook de volkeren op het oog. Ondanks de eeuwige en unieke positie van Israël, krijgen de heidense volken ook een plek in Gods heilsplan. De belofte aan Abraham dat in hem alle volkeren der aarde gezegend zullen worden, houdt God stand en werkt Hij zelf uit. Het zijn vooral de profeten die de Messias, de ‘Gezalfde’ gestalte geven. Zijn Knecht, de stronk van Juda, de eeuwige Zoon zal Gods wil doet. Na zijn vrijwillig sterven als een lam zal Hij het leven weer zien en vele nakomelingen hebben (Jes. 53). Als Herder zal Hij zoals David Israël zijn volk leiden (Ezech. 34) en haar herstellen (Ezech. 37). Jeruzalem wordt het centrum van Gods heilsplan en bij zijn tweede komst zal Hij met Israël de wereld oordelen en regeren. Daarbij zal God zelf over de beloftes van de Tora waken (Jer. 1). Hij voorziet zelf in een offerlam (Gen 22), de lijdende ‘Knecht’ (Jes. 53), de Messias*, de Zoon van God (II Sam. 7) de Mensenzoon (Dan. 7). Hij zal in de lijn van Mozes priester en profeet zijn, een Judeese koning uit het huis van David. De Messias zal bij zijn eerste komst zijn stem niet verheffen en het gebroken volk dienen (Jes. 42). Ook aan de Joodse reddingsleer(soteriologie) geven de profeten een enorme geestelijke verdieping. De zonde en de dood zal Hij overwinnen en Hij zal zijn leven geven voor de redding van zijn volk. Zij zullen een nieuw hart met de wet binnenin geschreven, ontvangen (Jer. 31). God stuit een nieuw verbond. De Messias, Gods Gezalfde zal redding brengen. De vloek van de aarde uit Genesis 3 zal opgeheven worden door Hem. Hij is de beloofde mannelijk ‘Hij’ uit Genesis 3:15, nakomeling van het zaad van de vrouw uit het huis van
1 Zie voor de Priestercanon bijlage 2 2 Zie voor de Jesajarol van Qumram Dode Zeerollen bijlage 15 3 Zie voor de Joodse volgrode bijlage 1 Biblia Hebraica Stuttgartensia
* zie woordenlijst pag. 4
7
David. Hijzelf, het offerlam zal de vloek wegnemen. Hij is ook Hogepriester, het altaar (Hebr.13:10) en Hij zal zelf zijn eigen bloed offeren voor de zonden. De profeten verkondigen dat God wil wonen te midden van zijn volk. De rode draad in het OT loopt via Genesis 3:15 vanuit de ‘Hij’, via Sem en de Semieten naar Abram, Isaac, Jacob, Juda, Isaï en David door naar de Messias. Hij is Gods ‘Knecht’, de Immanuël (Jes. 7,53) en de Zoon van de mens (Dan. 7). De volken zullen delen in het heil (Jes. 56:66). Zij zullen komen om Hem te aanbidden in Jeruzalem. Israël en de gemeente van Jezus Christus zullen samen (een kudde met een Herder) in vrede leven. Na Maleachi is er vierhonderd jaar profetische stilte. Met de komst van Jezus Christus komen vele OT beloftes in vervulling. Hij wordt door enkelen als Messias herkend (Luk. 2:34). Hij wil zijn volk verenigen, maar Israël verwerpt Hem, zoals de Jesaja voorzegd heeft. Door zijn levensbloed stelt Hij een ‘ver’nieuwd verbond in. Nieuw omdat het eerste door de zonde van Israël niet werkte. Nieuw omdat de Jood en nietJood samen delen in Gods reddende voorzieningen. Vernieuwd omdat de Tora wel van kracht blijft, maar deze wordt nu binnenin het hart gelegd. De belofte, gegeven aan de vaderen (Hand. 26:8) is vervuld in de Messias, die bij zijn eerste komst Koning van de vrede is (Zach.9:9). Vele nog openstaande profetieën zullen bij Christus’ tweede komst in vervulling gaan. Gods plan blijft echter volgens Paulus een mysterie (Rom. 11:25) dat uiteindelijk niet te vangen is in een of ander eschatologisch schema of model. (Rom. 11). Inhoudelijk sluit het NT nauw aan bij de profetie en de boodschap van de OT profeten. God heeft eertijds tot de profeten gesproken en spreekt nu tot ons in de Zoon (Hebr. 1:1-2). Het spreken van de Zoon (en zijn apostelen) sluit geheel aan bij het OT profeten. De begrippen Oude en Nieuwe ’Testament ‘ insinueren dat het OT verouderd en afgedaan is. En dat er iets helemaal nieuws voor in de plaats is gekomen. Niets is minder waar. Vele voorspellingen van de OT profeten worden vervuld in het NT. Met hun vergezichten keken de profeten ver vooruit de toekomst in (Hebr. 11:39-40). Zowel Christus Jezus als de apostelen grijpen steeds op het OT terug. Christus ontbindt de Tora niet. Integendeel, Hij is gekomen om deze te vervullen. Vele profetieën zijn vooral in Hem in vervulling gegaan. De apostel Paulus toont dit in Romeinen 10 en 11 met veel OT profetencitaten aan. Christus is de steen door God neergelegd. Israël heeft zich eraan gestoten, maar God zal zich opnieuw over zijn volk ontfermen. Er is een slechts een gedeeltelijk verharding over hen gekomen, maar God zal Israël verenigen en redden. We kunnen slechts in verwondering met de apostel Paulus in Romeinen 11:33-36 God hiervoor loven en prijzen. De profetie van Israël bereikt haar hoogtepunt in de achtste tot de zevende eeuw voor Christus. Toch is de gave van profetie ook na de vierhonderd jaar profetische stilte na Maleachi noch door God teruggetrokken noch opgehouden te bestaan. Ondanks deze profetische stilte had Joël al lang ervoor voorzegd dat God in ‘de laatste der dagen’ velen zijn Geest geven. Zowel ouderen als jongeren, ja zelfs mensen die helemaal onderaan de sociale ladder staan (‘slaven en slavinnen’) zal Hij vervullen met zijn Geest. Zij zullen vrijmoedig en veelvuldig profeteren en dromen en gezichten uitleggen (Hand. 2:16-21). God geeft zijn kinderen geestelijke gaven (Ef. 4:11-12). Zelfs na de apostolische periode of na de afronding van de canon* zijn de profetische gaven niet opgehouden te functioneren. We moeten wel onderscheid maken tussen OT en NT profetie. OT profetie is het absolute Woord van God en is Gods centrale boodschap voor iedereen. NT profetie is een bijzondere boodschap voor een subgroep. Door de NT profetie wil de Geest door gelovigen actueel tot de locale gemeente spreken. Om haar te bemoedigen, te vermanen, gerust te stellen en te leiden (I Kor. 14:3-4). NT profetie actualiseert het eeuwige Woord van God in de context waarin de kerk zich bevindt. We mogen biddend vragen om de gaven van de Geest, ook de profetie. Maar God geeft ze zoals Hij dat wil (I Kor. 12:1-12) tot welzijn en opbouw van zijn gemeente. De gave van profetie heeft zijn legitieme plaats binnen de geloofsgemeenschap. Paulus beoogt in de toepassing van deze gave binnen de gemeente noch charismatische verwarring, noch geestelijke verstarring. Hij moedigt ons aan de Geest niet te doven, het profeteren niet te verachten en alles te toetsen om uiteindelijk het goede te behouden (I Tess. 5:10). We mogen ons uitstrekken naar alle Geestesgaven, maar vooral naar het profeteren (I Kor. 14:1). Want de goede Herder wil nog steeds dagelijks zijn schapen weiden en leiden.
* zie woordenlijst pag. 4 8
Deel I Zoektocht naar een theologie van het OT Inleiding Om de profeten goed te kunnen begrijpen en hun boodschap beter te snappen is het van belang het ‘corpus profeticum’ in een goede doordachte kader en historische context van het OT te plaatsen. Want de profeten staan niet op zichzelf, dikwijls leiden zij hun boodschap af van thema’s uit de Tora, op voorgaande teksttradities van collega profeten. De grote geestelijk leider Mozes staat met zijn geschriften buiten het profetisch gedeelde van het OT, terwijl hij toch de grootste profeet genoemd wordt. Een goede algemene theologie van het OT, waarin de profeten hun bijzondere plaats hebben is noodzakelijk, maar nog niet zo eenvoudig te formuleren. Er is voldoende stof aanwezig om tot een zekere afbakening en descriptie van de OT theologie te komen, waarin de profeten een geïntegreerde plek hebben. Allereerst zal ik een beknopt historisch overzicht geven van de div. OT theologieën en enkele specifieke methoden bespreken. Ik volg hier de lijn van het boek Paul/Koorevaar 4). Na een korte uiteenzetting geef ik een paar voorbeelden en evalueer ik de verschillende paradigma’s en thematische benaderingen. 1.1 Korte exposé geschiedenis van de theologiewetenschap van het OT De discipline van de theologie van het OT is nog relatief jong. Pas vanaf de reformatie in de zestiende eeuw krijgt de studie van het OT een eerste aanzet. Voor die tijd ging met uit van ‘de scholastiek’; een op het Latijn gebaseerde tekstuitleg afkomstig van de kerkvaders uit de derde tot de vijfde eeuw. Met het principe ‘Sola Scriptura’ (alleen de Bijbel) de tekst vanuit de grondtaal wil Luther de uitleg van de Bijbel bevrijden van de traditionele scholastische theologie. Calvijn schrijft zijn Institutie 5) om de gelovige een juist begrip van de Schift te geven. Pas in de verlichting (18e eeuw) zien bepaalde OT theologiën het licht o.a. van Semler 6) en Zacharia 7). Het werk van Gabler 8) geeft een eerste basis van de OT theologie; zij moet voor hem zowel descriptief (beschrijvend), inductief (analyse van diverse Bijbelschrijvers) als historisch-kritisch van aard zijn. Dit worden de uitgangspunten voor de OT discipline voor de komende eeuwen. In de negentiende eeuw komt in OT studies vooral de historische ontwikkelingsgedachte van de Israëlische religie op. Vatke, Graf en m.n. De Wette, Keunen en Wellhausen (uit Leiden) ontwikkelen vanuit een vernieuwde bronnenplitsingsmodel 9) voor het Israëlisch geloof; van nomaden-, boeren-, naar profeten en priesterreligie. Israëls geloof werd als evolutionistisch ontwikkelingsreligie beschouwd. De priesters in ballingschap herschrijven de ‘religiongeschichte’ en leggen als het ware deze in de historische Bijbelboeken, aldus Von Rad 10). Hij ziet in de Bijbel geen feitengeschiedenis (‘naakte feiten’), maar slechts een kerygma*. Er wordt door hen voluit gespeculeerd hoe het geloof vanuit polytheïstisch* getuigenissen tot monotheïstisch godsdienst zich ontwikkelt. Het verlichte denken viert hoogtij in deze denkmethode ten koste van de eenheid van de Schriften. Sinds de grote protestante theoloog Barth 11) gaat er een heel andere wind in de OT theologie waaien. Hij is uiterst ontevreden over de tot dan, menselijke rationele benaderingen van de Bijbel. In zijn ‘Römerbrief’ stelt hij Christus als Gods openbaring die van boven af ons ‘menselijke bekende doorklieft’. Wij kunnen zonder Christus als mensen niet zomaar uit ons verstand (=de ratio) over God spreken. Hij is de ‘Gans Andere’, die slechts in Christus Zichzelf openbaart. Door Barth verliest de historisch descriptieve methode aan populariteit ten gunste van de theologische normatieve methode. Sinds Barth verschijnen een hele rij andersoortige OT theologieën, die het best in drie hoofdgroepen ingedeeld kunnen worden; A. de canonieke methode met historische paradigma B. de thematische methode met systematische paradigma C. de literaire methode(betekenis vanuit tekst en grondtaal)
(par. 1.2) (par. 1.3) (par. 1.4)
4 ThOT, Koorevaar/Paul 2013, 5 ‘Institutio Christiannae Religionis’, Calvijn 1587 6 Abhandlung von freien Intersuch des Canons, Semler 7 Biblische theologie, Zacharia, 8 Kleinere Theologische Schriften, Gabler, 1787 9 Zij gingen uit van vier auteurs als schrijvers van de Tora;de Jahwist, Elohist, Deuteronomist en de Priester 10 Theologie des Alten Testamentes, Von Rad, 1938 11 Römerbrief, Carl Barth, 1919
9
A. Bij deze methode ligt sterk de nadruk op het proces van ontstaan en ontwikkeling van de Israëlitische godsdienst en haar teksten. Verschillende reconstructies van de geschiedenis van Israël vormen de basis voor deze theologie. De as van de geschiedenis moet dan een chronologische opzet van het OT weergeven. Een goede werkmethode maar er zijn ook wel vragen o.a., ‘Hoe passen de afzonderlijke boodschappen van de profeten in het Bijbelse geschiedenisbeeld dat de historische boeken weergeven?’ Hetzelfde geldt voor de Wijsheidsliteratuur (bijv. Job, Psalmen, Hooglied), die haar interesse op de blijvende samenhang in de wereldorde van God richt, niet zozeer op historische gebeurtenissen. Hier ontstaat een spanningsveld tussen de omschrijvende (descriptieve) benadering van het OT en het normatieve (=de boodschap zoals we die voor ons hebben liggen) deel van het Bijbels theologische onderzoek. B. In deze methode wordt intensief vanuit OT teksten een theologische centrum gezocht. Zo kiest theoloog Eichrodt ‘het verbond’, van Vriezen ‘de openbaring’, Kaiser ‘de belofte’, Zimmerli , Herms en Zenger ‘God als middelpunt. Klein en Waltke zien het ‘Koninkrijk van God’ als centrum. Er zijn nog wel meer thema’s als OT Bijbelmiddelpunt te noemen. Hoe moeten we deze methode nu beoordelen? Deze benadering is zeker een goede manier, ze gaat nl. uit van de Schrift als Gods openbaring. Niet de mens zelf met zijn verstand, maar de Schrift, zoals deze voor ons ligt is norm. Vraag is wel welke thema’s nu voorrang op anderen hebben. Een ander nadeel is dat hoe de centrale thema’s ook terug te vinden zijn in het OT, ze omvatten nooit alle rijkdommen van de Schift. Zelfs alle thema’s uit de diverse OT theologieën tezamen kunnen nooit alle schatten en kennis, zoals die zijn geopenbaard in de Schriften omvatten. C. In deze methode staat vooral de tekst in de grondtaal en vorm waarin zij tot ons komt centraal. Sinds de jaren zeventig van de vorige eeuw is de OT wetenschap de Hebreeuwse Bijbel meer en meer als literaire tekst (in relatie tot omliggende culturen) gaan bestuderen. De tekst in haar literaire vorm kan belangrijk en zelfs bepalend voor de betekenis zijn. Voormannen hiervan zijn o.a. Fokkelman 12) en Westermann 13). Tevens komt er meer aandacht voor de structuur van de OT Bijbeltekst. Sanders en Childs leggen afzonderlijke boeken uit vanuit hun context in de Bijbel. Rentdorff 14) ontwikkelt een complete canonieke theologie dat van de eindvorm van de Hebreeuwse tekst uitgaat. Ondanks deze nieuwe aanpak blijft er behoefte aan een organische eenheid van de Bijbel. De Bijbel is geen toevallige verzameling van losse op zichzelf staande teksten en verhalen. 1.1.1 Evaluatie en keuzebepaling Er zijn dus verschillende methodes en benaderingen van het OT. Bij methode A rijst de vraag of de eindvorm van de tekst belangrijker is dan het proces dat tot die eindvorm van de tekst heeft geleid. Nadeel is dat methode B het OT slechts als tekstenverzameling ziet, waarbij de historische ontwikkeling en literaire vorm uit het oog verloren kunnen raken. Methode C geeft veel inzicht in de betekenis van de Hebreeuwse tekst. Maar het gevaar bestaat dat zij de eindvorm van de tekst en de verschillende Bijbelboeken zo afzonderlijk benadert, waardoor de samenhang verloren kan gaat. Zowel A, B als C zijn dus alle drie als methode goed te verdedigen, maar kunnen tegelijk door de andere twee in twijfel getrokken en bekritiseerd worden. Een evenwichtige discipline van de OT theologie zal trachten in goede samenhang de methoden A, B en C toe te passen. Zowel inductief (=afzonderlijke schrijvers en hun werk analyseren en vergelijken) als descriptief (=de teksten apart bestuderen). Tegelijk blijft de opdracht om de resultaten in een logisch en representatief totaalbeeld te plaatsen. De ene methode mag dus niet uitgespeeld worden tegenover de andere. De meest evenwichtige methode lijkt dus een soort multidimensionale werkwijze te zijn. Een benadering vanuit verschillende ‘aanvliegroutes’. De literaire historische benadering (o.a. Fokkelman, Westermann, Brueggemann) levert materiaal voor een tweede thematische methode (o.a. Rentdorff, Van Vriezen, Kaiser, Wright, Childs, Koorevaar/Paue verschillende (soorten) Bijbelboeken en teksten moeten vanuit de context als eenheid (canoniek) in een breder kader geplaatst worden. Overzichten van historische, canonieke en literaire schema’s van profeten, en historische feiten en verbanden van koninkrijken heersers zijn daarbij niet onbelangrijk.
12. De Bijbel Literair Fokkelman 2003 13 Theologie des Altes Testamentes, von Rad 1938 14 DAT, Rendtdorf, 1998
10
Zoiets als een ‘eensluidende theologische paradigma’ voor de inhoud van het Oude Testament dat alle rijkdommen en schatten uit de Schrift in een evenwichtige samenhang wil plaatsen bestaat gewoon niet.
1.2 De canonieke benadering (=de Bijbel als totaal Boek) voor een OT theologie Deze benadering van het OT heeft tot doel de centrale boodschap van het hele OT door o.a. de rangschikking van de OT boeken in beeld te krijgen. We moeten hierin onderscheidt maken tussen het getuigenis en de boodschap van een tekst. Wat de auteur ook bedoelde te zeggen, in ieder geval dringen bij het ontstaan van de profetentekst bewust of onbewust geloofsopvattingen en culturele achtergronden van zijn tijd de tekst binnen. Daarmee wordt iedere tekst ook een getuigenis van zijn tijd. Tevens wil de schrijver in de tekst een boodschap tot zijn tijdgenoten doorgeven. De canonieke methode wil zowel het getuigenis als de boodschap in de tijd van de schrijver leren begrijpen. Dit om de boodschap voor het heden en de toekomst te begrijpen. Daarbij maken we onderscheid tussen de tekst en de ‘para’tekst. Paratekst is al het andere in een tekst dan de woorden. Dus volgorde, structuur, namen van de Bijbelboeken, tekstindelingen, groepen verhalen en de plaats van het boek in de Bijbel is belangrijk voor de boodschap. Neem bv. de Bijbelboeken en hun volgorde. Vraag is welke indeling van het OT de oorspronkelijke is. Normaal gaat men uit van Biblia Hebraica Stuttgartensia 15). Maar in de Talmoed 16) staat een hele andere indeling van het OT (zie bijlage 2). De eindvorm van de volgorde van de OT boeken geeft dus als paratekst ook iets van de centrale boodschap van het OT weer. We onderscheiden o.a. het Tora model (BHS) en de ballingschap- en terugkeermodel. 1.2.1 Het Tora model De BHS deelt het OT in drie delen op t.w. de Tora (Pentateuch*), de profeten (Nebiïm*) en de geschriften (Ketubim*). Het uitgangspunt is dat de verschillende Bijbelboeken door een eindredactie in een specifieke volgorde gezet zijn. Met als doel in de volgorde van de Boeken een bepaalde boodschap te leggen. Volgens het Tora model hebben eindredacteuren op de ‘naden’ (of randen) aan het eind van de drie onderdelen bewust bepaalde stukken tekst over de Tora gezet om met die indeling hun boodschap te onderstrepen. Teksten op de naden zijn in dit model Deu. 34, Jozua 1, Mal. 3; 22-24 en Ps. 1. Het voert hier te ver om deze verder met elkaar te behandelen en onderling te vergelijken. Ik verwijs hiervoor naar het boek THOT 17). Een paar conclusies van hem over dit Tora model wil ik hier kort geven; -uit literair onderzoek naar de Tora teksten (zie hierboven) op de ‘naden’ blijkt dat zijn heel laat (bij de definitieve afsluiting van het OT) op ‘georkestreerde’ (=niet op langzame procesmatige) wijze heel bewust en enigszins gekunsteld toegevoegd zijn door de eindredactie aan de eindtekst van het OT. –het Tora model kan op basis van literaire onderzoek niet het oudste OT eindmodel zijn (zie Korevaar H. 3 pag. 118-121). Deze conclusie is van groot belang voor het onderzoek naar de profeten, daar in het Toramodel de profeten beginnen bij Jozua, Richters, I+2 Sam. en I+2 Koningen. Blijkbaar rekent de oudste vorm van rangschikking van de OT Bijbelboeken deze niet tot de ‘corpus profeticum’, de eigenlijke profeten, alhoewel het veelvuldig over profeten daarin gaat. 1.2.2.Het ballingschap/terugkeermodel Dit model volgt niet de BHS maar baseert zich op de Talmoed, in het traktaat Baba Batra 14b-15b, opgesteld door Rabbijnen (20 na Chr.) warbij Hillel en Schammai bij aansluiten. Zij volgt dus een tot diep in het verleden teruggaande officiële Joods erkende Schrifttraditie. De canonindeling hieronder is anders (zie ook bijlage 2): priestercanon profetencanon wijsheidscanon
Genesis 1:1 - 2 Koningen 25:20 Jeremia 1:1 - Maleachi 3:24 Ruth 1:1 - 2 Kronieken 36:23
15 Masoretentekst gebaseerd op de Codex van Leningrad uit 1008 na Christus e 16 De Talmoed, 4 Deel, traktaat Baba Batra, 14b-15b 17 Zie hiervoor ThOT hoofdstuk 3 pag. 89-120
11
Er kan veel goeds over deze indeling en Bijbelboekvolgorde gezegd worden, voor de uitgebreide argumentatie verwijs ik opnieuw THOT pag. 99-121. Voor de profetencanon is hier het volgende van belang: -Jeremia is degene die na de priestercanon de draad na 2 Kon 25 weer oppakt (1:1-3). Jeruzalem wordt bedreigd en Juda zal met de ban geslagen worden. De profetencanon begint daar waar een ballingschap dreigt. Jeremia pakt dus de literaire draad weer op aan het einde van de priestercanon, -Jeremia eindigt precies zoals 2 Kon. 25 eindigt; ondergang van Jeruzalem en begenadiging Jojachin. (52:1-34), -Jeremia eindigt met 51:64b-52:1-34 en is een redactionele tijdstoevoeging: ‘tot de dood van Jojachin’, -Jeremia is voor Daniël (9:2) de profeet bij úitstek voor waarheid over heden en toekomst, -Jeremia (zie 25:11-12 en 29:10) is ook voor Ezra 1:1 de vervulling van Jeremia zijn profetieën, -Jeremia wordt door de Kroniekenschrijver aan het eind als laatste profeet genoemd (2 Kron. 36:22-23), -Jeremia geldt voor de definitieve eindredactie van het OT als sleutelpersoon van de profeten, -Jeremia 52 geldt als de literaire voortzetting van 2 Kon. 25 en slaat daarmee een brug met de priestercanon. Een ander argument is dat Mal. 4:4 de profetencanon afsluit. Gods spreken eindigt, Jahwe heeft alles gezegd. Het Tora model zou de tekst van Mal. 4:4 bewust gecreëerd hebben, in het ballingschap- en terugkeer model veroorzaakte deze zin de natuurlijke afsluiting van de profetencanon. Kort na Maleachi is de canon ook blijkbaar definitief afgerond. Het ‘en tot hier toe’ 18) van I Kron.9:18 plaatst de definitieve bepaling van de volgorde van de Bijbelboeken in de dagen van Nehemia en Ezra. De boodschap van dit ballingschap- en terugkeermodel is evident. Door verwijzingen in de randen van deze volgorde/canon (zie hierboven) wordt duidelijk de structuur benadrukt. De volgorde van de Bijbelboeken in haar vorm is de getuige, de vraag is wat de boodschap van de afsluiters/samenstellers van de canon is. Welke boeken staan aan het begin en einde? En waarom? Welke onderwerpen verbinden die met elkaar? Welke boeken staan precies in het midden van de drie blokken? (zie de vetgedrukte Bijbelboeken). Is er overeenkomst tussen de boodschap van de drie centra? En wat hebben de samenstellers van de canon toen met deze macrostructuur willen zeggen? Ik ga hier uit van de volgende hoofdindeling (bijlage 2.): priestercanon (7) profetencanon(15) Wijsheidscanon (11)
Genesis 1- 2 Kon. 25:30 Jeremia 1 - Maleachi 3:24 Ruth 1 - 2 Kron. 36
1. Gen. 2. Ex. Lev. Num, 3. Deu. 4 Jozua. 5 Richt. 6 Sam. 7 Kon. 15 profetenboeken (- Daniël) en Jona als midden 11 wijsheidsboeken waarvan Hooglied het centrum is.
Als deze ordening van de Bijbelboeken de oudste zou zijn dan is de vraag wat de eindredacteuren hiermee hebben willen zeggen. Wat zou de boodschap van deze indeling kunnen zijn? In deel 1 verschijnt de mens op aarde, door God geschapen. Maar door de zonde moet Adam de tuin verlaten (Gen. 3) en later de aarde (5:5). De eerste mens wordt verbannen uit de tuin en van de aarde. Vraag is of dit definitief is. Zonder zowel de vraag als het antwoord te geven lezen we over Henoch, die zonder de dood te zien bij God voortleeft (Gen. 5:24) en de belofte aan Abram, waar het land Kanaän als pars pro toto* voor de hele aarde tot zegen zal zijn. De terugkeer naar het land van Jacob en Jozef (beiden gebalsemd) is blijkbaar in dit verband zeer belangrijk om dit uitdrukkelijk te vermelden (Gen.50:22-26). Jozua moet het land veroveren. In deel 2, de profetencanon, van belang voor deze studie start de boodschap met Jeremia, die zowel Israël als de volkeren oproept terug te keren naar God. Zo niet dan volgt ballingschap, waarmee Jeremia ook eindigt. Het doel van de boodschap van de profeten is hier dat alle volken zuivere offers brengen voor Gods Naam. Israël doet echter het tegenovergestelde (Jer. 1:12) en moet daardoor in ballingschap/in de ban, zie Maleachi 3. Gehoorzaamheid aan de wet (Mal. 4:4) geeft terugkeer en herstel. Het middelste boek van dit middelste onderdeel (Jeremia-Maleachi) is de profeet Jona. Hij moet de boodschap van oordeel en bekering brengen aan de Assyrische stad Ninevé, deze wereldstad die staat als pars pro toto voor de wereldmacht (vgl. het huidige New York, Parijs, Mexico stad, Mombay, Hong Kong?). Jona is de persoonlijke belichaming van de opdracht van Ex. 19:5-6, het profetisch priesterschap van Israël voor alle volken. Maar Jona is net als Israël onwillig (zoals Israël slecht priesterschap uitoefent en afgoden dient), maar God brengt hem op de knieën in de vis (beeld van de ballingschap). Hij roept daar om onverdiende redding en genade dat komt uit de ware hemelse tempel van God (niet het aardse huidige Jeruzalem). Als God Jona laat 18 ‘ad quem’: Latijnse term geeft de periode en tijd aan waarin de eindtekst is opgeschreven
12
terugkeren (symbool van de terugkeer van Juda uit Babel) dan komt er redding en verlossing voor de wereldse stad Ninevé. God wil door de werk van Jona zijn woning (Jozua 18) optrekken onder de volkeren. Dit kost strijd, een geestelijke strijd. Als derde deel is er de wijsheidscanon (centrum is Hooglied) dat laat zien dat het nog wachten is op de bruidegom. Het middelste boek Hooglied heeft de centrale vraag: ‘Ga je je (seksuele) grenzen (te) buiten in en voor het huwelijk, of bewaart de mens zijn hart met een muur van heiligheid en zuivere toewijding in het huwelijk (als beeld van de relatie met God)?’ Dit vraagt een ethisch waardig en heilig leven. Zo zou er dus in deze Bijbelboekvolgorde een zekere historische lijn aan te duiden zijn. Deze hierboven gepresenteerde Bijbelse geschiedenis van de schepping, de eerste mens tot de profeet Maleachi, hebben de Joodse rabbijnen blijkbaar aan het eind van de vijfde eeuw (t.t.v. Ezra/Nehemia) aangezet om de in omloop zijnde Joodse boeken zodanig te rangschikken. Op die manier is Gods boodschap zoals de Joden dat begrepen helder weergegeven in de paratekst. Van alle volgordes blijkt het ballingschap/terugkeermodel het meest authentieke en blijkbaar ook het oudste model te zijn dat het best standhoudt na kritisch literair canoniek onderzoek. De centrale boodschap hierin is dan samengevat: ondanks de zonde van de mens verkiest God Zelf zijn woning onder zijn volk Israël te hebben om daar aanwezig te zijn. De beloftes (o.a. Gen. 9:27, Gen. 12, 2 Sam. 7 etc.) worden werkelijkheid in de tempel van Jeruzalem. God geeft daar zijn priesterlijk en profetische volk Israël de volgende opdrachten; Neem het land Kanaän(beeld van de aarde) in bezit; dit vraagt echter strijd en inspanning -(Jozua). Breng Gods verlossende genadeboodschap onder de volken; dat betekent zelfoverwinning - (Jona). Wek de liefde niet te vroeg op, houd je relatie met God rein; dus ethisch waardig&heilig leven - (Hoogl). 1.3. Thematische categorieën met systematische paradigma. Zoals eerder is opgemerkt wordt door deze methode vanuit al de OT teksten een theologische centrum gezocht. In de loop van het OT onderzoek van de laatste twee eeuwen zijn er div. goede voorbeelden te noemen. Theoloog Eichrodt verkiest ‘het verbond’, Van Vriezen ‘de openbaring’, W. Kaiser ‘de belofte’ als centraal thema. Zimmerli, Herms en Zenger nemen de ‘Persoon van God” , Preuss ‘Gods heilshandelen’ en Klein en Waltke het ‘Koninkrijk van God ‘ als centraal thema van het OT. Het goede van deze methode is dat de hele Schrift aan bod komt. Deze benadering gaat uit van de eenheid en openbaring van de Bijbel. Daar kan ik van harte achter staan. Ook gaat ze niet primair van de rationele mens en zijn verstand uit, maar van de Schriften en Gods openbaring daarin. Vraag is wel welke thema’s nu voorrang hebben op of belangrijker zijn dan de andere. Een ander kritiekpunt is dat hoe goed het beschreven centrale thema’s ook terug te vinden zijn in het OT, ze kunnen nooit alle rijkdommen van de Schift in al haar volheid bevatten. Hieronder beschrijf ik twee thematische benaderingen van het OT. 1.3.1 De belofte en vervulling als centraal thema OT Walter C. Kaiser jr. definieert in zijn boek ThOT 19) het thema ‘Promise‘, uitgewerkt als ‘belofte’ en ‘vervulling’. De afzonderlijke aspecten van het thema deelt hij in elf historische periodes in. Op deze wijze tracht hij de thematologisch as en de historische as van Israëls geschiedenis met elkaar parallel te laten lopen. Hij deelt de heilsgeschiedenis in elf tijdperken (Era) in: 1. Prolegomena to the Promise: 2. Provisions to the Promise; 3. People of the promise; 4. Place of the Promise; 5. King of the Promise; 6. Living in the Promise; 7. Day of the Promise; 8. Servant of the Promise; 9. Renewal of the Promise; 10 Kingdom of the Promise; 11. Fulfillment of the Promise;
Pre-patriarchal Era Patriachal Era Mosaïc Era Premonarchic Era Davidic Era Sapiental Era Ninth century Eighth century Seventh Century Exilic times Post Exilic times
(tijdperk voor de aartsvaders) (tijdperk van de aartsvaders) (tijdperk van Mozes) (tijdperk van de koningen) (tijdperk van David) (tijdperk van de wijsheid) (9e eeuw) (8e eeuw) (7e eeuw) (tijdperk van de ballingschap) (tijdperk na de ballingschap)
19 Toward an Old Testament Theology, Walter Kaiser jr. 1990
13
Het sterke van Kaiser zijn benadering is dat hij het hele OT in zijn thematische benadering betrekt en heel knap de lijn weet door te trekken naar het NT. Met veel Bijbelse gegevens onderbouwt hij het centrale thema ‘the Promise’ = de belofte. Hij toont aan dat er een reddingsplan van God is dat samengevat kan worden in een enkel woord nl. ‘de belofte’. In Gen. 3 :15 wordt een ‘Hij’ 20) uit het zaad van de vrouw beloofd dat satan zijn kop zal vermorzelen (en doden). Deze lijn van de belofte trekt Kaiser door het hele OT. Belangrijk uitgangspunt is Jes. 46:9-11a: ‘Denkt aan hetgeen vroeger, vanouds, gebeurde; Ik immers ben God, en er is geen ander, God, en niemand is Mij gelijk; die van den beginne de afloop verkondig en vanouds wat nog niet geschied is; die zeg: Mijn raadsbesluit zal volbracht worden en Ik zal al mijn welbehagen doen’. God overziet de geschiedenis. Hij geeft op gezette tijden door wat staat te gebeuren. In iedere periode weet Kaiser uit de Schrift de belofte en haar vervulling centraal te zetten. Via Genesis 3, 9:24-27 (Sem), H. 12 (Abraham) en 2 Sam.7 belooft God een nieuwe Koning, die Zoon van God genoemd zal worden. Hij zal zijn leven geven voor de zonden (Jes. 53) en in Jer. 31 lezen we over het vernieuwingsproces in het hart van de mens. Het NT noemt allerlei personen uit het OT die beloftes hebben gekregen, maar niet de vervulling hebben gezien. ‘In dat geloof zijn deze allen gestorven, zonder de beloften verkregen te hebben; slechts uit de verte hebben zij die gezien en begroet’ (Hebr. 11). Deze beloften lopen uiteindelijk uit in de vervulling van Christus en het nieuwe verbond. De profeten hebben daarbij een essentiële rol. De apostel Petrus zegt: ‘ Naar deze zaligheid hebben gezocht en gevorst de profeten, die van de voor u bestemde genade geprofeteerd hebben, terwijl zij naspeurden, op welke of hoedanige tijd de Geest van Christus in hen doelde, toen Hij vooraf getuigenis gaf van al het lijden, dat over Christus zou komen, en van al de heerlijkheid daarna.’ I Petr. 1:10-12. Christus is in het hele OT de rode draad. Het NT bevestigt al de beloften, die God aan Israël en de wereld heeft gegeven. Ik kan mijzelf erg vinden in zijn aanpak en heb ooit van de elf perioden een plastic kaart van vier meter lang gemaakt. Maar in het ontwerp van Kaiser kunnen ook enkele knelpunten duidelijk worden gemaakt. Afhankelijk van het middelpunt ontstaan er accentverschuivingen. Zo krijgt de cultus vanwege de ontbrekende relatie met het thema ‘belofte’ bij Kaiser weinig ruimte en aandacht. Bij de bespreking van de profeten raken de veroordelingen nogal op de achtergrond ten opzichte van de beloften. Ook de relatie van de wijsheid op het thema is lastig. Tevens is het moeilijk de Wijsheidsperiode in een bepaalde tijd af te bakenen. Kaiser verbindt de wijsheid vooral met Salomo, terwijl diverse wijsheidsboeken niet allemaal in deze periode passen 21). Desalniettemin kan ik positief staan tegenover deze thematische benadering. Vanaf Genesis tot de Openbaring zien we in de Schrift Gods beloftes voor verlossing en redding en Israël en de volken terug komen. En het NT bevestigt wat in het OT voorzegd is. God had voor alle tijden al een plan en ontvouwt deze geleidelijk. Hoe verder in de tijd hoe hoger de zon van Gods openbaring aan de hemel staat en meer licht geeft. Met Christus komst staat de zon bovenaan de hemel en zijn vele beloften vervuld. 1.3.2 De eredienst voor God en het wonen van Jahwe te midden van Israël Van Staalduinen 22) neemt een ander thema als centrum; Israëls cultus (eredienst) voor God en het wonen van Jahwe te midden van zijn volk. Zij gaat uit van de driedeling van de rabbijnen in de Talmoed. priestercanon profetencanon wijsheidscanon
Genesis 1- 2 Kon. 25:30 Maleachi 3:24 Ruth 1 - 2 Kron. 36
Ze ziet in deze drie delen steeds vier thema’s naar voren komen t.w. 1. De ene unieke God en de weerstand tegen afgoderij en verwaarlozing van het verbond, 2. Doel van de eredienst (als het wandelen met God), 3. De familiecultus, 4. De gemeenschappelijke eredienst (uitgewerkt in de Tora).
20 In het Hebreeuws ‘hoe’ ‘Hij’, alhoewel het antecedent ‘zaad’ taalkundig onzijdig is staat hier bewust ‘Hij’ 21 (o.a. Job, bepaalde Psalmen, mogelijk ook delen van Spreuken en Prediker 22ThOT, van Staalduinen H.9, De eredienst voor God en het wonen van JHWH te midden van Israël pag.287-321
14
Vanuit dit paradigma ‘Wandelen met de Ene God, Zijn verbond onderhouden en Hem dienen’ focus ik verder op de centrale boodschap m.n. bij de profetencanon. De priester en wijsheidcanon laten we hier buiten beschouwing om des te dieper in te kunnen gaan op de profeten. Ik volg daarbij de volgende indeling: A. Jeremia met daar omheen Hosea, Joël en Amos (aansluitend bij Deuteronomium) B. Ezechiël (aansluitend bij Leviticus) C. Jesaja met daar omheen Micha en Sefanja D. Haggaï, Zacharia en Maleachi; profeten vanaf 539 v. Chr. na de ballingschap 23). A Jeremia, Joël, Hosea en Amos; er is maar één God! Van Staalduinen ziet Jeremia als eerste en belangrijkste Schriftprofeet. Zoals Hosea en Amos zich tot Noord Israël (Tweestammenrijk) richtten, zo adresseert Jeremia zijn boodschap tot Judea. Hij levert zware kritiek op de veelvuldige afgoderij en heidense cultus. Jerobeam, koning van Israël richt na de splitsing van het rijk twee gouden kalveren op 24). Jeremia noemt dit ‘hoererij’ (Jer. 7:18, 44:19). Het zijn menselijke maaksels (10:8-9), maar Israël luistert niet en vermenigvuldigt de afgoderij (11:13). En ook al ‘eert’ Israël zogezegd Jahwe, de profeten hebben zware kritiek. Ze leren niet meer wie God is (Hos. 4:6). Ze liegen en bedriegen (Jer. 6:13 23:11); zoeken God niet ernstig (2:8) en volgen alleen hun eigen zin (5:31). Jeremia spreekt het oordeel uit over al deze afgodendiensten (32:29), de tempel wordt verwoest (7:14), het priesterdom komt ten einde (Hos. 4:6-9). God zal zelfs niet meer luisteren (Jer. 15:1) Hij verbiedt zelfs te bidden (14:11). ‘Ik heb mijn volk verlaten, mijn bezit opgegeven, mijn zielsverlangen aan haar vijanden overgeleverd’ (12:7). Maar het einde van de Israëls eredienst(cultus) betekent nog niet het einde van de relatie van Israël met God. De profeten bieden andere, betere wegen aan, vaak met de ontkenning dat God de huidige eredienst gewild heeft. Niet dat de profeten iedere vorm van aanbidding afwijzen, wel dat ze de toenmalige cultus verwerpen vanwege de vermenging met andere goden en verkeerde gebruiken. Hosea predikt barmhartigheid en vertrouwelijke omgang met Hem (6:6). Amos zegt; ‘ Zoekt Jahwe oprecht (5:6) en ‘Zoekt het goede’ (5:14). Ook hij wijst met scherpe woorden de eredienst af, God haat zelfs de liederen en de offers (5:21-23). Hij heeft er een afkeer van gekregen. Krasse uitspraken; ‘Laat liever het recht stromen als water’ (5:24). Jeremia kent dezelfde noties: bekering (3:12) en gehoorzaamheid aan de Tora is nodig (7:9). En gehoorzaamheid zou zich moeten uiten in het opkomen voor de zwakke; ‘het recht van armen en behoeftigen (….) is dat niet: Mij kennen?’ (22:15-16). ‘Wandelen met God kent Israël niet meer. Jeremia legt daarbij veel nadruk op het ‘van harte’ en gebruikt de term uit Deuteronomium ‘besnijdenis van het hart’ (Jer. 4:4). Een nieuw verbond komt er waarin oprechtheid van het hart, de voorwaarde om God te vinden. Joël roept op tot een cultisch vasten, zonder uiterlijke vasten tekenen, ’Scheur uw hart’ (Joël 2:13). Naast oordelen ontvangt Israël ook vele beloften. Bijna alle profeten hebben zicht op een nieuwe tijd, kijken vooruit waarin het verbond tussen God en Israël wordt hersteld. Efraïm moet wel de afgoden afzweren (Hos. 14:9). Amos verwacht herstel van het huis van David (Am. 9:11). Het Noordelijke rijk zal vergaan. Jeremia belooft in zijn `troostboek' (Jer.30-34) Juda een groter herstel dan alleen het koningshuis, want ook de tempelcultus wordt hersteld (33:14-18). Mensen zullen ooit weer opgaan naar Jeruzalem, ze offeren en dansen bij de feesten (31:10-14). God zal met hen een nieuw verbond sluiten en zijn wetten in hun hart schrijven (31:33; 32:40), zodat onderwijs door de priesters niet meer nodig zal zijn (31:34). Muziek en dankoffers keren terug in Jeruzalem (33:1-18). Jeruzalem blijft het middelpunt van de cultus, ook bij deze profeten die het einde van de stad aankondigen. Het kennen van God en het houden van zijn geboden zijn daarbij het doel. Om dat doel te bereiken durft God het zelfs aan de hele tempel en de offerdienst te laten vernietigen om een nieuw verbond te sluiten. Daarbij staat het oprechte zuivere offer centraal bij Jeremia, bij Joël het gebed. Bij beide profeten geldt echter dat het ‘van harte’ moet gebeuren.
23 de profeten komen nog uitvoerig aan het woord in Deel III. Hier volsta ik met een beknopte weergaven van de boodschap 24 zie I Kon. 12: 25-33 Hij richt 2 kalveren op in Dan en Bethel en noemt de beelden JHWH en vervulde als koning zelf de priesterdienst. Hij boycot hier mee Jeruzalem de eredienst van het centrum Jeruzalem wat een gruwel is in de ogen van de Heer.
15
B Ezechiël; Omwille van Gods heilige naam Ezechiël neemt een bijzondere plaats in tussen de profeten. Als ex-priester (1:3) leeft hij met z’n vrouw in ballingschap te Babel en hoort van de tempel die verwoest is. Deze gebeurtenissen verwerkt hij in Gods openbaring aan hem, met begrippen die samenhangen met de tempeldienst: rein en onrein, heiligen en ontheiligen. Centraal staat voor hem dat Gods Naam door Israëls zonde ontheiligd is. Hij, Jahwe zal en het ontheiligen van zijn Naam stoppen (5:13, 20:39). De aanklacht tegen het volk lijkt op die van Jeremia: niet gehoorzamen aan Gods wetten (5:6-7) en daardoor de tempel verontreinigen (5:11). Heel beeldend ziet hij in een visioen hoe de tempel te Jeruzalem vol is van afgodsdiensten: afgodsbeelden (8: 5-10), vrouwen die rouwen om de god Tammuz (8:14), mannen die de zon aanbidden (8:16). Met haast pornografische schetsen sluit Ezechiël aan bij de term `hoererij’, die ook Hosea en Jeremia gebruikten voor afgodendienst (Ez. 16:23). Ook de sabbat, hét teken van het verbond wordt niet gehouden (Ezech. 20: 22, 23:38). De verwoesting van de tempel is bij Ezechiël niet het einde van de cultus. Hij ziet Ezechiël Gods heerlijkheid (‘kavod’) uit de tempel wegtrekken (Ezech. 1-2). Was Gods heerlijkheid eerst nog in de tempel (8:4), later trok die weg in oostelijke richting (9:3), door de poort (10:19) naar de oostkant van de stad (11:23). In omgekeerde beweging ziet Ezechiël later de heerlijkheid terugkeren naar de nieuwe tempel. Slechts bekering en oprechte terugkeren van het hart naar God heeft pas echt zin (48:35). Ezechiël benadrukt sterk dat God zelf herstel zal geven in de verhouding met zijn volk: ‘niet omwille van jou, maar omwille van mijn heilige Naam, die je hebt ontwijd bij de volken waar je gekomen bent! Ik zal mijn grote naam, die door jullie bij die volken is ontwijd, weer aanzien verschaffen' (36:22-23). De mens krijgt van God een nieuw hart krijgen (36:2f-27). God zal haar reinigen (36:25). De cultische handeling van het reinigen wordt metafoor voor het nieuwe begin dat God zelf brengt. Ook wordt er een nieuwe Davidische koning beloofd, die gehoorzaamt (37:24) en voor een nieuw verbond en nieuwe tempel zal zorgen (37:26). C Jesaja, Micha en Sefanja: de ander recht doen. De boeken Jesaja, Micha en Sefanja leggen het zwaartepunt bij de afwijzing van huichelarij en het nastreven van gehoorzaamheid op elk gebied van het leven. Nadruk valt op de sociale verhoudingen en een eerlijke rechtspraak. Jesaja’s oordeel over de cultus is hard. Alle onderdelen (offers, reukwerk, sabbatten, nieuwe maansfeesten) worden veroordeeld, (Jes. 1:11-15), omdat de handen die in het gebed opgeheven worden, vol bloed zitten (1:15). Micha wijst offers om God te behagen af (Mi. 6:6). Het gaat, modern gesproken, om het persoonlijk investeren in je relatie met God en je naaste, en niet om de vorm. Ook Jesaja is zeer kritisch over het vasten (Jes. 58:4). Vasten moet niet gebruikt worden om God te dwingen het gebed te beantwoorden, maar God antwoordt als er op een goede manier gevast wordt (58:9). God verwerpt het gebruikelijke formele vasten (58:5). Het gaat er uiteindelijk om dat jij je ziel opent voor God en de ander helpt (58:10). Tweemaal benadrukt Jesaja de sabbat, waarin je God moet zoeken en zich laat vinden (Jes. 55:6-7; Sef. 2:3). Daar wordt het heil uitgebreid tot de vreemdeling en eunuch (Hand. 8). Allen die Gods verbond willen houden zijn welkom zijn in het heiligdom. Dat zal de naam `bedehuis voor alle tolken' krijgen (56:7). Dit universalisme (ter onderscheiding van de alverzoeningleer) lees ik ook bij andere profeten 25). Uniek voor Jesaja is de schildering van de profeet van de lijdende ‘Knecht' (53).
D Haggai, Zacharia, Maleachi: God op de eerste plaats De profeten Haggai, Zacharia en Maleachi leven en profeteren in de periode na de ballingschap/terugkeer onder Koning Kores (Cyrus, 539 v. Chr.). Deze geeft Israël toestemming terug te keren en de tempel ter herbouwen. Na het herstel van het altaar komt de offerdienst op gang, dan de tempelherbouw (Ezra 3:3-4). De tempelbouw stagneert door tegenwerking en om economische redenen. Haggaï wijst op verkeerde keuzes; je moet eerst voor God kiezen en je voor Hem inzetten (Hag 1:2-4). Maleachi spoort aan om God op de eerste plaats te stellen en de tienden te geven (Mal. 3:6-12). Haggaï wijst op de noodzaak om zich op alle gebieden voor God in te zetten. Hij concretiseert dit door te wijzen op echtelijke huwelijksontrouw (2:10-16).
25 Zie Jes. 2:1-5, Mi. 4:1-5, Sef. 3:9
16
Haggai en Zacharia profeteren beiden tot de hogepriester Jozua. Deze krijgt via Haggaï de belofte dat de tweede tempel de eerste zal overtreffen in heerlijkheid (Hag. 2:4-10). Weer worden al de volkeren genoemd die naar Jeruzalem zullen komen. Bij Zacharia wordt de reinheid van de hogepriester door God zelf gegarandeerd (3:1-10). Falend priesterschap in de cultus is een serieus probleem: 'wie kan het nog opnemen voor het volk van God en verzoening doen over hun zonden, wanneer de priesters zelf onderdeel van het probleem zijn geworden?' Precies hetzelfde constateert ook Maleachi (1:6-14). 1.3.3. Beoordeling van de thematische benadering van Van Staalduinen De benadering van Van Staalduinen heeft vele pluspunten. Zij volgt de OT indeling van de Talmoed, waardoor de profeten (grote en kleine) samen in hun eigen context gelijkwaardig behandeld worden. Het paradigma ‘De eredienst voor God en het wonen van Jahwe te midden van Israël’ en ‘ethisch heilig leven’ doet recht aan de drievoudige canonindeling (par. 1.3.2). De Tora geeft deze voorschriften vanuit priesterlijk perspectief, de profeten leggen kritisch de vinger bij het syncretisme (vermengde godsdienst) en het formalisme (=vormendienst). Indien de eredienst niet ‘van harte’ en ‘uit liefde’ voor Jahwe is dan schiet het z’n doel voorbij (=zonde). De wijsheidcanon laat de gelovige de eredienst beleven door gezang, dank, gebed en boetedoening. Zoals in het NT (Matt. 22) ligt de kern van het OT in het ‘God liefhebben boven alles en je naaste als jezelf’ aldus Van Staalduinen. Van Genesis tot Kronieken ziet ze een rode draad lopen; vanaf de aartsvaders die zelfstandig God offeren en eren tot een heel volk met een rijke offerdienst onder leiding van een priesterstam. De ballingschap is weliswaar een kink in de kabel, maar het einde van het tempel is nog niet het definitieve einde met God. De profeten hebben het oordeel aangekondigd, maar ook de cultus sterk gerelativeerd. Kern is een besneden, toegewijd hart hebben; dat is meer waard dan vele offers en rituelen (Ps. 51:18). Het sterke van dit paradigma is dat het de belangrijkste elementen van het Joodse belijden uit de Tora behandelt. Zowel de cultus, het verbond van God met Israël als wel zijn verblijf onder zijn volk zijn erin meegenomen. Heiligheid en het verbond met God zijn de rode draad door haar theologie. En of volgens de verordeningen op het altaar geofferd wordt, of dat (o.a. door Daniël) in ballingschap alleen rein gegeten en gebeden kon worden. Het gaat met of zonder de cultus om de afhankelijkheid van en de wandel van de gelovige mét God. Tevens weet zij hiermee goed de lijn naar het NT door te trekken. Bijna alle OT aspecten van de eredienst en de Tora krijgen in het Nieuwe Testament een vervolg. De evangelisten, Paulus en Christus’ uitspraken (Matt. 9:13, 12:7) grijpen allen terug op het OT. Barmhartigheid gaat boven offers. Paulus noemt Christus ‘het Paaslam’, Johannes ‘het lam Gods’ waardoor Hij als dé vervulling van alle OT beloften is. De kritische noties van de profeten worden in het NT veelvuldig herhaald. Christus richt een door Jeremia (voorzegd) nieuw verbond op, bekrachtigt met zijn eigen bloed. Thema’s zoals ‘de besnijdenis van het hart ‘(Jer. 4:4), ‘een nieuw hart’ ‘een nieuw verbond’, ‘de wet geschreven in het hart’ zijn allemaal thema’s uit het OT die in het NT uitgewerkt worden. Geschiedenis en voorschriften worden gezien als voorbeeld (I Kor. 10) of als metafoor (I Kor. 9:9). De uitbreiding van de gemeente uit de volken zorgt ervoor dat de Joodse cultische voorschriften niet meer bindend zijn (Hand. 15:28). Er komen accentverschuivingen. De eredienst sluit nauw aan bij de Wijsheidcanon waarin lofprijzing, onderwijs, aanbidding, gebed, belijdenis en zegen als heilig offer 26). worden gezien. Nieuwe rituelen komen wel naar boven (doop, zalving), maar herinneren ook aan de rituele wassingen en zalving. De gemeente in het NT is de levende tempel, de gelovigen de levende stenen 27). Johannes verwacht het hemelse Jeruzalem op de nieuwe aarde, waarin de tempel niet meer nodig is. Zo zal dan eenmaal God voor altijd onder de mensen wonen (Openb. 21). Maar er zijn ook een aantal beperkingen te noemen over het centrale thema van Van Staalduinen. Haar paradigma zegt weinig over de ‘eigenlijke theologie’ over God Zelf, zijn Namen en Wezen, zijn Existentie tegenover de mens te vinden. Er wordt weinig gemeld over de antropologie (het Bijbels mensbeeld). De profeten leveren bij haar vooral kritiek op de cultus. Maar zij hebben ook veel gezegd hebben over het land Kanaän en de landbeloftes in de toekomst wat ontbreekt. Ook is haar benadering weinig eschatologisch 26 Zie Openbaring 5:8,8:3-4 27 Zie Ef. 2:21, I Petr.2:5
17
onderbouwd door toekomstprofetieën. Welke beloftes en voorzeggingen van de profeten wachten nog op hun eindvervulling? Dit laat zien dat iedere goede poging om het OT in een thema te zetten niet in staat is alle rijkdommen en schatten van geestelijke inzichten uit de Schrift te vatten en een waardige plek te geven. Ik vind het dus belangrijk een combinatie te maken van diverse methoden: de canonieke historische (A), de thematische (B) gecombineerd met literaire methode, aangevuld met goede literaire tekstverklaringen 28). 1.4 De literaire of tekstuele benadering voor een OT theologie ‘De Bijbel is het meest gelezen boek, maar ook het boek dat het meest verkeerd wordt uitgelegd’, schrijft Fokkelman 29). Dat is maar al te waar. Ondanks de morele en spirituele kant van de Bijbel, is het oog hebben voor de literaire vorm essentieel voor haar betekenis. De studie van de literaire vorm, inhoud en structuur van een stuk Bijbeltekst sluit de spirituele/morele kant van de Bijbeltekst niet uit, maar juist in! Als je aandachtiger naar de tekst gaat luisteren, kan deze zich meer voor je openen. De profeten hebben zorgvuldig geschreven en zijn vaak creatief omgegaan met de taal. Een niet gering aantal profeten is daarin zelfs virtuoos. ‘De vorm van de tekst is niet het jasje, dat moet worden afgedaan voordat we de inhoud vinden’, schrijft Fokkelman 30). Alle vorm heeft iets inhoudelijks, en meestal veel inhoudelijks. De inhoud van de Bijbelteksten zijn creatief en inspirerend, soms abject en vaak spiritueel. Maar zij komt altijd tot stand op de wijze van de taal. Dat houdt voor mij in dat ik zorgvuldig en serieus de tekst moet lezen. Ik zal niet alleen me moeten afvragen wat er staat, maar ook hoe het er staat. Want wie de Bijbelschrijvers in hun grondtaal leest ziet in de meeste gevallen dat zij tot in alle gaten en uithoeken hun moedertaal door en door kenden en uitgebuit hebben. Er is niet een vers in de profeten aan onbenulligheid besteed. De taal wordt echter niet bepaald door woorden(boeken), maar door de samenhang van woorden, waarbij het geheel meer is dan de som der delen. Daarom moeten we ook veel aandacht hebben voor de taal, stijl en structuur van de tekst. Want er is dikwijls door bepaald taalgebruik een bepaalde orde van betekenislagen in een tekst aanwezig. Als ik mij er met volle aandacht voor inzet om dit te ontdekken en me in vertrouwen eraan overgeef, krijgt de tekst de ruimte zich voor mij te openen. Bijbelteksten bevatten woorden en zinnen waarvan de betekenis ervan wordt bepaald door hun samenhang (syntaxis). Maar de zinnen staan ook in een alinea, die op hun beurt onderdeel zijn van een bedrijf, een verhaal, een boekdeel en/of een heel boek. Om een tekst goed te begrijpen is de samenhang in dit grotere geheel te ontdekken zeker niet onbelangrijk. De structuur van een tekst is de wijze waarop alles in de tekst met elkaar samenhangt. Willen we teksten literair beter begrijpen en kunnen uitleggen, dan zullen we met al deze dingen goed rekening moeten houden. En dat is hard werken! Nog een belangrijke onderscheid die we moeten maken is het onderscheid tussen poëzie en proza. Proza wordt vaak gebruikt voor de verhalende vorm. Van de 1570 bladzijden van de Hebreeuwse Bijbel 31) is een derde poëtische dichtkunst. De Hebreeuwse poëzie kent allerlei vormen o.a. de lyriek 32). Andere vormen zijn de didactiek zoals de Spreuken en de profetische lyriek. Profetische lyriek kenmerkt zich vooral door hartstochtelijke geestelijke en maatschappelijke betrokkenheid, waarin de toon kritiserend, waarschuwend en vertroostend kan zijn. De profeten staan er vol van. Helaas is in de NBV en NBG ’51 poëzie en lyriek in de gedrukte tekst vaak niet zichtbaar. Ik geef in bijlage 3 een paar voorbeelden van de lyriek/poëzie bij de profeten. De voorbeelden maken duidelijk dat we de profetische teksten niet zomaar kunnen verklaren, maar dat kennis van de taal, stijlfiguren, literaire vorm en samenhang belangrijk zijn voor de betekenis. Deze literaire benadering van de Bijbeltekst kan bijdragen tot het beter begrijpen van de boodschap. Het is een uitdaging om de Bijbel zo in haar grondvorm te bestuderen en tot ons te laten spreken, zodat we deze gegevens mee kunnen nemen en integreren in een verantwoorde Bijbelse OT theologie.
28 Zie par. 1.1 29 De Bijbel. Literair, Pag. 11 30 De Bijbel. Literair, Pag. 12 31 Biblia Hebraica Stuttgartensia 32 bv. in de Psalmen en het Hooglied en bv. in Ex. 15, Deu. 32, II Sam.22, Jes. 12
18
Deel 2 Het wezen van de Bijbelse profetie 2.1 Inleiding Er zijn bibliotheken vol veel geschreven over het onderwerp profetie en de profeten van het OT. Het woord ‘profeet’ komt alleen al in het OT honderdnegenenzeventig keer voor en het werkwoord ‘profeteren’ eenendertig keer (NBG ’51). Dat is ook logisch, want ruim een derde van de totale tekst van het OT zijn profetische geschriften. We vinden bijna vijftig bij naam genoemde profeten, profetenscholen buiten beschouwing gelaten (bijlage 3 ). Naast koningen en priesters hebben de profeten wellicht de grootste invloed gehad op Israëls geloofsontwikkeling. Het zijn m.n. de profeten die namens God spreken, ja God sprak zelfs met Mozes van aangezicht tot aangezicht. Toch zullen we in het kader van deze studie Mozes als profeet niet apart behandelen. Ik beperk me tot de Schriftprofeten uit de achtste t/m. de vijfde eeuw v. Chr. Allereerst geef ik een algemene inleiding over wat profetie is. Dan volgt er een overzicht van diverse vormen van profetie. Vervolgens beschrijf ik hoe de profetie zich vanaf Samuel ontwikkeld heeft. Ten slotte geef ik aan welke invloed de profeten hebben gehad op het Joodse monotheïstisch geloof. 2.1.1 De ontstaansgeschiedenis van Joodse profetie In de volksmond is doorgaans een profeet iemand die de toekomst voorspelt, en profetie betekent voorspellingen van zaken die nog komen. Deze definitie dekt echter niet de Bijbelse lading van het begrip profetie. Nu is het fenomeen ‘profetie’ niet uniek voor Israël. Ook bij de omliggende volken was het gemeengoed, maar bij geen enkel volk is profetie zo uniek en bepalend voor geloof, leven en politiek geweest als bij het volk Israël. Het bekendste woord voor profetie is ‘nabí’ wat o. a. voorspeller, voorzegger en spreker in de naam van God betekent. Een andere aanduiding is ‘man van God’ (‘isch Elohim’), wachter, verkondiger en komt tweeëntwintig keer voor. In Samuel wordt een profeet ‘ziener’ genoemd (I Sam. 9:9, 11, 18, 19), wat volgens I Sam. 9:9 een oudere term blijkt te zijn, dat later door ‘nabí’, vervangen is. Nog een woord is ‘mitnabi’ wat meer verbonden is aan extatische profeten. De profeet was strikt genomen Gods mond (Ex. 7:1,2) en zijn verantwoordelijkheid was daardoor des te groter (Deu. 18). Bleek hij valse dingen gesproken te hebben, dan moest hij gestenigd worden. Rekenen we Abraham, Mozes (Deu. 33:1) en David (2 Kron. 8:14) als eerste profeten mee, dan heeft het profetendom in Israël ruim duizend jaar geschiedenis. 2.1.2 Profetie in de tiende en negende eeuw voor Christus Met de bijzondere roepingen van Samuel (I Sam. 1) begint een nieuwe periode van Bijbelse profetie. De profeet komt in dienst van de koning en namens God spreekt hij Gods wil uit. Eindigt het koningschap dan zien we vaak nagenoeg diezelfde tijd de profeet van het toneel verdwijnen. De profeten in deze periode noemen we zgn. woordprofeten. Dit laatste betekent dat we geen apart Bijbelboek hebben, waarin exclusief profetieën en uitspraken apart verzameld zijn. Twee Bijbelboeken dragen de naam Samuel als titel, wat nog niet betekent dat alles van zijn hand komt. Hun profetieën werden doorgaans mondeling doorgegeven. Zij riepen de koning op om de weg van de Heer te wandelen of herinnerden hem eraan als hij dat naliet te doen. We gaan ervan uit dat pas in latere tijd hun de acties en uitspraken verzameld zijn. 2.1.3 Profetie in de achtste en zevende eeuw v. Chr. Het is duidelijk dat in deze periode de profeten zich meer richten tot het volk (bijv. Amos, de Judeër gezonden naar de stad Samaria) of zelfs tot een buitenlands volk (Jona naar Ninevé, Nahum naar Moab). Met de verandering van het adres van de profetie, verandert ook de inhoud. De profetieën worden langere toespraken, vaak met argumentatie, vragen, discussies en beeldspraak. Ze krijgen meer en meer de vorm van verkondiging. Ze worden verzameld in een band of boekrol dat de naam van de profeet draagt. De profetieën van Jeremia worden later door zijn secretaris Baruch te boek gesteld (Jer. 30:2, 36:32 en 45:1). Naast solistisch optredende profeet waren er ook nog ‘zonen van de profeten’, die minder prominent dan de schriftprofeten waren. De profetie kenmerkte zich vaak door de felle kritieken op de valse profeten (zie 2.1.7). In 722 v. Chr. komt het Noordelijke Rijk tot een einde (ballingschap). De koningen en leiders zaten zo diep vast in hun zonden dat redding niet meer mogelijk was. De profeten richtten zich daarna meer en meer tot het Judeese volk om op te roepen tot bekering. De deportatie en vernietiging van het Noordelijke rijk wordt model voor Juda, wiens einde in de zesde eeuw (586 v. Chr.) kwam. De profeten gaven ook met allerlei acts, beelden, illustraties en zelfs eenakters hun boodschap van oordeel en bekering door. Tegelijkertijd spreken ze woorden van hoop uit voor een ‘rest’, een overblijfsel uit Israël. 19
2.1.4. Profetie in de zesde en vijfde eeuw. Nadat Jeruzalem in 586 v. Chr. vernietigd en Juda in ballingschap naar Babel weggevoerd was, spraken de profeten meer boodschappen van hoop uit. Gods verbond was nog steeds geldig, Israël mocht hoop houden. Israël leefde in afzondering van de bruidegom Jahwe, maar ze was nog niet definitief van Hem gescheiden. Ze was God ontrouw geworden, waardoor ze getuchtigd werd, maar God had Israël niet definitief verworpen. Maar de God van Israël is ook de God van de volkeren. De openbaring van Gods plan en belofte aan Abraham (zijn door God gegeven naam betekent ‘vader der volkeren’) werd bekend gemaakt. Gods doel met de volkeren is hen tot aanbidding te brengen en hen te laten delen in Abrahams zegen. De termen zoals ‘toekomende dagen’ en ‘de dag des Heren” worden steeds meer gebruikt. De profetieën worden eschatologisch van aard ( gericht op de verre toekomst). De profeten na de ballingschap zoals Haggaï, Zacharia en Maleachi roepen op de tempel te herbouwen en de eredienst te herstellen. Maar hiermee was het einddoel van Jahwe nog niet bereikt. Want de tempel en de grootheid van de natie was niet te vergeleken met de glorietijd van de elfde eeuw onder David en Salomo. Daarom kwam er nadruk te liggen op het wereldeinde (‘eschaton’). Kosmische en apocalyptische (eschatologische) elementen worden geïntroduceerd, die claimen dat God zelf de vijand van Israël zal verslaan. 2.1.5. Aard en wezen van de profeten/profetie in Israël De aard van de profetie in Israël is niet eensluidend. We lezen van diverse profeten groepen en scholen waar de professie uitgeoefend en geleerd kon worden 33). Onder deze groepen was extase gebruikelijk. Maar met Samuel verschijnt er een hele andere soort profeet ten tonele. Hij had een unieke roeping (I Sam.3), hij opereerde meestal alleen en extase was hem vreemd, alhoewel we ook in de latere tijden nog wel profetengroepen tegen. Vierhonderd profeten staan de koning te woord, tegenover Micha ben Jimla (I Kon. 22:1-40). Ook Jeremia, Ezechiël en Micha moesten opboksten tegen groepen (valse) profeten 34). Israël kent zowel profetengroepen (soms zuiver, soms misleidend) en solistisch optredende profeten (Amos, Micha, Jeremia, Jesaja, Ezechiël, Jona, etc.). Soms stond een groep profeten de koning bij met Godsspraken, maar het kon ook de alleen opererende profeet zijn. Het is vooral deze laatste categorie profeten geweest, die met hun woorden en geschriften van doorslaggevend belang zijn geweest voor Israëls geloofsontwikkeling. Zij zagen en verwoorden Israëls verre toekomst en nakende verlossing. Zoals de schilder Mesdag staande in z’n ronde glazen koepel op de duinen Scheveningen, vluchtige lijnen van de verre horizon op het ronde glas schetste, zo tekenden de profeten met hun profetieën op de ‘glazen koepel’ van Israëls geschiedenis de contouren van Gods heilsplan. Zij schouwden de verre horizon van het heilshandelen van God met Israël en de volkeren. Daarvoor zochten zij woorden om uit te drukken in hun profetieën. De Bijbelse profeet zelf kwam uit allerlei lager van de bevolking. Amos, Micha, Samuel en Elisa waren van boeren afkomst. Jesaja was rijksprofeet. Jeremia, Ezechiël en Haggaï waren priesters, Daniël hofdienaar en hooggeplaatst rijksambtenaar te Babel. Zij wisten zich allen persoonlijk geroepen door God en moesten van Godswege spreken, ook al was de boodschap hard en veroordelend 35). Hun roeping was goddelijk, zeker niet psychologisch verklaarbaar en was de legitimering van hun spreken. Soms herhaalde de roeping zich (bij Ezechiël). Petrus karakteriseert de OT profetie als ‘door heilige mannen geuite Godsspraak, voortkomend uit en gedreven door de Heilige Geest’. Zoals de eeuwige God geen gisteren of morgen kent, maar blijvend tegenwoordig is, zo is ook het Woord dat van Hem afkomstig is (Jes. 55:10-11). Alhoewel de profeten bekend stonden door hun integriteit was het niet hun heilige leven, hun morele excellentie, maar eerder hun volledige toewijding aan God dat hen kenmerkten. Diverse profeten stonden helemaal niet goed bekend; Hosea, trouwde een hoer, die vervolgens wegliep. Mozes was een moordenaar, Jona, een lafaard die wegvluchtte. Ook deden sommigen van hen extreme (onbehoorlijke) dingen. Jesaja was hofprofeet en liep drie jaar lang in zijn linnen lijfdoek (onderbroek) rond. Ezechiël lag 365 dagen op een zij te woelen in zijn eigen uitwerpselen. Jeremia liet een heilige priestergordel beschimmelen. Micha Ben Jimla was altijd cynisch en negatief. Jeremia kocht een akker in oorlogstijd, dat
33 Zie I Sam. 10:5, 10-12 en 19:18-24; zie ook Rentdorf DAT pag. 120. 34 Zie Jer. 2: 8, 5:31, Ezech. 13. In par. 2.1.7 ga ik daar verder op in. 35 Zie I Sam. 3 en Jes. 6, Jer. 1, Ezech. 1, Amos 1 en Hosea 1).
20
als landverraad uitgelegd kon worden. Toch handelden zij zo en spraken met behoud van eigen karakter en persoonlijkheid het Woord van God (‘debar Adonai’), dat soms wel, maar vaak ook niet (h)erkend werd. 2.1.6 Verschillende categorieën profetische uitdrukkingen, intro’s en vormen We kunnen diverse categorieën profetenwoorden en uitdrukkingen onderscheiden. Deze konden zowel op de nabije en/of verre toekomst als op het heden slaan. Dikwijls wordt de Godsspraak ingeleid met ‘Zo spreekt Jahwe’ 36) . Dikwijls wordt ook een Godsspraak ingeleid door de term “Het Woord van de Here kwam tot….” 37). Profeten gebruiken ook vaak de indringende term ‘Zo waar Ik leef’ als zij namens God spreken 38). Ook komt voor de intro formule ‘Te dien dage ‘ 39) en ‘Zie, de dagen komen… ‘ 40). Jesaja en Zacharia gebruiken vaak de term ‘Godsspraak over …. ‘ als intro bij oordelen over vreemde volken 41). In de categorie persoonlijke (meestal op een persoon/koning gerichte) profetie onderscheiden we
heilsbelofte 42 ) wonderlijk verhaal 43) onheilsbelofte en/of klaagwoord 44) oordeelsaankondiging, vaak ingeleid door een specifieke aanklacht , parabel /legende 45 )
De 8e - 5e eeuwse profeten spreken collectieve woorden in verschillende categorieën o.a.
heilsbelofte 46) onheilsprofetie en oordeelsaankondiging ingeleid door een aanklacht (Am. 7:16+17) vermaningprofetie; hierbij kan het oordeel nog worden afgewend 47) ondergangsaanzegging, soms ingeleid met ‘Wee, Wee’ 48) dispuutwoord; d.m.v. vragen prikkelt de profeet het volk 49) oordeelsrede; God zal afrekenen met de afgoden, die feitelijk geen goden zijn 50) onheilswoord over vreemde volkeren 51) apocalyptische profetie 52)
Naast al deze categorieën hebben de profeten hun boodschap op verschillende wijzen doorgegeven (Hebr. 1:1). Voor een historisch contextueel overzicht, bijlagen 6 +11. Verschillende openbaringsvormen zijn 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55
een droom 53) een visioen of gezichten 54) een beeld of metafoor 55) een verschijning van God of van engelen 56)
‘coh ‘amar Adonia’ 2 Sam. 7:4-5, 12:1, 24:11+12, 2 Kon. 1:3-4 ‘waji ‘amar Adonia’ Jer. 1:4,11,13, 2:1, 7:1, 13:8. ‘chaj áni’ Jer. 22:24, Ezech. 5:11, 14:16,18,20. ‘wehajah bajôm hahoe’ Am. 8:9, 9:11, Jer. 4:9, ‘hineh jamiem baiem’ Am. 8:11+13, Jer. 7:32, 9:25, 16:14, 23:5-7 ‘massa’ ‘last’ wat ook vertaald wordt met ‘Godspraak’ Jes.19:1, 21:1,11,13, 2:1 23:1, Zach. 9:1, 12:1 2 Sam. 7:8vv, I Kon. 20:13,28, 2 Kron. 1:11+12; 18:18 I Kon. 17:14, 2 Kon. 2:21 2 Sam. 12:112, 1 Kon. 21:19, 2 Kon. 2:21, 3:16-19, 4:43+44 2 Kon. 4:8-37, 2 Kon. 2:1-8, didactische legende 1 Kon. 13, 17:8-16 Hos. 2:9,16, 11:8-11, Zef. 2:3, Jes. 2:1-5, Jes. 9:1-6, Jes. 41:8-13, 44:1-5 Jer. 4:1 Am. 5:6, Jer. 4:4, Jer.13, 21:12 Am. 5:2+3, Jes. 1:21-26, 10: 1-3, Micha 1:8-16 Am 3:3-6, Jes. 40:12-17,Hagg. 1:4-6 Jes. 41:1-5, 41:21-29, 43:8-13, Jes. 5:1-7, Jer. 2:2-9, Hos. 2:2-4, Mi. 6:1-8 Sef. 2:9, Jes.13-23, Jer. 46-51, Ezech. 25:3,6,8; Jes. 24-27, Ezech. 38-39, Daniël 7-12, vooral bij de post-exilische profeten Haggaï, Zacharia, Maleachi Gen. 41:5, Jer. 23:28, Dan. 4:7 Jes. 6, Zach. 1:8, Am. 7:1,4,7, Jer. 24:1, Zach. 3:1, Dan. 8:1-3. Jer. 1,11,13, Zach. 4:2, Am. 7:8, Jer. 24:3, Een korf Am. 8:1, een amandeltwijg, Jer. 1:11, een kokende pot Jer. 1:13, een rood paard, Zach. 1:8.
21
raadsel of fabel/mythe 57) een sketch , scène of eenakter 58) een hymne of lied 59) acrostichon 60) symbolische handeling, een daad, act, handeling dat Gods toekomstig handelen symboliseert 61) een ‘perfectum profeticum’; toekomende zaken worden als reeds gerealiseerd beschreven 62)
Profetie is niet altijd duidelijk, soms zelfs zeer raadselachtig, maar het is wel eenduidig. Dat betekent dat de profeet zelf niet twijfelt over de woorden, die hij moet spreken. De boodschap zelf is duidelijk, de uitleg ervan niet altijd (I Petr. 1:10-12). Door profetie spreekt God direct tot de profeet. Dit in tegenstelling tot indirect of afgeleid spreken van God (een preek, Bijbelstudie of vermaning). In het directe spreken communiceert God op een bijzondere manier. Juist dit directe spreken maakt de boodschap eenduidig. Deze is niet vaag maar glashelder. De uitleg ervan kan soms moeilijk of opzettelijk onbegrijpelijk gemaakt zijn (Matt. 13) totdat op een later tijdstil of periode de profetie in vervulling gaat of begrepen wordt.
Profetie is het ontvangen van een bijzondere, directe, eenduidige boodschap van God aan de profeet, dat kan gaan over het heden en/of de (verre) toekomst. Waarachtige profetie draagt daardoor een onbuigbare goddelijke autoriteit met zich mee. 2.1.7. De valse profeten In het boek ’Profeet en Establishment’ 63 ) bespreekt Van der Woude het Bijbelboek Micha. Deze profeet uit Juda stelt de misstanden van Israël aan de kaak. Het aanhouden van schuldonderpanden, het verdrukken van arme weduwen en het in slavernij geven van hun kinderen waren aan de orde van de dag. Micha laat in zijn dagen een vlammend protest horen tegen het religieus establishment. Zo hebben zij de beloften van Jahwe wel hoog in het vaandel, maar komen niet op voor de kwetsbaren en zwakken. Zij verdrukten weduwe en wees. Micha klaagt het volk aan (Mi 2:1-3), maar de valse profeten geven hem weerwoord en gaan in discussie. Vaak met vrome woorden ‘Is de Here niet in onze midden?’ (Mi.3:11) 64). Hoe kon Israël nu valse van ware profeten onderscheiden? Hij geeft een aantal mogelijke criteria t.w. a. Deu. 18:21+22 zegt dat als de voorspelling niet uitkomt de profeet vals is; maar wanneer weet je dat? b. Onderscheid tussen heils- en onheilsprofetieën; kunnen valse en ware profeten toch beiden uitspreken? c. De wijze van de openbaring; maar dromen en visioenen kwamen bij beide categorieën toch voor? d. Radicaal toegewijd aan Jahwe; profeten waren toegewijd, maar pseudo profeten dienden ook Jahwe?
56 Jer. 1, Jes. 6, Ezech. 1 en 8 57 Jes. 51:9-10, Ezech. 28, Jes. 14 vgl. 2 Kon. 14:9, Ri. 9:8, Ezech. 17:1 58 Ezech. 12:17-20, 59 Jes. 12, Jes. 42:12 -42;13, 49:1-12, de lijdende Knechts des Heren, Jes. 52:13- 53:12-59 60 een a,b,c,d,e… tot z lied, waarbij elke nieuwe zin begint met een volgende letter van het alfabet ; Nah.1:3-7, Ps. 119 61 Jes. 8:1-4, Jer. 13:1-11, Ezech. 12:18, 21:6, I Kon. 11:29-39, 2 Kon. 13:14-19. Soms is het leven vd profeet zelf tot een teken, Hosea trouwde een hoer 1:3; Jer. leefde celibatair 16:1-9; hij moest in een uitzichtloze oorlogssituatie een stuk land kopen Jer. 32. Ezechiël mocht niet in het openbaar rouwen Ezech. 24:15-24, Jesaja liep 3 jaar naakt rond, zijn 2 zonen kregen vreemde namen Jes. 7:3, 8:3+4 62 Jes. 9:5 “Een Zoon is ons gegeven”, Jes. 15:1 “Waarlijk, in de nacht is AR-Moab verwoest” 63 ’Profeet en Establishment’, Van der Woude, pag.35-47 64 2:6-7, 2:12-13, 4:1-5, 5:7-14 komen niet uit de mond van Micha, maar spreken de valse profeten als weerwoord
22
e. Moreel gedrag; maar ware profeten logen toch ook wel eens om bestwil; zie Jer. 38:24-27? f. Roeping; maar valse profeten Sedekia en Chananja getuigden toch ook van een roepingsbesef (I Kon. 22). Van der Woude concludeert vervolgens dat er dus nagenoeg geen objectieve criteria zijn om ware van valse profeten te onderscheiden. Ook valse profeten hadden een roepingsbesef, konden zeer integer leven en beriepen zich op een heilig leven. Zij getuigden ook van een roepingsbesef en waren overtuigd dat de Here door hen sprak. Tevens beriepen zij zich op Gods verbond en stelden hun vertrouwen op Gods redding. ‘Ons kan geen kwaad overkomen’, was hun reactie (3:11). Amos waarschuwt dat de veiligheid waarin Israël zich waande wel eens heel anders voor hen zou kunnen uitpakken. God had hen ooit geroepen en gekend (Am. 3:2), maar dat kon zich wel eens tégen hen gaan keren. Is er dan helemaal geen onderscheid te maken? Toch wel. Maar ‘ware en valse’ profetie had bij profeten niet zozeer met dogmatiek (geloofsleer) te maken. Hij komt tot de stelling dat ware profeten ‘gepolemiseerd hebben tegen een theologie die God tot een garantie van eigen nationalistisch-politieke en religieuze belangen maakt’. Van der Woude heeft hier een punt. Als bv. Ps. 46 bejubeld wordt als uitdrukking van Gods vertrouwen (‘God is een toevlucht’) dan spreekt dat van vertrouwen in God. Maar als dit door zelfzuchtige nietsontziende stadsbestuurders in de mond genomen wordt om eigen belang, discriminatie, onrecht en geweld toe te dekken, dan wordt waarheid van Ps. 46 leugen. ‘De valse profetie heeft het uur van de waarheid niet heeft verstaan’ 65). De profeet van Jahwe betwist niet zozeer de leer, maar had zware kritiek op hun leven. In het bijzonder op hen die met de Bijbel zichzelf verrijkten over de rug van een ander, zich veilig achtten en Gods Woord verkeerd gebruikten. Of liever gezegd misbruikten om hun eigen straatje schoon te vegen (Rom. 1:18). Valse profetie kan dus ook het ontkrachten van Gods Woord zijn. De waarheid van het Woord wordt niet zozeer ontkent, maar de abstractie van die waarheid in gegeven omstandigheden wordt ontkracht door anders te handelen. Bedoelde de Here Jezus dit niet toen Hij sprak alles te doen wat de Farizeeën voorschreven? Hun leer was niet verkeerd, maar de valsheid zat in hun vrome voorwendselen. Ze zeiden, “Wij hebben Abraham tot vader” (Joh 8:39). M.a.w. ‘wij zitten goed en zijn veilig!’ Maar net tijdens Micha zijn bediening aten ze de huizen van de weduwen op (Matt. 23:14). Hun vrome Bijbelcitaten strookten niet met de praktijk van hun leven. Ze hadden zo het Woord van zijn kracht beroofd, zegt Jezus (Matt. 15:6-9). Met de Bijbel in de hand was satan, de grote leugenaar hun vader geworden (Joh. 8:44). Valse profeten zijn dus niet alleen hen die verkeerde dingen leren, maar zijn ook hen, die het uur van de waarheid niet verstaan. Zij doen niet zozeer de leer te kort, maar scheiden de leer van het ware leven met God. De Schriftprofeten hebben veel gestreden met zulke vals ‘vrome’ profeten, die met Gods Woord het volk vals gerust stelden. Oneens ben ik het met de stelling van hem dat profeten ‘daarom doorgaans zwegen over verbond en verkiezingen om bij hun toehoorders misverstanden …..te voorkomen’ Dit is helaas niet juist. Integendeel. Bijbelse profeten hebben veel over het verbond en Gods verkiezing van Israël gesproken. Zij hebben hier nooit over gezwegen. Zonder het verbond en Gods verkiezing van Israël te verzwijgen of te ontkennen, hebben ze Israël onomwonden duidelijk gemaakt dat deze zaken absoluut geen garantie zijn voor nationaal politieke of religieuze veiligheid. ‘U alleen heb ik gekend uit alle geslachten van het aardrijk; daarom zal ik u al uw ongerechtigheden aan u bezoeken’ zei de profeet Amos (3:2).
Kenmerken van een waarachtige Bijbelse profeet
Zijn woorden zijn niet in strijd met de gehele Schriftopenbaring vanaf Genesis 1. Hij spreek controleerbare toekomstvoorspellende uitspraken, die ook zo uitkomen. Hij kan getuigen van een duidelijke roepingervaring als profeet. Zijn hoofddoel is om mensen weer op Gods weg terug te brengen en spreekt openlijk over de zonden van het volk, ongeacht wat voor consequenties dat voor hem heeft. Hij verstaat de hele raad Gods en in het bijzonder de tijd van Gods heilsplan. De verkiezing en het verbond met God is volgens de profeet geen garantie voor nationale politieke, religieuze of financiële veiligheid.
65 Profeet en Establishment Van der Woude pag. 38
23
2.1.8 De methode van uitleg van Bijbelse profetieën Het verantwoord en correct uitleggen van Bijbelse profetieën is nog niet zo eenvoudig. Hoe moet je bepaalde profetieën uitleggen? Wat gaat het nu precies over? Leg je elke profetie op precies dezelfde manier uit of moet je voor de uitleg onderscheid maken? Zoals boven is aangegeven zijn er verschillende categorieën profetieën en sommigen hiervan zijn voorwaardelijke of onvoorwaardelijk, wat gevolgen heeft voor de uitleg en vervulling. Er zijn algemeen gesproken vier manieren om profetieën uit te leggen t.w.: a. de historische uitleg 66), b. de geestelijk typologische uitleg, de zogeheten allegorische uitleg 67), c. de concrete of letterlijke uitleg, d. de uitleg van profetieën, die over de toekomstige eeuwigheid gaan (Jes. 65). Bepaalde profetieën moeten op wijze a. uitgelegd worden zoals bijv. de ondergang van Efraïm binnen vijfenzestig jaar (Jes.7:8). Nog een voorbeeld is de zeventig jaar ballingschap voorspeld door Jeremia. De allegorische uitleg (b) werd veel gebruikt door kerkvaders zoals Origenes en Augustinus. De Bijbel werd typologisch vergeestelijkt. Maar de laatste eeuwen is deze uitlegmethode sterk op z’n retour ten gunste van de letterlijke uitleg c. Deze methode is een goed uitgangspunt, maar kan indien te consequent toegepast, de fout maken niet te erkennen dat bepaalde profetieën tegelijkertijd letterlijke en symbolische aspecten bevatten. Ook spreken profeten dikwijls in allerlei beelden en symbolieken, die zorgvuldig begrepen en (lang niet altijd letterlijk) uitgelegd kunnen worden. I.t.t. methode b. kan methode c. ervoor zorgen dat de profetieën niet gereduceerd worden tot algemene geestelijke principes. Methode d is dikwijls duidelijk als het over de verre toekomst gaat. Uit het voorgaande blijkt dat OT profetieën zeer zorgvuldig uitgelegd moeten worden. Kennis van taal, context, geschiedenis en in relatie met andere profeten is belangrijk. Ook moet er onderscheid gemaakt worden tussen Gods heilsplan met de volken en Israël. Sommige profetieën vinden hun eerste vervulling in de gemeente van Christus, maar er blijft dan nog een toekomstige vervulling in het herstel van Israël. Ten slotte moeten we rekening houden met de ‘telescoped history’. Er kan in een profetische boodschap div. gebeurtenissen staan, die in verschillende perioden van de geschiedenis pas volledig gerealiseerd worden. De profeet zelf onderscheidt in zijn boodschap niet de tussenliggende tijden en eeuwen, die als dalen tussen bergtoppen liggen die voor hem niet te zien zijn. Tussen de verschillende vervullingen kunnen eeuwen in tijd liggen. Hierboven heb ik dit reeds geprobeerd met het Mesdag principe te illustreren 68). Met deze voorbeelden kan de diepgang van profetieën beter begrepen worden. Een profetie kan dus diverse vervullingniveaus bevatten, die in een tekst staan. Hoe complex uitleg van profetie kan zijn wil ik duidelijk maken aan de hand van een concreet voorbeeld in Ezechiël 37 69). Hier lezen we hoe de profeet in een dal vol dorre doodsbeenderen staat en tot hen moet profeteren. Door zijn profeteren komen zij tot leven en voegen ze zich aan elkaar. Ze vormen met vlees en spieren lichamen en komen tot leven wanneer Ezechiël de Geest over hen uitspreekt. Verzen 11-14 geven zelf uitleg aan dit visioen. Het gaat om het zielloze volk Israël dat uit het graf (ballingschap) zal terugkeren naar het land Kanaän en weer zal herleven. Deze boodschap was een profetische voorspelling dat zijn eerste historische vervulling dertig jaar later in 539 v Chr. kreeg. Volgens het edict van Kores 70) mochten de Joden terugkeren naar hun eigen land. De uitleg lijkt dus eenvoudig. Maar is dit de enige en volledige vervulling? In de prediking van kerken wordt Ezechiël 37 vaak geestelijk uitgelegd door te spreken van wedergeboorte en opstandig uit de doden van gelovigen. Ook wordt wel eens de lijn getrokken naar het eindoordeel. Voor de Knesset in Jeruzalem staat een levensgrote metalen menora waarop dit visioen is uitgebeeld. En als we beelden over de vernietigingskampen van Nazi Duitsland uit de Tweede Wereldoorlog zien dat gaat Ezechiël 37 erg tot me spreken. Kortom, waar gaat het hier om? 66 Zie als voorbeeld Jes. 7:8+16 Resin en Pekach hun letterlijke ondergang is voorspeld 67 Paulus legt de geschiedenis van Saraï en Hagar met hun 2 zonen in Galaten 4:21-27 allegorische uit 68 Zie pag. 20 69 Zie voor de tekst van Ezechiël 37 bijlage 7 70 Zie Ezra 1:1-4 en bijlage 15
24
Toepassingen en vervullingen van profetieën kunnen vanwege hun goddelijke oorsprong altijd in hun betekenis verder en dieper gaan dan in eerste instantie bedoeld is door de profeet. De vraag is dan, ‘Wat is legitieme uitleg en wat is een (te) vrije uitleg?’ Als we nu Ezechiël 37 doorlezen staat in het tweede gedeelte een profetie over twee stokken, symbool voor Israël en Juda, die weer tot een volk worden samengevoegd 71). Israël zal niet langer in twee rijken opgedeeld zijn, geen afgoden meer dienen en voor eeuwig in het land wonen. Met een Davidische Vorst, die recht en gerechtigheid zal brengen op aarde. Deze belofte sluit dus nauw aan bij het visioen van de dode doodsbeenderen en slaat ook op de terugkeer in 539 v. Chr. Maar bij deze terugkeer is nog lang niet alles wat hier staat gerealiseerd. Waar is bv. het Tienstammenrijk? Waar is de eenheid van Israël? Waar is die Davidische Vorst? Israël zou toch blijvend in Kanaän wonen? Terwijl zij in jaar 70 en 135 na Christus opnieuw verdrijving volgde. Het hele volk zou God oprecht dienen en de volkeren zouden diep onder de indruk zijn van wat God met Israël doet naar Jeruzalem komen en zich neerbuigen. De terugkeer uit Babel was nog maar de eerste vervulling van H. 37. Moeten we dit dan maar vergeestelijken en volledig toepassen op de kerk? Zo’n eenzijdige uitleg doet m.i. geen recht aan de geadresseerden; nl. het volk Israël! Een verantwoorde uitleg van Ezechiël 37 vraagt dus enerzijds de letterlijke methode, maar moet zich realiseren dat er meerdere lagen van vervullingen aanwezig zijn. Natuurlijk, H. 37 was een belofte en troostwoord voor de ballingen, die terugverlangde naar hun land. In 539 v. Chr. trekt prins Zerubbabel (Sesbassar) met 50.000 Joden terug naar Kanaän. Het herstel van Israël was ingezet. De tempel werd herbouwd. Maar dit is slechts een eerste vervulling. En ja, de herleving van de dorre doods beenderen kun je deels vergeestelijken en uitleggen als wedergeboorte en opstanding uit de doden. Maar ik ben overtuigd dat Ezechiël door de heilige Geest ook de gruwelijke beelden van de Joden in de gaskamers heeft gezien. De ware eindvervulling zal pas zijn als God aan het eind der tijden heel Israël thuis roept en met de Geest vervult. Wanneer Jeruzalem in het Messiaanse rijk het centrum van de wereld is tot getuigenis van alle volkeren. God zelf zal een nieuwe natie formeren waar Hij overigens nu al mee bezig is! Alleen op deze ‘multidisciplinaire exegetische’ methode doen we recht aan het visioen en de boodschap van de profetieën. 2.1.9 De betekenis van de profeten voor het belijden van het volk Israël Wanneer we de betekenis van de profeten voor Israëls geloof moeten weergeven dan zullen we vooral hun betekenis moeten afwegen tegen de schrijvers van de Tora. De Tora 72) leert nl. inhoud aan de aanbidding van God te geven. Aan Hem, die het volk uit het land Egypte heeft bevrijd en hen het beloofde land heeft gegeven. Israël heeft een verbond met Jahwe. Vanaf Abram en Mozes, en vanaf de exodus tot de intocht in het land Kanaän leefde Israël onder leiding van Jozua en Rechters. Het bewustzijn van een eigen identiteit wordt ontwikkeld; een uniek volk geroepen door de Ene God met een unieke belijdenis 73). Israël moet anders leven dan de omringende volkeren en zich verre houden van beïnvloeding door de Kanaänieten en ander naburige volken. De Tora leert hen vooral hoe zij volgens de verordeningen van Jahwe moet leven en zich rein en heilig kan houden 74). Te midden van vreemde volkeren met vreemde godenvereringen. Aan de andere kant moest Israël toenemen in het leren kennen van God en omgaan met Jahwe. En op dit laatste terrein ligt vooral de betekenis en waarde van de profeten voor de Joods belijden. Er is niet veel fantasie voor nodig om te begrijpen dat na de catastrofen van de ballingschap van Israël naar Assur en Babel er grote behoefte bestond het kostbare erfgoed van de Tora aan de vergetelheid te ontrukken. Daar kwam nog bij dat Jozua aansloot bij de historische gedeelten van de Tora. De tijd van het ‘in-bezit-nemen’ was een bijzonder periode geweest. Dat kreeg in de jaren van de Ballingschap zijn definitieve schriftelijke neerslag in 1+ 2 Samuel en Koningen, die tot een geheel waren samengevoegd. Er bestond dus een in de profetische geest geschreven geschrift van Gods heilsplan na de dood van Mozes. Met de Schriftprofeten (8e -5e eeuw) groeide het ‘corpus Nebiïm’* en ontstond er een tweedeling tussen
71 Zie Ezechiël 37:16 – 28 72 Zie bijlage 2 73 Deuteronomium 6:4 “Hoor Israël, de HERE is onze God. De HERE is EEN” 74 Wees heilig, want Ik ben heilig’ Leviticus 11:44+45
25
de vroege en de late profeten 75). Jeremia pakt bij II Kon. 25 de draad weer op en gaf het geloof een verdieping. Ook gaven zij inhoud aan het heil en onheil van God met zijn volk door de geschiedenis heen. We moeten ons wel realiseren dat als we spreken over de heilsgeschiedenis van Israël dat dat nog iets anders is als de historie van een Joodse volk. De geschiedeniswetenschap is al ruim 150 jaar bezig met behulp van allerlei hulpwetenschappen (archeologie, epigrafie, chronologie, genealogie e.d.) zich een beeld te vormen van de oude beschavingen en wat zich daarin heeft afgespeeld. Hier bevinden we ons op het terrein van de geschiedeniswetenschap. Zo kan een zuiver wetenschappelijke geschiedenis vanaf 2000 v. Chr. tot het jaar zeventig van Israël gereconstrueerd worden. Maar deze geschiedenis van Israël moet duidelijk worden onderscheiden van de ‘heilsgeschiedenis’. Deze laatste, ook wel Bijbelse geschiedenis genoemd heeft wel raakvlakken met geschiedkundige feiten, maar is fundamenteel anders dan de seculier historie. Deze bestaat uit feiten zoals de val van Samaria (722 v Chr.) en Jeruzalem (586 v. Chr.), de deportatie van Juda (586 v Chr.) het edict van Kores (Cyrus 539 v. Chr.) e.a. historische feiten. Maar de heilsgeschiedenis uit Gods Woord verschilt fundamenteel van de geschiedenis. In de ‘heilsgeschiedenis’ gaat het niet zozeer om wat mensen aten en dronken, wat hun doen en laten was. Maar daarin gaat om de grote daden Gods. Om Jahwe, die uit de volken één volk Israël uitkoos om Zich aan dat volk te openbaren. En door dat volk ook aan de hele wereld. Heilsgeschiedenis is het vlak waarop God de mens en de mens God ontmoeten. Jahwe is de Eeuwige, de Levende die door het verbond met Israël en door haar zich aan de wereld bekend wil maken. Hier heeft geschiedenis nooit het karakter van een cyclische kringloop van gebeurtenissen. Zij is een lineair gebeuren dat zijn bestemming en doel vindt in de vervulling van Gods beloften en in de komst van Gods Koninkrijk. In deze context krijgen historische feiten een ‘boven’tijdelijk karakter. In de historische feiten is het verleden niet slechts ‘verleden’ en de toekomst niet toevallig ‘toekomst’. Al het gebeuren in tijd en ruimte, hetzij verleden, heden en toekomst, krijgt zijn diepere zin en betekenis in relatie tot God en Zijn handelen. In dat handelen heeft het volk Israël en Jezus Christus, Zijn Zoon een centrale plaats. De Schriftprofeten hebben vooral aan die twee thema’s inhoud gegeven. In het kader van deze ‘Bijbelse’ of liever gezegd ‘heilsgeschiedenis’ en het belijden van Israël spelen de profeten van Israël een wezenlijke rol. Zij hebben alle gebeurtenissen doorgelicht tegen de werkelijkheid van Gods handelen. Daardoor worden ongekende diepten en grootse perspectieven zichtbaar. Als Israël in zijn geschiedenis nood en ellende ervaart (en Israël staat ‘pas pro toto’* voor de gehele mensheid), dan is het omdat het ontrouw is geworden aan het verbond dat Jahwe in zijn genade met Israël had gesloten. De volkeren zijn de roede waarmee Jahwe zijn volk tuchtigt. Noch Israël, noch enig ander volk, noch de enkeling kan ongestraft aan Gods handelen voorbijgaan. Daar staat tegenover, dat daar waar de relatie tot God door mensen wordt erkend een ‘rest’ Gods hulp en bijstand zal ervaren. Dit spiegelen van het gebeuren van Israël in het licht van Gods handelen is de essentie en waarde van de profeten geweest. Zij hebben de geschiedenis van Israël en de omringende volkeren populair gezegd in Gods ‘scan’ (Tora) gelegd en hebben over die ‘scans’ hun profetische visie gegeven. Het belijden van Israëls geloof heeft hierdoor een grote ontwikkeling doorgemaakt. Hoop en bevrijding krijgen diepe betekenis voor het geloof van Israël.
75 Tot de vroege Woordprofeten rekenen we I + II Samuel en I + II Koningen, zie bijlage 2
26
Deel III De stem van de late Schriftprofeten 3.1. inleiding In dit derde en belangrijkste deel wil ik ingaan op de individuele boodschap van enkele belangrijke Schriftprofeten. Hierbij volg ik de indeling van de Babylonische Talmoed 76). Daarom begin ik de uitleg met Jeremia en neem zijn tijd genoten Hosea, Joël en Amos erin mee. Daarna onderzoek ik het boek Ezechiël (par. 3.2) gevolgd door Jesaja (par. 3.3) samen met Micha en Sefanja. Ik sluit het onderzoek af met de postexilische* profeten Haggaï, Zacharia en Maleachi (par. 3.4) om in par. 3.5 enkele conclusies te trekken. 3.1.1 Jeremia, moedige profeet van de hoop Jeremia profeteerde zonder onderbreking veertig jaar lang. Vanwege veel biografische materiaal in het boek weten we veel van hemzelf. Geboren rond 650 v. Chr. in Anatoth (1:1, 11:21) was hij de zoon van priester Chilkia. Tijdens Josia zijn hervormingen heeft zijn familie in de tempel van Jeruzalem gediend. Hij was niet geliefd in eigen dorp en familie en wordt zelfs door hen vervolgd (11:21, 12:6). Later kreeg hij hele profetengroepen tegen zich (26:1-6), die hem zelfs fysiek aanvielen. Josia en Jeremia waren leeftijdsgenoten. In het dertiende jaar van Josia werd hij geroepen om voor Jahwe te profeteren. Alhoewel zijn roeping tijdens de hervormingen onder Josia kwam, gaan de meeste profetieën over een latere periode, na de tragische dood van de jonge koning Josia (2 Kon. 22:8ff). Jeremia profeteerde tot aan de val van Jeruzalem in 586 v. Chr. en is vermoedelijk tegen zijn wil in naar Egypte ontvoerd en daar gestorven. 3.1.2. Zijn roeping In 1:9 lezen we van zijn roeping. Als ik dit lees dan moet dit diepe indruk op hem gemaakt hebben. Hij voelde zich te jong en onbekwaam, maar God had Jeremia al vanaf de moederschoot ervoor apart gezet. Jeremia zijn leven moest een symbool voor Israël zijn. Terwijl Hosea met een hoer moest trouwen en Ezechiël niet mocht rouwen om zijn gestorven vrouw, moest Jeremia celibatair leven. Zonder vrouw en kinderen werd zijn leven een symbool. Omdat celibatair leven zelden voorkwam onder de Joden zal hij zeer raar aangekeken zijn. H.T. Kuist zegt terecht dat ‘het conflict het kenmerk van Jeremia’s openbare optreden was’. Hij schroomde niet de oordelen van profeet Micha (tijdens Hizkia) te herhalen. Ternauwernood werd zijn leven gered door Ahikam, een Joodse edelman (26:24). Jeremia kreeg stokslagen, het juk dat hij droeg werd met geweld gebroken door Chanani en hij werd als dood in een modderput gegooid. (38:6-13). Het ergste was de woede van Jehojakim (H. 36). Hij en zijn schrijver Baruch ontsnapten maar net aan de wraak van het volk (36:26). Hard pakte Jeremia uit tegen de valse profeten, die hem dan ook naar het leven stonden (23: 14-15). 3.1.3 Zijn karakter Vanwege veel autobiografische materiaal weten we veel over Jeremia. Deze profeet kenmerkt zich als
een man met een zeer integer en oprecht hart, met een diepe relatie met zijn God; (15:17, 20:7). In al zijn eerlijkheid worstelde hij met God, maar Gods woorden brandden in hem; (15:19-22), iemand die met moed en lef confronterende boodschappen wist te brengen, een mens die het compromis ten koste van moraliteit en zuivere ethiek verfoeide; (18:20 ff), een emphatisch mens met veel gevoel voor de zwakke lijdende medemens. Zijn rol als onheilsprofeet botste vaak met zijn hart en liefde voor zijn volk; (14:17), een man van hoop voor Israël. Als geen ander wist hij zijn scherpe oordeelprofetieën te combineren met de grote beloftes, die God het volk wilde meegeven; (32:1-44).
3.1.4. Zijn boodschap in de context van de (profane) geschiedenis Belangrijk is te weten wat er geschiedkundig speelde tijdens Jeremia. Hij heeft geprofeteerd tijdens diverse koningen en het was een politiek zeer woelige tijd. Hij startte zijn profeteren tijdens de tienerkoning Josia. Israël was geestelijk zwaar in verval geraakt onder Manasse. Deze had vijfenvijftig jaar lang de deur wagenwijd open gezet voor ongekende afgoderij en had de Jahwe profeten gedood (Jesaja?). Jeremia was nog jong toen dit gaande was. De tempeldienst was in verval geraakt, de deuren gingen niet eens meer open en het wetboek was niet meer bekend bij de koning! Zijn zoon en tienerkoning Josia herontdekt (633 v. Chr.) het wetboek en scheurt zijn kleding. Hij start een ware hervorming, sloopt de afgodenpalen en herstelt de 76 De Talmoed, de vierde seder(=boek) ’Nezikim’ in het (traktaat Baba Batra 14b-15b zie bijlage 2
27
vervallen eredienst 77). Jeremia heeft deze reformatie van harte ondersteund wat hem duur is komen te staan. Josia komt in 609 v. Chr. (22:10-12) tragisch om het leven bij de slag van Meggido (2 Kon. 23:29) tegen farao Neco van Egypte. Babel onder Nabopolasser wordt steeds machtiger en domineerde de Oosterse wereld. Zijn zoon Nebukadnesar oefent een expansiepolitiek uit en Israël was voor hem een bufferstaat tussen Babel en Egypte. Tijdens Jeremia is Israël onder gezag van Assyrië, Egypte en Babel geweest. Juda met Jeruzalem als hoofdstad was een kwetsbaar staatje. Noord Israël en hoofdstad Samaria was in 722 v. Chr. vernietigd en het overgebleven volk was gemengd Joods en syncretistisch. De Judeese vorsten waren slachtoffer van het kat en muisspel der grootmachten. In deze moeizame setting heeft Jeremia veertig jaar geprofeteerd onder Joachaz (drie mnd. vazalknecht van Egypte), Jojakim (608-597 v. Chr.), Jojachin (597 v. Chr.), Sedekia (597-586 v. Chr.) en Jochanan. Tijdens Jojakim en Sedekia staat Jeremia loodrecht tegenover hen, die lonken naar Egypte. Jeremia maant de koning niet op Egypte te vertrouwen, maar zich te vernederen voor God en te onderwerpen aan Babel. Veel profetieën komen uit deze periode. Juda en haar vorst luistert niet en wordt in 598 v Chr. onder de voet gelopen door Babel. Dit is de tweede aanval op Jeruzalem. Na de drie mnd. van Jojachin werd Sedekia (zoon van Josia, Mattanja) van 596-586 v. Chr. zetbaas van Babel te Jeruzalem. In 586 v. Chr. wordt Jeruzalem uiteindelijk voor de derde maal aangevallen en met de grond gelijkgemaakt (2 Kon. 24). Iedereen wordt gedeporteerd en Jeremia wordt tegen zijn wil in ontvoerd naar Egypte waar hij sterft 78). 3.1.5. Het boek Jeremia en gelijkenissen met Micha. We weten uit het boek Jeremia hoe het boek tot stand is gekomen. Eigenlijk is het geen boek. De inhoud beweegt niet volgens een bepaalde logica of plan. Het lijkt eerder ‘een ongeordende samenraapsel van verschillende soorten teksten’ 79). Het bevat orakelspreuken, dialogen, discussies maar ook historische biografische en zelfs autobiografische verhalen. Na 20 jaar profeteren krijgt hij de opdracht zijn profetieën te laten opschrijven. Blijkbaar was het niet gebruikelijk dit te doen. Baruch is zijn secretaris. Het boek is rommelig van opzet en het beste kan het getypeerd worden als een bloemlezing. Het eerste document wordt door koning Jojakim uit wraak vernietigd (36). Maar Baruch maakt meteen een tweede nog groter exemplaar. Dit document beslaat deel 1 met voornamelijk poëtische teksten in de eerste persoon. Poëzie en proza wisselen elkaar af. Deel 2-5 is voornamelijk proza over Jeremia’s leven 80). Treffend zijn de overeenkomsten Jeremia met Micha 81). Beiden ageren tegen valse profetie.(Mi. 6:14, 8:11, 14:16).
Het overzicht van Jeremia Deel 1 a. Zijn roeping b. Waarschuwing tegen de zonden van Juda c. Tegen de tempel en valse godsdienst d. Het conflict spitst zich toe
hoofdstuk 1 “ 2-6 “ 7-15 “ 16-25
Deel 2 (Baruch tekent vanaf hier de verhalen over en profetieën van Jeremia op in de derde persoon) Profetieën ten tijde van Koning Jojakim en Sedekia hoofdstuk 26-39 a. Conflicten en disputen van Jeremia “ 26-29 b Troostboek “ 30-33 c. Boodschappen over de val van Jeruzalem “ 34-38 Deel 3 Val van Jeruzalem en zijn latere bediening
hoofdstuk 39-45
Deel 4 Profetieën tegen de vreemde naties
hoofdstuk 46-51
Deel 5 Historisch supplement (appendix)
hoofdstuk
52
77 Zie hiervoor 2 Kron. 34:3, 24:36, 2 Kon. 22 78 Zie Jeremia 43-44 en bijlage 6 79 Fokkelman, pag.223. 80 Met uitzondering van Jeremia 30-33; het troostboek en 46-51; de volksgerichten. 81 Voor een chronologie van de profetieën zie bijlage 5
28
3.1.6. Deel 1 Profetieën ten tijde van koning Josia (1-20) a. In H. 1 beschrijft Jeremia zijn goddelijke roeping (627 v. Chr.). Het boek begint en eindig met dezelfde aanhef ‘De woorden van Jeremia’ (1:1, 51:64). De roeping wordt weliswaar kort omschreven, maar de impact op Jeremia is groot. God had hem al vanaf de moederschoot apart gezet, geheiligd voor deze taak. Maar nu hij geroepen wordt voelt hij zich ongeschikt (vgl. Mozes). Hij kan niet goed redeneren en Jeremia is nog jong. Maar de theofanie (Godsopenbaring) is zo heftig (hij ervaart Gods aanwezigheid) dat Jeremia niet anders kan dan Gods woorden spreken, die Hij hem in de mond zal leggen. Jeremia krijgt als opdracht, ‘tot een profeet voor de volkeren te zijn.’ Zowel voor Israël als de omringende landen. God zegt dat Hij door Jeremia een mondiale boodschap aan deze wereld wil geven. Zijn betekenis is dus groot. Deze indringende roeping laat Jeremia pas twintig jaar na dato op schrift stellen. Het eerste afschrift wordt vernietigd, maar hij laat een tweede exemplaar schrijven. Hij wordt blijkbaar in twijfel getrokken als profeet. Hij krijgt geweldige oppositie en tegenwerking. Jeremia wil hier blijkbaar aantonen dat hij, toen hij nog heel erg jong was al persoonlijk door God geroepen werd. Een roeping kun je niet bewijzen, wel ervan getuigen. b. Vanaf H. 1:11 tot 6:30 lezen we div. oordeelsuitspraken tijdens koning Josia. Dit zijn poëtische teksten uit de beginjaren van zijn bediening. Hij ziet een amandeltwijg (‘sjakad’) als eerste voorjaarsbloeier in de lente. God zelf waakt (ww. ‘sjakad’) over de vervulling van zijn woorden. Het gesprek met de kokende pot, die vooral naar het noorden overstroomt duidt op het gevaar van Aram, Assur, Babel en de Skyten. Van het Noorden komt het gevaar! Dan lezen we in H. 2 het eerste lied. In de BHS worden deze teksten als poëzie (i.p.v .proza) weergegeven. Het zijn zes liederen 82). De thema’s zijn verschillend, maar het komt erop neer dat Jahwe zijn bruidstijd herdenkt. Hij had een genadeverbond gesloten, maar zijn volk is afvallig geworden en prostitueert met afgoden. Het zal straks met de handen op het hoofd afgevoerd worden. Jeremia gedenkt hier het oude verbond van God en Israël. Jeremia’s woorden komen sterk overeen met Hosea, die met Amos ook profeteerde tegen Noord-Israël. Israël heeft het trouwverbond gebroken, God is gekrenkt. In H. 4:23-28 staat het prachtige schepping/ chaoslied. Zie voor uitleg bijlage 3. H. 3:1-5 laat zien dat het oordeel onafwendbaar is. Deze woorden hangen nauw samen met H. 6 en14-15 (grote droogte). Blijkbaar heeft Jeremia hier bewust het zesde lied over het onafwendbare oordeel geplaatst om een schrikeffect te weeg te brengen. Juda de ‘Trouweloze’ wordt afgewogen tegen Israël de ‘Afvallige’. Weet wel , zegt Jeremia dat Noord-Israël al gedeporteerd en verwoest is. En het zal nog erger met Juda aflopen. Weet dus welk oordeel jullie te wachten staat, zegt hij hier. Als je dit leest moet dit heftig zijn overgekomen op Juda. Echte boete betekent radicale breuk met de afgoden (3:19-4:4). Israël heeft gesmeekt toen het te laat was en dat zal Juda ook overkomen. Offers en vastendagen helpen niet meer. Ze gaan met verkeerde motieven naar de tempel (Am. 2:8). Priesters leren niet meer wie God is (Hos. 4:6). Ze zoeken God niet meer (Jer. 2:8). Ze doen alleen nog wat hun zelf bevalt (Jer. 5:31). Alle plaatsten waar goden worden vereerd zullen verwoest worden (Jer. 32:29) incl. de tempel (7:14). Zaaien op woeste gronden heeft geen zin, het zal eerst (met ware bekering) zaairijp gemaakt moeten worden. Het verdere gedeelte t/m. H. 6 bestaat uit drie liederen die alle drie gaan over het onafwendbare oordeel over Juda 83). Zoals een gloeiende wind het land verteert zo zal uit het Noorden het oordeel komen. Afgoderij, sociale onrecht, ontrouw hebben tot gevolg dat God gaat oordelen Het advies in H. 6 om trompetstoten en rooksignalen te geven als teken van de evacuatie laat zien hoe reëel Jeremia het oordeel al zag komen. Het oordeel komt, God kan niet anders, alhoewel dit niet zijn verlangen is. Hij gebruikt de vijandige volken als een gesel om Juda tot inkeer te brengen. In Jer. 6:27-30 staat het lied van de keurmeester; 27a ‘als keurmeester heb ik u aangesteld’. Jeremia moet als keurmeester Israël afkeuren 84) Ze wordt vergeleken met zilver dat d.m.v. lood onttrokken moet worden uit ruwe erts. Maar het proces mislukt. Deze metafoor staat voor Israël dat opstandig is; ‘afgekeurd zilver’ is de conclusie (vs. 30). De woorden van Jeremia zullen hem zeker duur komen te staan, nu hij zich zo negatief over Israël uitlaat. Juda doet toch wat God heeft op gedragen, is het weerwoord van de valse profeten. Wat zeurt Jeremia nou? 82 In de ‘Biblia Hebraica Stuttgartensia’ worden deze teksten als poëzie (i.p.v. proza) weergegeven. We tellen hier zes liederen t.w. Jer. 1-3, 4-13, 15-19, 20-38, 29-37 en 3:1-5. 83 Zie Jer. 4:5-31, 5:1-31,6:1-30. 84 Jer.6:28; zie ook Zach. 13:9.
29
c. Tegen de tempel en valse godsdienst (7-15) Vanaf H. 7 groeit de polemiek. Jeremia kwam uit een priestergezin. Daarom gaat hij naar de poort van de tempel. In 607 v. Chr. als Jojakim koning wordt houdt Jeremia deze preek. Een mooie correcte godsdienst is niet voldoende. Het gaat erom met een oprecht hart God dienen, niet om de juiste vorm. Al die offers, wat moet God ermee (7:21-28)? Alsof God iets nodig heeft van de mens, dan alleen het hart. Vanaf 8:18 t/m. 9:22 laat hij vier klaagliederen horen. Jeremia klaagt over de koppige houding van het volk. God heeft hem de opdracht gegeven alvast klaagvrouwen aan te stellen voor het geval het oordeel gaat komen. In H. 10 komen de eerste twee woorden van de Decaloog (de tien geboden) ter sprake. Israël moet zich onderscheiden van de volken door de Ene God te dienen en geen beelden te aanbidden. Juda maakt zich schuldig aan afgoderij. God is de levende eeuwige God en Koning (10:10). Juda pleegt verbondsbreuk 85). Ondanks de oprechte hervormingen onder Josia is Juda opnieuw teruggevallen in afgoderij. Het verbondsboek dat Josia vond en vernieuwd werd is opnieuw verworpen. In 12:7-17 zegt God dat Israël het erfdeel der volkeren is. Het eerste poëtische deel is een aankondiging van het oordeel. Maar met het onafwendbare oordeel komt er ook een belofte (14-17). Er zal een tijd van herstel en genade aanbreken. In H. 13 zien we een van de vele symbolische handelingen: Jeremia laat de witte (priester)gordel schimmelen waarmee Juda wordt uitgebeeld. Het deugt nergens mee voor en zal verworpen worden (ballingschap). Vanaf h. 13 lezen we twee voorzeggingen van het oordeel; in 587 van Chr. worden Jojakim, moeder koningin en vele edelen weggevoerd naar Babel. Heftig als je dit zo leest. N.a.v. een grote droogte in Israël volgt in H. 14 een vermaningsprofetie. Jeremia doet voorbede voor Juda, maar God wijst dit gebed af. Dit gedeelte doet me sterk denken aan Abram die bidt voor Sodom en Gomora. Het oordeel lijkt onafwendbaar. Het radicale karakter van het gericht, de nutteloosheid van de vasten- en boetedagen en de schadelijke nawerkingen van onverzoende schuld worden ook hier weer gehoord. Wat bijzonder voor Jeremia is dat er verband wordt gelegd tussen een natuurramp(droogte) en aangekondigde oorlog, waarin Jeruzalem en Juda zullen vergaan. Ook Joël, die ruim een eeuw eerder tot Israël gesproken had gebruikt een ramp (sprinkhanenplaag) als illustratie van de Oordeelsdag des Heren 86). Hierin klinkt de profetische voorbode van het eindoordeel van Christus over deze wereld door. ‘Elke ramp die een mens treft, is een voorspel van de dood; elke catastrofe in het leven van een volk wijst heen naar het laatste oordeel ‘ schrijft Selms 87). Hier vindt de latere apocalyptiek, die dit laatste oordeel steeds plastischere beelden weet weer te geven, zijn oorsprong in de profeten. Zo reiken deze profetische woorden veel verder dan het oordeel dat Babel in 586 v Chr. over Juda voltrok. In Openb. 6:1-8 lezen we bij de apostel Johannes over het witte, rode, zwarte en vale paard als de voorboden van het naderende wereldeinde en wereldgerecht. Joël, Amos en Jeremia hebben hier al de eerste schetsen getekend. Ik zie hier bij de profeten opnieuw wat ik het Mesdag principe noemde 88). In H. 16 gebiedt God Jeremia dat hij moet afzien van een huwelijk. Hosea moest een hoer huwen, moest Jeremia ongehuwd blijven. Zijn wijze van leven krijgt een symboolfunctie. Israël had geestelijke hoererij geplaagd met de afgoden, daardoor zou zij zonder partner God komen te zitten. d. het conflict spitst zich toe (16-25) In dit laatste stuk van Deel I lezen we in H. 16 en 17 een tiental losse tekststukken (17:19-27). Hij doet een dringende oproep om de sabbat te houden. Niet dat het hem zozeer om de wetbetrachting ging, maar het serieus houden van de sabbat laat zien dat mensen God vrezen. En dat laatste is ver te zoeken. In H. 19 zien we het conflict tussen de geestelijke leiders en Jeremia verder oplopen. Hij houdt een donderpreek in de voorhof van de tempel, spreekt het oordeel over Tofel uit en hij wordt er door de tempelpolitie uitgegooid. Zeer heftig als je dit allemaal leest. Zijn prediking slaat niet aan en ze vinden hem chagrijnig, iemand met wie je moet afrekenen. In 20:6 staat hij lijnrecht tegenover de valse profeet Paschur en komt met hem in conflict.
85 Zie Jer. 11:3-17. 86 yom ‘ Adonai, de term komt veertien maal in het OT tegenkomen o.a. bij profeten zoals Jes. Joël , Sef. Jer. Am. Hos. Mal. en Hag. Het begrip heeft waarschijnlijk zijn oorsprong in de heilige oorlog van Israël, een strijd die Jahwe voerde tegen de volkeren (Von Rad),.Israël beriep zich erop dat God eens de heidenen zou oordelen. 87 Zie Selms Jeremia I-2I pag. 136. 88 Zie in par. 2.1.5.
30
Eind H. 20 komt Jeremia in grote zielennood. Groepen mensen zoeken hem om zich van hen te ontdoen. Vandaar deze klaagzang. Het leven lijkt voor hem zinloos, hij worstelt met God en het leven. Als persoon is Jeremia hier het beeld van de Here Jezus, die o.a. in de hof van Gethsemané zijn gebedsworsteling heeft gestreden. Ook Hij leed aan het volk, dat Hij wilde verenigen, maar dat niet luisterde en Hem verwierp. In H. 21-22 bundelt Baruch hier nog een aantal profetieën (6) van Jeremia aan de koningen van Israël samen. De valse profeten, de opponenten krijgen in H. 23 er van Jeremia van langs in. De vraag is hier hoe ware van valse profetie te onderscheiden is. Ik wijs hiervoor op het prachtige boek van Van der Woude 89). Hierin geeft hij een aantal criteria voor het toetsen van profeten. Ondanks Deu. 18:21-22 blijft het moeilijk ware van valse profetie te onderscheiden en blijkt uiteindelijk door de heilsgeschiedenis of iemand namens God of namens zichzelf gesproken heeft. Zie verder par. 2.1.7. In H. 25 kijkt Jeremia in 605 v. Chr. na drieëntwintig jaar profetenbediening terug. Conclusie is dat Juda en haar vorsten geen gehoor hebben gegeven aan zijn woorden (25:11). H.25 eindigt met een stuk poëzie waarin Jeremia in codetaal ‘Sesak’ (=codenaam voor Babel) het oordeel afkondigt. Begint het oordeel bij Juda , maar eindigt het bij Babel, dan impliceert dit ook een belofte voor de toekomst van Israël. Nooit ontbreekt bij Jeremia de boodschap van hoop!
Deel 2 Profetieën ten tijde van koning Jojakim en Sedekia (26-39) Vanaf H. 26 lezen we over het persoonlijk leven van Jeremia. Daarin staat het lijden van de profeet centraal, gevolgd door heilsprofetieën (30-33), het zgn. troostboekje voor het volk Israël. Jeremia houdt (H. 26) een prediking in de tempel. Van deze prediking waar we al over in H.7 lazen wordt door Baruch hier alleen het einde weergegeven. Tijdens het koningschap van Jojakim (25+26 en 35+36) en Sedekia (27-29, 34)sprak Jeremia. Dit heeft verstrekkende gevolgen. Priesters en profeten stellen Jeremia in staat van beschuldiging. Voor de rechtbank wordt hij beschuldigd van landverraad. Hij moet zichzelf verdedigen en te nauwer nood redt hij zijn leven. Achikam, een hoveling neemt hem in bescherming. In H. 28 heeft Jeremia een aanvaring met de profeet Chananja. Jeremia draagt als symbool een houten juk op zijn schouders. De onafwendbare ballingschap van Juda beeldt hij uit, die 2 jaar later realiteit werd. Chananja wordt zo boos op hem dat hij het houten juk in stukken slaat. Jeremia zegt dat hij hoopt dat Chananja gelijk heeft, maar betwijfelt dit. Maar de profeet Jeremia is niet uit het veld geslagen. God zal Israël geen houten maar een ijzeren juk opleggen. Hij voorspelt Chananja’s dood en als hij later sterft maakt dat diepe indruk op Juda. Sedekia neemt daardoor Jeremia woorden vanaf dan serieus en raadpleegt hem zelfs enkele keren in het geheim om een woord van de Here God. Dit tweede deel is ondanks de gedateerde opschriften toch qua inhoud en ordening chaotisch. In H. 29 lees ik een brief die Jeremia via een gezant meegeeft voor de Joden in Babel. De teneur is; verwacht geen snelle terugkeer, vestig jezelf in Babel, drijft handel, bidt voor de stad, want het zal nog lang duren voordat God het tij zal keren. Maar hij wekt ook hoop en roept op om God serieus in Babel te dienen. ‘Vrees niet, want Ik weet welke gedachten ik over u koester, gedachten van vrede en niet van onheil, om u een hoopvolle toekomst te geven.’ (vs.11). Prachtige woorden en een geweldige boodschap van hoop en troost voor hen in ballingschap. En deze woorden luiden het boek van troost van H. 30-35 in. Vanaf H. 30-35 begint het ‘troostboekje’ van Jeremia. Het spreekt van hoop en herstel in diverse liederen over Juda en Israël . Voor de datering verwijs ik naar bijlage 6. Blijkbaar komen deze woorden uit de vroegere periode, maar zijn deze hier door Baruch later ingevoegd om aan te tonen dat Jeremia niet alleen onheil en oordeel heeft verkondigd. H. 32-33 gaat over de tijd met Sedekia. In H. 32 moet hij in het achttiende jaar van Nebukadnesar een akker kopen (32:1) Het was oorlogstijd, Babel lag voor de deur. Wie koopt er in oorlog waardeloos land? Maar Jeremia kreeg de opdracht dit stuk land toch te kopen. Nu was het weggegooid geld, maar ooit zou het land van grote waarde zijn. Dat was de boodschap, een boodschap van hoop! Maar hij werd niet begrepen en men meende dat Jeremia aan landverraad deed. Hij werd gevangen genomen. Jeremia grijpt hier terug op Deuteronomium. Hij legt grote nadruk op het ‘van harte’. In 4:4 gebruikte hij al de term ‘besneden van hart zijn’(24:7), ‘Ik zal u een hart geven om Mij te dienen. Ik zal met het huis van Israël en Juda een nieuw verbond sluiten’ (31:31). Dit nieuwe verbond is niet zozeer anders qua inhoud, maar het zal anders ingesteld worden. Het gaat niet meer primair om de regels van de Tora die gehouden moeten 89 Micha; Profeet & Establishment.
31
worden, maar om het van harte God liefhebben en Hem dienen. Ook de profeet Joël had opgeroepen ‘het hart te scheuren’ (2:13). Er zal een innerlijke verandering plaatsvinden. God zelf zal het volk een ander hart geven. Een nieuw hart betekent een nieuw mens. Aan de Sinaï schrok het volk terug voor God en liet Mozes bemiddelen, maar in het nieuwe verbond zal ieder mens de Here God persoonlijk kennen. God zal de wet in hun binnenste leggen (31:33, 32:40). Pure afhankelijkheid van priesters is er dan niet meer; ieder zal de Here zelf kennen, van hart tot hart. Het is duidelijk dat de boodschap van Jeremia hier Israël overstijgt en hij spreekt over het werk van de Here Jezus en Zijn Geest in de innerlijke mens. Zijn woorden reiken naar de hele wereld en het werk van Gods Geest na Pinksteren. Ook Joël refereert hiernaar als hij profeteert dat zonen en dochters, ja knechten en slavinnen zullen profeteren. Gods Geest komt in tegenstelling tot het OT, waar de Geest tijdelijk op iemand kwam, nu in ieder mens wonen en schept een nieuw hart in de mens. Ezechiël sluit later hierbij aan en heeft het over een geestelijk harttransplantatie; het hart van steen wordt vervangen door een hart van vlees en bloed (36:26). Deze profetieën spreken over de heilsgeschiedenis, die de wereldgeschiedenis zin en betekenis zullen geven. ‘De daverende zaken der geschiedenis worden opgeslagen in stoffige archieven van de historie, maar het loflied en het feestgedruis is begonnen en zal geen einde kennen’, schrijft Streefland 90). Tegelijkertijd zijn deze wereldoverstijgende woorden óók gericht tot Israël én Juda en staat het volk tot op de dag van vandaag onder deze beloften. Dan zijn de ernstige gebeurtenissen ( 722 en 586 v. Chr.) niet zo belangrijk meer, maar gaat het primair om de heilsgeschiedenis van God met deze wereld en zijn volk Israël. Hoe de wereld er anno 2014 en in de toekomst ook uitziet, ‘God is getrouw, zijn plannen falen niet’. Noch met deze wereld, noch met het volk Israël. Daarom kan Jeremia hoopvol in de toekomst voor Israël zijn. Hier valt opnieuw op dat de boodschap het ‘regionale’ gebeuren overstijgt. Zoals schilder Mesdag de contouren van de horizon schetste op de ronde glazen koepel, zo schets Jeremia de locale gebeurtenis van Juda, maar ziet door het plaatselijk gebeuren Gods heilsgeschiedenis met deze wereld. Jahwe verankert de toekomst van zijn volk in zijn eigen barmhartigheid. Hij zelf zal het ‘één hart en één weg’ geven ‘en ‘zijn vrees in hun hart leggen’. Dit geldt ook maar niet exclusief voor Israël; daar waar de Heilige Geest mensen door Jezus in relatie met God, de Schepper brengt wordt deze belofte in Jer. 32 vervuld. In het reddend handelen van God neemt de ‘Spruit van gerechtigheid (Jezus Christus) de centrale plaats in. Zijn verzoenende werk maakt ons zondige mensen rechtvaardig. We worden in Hem rechtvaardig voor God verklaard (Rom. 5). Maar ook hierin heeft Israël een belangrijke plaats. God bewaart ‘een schat van bestendige vrede’ en in Jeruzalem zal vrede zijn In het licht van de Openb. 19 realiseer ik me dat het hier niet alleen gaat om de terugkeer in 539 v. Chr. maar om Gods reddend handelen met deze wereld en Israël door de eeuwen heen tot aan de voleinding der wereld. Bij Jeremia viert de profetie hoogtijd, als hij zo op de glazen koepel van de historie van Israël en omliggende landen de contouren van de voleinding der wereld hier ziet en in woorden schetst. c. Boodschappen vlak voor de val van Jeruzalem (35-38) Vanaf hier lezen we over de historische omstandigheden waarin Jeremia leefde Baruch is geen historicus, maar hij beschrijft wel levendig hoe koning Jojakim en Jeremia in conflict met elkaar komen. Jeremia dringt steeds aan op overgave aan Babel, de koning kiest voor Egypte. Als Baruch op Gods aangeven zijn boekrol geschreven heeft scheurt koning Jojakim het blad voor blad uit elkaar en gooit het in het vuur. Maar Baruch schrijft opnieuw de profetieën van Jeremia op een boekrol. In H. 37 lezen we dat hij gearresteerd wordt, als hij naar zijn pas aangekochte akker (32:7) wil gaan. Commandant Jeria mishandelt hem zwaar en laat hem lang opsluiten (16). In 38 lees ik dat hij in een modderige put belandt. Heftig! Waarom hij niet gedood wordt, is niet duidelijk, maar de allochtoon Ebed-Melek redt hem uiteindelijk uit die put. In H. 38 spreekt Jeremia nog een laatste keer voor koning Sedekia (Mattanja) en daarmee sluit Baruch deel 2 af.
Deel 3 Jeremia zijn bediening na de val van Jeruzalem (39-45) In 586 v. Chr. valt definitief het doek voor Jeruzalem en Nebukadnesar vernietigt tempel en stad. Dit speelt zich af aan het eind van Jeremia’s leven. De bevolking wordt gevankelijk weggevoerd en naar Babel getransporteerd. In die zin was Hitler in de Tweede Wereldoorlog niet erg origineel. Deportatie was een beproefd middel om een volk te ontwortelen. Jeremia blijft buiten beeld en alleen feiten worden zonder 90 Profetie in Israël Streefland pag. 127
32
commentaar vermeld. In H. 40 wordt stadhouder Gedalja vermoord en ontstaat er grote politieke verwarring (41). Jochanan, de nieuwe leider vlucht naar Egypte uit vrees voor Babel. Dan wordt een woord van de Heer aan Jeremia gevraagd. Na 10 dagen spreekt hij. Vluchten naar Egypte heeft geen zin en is uitstel van executie. Teruggaan naar Egypte is terugkeren naar de slavernij ook al lijkt het vrijheid. Ook over Egypte spreekt hij een onheilsprofetie uit (43:8-13). Jeremia is niet van plan Jeruzalem te verlaten om zich te redden. Hij wordt voor leugenaar uitgemaakt. Ten slotte spreekt hij een woord over Baruch, zijn schrijver uit (45:1-5). Deel 4 Profetieën tegen de vreemde naties (46-51) Hier treffen we gebundeld elf onheilsprofetieën uit over negen vreemde volken rondom Israël t.w. twee over Egypte, Philistea, Ammon, Edom, Damascus, Kedar, Elam en ten slotte Babylonië. Bij meerdere profeten zoals Jesaja (13-23), Amos (1-2), Ezechiël (25-32) tref je gebundelde profetieën over vreemde volken en koninkrijken. Dit deel heeft ook een eigen titel (46:1). De volken komen er niet goed van af. Jeremia maant Juda niet op vreemde machten te steunen. Hij gebruikt de geschiedenis om aan te tonen dat men niet op koningen maar op God je vertrouwen moet stellen. Tenslotte is grootmacht Babel (51-52) aan de beurt. Menig uitlegger ontkent dat deze stukken van Jeremia zouden zijn, vanwege de concrete voorspellingen (naam en periode). Maar alleen hij/zij die niet in een bovennatuurlijke God kan geloven kan niet accepteren dat Jeremia van Godswege geprofeteerd en gesproken heeft. Ook Babel is nu slechts ‘het knechtje’(slaaf) van God. Hij is slechts een middel van God om zijn volk te tuchtigen. Ook Jesaja had al gezien in een profetisch woord dat deze ‘knecht’ Babel zelf onder het oordeel van God komt te liggen. De boodschap is duidelijk; het is God, de Schepper van hemel en aarde die de tijden en machtsblokken bepaalt en in zijn hand heeft. Babel is inderdaad in 539 v. Chr. door de Meden verslagen en kwam daardoor onder mild bestuur van het Perzische rijk. Koning Kores (Cyrus) wordt de “gezalfde” genoemd. Niet vanwege zijn persoonlijk geloof, maar hij stem toe dat Israël terug mag keren naar Kanaän en de tempel mag herbouwen. Jeremia belooft terugkeur na zeventig jaar (50;5,19,28) dat in 539 v. Chr. werkelijkheid is geworden. Zijn woorden krijgen groot gezag. Het is Daniël die zijn profetieën nader onderzoekt om Gods plannen te ontdekken (Dan.9:2); zeventig jaar had hij voorspeld (Jer. 25:11, 29:10). God komt tot zijn doel (50:28, 51:10,50).Hij geeft door zijn heilsgeschiedenis Israël en het wereldgebeuren zin en doel. Deel 5 historisch supplement (52) Dit hoofdstuk is identiek aan 2 Kon. 24,25. Jeremia zijn naam komt er niet in voor. Doel van deze latere toevoeging was om aan te geven dat Jeremia zijn voorspellingen ook allemaal zijn uitgekomen. Juda is ten onder gegaan, de gratie van Jojakin door Ewil-Merodak, zoon van Nebukadnesar is een kleine ster van hoop in de donkere nacht van de ballingschap (52:31-34).Met H. 52 haakt de redacteur in op de priestercanon. 3.1.7. De theologische bijdrage van Jeremia (en Amos, Hosea en Joël) voor Israël en de volkeren De theologische bijdrage van de profeet Jeremia is van onschatbare waarde. Door het lezen van zijn profetieën raak ik diep geraakt. Wat heeft deze man allemaal niet gezien, doorstaan en meegemaakt? Veertig jaar helemaal alleen in dienst van Jahwe, van jongstaf aan gedreven door Gods Geest die in hem borrelde. In een tijd van grote politieke en spirituele beroeringen. Zonder eigen belang of zorg voor eigen huis en haard heeft hij zichzelf gegeven voor God en zijn volk. En dikwijls gingen zijn profetieën over de landgrenzen, ja over de grenzen der tijden heen en zag hij in de Geest Gods heilsplan met Israël en de volkeren. Als ik het belang van Jeremia zijn woorden moet afzetten tegen zijn bijdrage aan het theologisch denken van het OT dan wil ik hier vier dingen noemen. Deze punten zijn verre van volledig en zeker niet uitputtend. Maar voor mij zijn deze vier de belangrijkste t.w. 1. Jeremia plaatst Israëls catastrofale geschiedenis in Gods eeuwig plan met Israël Hij sluit nauw aan bij de exodus als grootste geestelijke bevrijdende ervaring van Israëls. Hier bedoel ik niet alleen de feitelijke uittocht (Ex. 12), maar ook de bevrijding van, het ontvangen van de wet bij de Horeb (Sinaï,) het verbond van God met zijn volk en de verovering van het beloofde land. Jeremia wijst op de bijzondere roeping van het volk Israël in de Tora. God heeft zich een volk verkozen om zijn Naam er te doen wonen. Daarom is Israël bevrijd en behoort haar leven Hem toe. Hij is een verbond met hen aangegaan en ook al is Israël ontrouw en zal een deportatie volgen, Hij zal opnieuw voor 33
herstel (terugkeer) zorgen. Een tweede exodus, “Zie, Ik zal haar genezing schenken en herstel “ (33:6). Hij plaatst de Joodse historie in de context van Gods heilsgeschiedenis met deze wereld. Wat Israël (en ieder mens) ook meemaakt (voorspoed, catastrofe, tegenslag/ziektes) en wat hij ook doet (goed of fout), God gaat door met zijn plan met zijn volk (hier als proeftuin), en met deze wereld. 2. God is soeverein Vorst in de wereldgeschiedenis en niets gaat buiten zijn wil. God is niet alleen bezig met de verlossing van zijn volk, maar Hij bestuurt heel het wereldgebeuren. Gebeurtenissen die Israël voorheen meemaakte in Egypte, in de Sinaï en Kanaän waren geen resultaat van menselijk handelen, maar vanwege Gods soevereiniteit. Hij is de Heer van de geschiedenis, die wereldleiders aanstelt en afzet. Nebukadnesar slaagde niet door eigen succes maar door Gods bevel (27:6). Hij heeft ook het recht zijn plannen te wijzigen. H. 18:7-10 is hierin volstrekt helder. Als God met een volk dit wil dan doet Hij dat. Wil Hij vervolgens iets anders, dan doet Hij het ook. Hetzelfde geldt voor zijn plan met Israël (verkozen volk) als de volkeren rondom haar. Zijn einddoel is dat Hij als enige God en Schepper aanbeden wordt door de volken op aarde. 3. Jeremia voorspelt een nieuwe verbond dat God zelf gaat bewerken. Israël was in de loop der tijden ontrouw geworden aan Gods Verbond. Zij had God uitgeruild voor de afgoden (Jer. 2:5,11). Ze hadden het genadeverbond verbroken (5:5). En omdat Israël daarin halsstarrig bleef volharden was ballingschap onvermijdelijk. Maar God gaat zelf iets nieuws doen. Geen nieuwe wet of een Tora ‘light’, maar Hij gaat de Tora in het hart van de mens schrijven (ipv op stenen tafelen). Hij gaat het koude stenen hart vervangen voor een nieuw hart van vlees en bloed erin te plaatsen. Ieder mens die door de Geest gedreven Gods verlossing zoekt zal door de ‘rechtvaardige Spruit’ gered worden. 4. Jeremia is de profeet van de kracht en hoop van persoonlijk geloof. Ook al staat het boek Jeremia vol oordelen en onheilsprofetieën, zijn boodschap is er een van hoop en troost. De mens, zowel Jood als niet Jood, die zijn vertrouwen stelt op God en zijn kracht van Hem verwacht die zal vrede kennen. Niet zozeer fysiek. Jeremia werd zelf vele malen bedreigd, geslagen en gefolterd. Maar God kende hem al vanaf de moederschoot en had een plan met hem. En ook al stonden profeten en koningen hem naar het leven, hij vertrouwde op Gods leiding. Niet zijn lijfbehoud maar zijn onverdeelde toewijding aan Jahwe was zijn innerlijke kracht. Zijn eigen leven is niet los te koppelen van zijn boodschap. Jeremia heeft de boodschap geleefd. Israël mag weten dat als zij zich overgeeft aan haar God dat haar bestaan veilig is. En ook al dreigen er gevaarlijke situaties; God zelf plant hen voor eeuwig (Jer. 17:7-8). Alleen bij Hem ben je veilig, alleen op Hem (zelfs niet op jezelf) kun je bouwen (Jer. 17:1-5). Hij is onze vrede: “Zie, Ik zal haar genezing schenken en herstel, Ik zal hen genezen en hun een schat van bestendige vrede ontsluiten”.
3.2 inleiding op de profeet Ezechiël 3.2.1 De persoon Ezechiël Ezechiël, zoon van de priester Buzi, blijkt Jeruzalem persoonlijk goed te kennen, waardoor we ervan uitgaan dat hij in 597 v Chr. op z’n vijfentwintigste jaar uit Juda naar Babel is gedeporteerd (2 Kon. 24, Ezech. 33). Hij komt uit een priesterlijk geslacht en woont in Tel Abib, een eenvoudig agrarisch dorpje aan de rivier Kebar samen met andere bannelingen. Hij is heel gelukkig getrouwd, maar z´n vrouw (24:16 ‘lust voor de ogen’) sterft plots in 587 v. Chr. We weten niets over kinderen. Ook verliest hij na overlijden van zijn vrouw zijn spraakvermogen, totdat hij het bericht (in 586 v Chr.) over de val van Jeruzalem verneemt. Waarschijnlijk sterft hij in 571 v. Chr. Tel Abib (29:17)als hij tweeënvijftig is. 3.2.2. Zijn roeping Opgeleid voor het ambt van priester heeft Ezechiël zelf nooit in de tempel dienst gedaan. Als hij dertig is 92) wordt hij door God geroepen tot profeet. Net zoals een preister (Num. 4:3) het ambt kreeg. Een zevendaagse roepingervaring dat veel weg heeft van de Joodse priesterwijding (Lev. 8:35). De tempel speelt als priester een grote rol bij hem en hij ziet de heerlijkheid des Heren weggaan 91). Met z’n roeping staat hij meteen op
91 Zie Ezechiël 1:1
34
een lijn met Jesaja en Jeremia. Hij wordt aangesteld als wachter van Israël. God stelt hem geestelijk aan op de muren van de stad om te waken en te waarschuwen voor de vijand. 3.2.3 Zijn karakter en wezen. Ezechiël komt uit een Joods priesterlijk geslacht en is daartoe opgeleid. Het is een breed ontwikkeld persoon, een visionair die vaak op creatieve wijze zijn visioenen wist uit te beelden. Als geroepen profeet produceert hij ook vele teksten proza en poëzie. Als je Ezechiël voor het eerst leest dan merk je dat zijn geschriften nog niet zo gemakkelijk te lezen zijn. Maar als ik doorzet en doorleest begint de tekst me te boeien. Met volle teugen heb ik de teksten ‘ingedronken’. Hij is duidelijk een man van uitersten, spreekt mij erg aan. Soms lijkt hij meer ‘geleerde’ dan profeet te zijn. Hij gebruikt heftige taal, geeft soms heftige beelden, dramatische eenakters en soms schuwt hij grove taal niet. Hij kent de Babylonische cultuur en taal als Jood zeer goed gebruik van Kanaänitische folklore, fabels en anekdotes. Zelfs de volksmop (‘afijah’) is hem niet onbekend (16:3,45, 19:1). Zijn kennis van oorlogsvoering, zeevaart en geografie zijn voor een priester/profeet indrukwekkend. 3.2.4 Zijn boodschap in de context van de (profane) geschiedenis De jongeman Ezechiël (25 j.) werd in 597 v. Chr. met een grote groep Judeërs gedeporteerd naar Babel. Daniël was hem in 605 voorgegaan. Te Babel wordt hij als hij dertig is door God geroepen als profeet. In die periode was er grote politieke en militaire onrust in Jeruzalem (alliantie met Egypte werd gezocht. Er was geheim verzet tegen Babel en verwarring onder de ballingen. Ezechiël profeteert en maant het volk zich te bekeren, God op een oprechte manier te dienen en zich niet te verzetten tegen Babel. Hij verkondigt de onvermijdelijke komst van de dag des Heren en verklaart dat deze ballingschap Gods oordeel over de afgoderij en onrecht van Juda is. Net als bij Jeremia (H. 27) bevestigt Ezechiël dat het juk van Babel niet te verbreken is en dat de macht van Babel slechts kan bestaan bij de gratie van God. God heeft Nebukadnesar deze macht gegeven. Babel is Gods gesel waarmee Israël wordt getuchtigd. Na de val van Jeruzalem in 586 v Chr. komt in deel 2 het accent van de profetieën meer op vertroosting en bemoediging volk te liggen. De val was onvermijdelijk, maar Gods trouw aan zijn volk is daarmee niet opgehouden te bestaan, is zijn stelling. Er zal een nieuwe Herder(koning) komen, die het volk zal leiden. Het verstrooide geslagen volk (dal van dorre doodsbeenderen) zal tot leven komen en verenigd worden, en de Geest van God zal in haar komen en haar tot (geestelijk) leven verwekken. Diepe indruk maken deze beelden op me. Wat een toekomstbeelden schetst Ezechiël als hij in het laatste deel profeteert over het Messiaanse rijk. 3.2.5. Zijn geschrift (met beknopt) overzicht Wie Ezechiël voor het eerst leest moet soms door moeilijke lange (houterige) stukken tekst lezen. Aan de andere kanten vind je ook korte krachtige stukken literaire tekst. Ezechiël is een extravert mens, een priester, die gewend is publiekelijk op te treden en een man van uitersten. Door het lezen van Ezechiël wekt hij soms de indruk meer geleerde dan profeet te zijn. Zijn onderwijs is grondig, soms wat taai, aan de andere kant gebruikt hij dramatische eenakters, literaire poëzie en schuwt niet grove seksueel getinte taal te gebruiken. En man die weet wat er leeft onder het volk en hoe hij haar moet aanspreken. In alles toont hij zich een Jood en priester als hij spreekt over de tempel, reinheid, de Tora en de schepping. Hij is een breed ontwikkeld mens, die weet waar hij over schrijft; hij is als priester gepokt en gemazeld in de Joods Tora en de reinigingswetten, maar kent de Babylonische cultuur en taal ook goed. Het boek doet vermoeden dat heel veel van zijn eigen hand komt. De ik-stijl wordt consequent in het boek doorgevoerd. Toch is het boek Ezechiël geen autobiografie. Het zijn preken, verkondigingen van het Woord van God in een tijd waarin donkere wolken, zwanger van onheil en oordeel, samentrekken boven Jeruzalem en Juda. Hij preekt niet allen over Juda en Israël, maar spreekt ook onheilsboodschappen uit over de vreemde volkeren. Toch is hij niet alleen een ‘doem’profeet, maar er klinkt tussen de onheilsstukken ook hoop en geloofsvertrouwen in de toekomst door. Het boek bestaat uit twee of wellicht drie delen; een deel voor de val van Jeruzalem (586 v Chr.) het tussengevoegd bundeltje over de oordelen van de vreemde volkeren en het laatste gedeelte na de val, wat ik persoonlijk het mooiste gedeelte vind. Er staan twaalf tijdsaanduidingen in zijn boek (bijlage 13a). Het boek is duidelijk in drie delen te splitsen. Hier geef ik hieronder een beknopt overzicht. 35
3.2.6. De boodschap van Ezechiël Deel 1 3.2.6.a. Roeping en wijding aan het profetenambt
(1-3) 3.2.6.b. Aanklacht en vonnis over Jeruzalem (4-5) 3.2.6.c. Afrekening met de natuurgodsdienst op de dag des Heren (6-7) 3.2.6.d. Visioen over afgoderij in de tempel en belofte van vernieuwing (8-11) 3.2.6.e. Onheilsprofetieën over het gericht en klaaglied over Juda (12-19) 3.2.6.f. De les van de geschiedenis (20-24)
Deel 2 3.2.6.g. Het gericht over de volkeren Deel 3 3.2.6.h De verantwoordelijkheid van de wachter 3.2.6.i Nationaal en geestelijk hersteld. 3.2.6.j Gog en Magog 3.2.6.k Visoenen over het Messiaanse rijk
(25-32)
(33) (34-37) (38-39) (40-48)
3.2.6.a Deel1: Roeping en wijding aan het profetenambt (1-3) Het boek Ezechiël begint na een korte inleiding (1-3) met een roepingvisioen ‘Daar kwam de hand des Heren op mij……’. Ezechiël ziet ‘iets’, een soort vehikel dat zoals uit de omschrijving blijkt, hij nog nooit gezien had. Het was een soort mobiel ‘wezen’ dat de heerlijkheid des Heren uitbeeldde 92). Het visioen werd zo heftig ervaren dat hij plat om zijn gezicht valt (28b). Maar God spreekt tot hem en hij moet gaan staan. Dan geeft God hem de opdracht om tot Israël het woord van God te spreken. Hij ontvangt een boekrol, die hij symbolisch moest opeten. Zo kwam Gods Woord in hem dat hij tot Israël moest spreken. Maar net als Jeremia (1) en Jesaja (6) wordt hij gestuurd naar een volk dat niet bereid is te luisteren. In de epiloog van het visioen (3:1215) wordt vertelt hoe hij terugkeert naar zijn volk in het dorpje Tel-Abib. 3.2.6.b Aanklacht en vonnis over Jeruzalem (4-5) Ondanks de politiek woelige tijd en de grote onzekerheid liep Juda over van nationale trots; ‘Dit is Jeruzalem.’ (5:5). Men waande zich er veilig. Maar de profeet zegt dat God ‘zijn oog hen niet zal sparen.’ Gods motief ervoor is duidelijk; ‘Mijn rechtsregels zijn genegeerd met goddeloosheid, groter dan die der volkeren” (5:6). Hun afgoderij had hen in diep doen afdalen in goddeloosheid. En zelfs de offers en alle handelingen in de tempel maakten dit niet goed. Net als Jeremia prikt Ezechiël door deze vormengodsdienst heen. Het was een mengelmoesje geworden van veelgoderij en afgoderij. 3.2.6.c Afrekening met de natuurgodsdienst en de dag des Heren (6-7) Israël had zich juist moeten onderscheiden van de omringende volken door i.p.v. de natuurgoden Jahwe te aanbidden. Als priester kende Ezechiël als geen ander de Tora en de Deuteronomische wetgeving over afgodenverering. Deze sprak over de zegen en de vloek van de wet. De oude natuurreligies met hun verering van seksuele potenties en vruchtbaarheid en hun poging om natuurkrachten (of goden) te manipuleren, die Israël aanhing staan model voor een cultuur- en levensbeschouwing, waarin zaken als ras, kastensysteem, natie, culturele suprematie, kortom het recht (tora) van de sterkte wordt verheven. In zo’n tora is geen plaats meer voor de zwakke en vreemdeling. Het is precies het tegenovergestelde, de ‘negatief’ van de Tora, zoals Israël deze bij de Sinaï van Jahwe ontvangen had. Vanuit dit Tora denken spreekt Ezechiël het onheil over Israël, dat ondanks de vele waarschuwingen van de profeten (Amos, Hosea, Jeremia, Jesaja) vasthield aan de natuurgoden. Dit was een krenking voor Jahwe, geestelijke hoererij en overspel. In H. 6 spreekt hij de oordelen over de afgodendienst uit. Het oordeel zal komen opdat ‘zij zullen erkennen dat Ik de Here ben” (6:10). In 7:19 gaat het over de dag des Heren. Een dag dat Jahwe strijd voert tegen de volkeren. Israël beriep zich op deze dag en waande zich veilig. Maar Am. 5:18 zegt ‘Wee hun, die verlangen 92 kaboth Jahwe’ zie ook Ezech.1:28, 3:12,23, 10:4, 18,19, 11:23, 43:4,5, 44:4, In H. 1 lezen we over een indrukwekkend visioen over een soort voertuig van de ‘Heerlijkheid de Heren’; Jes. 35:2, 40:5, 58:8, 59:19, 60:1, 61:6
36
naar de dag des HEREN! Wat toch zal de dag des HEREN voor u zijn? Duisternis is hij, en geen licht’! 93). Die dag zal God de volkeren oordelen, maar Israël is op die dag zeker niet veilig. Andere profeten zoals Jesaja, Jeremia en Ezechiël sluiten zich bij deze openbaring van Amos aan. Deze ‘dag des Heren’ zal ook oordeel van God over Israël en Juda betekenen, die de afgoden achterna zijn gegaan. Ezech. 7+30 krijgen hun letterlijke (eerste) vervulling in 586 v. Chr. als Jeruzalem valt. Maar het concept ‘Dag des Heren’ bij de profeten gaat ver boven dit ene feit uit. In de lijn van voorgaande profeten spreken de post-exilische profeten Maleachi en Haggaï ook over deze bijzondere dag. Een moment waarop God zijn oordeel zal uitvoeren, ook juist over dat gedeelte van Israël dat de afgoden achterna is gegaan. 3.2.6.d Visioen over afgoderij in de tempel en belofte van vernieuwing (8-11) In dit gedeelte lees ik opnieuw over een indrukwekkende visioen over de tempel. De eerste beschrijft hoe het goddelijke ‘vehikel ‘, een door cherubs gedragen troonwagen Jeruzalem verlaat via de Oostpoort. Het tweede gedeelte houdt zich bezig of deze verbanning en verwerping ook het einde van Israëls bestaan betekent. Vanaf 11: 17 gloort er weer hoop aan de horizon. Ondanks verwerping en het vreselijke oordeel zal God Israël niet definitief verwerpen. Israël blijft bestaan en er komt een tijd van herstel. Maar het beloofde herstel gaat verder dan de terugkeer in 539 v Chr. Er zal, net zoals we dat bij Jeremia gelezen hebben iets veranderen; 11:19-20; “Ik zal hen een hart uit een stuk geven, en een nieuwe geest in hun binnenste geven”. Duidelijk is dat het verbond dat Jahwe met Israël anders ingevuld gaat worden. Israël zal niet primair afhankelijk zijn van tempel, eredienst en voorschriften, maar zij zal God van harte dienen. Hierbij sluit Ezechiël nauw aan bij Deu. 29; het ‘van harte’ dienen van God. Hij zal zelf met Zijn Geest bewerken dat zij een ander ‘hart’, een ander innerlijke mens zullen krijgen, waarmee ze door God in staat worden gesteld hun God ‘van harte’ te kunnen liefhebben en dienen. Ook de prediking van ‘het nieuwe hart’ treffen we uitgebreid aan in H. 36:25; “Ik zal u een nieuw hart schenken” en ‘Ik zal uw innerlijk met mijn Geest vervullen”. Prachtige profetie! Bijzonder is dat Ezechiël ondanks zijn snoeiharde oordeelsuitspraken Israël ook weer hoop geeft. God zal een rest sparen, Hij zal die rest weer terugbrengen naar het beloofde land en Hij gaat een geestelijke vernieuwing geven, waarin de Joden ‘van harte’, zoals Mozes het ook bedoeld had God zullen dienen. Het is duidelijk dat in H. 36 en in 37-38 het volk Israël tot op de dag van vandaag onder grote beloftes staat. Israël is in 539 v. Chr. teruggekeerd naar haar land. Maar na diverse uitzettingen (70 en 135 na Christus) is in de twintigste eeuw de staat Israël officieel opgericht en door de VN erkent. Nog steeds houdt God zijn woord stand door zijn volk terug te brengen naar zijn land. De beloftes die we hier lezen (11;19, 36:25) zijn slechts zeer beperkt en ten dele in vervulling gegaan met de Pinksterdag. Maar het herstel en de vervulling van de natie (36-37) staan nog te gebeuren.
3.2.6.e Onheilsprofetieën over het gericht en klaaglied over Juda (12-19). Kenmerkend voor Ezechiël zijn de scènes en sketches die hij regelmatig opvoeren. H. 12 (vgl .24:15-24) is een soort eenakter dat ook qua opbouw lijkt op H.24. Na de plotselinge dood van zijn vrouw voert de profeet deze scène uit. In de avondschermer moet de profeet zijn reistas pakken en omdoen. Tevens speelt hij met een net, waarmee God symbolisch Israël als vissen laat vangen (door Babel), om hen vervolgens weg te voeren. Direct erna volgt nog een symbolische handelingen van de verstoorde maaltijd: 12:17-20. De maaltijd, die de profeet bevend moet nuttigen beeldt de onrust uit die er op dit moment heerst voorafgaande aan de val van Jeruzalem. Het is de bedoeling dat de profeet, die met zijn dorpgenoten eet opvalt door zijn excentrieke gedrag. Dit ´beven´ wordt hem soms toegeschreven aan gekte of gestoordheid, maar waarom zou hij dat niet hebben kunnen naspelen, om zo extra de aandacht te trekken van zijn dorpsgenoten? De teksten die erna volgen spreken allen over de valse profeten. Het Hebreeuws kent geen apart woord voor valse profeet. Profeten blijken vals te zijn als zij leugens verkondigen die achteraf niet blijken waar te zijn of niet uit te komen 94). Ezechiël zit nog midden in deze strijd. De mensen geloven hem niet, wel de 93 ‘jom Adonai’ zie Am 5:18, 20, Jes.13:6,9 Joël 1:5, 2:28, Sef.1:5,14 Ob.1:15 Mal.4:5 Ezech.7:19, 30:1, Zach14:1 94 Zie ook par. 2.1.7. en Jes. 9:15, Jer. 5:31, 14:13, Ezech. 13:6
37
valse profeten, die de mensen willen geruststellen. Net als Micha Ben Jimla (Achab) en Jeremia met Chanani moet Ezechiël strijd tegen hen voeren. In 13: 1-9 trekt hij fel van leer tegen de ‘zieners van niks’ (6); ‘de stukadoors van gladde woorden over een verrotte muur ‘ vs. 15. Alsjeblieft, het zal je maar gezegd worden. In 13:18 gaat het over tovenaars en heksen met hun amuletten en waarzeggerij. In H. 14-15 komt opnieuw het probleem van ware en valse profetie ter sprake. Zoals de profeet vals is, zo zal ook het volk vals zijn. In H. 16 wordt op zeer plastische en schokkende wijze de geestelijke ontrouw van Israël beeldend ter sprake gebracht. Jeruzalem wordt als ontrouwe echtgenoot uitgebeeld. Schokkend zijn de woorden; ‘je vader was een Amoriet en je moeder een Hethitische’. In onze tijd van seksuele openheid kijken we niet meer zo op van zulke woorden, maar het is bekend dat div. toonaangevende rabbi’s (o.a. Eliëzer) verboden Ezechiël 16 in de synagoge hardop voor te lezen. Zo seksueel provocerend was de taal van Ezechiël hier. Wanneer je dit in de Staten Vertaling leest valt de platheid en de hardheid van de woorden je nog meer op, meer dan die in de NBV. Ook moet je Ezechiël lezen in de context van de schaamtecultuur van het Midden Oosten is. De Westerse wereld in de 21e eeuw leeft in een schuldcultuur. We lijden onder persoonlijke tekortkomingen en schuldgevoelens als we minder presteren dan anderen. De Oosterling geeft daar niet zoveel om. Wel om schaamte, gezichtsverlies door verlies aan waardigheid, doordat je op een fout wordt betrapt of dat een naaste familielid zich te schande maakt. We kennen het fenomeen van de eerwraak. David vreesde deze in Psalm 51. De Oosterling gaat niet zozeer gebukt onder schuld, maar des te meer onder de schande die men op zich laat. De profeet houdt hier een soort requisitoir als openbare aanklacht tegen Israël, (het ontrouwe Jeruzalem) dat zich te schande heeft gemaakt. Deze woorden hebben diep in de ziel van de toehoorders moeten insnijden en hebben Ezechiël er zeker niet populair op gemaakt. Hij zat daar blijkbaar niet mee. In H. 17:1-10 treffen we nog een andere vorm van profetieën aan; een soort raadsel of fabel (de adelaar en de wijnstok) waarin de politieke trouwbreuk van Israël ter sprake komt. Gouverneur Sedekia (Mattanja) wordt als Babel haar nieuwe vazal op de troon gehesen en gedwongen een uiterst vernederend en kostbaar verdrag met Babel aan te gaan. Onder het onzekere en zwakke bestuur van Sedekia stevent Juda af op een nog diepere catastrofe. Die feiten kende Ezechiël en hij spreekt hierover. Hij is tegen wil en dank aanzegger van het oordeel. Waar anderen spreken over ‘shalôm en hoop’ moet hij de onherroepelijke oordeel over Sedekia aankondigen. Sedekia probeert zowel Babel gerust te stellen (stuurt een gezand naar Babel 17:15) maar probeert tegelijkertijd in het geheim een nieuwe coalitie te vormen met Egypte, Ammon en Phoenicië (met de staatstad Tyrus). Ezechiël ageert tegen Sedekia’s foute handelen. Hij als priester kende als geen ander de Tora, de slavernij en de uittocht uit Egypte. Hulp zoeken bij Egypte was voor hem een gruwel, terugkeren naar de slavenstaat Egypte! Egypte is onbetrouwbaar (17:17). Door deze politieke fabel stelt hij de vraag of Sedekia het zal halen. “Nee”, is het antwoord, het is je reinste zelfmoord je zo tegen Babel te verzetten. Niet alleen omdat Nebukadnesar zo machtig zou zijn, maar omdat hij door God is aangesteld om Israël te tuchtigen (Jer. 25:8, 27:1). Verraadt aan Babel is ook verraadt aan God ,zegt Ezechiël. De troostrijke woorden in 17:22-24 doet me denken aan wat ik las in Jesaja (6:13, 11:1). God blijft trouw aan Israël, ondanks haar ontrouw (2 Tim. 3:18). De boom van Jesse, de scheut van Isaï (Jes.11:1), de rechtvaardige Spruit (Jer. 22) zijn allemaal uitdrukkingen van Gods trouw en nieuwe begin met Israël. En ook met deze profetieën kijken de profeten verder dan de geschiedenis van Israël tijdens Babel. De boom van Isaï wordt stevig gesnoeid, de stam wordt vlak boven de wortels afgehakt, maar is niet dood. Maar noch de nakomelingen van Sedekia, noch die van Jojakin komen hiervoor in aanmerking. Het is voorbehouden aan Gods keuze in de Messiaanse toekomst. Het is een van de spaarzame Messiaanse profetieën. Het kleine twijgje groeit uit tot een gigantische boom midden in het paradijs, waarin vele vogelen kunnen schuilen. Ook de Here Jezus gebruikt hetzelfde motief in de gelijkenis van het mosterdzaadje (Mc. 4, Matt.13:31), dat aan het eind der tijden van wereldomvang is. Ezechiël schildert met het beeld van de reuzenceder het toekomstige Messiaanse rijk, waarin de nieuwe David zal regeren (I Kor. 15:28, Kol. 3:11). De profetie van H. 17:22-24 heeft m.i. vele dimensies en spreekt ook over de wereldsgeschiedenis. Zij voorspelt een gebeuren van kosmische omvang en betekenis. Dit handelen wordt toegedicht aan God, Hij die verhoogt wie Hij wil tegengekomen 95). Ook daar lees ik profetie met heilshistorische dimensies van Gods handelen.
95 Zie Ezech. 40: 23-29, 45:7, 52:12-53, Daniël 5:19-20
38
3.2.6.f De les der geschiedenis (20-23) Vanaf H. 20 komt er een nieuw onderwerp aan de orde; de les van Israël vanaf de exodus uit Egypte. H.20-23 is een collectie profetie uit het zevende jaar (591 v. Chr.). H. 20 komt bij mij over als een stevige prediking. Israël kan er niet omheen. De vaderen zijn ontrouw geweest tot op de dag van vandaag (2;3). Dit wordt met vele voorbeelden uit de historie geïllustreerd. Ezechiël betoont zich hier een echte kenner van de Tora. Hij beschrijft Gods sterkte hand in de exodus, de wetgeving op de Sinaì, de voorschriften, het wetboek, de bepalingen, de landbelofte, de verovering, Sion en Jeruzalem, alles komt ter sprake. En hij schept hoop: er zal een nieuwe exodus komen (die in 539 v Chr. gekomen is) en er zal op de heilige berg Gods een zuivere godsdienst uitgeoefend worden. Jeruzalem zal als centrum hersteld worden. Enerzijds zien we deze voorspellingen uitkomen tijdens Ezra en Nehemia. Aan de andere kant zie ik hier (met het Mesdag principe) contouren geschetst worden die de feitelijke (beperkte) terugkeer van de 50.000 Joden in 539 v Chr. overstijgt. Ook in de twintigste eeuw is er een ware exodus geweest van Joden, die door de Tweede Wereldoorlog over de hele wereld verspreid waren. Ezech. 36 zien we dus vandaag voor onze eigen ogen gebeuren. De Tweede fase waarin Gods zijn Geest zal gaan uitstorten over zijn volk is nog toekomst. We mogen ook hier in deze profetieën de ongekende reikwijdte van Gods heilsplan met Israël zien.
Tenslotte eindigt Deel I met wat ik hier de ‘heksenketel’ Jeruzalem noem. Het bijzondere van de datering (24:1) is dat de tijdsaanduiding hier zelf al een vorm van profetische voorzegging is. Want de oorlog om Jeruzalem is begonnen, Babel rukt op (de ketel hangt in het vuur en borrelt), maar voordat het zover is spreekt Ezechiël zich al uit over de uitkomst. De datering is bewijs zijn dat hij al voor de feiten uit de uitkomst wist. Israël wordt als vlees gekookt, zelfs de beenderen moeten verbrandt worden. Zo vreselijk voorspelt Ezechiël de aanpak van Nebukadnesar (2 Kon. 25). Bij de profeten meten we twee soorten acts van de profeten onderling onderscheiden t.w. a. symbolische handelingen, drama, pantomime 96) b. de symbolische uitleg van emotionele gebeurtenissen 97) Hier is sprake van een act volgens b als zijn vrouw plotseling sterft. Blijkbaar had Ezechiël een goede relatie met zijn vrouw. En dit overlijden (drama) moet hij van God aangrijpen om Israël iets duidelijk te maken. Hij moet afzien van rouw, om te laten zien dat God ook geen rouw toont over de val van Jeruzalem. De mens moet bij zichzelf te raden gaan waarom dit is gebeurt. Men moet niet met al het nodige ritueel wenen om een verloren illusie, maar de werkelijkheid van de eigen schuldige ‘ik’ ontdekken, is de boodschap. Daarna kondigt Ezechiël Gods zwijgen aan (24:25-22).God laat een stilte vallen zodat Israël zich kan bezinnen.
Deel 2 (25-32) 3.2.6.g Het tweede deel is waarschijnlijk, net als bij de andere Schriftprofeten een later ingevoegd verzamelbundeltje van profetieën en onheilsuitspraken over de omringende volkeren. Het doet me sterk denken aan de verzameling van Amos 1, die met een oordeelsronde zeven landen bezoekt om bij Israël uit te komen. Ezechiël doet ook zo’n ronde en spreekt oordeelsprofetieën voor de omliggende volken Moab, Ammon, Filistea, Egypte, Phoenicië met stadstatenTyrus en Sidon uit. Opvallend is dat Babel ontbreekt, maar Nebukadneser is nu juist in de ogen van de profeet Gods instrument om Israël te tuchtigen. Mogelijk is het anti-zwaardlied (21:28-32) een verkapt oordeelslied over Babel is. Hoe dan ook, het zijn vooral de landen die met Sedekia zich verzet hebben tegen Babel die hier er van langs krijgen. De onheilswoorden lijken qua opbouw en inhoud redelijk op elkaar 98). Vooral Egypte, aartsvijand vanwege vierhonderd jaar slavernij en de exodus en Tyrus krijgen ongekend veel oordeels- woorden over zich heen (26-28). Zowel Farao als de vorst van Tyrus zullen ter helle varen (31:15,16). De profeet geeft net als Jeremia aan dat Juda en Israël niet op de vreemde wereldmachten moeten steunen. Hij gebruikt de geschiedenis om aan te tonen dat men niet op volken en koningen, maar op God moet vertrouwen. Ook komt grootmacht Babel, weliswaar (hier cryptisch verteld) onder het oordeel. Uiteindelijk is het God die machthebbers aanstelt en koninkrijken doet opkomen en neervallen. Hij is soeverein en bepaalt 96 Zie Ezech. 4:1-5:4, 24:1-15, 37:15, Jes. 8:1-4, Jer. 13:1-11 97 zoals in Jer. 17, Hos.1:3. 98 vgl. de orakels in I Kon. 20:28, Ezech. 20:13, 29-32
39
de grenzen van koningen en hun rijken. Vooral H. 28, het oordeel over de vorst van Tyrus is een gedeelte waar veel over geschreven is en waar diverse interpretaties mogelijk zijn. Vraag is of Ezechiël primair en uitsluitend oordeel uitspreekt over de historische vorst van Tyrus of zit er nog een diepere laag in deze onheilsprofetie? Ziet hij de persoon van satan, als hoogmoedige tegenstander van God? Laat ik proberen op basis van uitleg en context de boodschap hier te achterhalen. Voor de vertaling zie bijlage 7. Tyrus is een op een rots gelegen dubbele havenstaat voor de Phoenisische kust. Met het Ugarith dat als taal nauw verwant is met het Hebreeuws was Tyrus toen dat wat Rotterdam voor Europa nu is. Een machtige handelsstaat met doorvoer naar het achterland. Grondstoffen zoals allerlei soorten hout, kledingsstoffen, ivoor, granen, olie, edelstenen, parfumerie, vee en mensen werden er verhandeld. Een machtige stadstaat dat grote invloed had, vandaar dat Sedekia tegen Jeremia’s advies haar hulp inroept. Ezechiël spreekt zijn onheilsprofetieën in de vorm van een klaaglied over haar uit. Vooral de vorst moet het in H. 28 ontgelden; hij zal (net als farao)’ ter helle varen’. Een zwaar oordeel. Typisch voor het klaagliedgenre wordt eerst omschreven hoe hoog de positie van de hoofdpersoon was en hoe hij uiteindelijk eindigt (vgl. 19:1-12,26:17, Jes. 14). Ezechiël gebruikt als basis van dit klaaglied een oude Kanaänitische mythevorm, die hij overschrijft, aanpast en toepast op Tyrus. Net als Jeseja (14) gebruikt hij bekende Kanaänitische Israëlische folklore om zijn onheilswoorden bekend te maken. Dit lied moet dus als zeer bekend in de oren geklonken hebben, alhoewel Ezechiël er natuurlijk zijn geheel eigen invulling aan geeft. Het is een opzettelijke aanpassing van een paradijsmythe zoals het Midden Oosten die veelvuldig kende en die hier nauw aansloot bij Genesis. De mens wordt aangesteld tot rentmeester over de hof. Het oude Oosten beschouwde de hemelse wereld als een afspiegeling van de aardse wereld. Het bestuur en hiërarchie was ‘in de hemelse wereld’ omtrent hetzelfde als op aarde De hemelse goden hadden ook geestelijke raadgevers, secretaris, kanselier en hofmaarschalk. In H. 28 wordt dus aan de cherub, de poortwachter een uitzonderlijk hoog hemels ambt van hofmaarschalk en zegelbewaarder toegewezen 99). In besluiten was hij de plaatsvervanger van El *(God) met bevoegdheid om te tekenen. Maar na verloop van tijd voltrekt zich er een tragedie. De cherub, die zo’n hoge functie had verworden wordt hoogmoedig t.a.v. El. Macht maakt corrupt; hoogmoed veroorzaakt opstand tegen Elohim. De eens zo hoge geestelijke cherub wordt ‘ter helle neergeworpen’, zijn ster valt in het dodenrijk waar hij een vreselijke angstaanjagende verschijning krijgt. Het is een in heftige beelden geuit vreselijk oordeel dat Ezechiël de vorst van Tyrus toezegt. In de Joods-christelijke uitlegtraditie heeft men uit dit klaaglied (vgl. Jes. 14) de voorstelling ontwikkeld van de val van satan en zijn engelen 100). Daarmee willen de uitleggers nog een diepere boodschap ontdekken, dan primair deze onheilsboodschap op het eerste gezicht wilde geven. H. 28 herhaalt eigenlijk dat wat we in Genesis al lazen. Satan, Gods tegenstander is hoogmoedig en i.p.v. onderwerping verzet hij zich tegen Gods almacht. Daarmee sleept hij de mens mee in zijn val. Met dit verschil dat in Gen. 3:15 de boze uiteindelijk wordt overwonnen en de mens, ondanks de verbanning uit de hof toch verlossing ontvangt. De hoofdpersoon, de vorst van Tyrus krijgt die kans niet en zal ‘ter helle varen’ en dus eeuwig gestraft worden. Vraag is of we in deze onheilsprofetie ook een openbaring van satans hoogmoed en val mogen en kunnen lezen. We hebben meerdere keren gezien dat de profeet vaak meerdere niveau’s, lagen en lijnen in een blik vangt. Profetieën hebben meerdere vervullingen in de loop der tijden. Profeten hebben van Godswege gesproken en reiken met hun woorden over de eeuwen heen. In die zin zou H. 28 ook meerdere lagen kunnen hebben. In ieder geval zinspeelt Christus er zelf op in als Hij bij een ‘outreach’ van de discipelen satan als een ster uit de hemel ziet vallen in Luk. 10:18. Op z’n minst kunnen we in Ezech. 28 de grondoorzaak zien van Gods tegenstanders nl. verzet uit hoogmoed tegen God. Christus en de apostelen hebben er zelf zo over gesproken. Het principe van hoogmoed en verzet tegen de almachtige God, Schepper van hemel en aarde is een principe dat ieder mens, die in zonde leeft in zichzelf herkent. We mogen uit de Bijbel begrijpen dat i.t.t. tot de vorst der duisternis voor ons mensen altijd redding mogelijk is door Jezus Christus. Hoe erg we ook gezondigd hebben, als we onze knieën buigen voor Christus en onze zonden belijden is er altijd redding mogelijk. En dat was er blijkbaar niet voor de vorst uit Tyrus, noch voor satan en zijn engelen. De vraag of we in Ezech. 28 per sé een blik achter de schermen van de oergeschiedenis zien is m.i. van minder belang. Laten we vooral de les uit Ezechiël 28 ter harte nemen. Hoogmoed leidt tot de eeuwige dood. 99 vgl. Jes. 14, Gen 2 en I Kon. 8:7, I Kron 28:18 100 vgl. Luk. 10,18, 2 Petr. 2:4, Judas 6, Open. 12:7 vv
40
Deel 3 3.2.6.h De verantwoordelijkheid van de wachter (33). Met H. 32 eindigt het bundeltje van oordeelprofetieën over de vreemde volkeren. De val van Jeruzalem is een feit (586 v Chr.) en op het moment dat dit door een vluchteling, aangekomen te Babel bevestigd is, krijgt Ezechiël zijn stem terug. In H.33:21 staat weer een nieuwe tijdsaanduiding; het twaalfde jaar’. In H. 35 en 3839 komen nog wel Edom en Gog en Machoch aan bod, maar dit derde deel van het boek heeft duidelijk een andere accent. Een aantal prachtige heilsprofetieën over de toekomst van Israël lees ik in dit deel. Na het vreselijke feit van 586 v Chr. ontvangt Ezechiël een aantal belangrijke boodschappen van hoop. Hij wordt aangesteld als wachter van Israël. In H. 34 lees ik de aankondiging van de goede herder (vgl. Joh. 10). In 3637 de prachtige voorspelling van de nationaal en geestelijk herstel van Israël. En in 40-48 Messiaanse profetieën. Een voor een parels van Gods woorden in dit derde gedeelte. De toon is ook duidelijk anders, er is troost, hoop en toekomst voor Israël. En God zelf gaat zijn volk weer verzamelen en oprichten. In H. 33 wordt het volk middels het beeld van de wachter van de stad op de eigen verantwoordelijkheid gewezen; indien de wachter op de muur van de stad de vijand ziet aankomen en waarschuwt, maar het volk luistert niet dan is de wachter niet verantwoordelijk. Helder is dat Ezechiël de wachter namens God is die het volk vele malen heeft gewaarschuwd. Het concept van de wachter op de muren van de stad is bekend voor de Joden 101). Wat Ezechiël hier voorhoudt is geen abstracte theorie. Ook Hosea had eertijds zich wachter van Israël genoemd (9:8), terwijl Jeremia de profeten aanstelt als wachters die de hoorns moesten blazen. (Jer. 6:17). Maar Israël luisterde niet. Om de bedoeling van de profetie nogmaals te onderstrepen wordt het tegengestelde nog eens besproken. Indien het gevaar komt en de wachter waarschuwt niet, dan valt het volk wel in handen van de vijand maar de wachter is verantwoordelijk. Toch lees ik hier iets dat een nieuw ontwikkeling aangeeft. De wachter wordt persoonlijk verantwoordelijk gesteld. De wachter is dus niet alleen de profeet die waarschuwt, maar hij wordt ook voor de personen van zijn gehoor verantwoordelijk gesteld. Ezechiël, priester/profeet voelt zich verantwoordelijk zowel voor Israël als volk als voor de individu om haar te waarschuwen, maar ook te leiden in deze moeilijke periode Een nieuwe ontwikkeling nemen we hier waar. Profeten beginnen zich persoonlijk verantwoordelijk te voelen. Aan het eind van H. 33 staat een opmerkelijk stukje. Het geeft de discussie weer die de profeet heeft met het volk. Voor 586 v Chr. wordt hij niet geloofd en gehoord. Na 586 v Chr. hangt het volk aan zijn lippen. Zijn voorspellingen komen immers uit. Maar een ware bekering van het hart komt er niet. Hij wordt beschimpt en belachelijk gemaakt. Ondanks hernieuwde belangstelling voor religie constateert de profeet met bijtende ironie en met diepe teleurstelling dat er op dit punt weinig is veranderd. ‘Zie, u bent een minnezanger met een mooie stem en fraai snarenspel. Ze luisteren naar uw woorden, maar doen er geenszins naar’ (33:32). 3.2.6.i Nationaal en geestelijk hersteld (34-37). We komen nu een aantal schitterende tekststukken tegen. Ze maken diepe indruk op me als ik ze lees. H. 34 gaat over de ‘goede herder’. Herderschap is in het Oosten beeld van de koning, de leiders van een volk 102). De geestelijke leiders van Israël zijn slechte ‘herders ‘geweest, zij geven niet echt om de kudde (Israël), zij verteren de schapen (en eten hun ‘vet’ wat verboden was vs.3) en als het erop aankomt dan redden ze alleen hun eigen leven. God roept deze loon‘herders’ ter verantwoording en zij zullen geoordeeld worden. Joh. 10 lijkt sterk op H. 34. God zal als rechter de herders (leiders) oordelen. Prachtig zijn de vs . 17+31 om te lezen: ‘Mijn kudde’. God heeft zich verbonden als Herder (Jes. 40:9), zal Koning van zijn volk en Hijzelf zal het volk gaan leiden (vs.11). De redding van Israël is gelegen in de terugkeer van de ballingschap naar ‘weidegronden’, het beloofde land. Een nieuwe exodus (vgl. 11:17, 20:34, 28:25) wordt voorspeld . De Opperherder zal zelf zijn volk terugbrengen zoals Hij het volk bevrijdde uit Egypte (Jer. 25:11). Uit deze profetie heeft Daniël (9:2) opgemaakt dat de ballingschap snel ten einde zou komen. Maar het valt niet te ontkennen dat deze belofte verder gaat dan 539 v Chr. waarin slechts een beperkt deel (50.000 Joden) o.l.v. prins Zerubbabel terugkeerde naar Kanaän. Het overgrote gedeelte bleef in Babel en is verspreid gebleven. Het is volstrekt helder 101 Zie 2 Sam. 13:34, 2 Kon. 9:17, Jes. 21:6-8, Am. 3:6 102 vgl. Jer. 25:34-36, Ps. 77:21. David werd ook ‘herder’ genoemd in Ps. 78:70-72.
41
dat deze belofte slechts ten dele in de jaren kort hierop in vervulling is gegaan en deze profetie heeft een extra historisch theologische dimensie gekregen. Zo kunnen we o.a. de grote exodus na de tweede wereldoorlog noemen. En wie zegt dat deze belofte reeds volledig vervult is en straks bij de wederkomst van Christus God niet heel zijn volk uit de volkeren (‘goiïm’) zal gaan verzamelen? Temeer als we deze profetie lezen in combinatie van H. 36 en 37. Is in H. 34 sprake van fysieke terugkeer, in deze twee hoofdstukken komt er vooral geestelijk herstel. Israël keert niet alleen terug naar het land, maar er zal een ware innerlijke hervorming en wedergeboorte van het hart van het volk plaatsvinden. Kijken we naar de geschiedenis dan kunnen we concluderen dat deze beloftes na de (gedeeltelijke) terugkeer nog niet in vervulling zijn gegaan. Straks lezen we bij de post-exilische profeten juist het tegendeel ervan. Het volk is verre van innerlijk wedergeboren van hart en met water gereinigd van hun zonden. Zelfs de hogepriester Jozua is vuil van de zonden en heeft reiniging nodig (Zach. 3). Ook de eerste Jeruzalemse gemeente 30 na Christus is slechts een zeer beperkte afspiegeling van deze belofte. Nee, deze heilsprofetieën zijn voor Israël nog toekomst. Het is het werk van de Heilige Geest dat hen een nieuw hart en een nieuwe geest zal geven. God zal hen reinigen van al hun idolen en afgoden en het hart v steen (25-27) zal vervangen worden door een hart van vlees (=liefde voor God). En de grote belofte gedaan aan Abraham, Sem en David (2 Sam. 7) zal zijn vervulling krijgen in Jezus Christus als Hij woont en regeert in Jeruzalem. Openb. 19 en 21 sluiten hier op aan. Gods einddoel is dan bereikt. Hij woont onder de mensen, die Hem van harte liefhebben en dienen. Ook de herrijzenis van Israël, uitgebeeld in het tot leven komen van dorre doodsbeenderen in H. 37 en de vereniging van Juda (Jozef) en Efraïm (Tienstammenrijk) zijn zeer indrukwekkende profetieën en heilsbeloften, die vele beelden bij me oproepen. In par. 2.1.8 ben ik al zeer uitvoerig ingegaan op dit gedeelte en zal dit hier niet doen. Maar ook de herrijzenis van het volk Israël, dat ten dode was opgeschreven (zowel na 586 v.Chr. als 24 eeuwen later) ziet Ezechiël in de Geest. Hij belooft hoe God zijn volk gaat herenigen en herstellen. Fysiek zien we de eerste vervullingen van H.37 in de terugkeer na de ballingschap en ook in deze tijd nu zoveel Joden terugkomen naar Israël. Wat zal het zijn als Gods Geest (‘ruach’) gaat waaien en Israël tot wedergeboorte en nieuw leven gaat brengen (Rom. 11:25)? Als hij het verdeelde land en volk gaat verenigen (de twee stokken tot een staf; 37:16)? Terugkeer tot het land betekent ook bij Ezechiël geestelijke vernieuwing. Deze heilsprofetieën vormen een belangrijke mijlpaal in de historisch dramatische en theologische ontwikkeling van Ezechiël zijn prediking. Zijn profeteren komt op ongekende hoogtes van de openbaring van Gods heilsplan met Israël en de volkeren. Historisch/dramatisch ziet Hij zowel in de nabije als verre toekomst hoe God het dode volk tot natie, tot leven zal brengen. God openbaart hem niet alleen een fysiek verenigd volk, maar ook een wedergeboren volk, dat vanuit het hart een andere geest, ja de Geest van God (‘ruach’) ontvangt en gereinigd wordt van al haar zonden (36:25-27). Het oude verbond vraagt een innerlijke vernieuwing, die het leven in een vernieuwd verbond mogelijk maakt. Ezechiël, Jeremia en Jesaja beseffen dat het onvermogen om de Here oprecht te dienen eerst door God zelf weggenomen moet worden. Heilshistorisch zijn deze profetieën van groot belang daar God zelf tot zijn einddoel met zijn volk en de volkeren der wereld komt. God zelf zal de volken, die zich verzetten tegen Hem en het Joodse volk oordelen. En Hij zal voor zowel Israël als voor de volkeren, die zich tot Hem keren verlossing brengen. Een bijzonder motief van God komt hier bij Ezechiël (en andere profeten) naar boven. De volkeren spraken spottend over Israël (36:20); Gods heilige Naam stond op het spel. Ook in Exodus komen we dit motief tegen (32:10-14). Om te laten zien dat Hij de enige God is kan Hij niet anders dan redding en verlossing geven. Zijn Naam (Wezen) staat op het spel ‘Om mijnentwil, om mijnentwil doe Ik het’ zegt God. Hij zelf zal te schande staan als Israël blijvend verworpen zou zijn. Hij heeft zijn Naam aan Israël verbonden, voor eeuwig. Daarom blijft God trouw, Hij kan niet anders. Zijn trouw aan Israël te laten zien wie Hij is. Ezechiël en Jesaja werken dit motief verder uit 103). 3.2.6.j Gog en Magog (38-39) Nog twee delen hebben we te gaan. H. 38 en 39 blijkt een openbaringstuk te zijn en gaat over de grote 103 Num. 14:16. Jes. 42:18-43 43:8-21. 42
koning Gog uit Magog. Het blijkt een epiloog (nawoord) te zijn, dat terugkijkt op de verkondiging van het boek Ezechiël. Het vat als het ware de hoofdthema’s samen alvorens Ezechiël zijn blik vestigt op het nieuwe Jeruzalem. De vraag is wie Gog uit het land Magog is. Nu zijn er veel verklaringen te lezen en te vinden. Het voert in het kader van deze studie te ver al deze verklaringen te demonstreren en tegen elkaar af te wegen. De verklaring van dr. Dijkstra (mijn promotor in RU Utrecht) spreekt mij erg aan (Dijkstra, Deel 2 pag. 146). Hij identificeert de legendarische koning Gog met Gyges vorst van Mesek en Tubal 104). Ezechiël gebruikt deze legendarische ruiterkoning, die tot de verbeelding sprak als voorbeeld of exponent van een vorst. De vraag is waarom Ezechiël dit doet. Het gaat hier niet zozeer om een of ander historisch verhaal of aanduiding. Nee, deze vorst, zowel een historisch als een legendarisch figuur (vgl. bijv. Djendjis Khan uit Nepal of Chéz Gueavara uit Cuba) wordt hier opgevoerd in de profetie om het verdere verloop van de heilsgeschiedenis aan te geven. Als Israël terugkeert na de ballingschap en het volk in vrede leeft is er altijd de blijvende dreiging van Gog, d.w.z. er is altijd wel een heidense Gog (grootvorst), die d.m.v. expansiepolitiek zijn rijk wil vergroten. Deze dreiging van zichzelf manifesterende vorsten (zoals bijv. Gog als legendarisch figuur) hangt Israël altijd als een zwaard van Damocles boven het hoofd. De boodschap is dat de verlossing uit de ballingschap slechts voorlopig is, de dreiging van wereldmachten zoals een Gog uit Magog (waar dat ook moge zijn) blijft. Maar midden in deze dreiging mag Israël weten dat God regeert. Hij geeft vorsten macht en Hij zet hen ook af. Hij is in alles de Heer van de heilsgeschiedenis en heeft uiteindelijk (ook al lijkt het tegendeel) de touwtjes in handen. De regie van de wereldgeschiedenis is in zijn handen is hier de boodschap. In 38-39 worden alle voorgaande profetieën als het ware in deze apocalyptisch profetie samengevat. Ezechiël neemt als uitgangspunt een historisch legendarische ruitervorst Gog (‘Gyges’), die tot de verbeelding sprak. Daarin ziet hij een voorbode van een veel verschrikkelijker, toekomstig gebeuren, dat hier wordt gekenmerkt door een strijd van kosmische omvang. Na de strijd en overwinning brengt God zijn volk terug naar Sion, waar Hij het rijk van vrede en gerechtigheid sticht (Jes. 24-27, Joël, Zach. 14). Dit soort apocalyptiek ontwikkelt zich vooral na 539 v Chr. in Israël onder zijn profeten. Want er keerden wel heel wat Joden terug, maar de massale terugkeer bleef uit. Ook de geschetste geestelijke vernieuwing was verre te zoeken. De hoop op nationaal herstel liep uit op een teleurstelling. Het wachten is op de definitieve openbaring (Apocalyps) van Gods almacht, waarmee Hij afrekent met de zonden en dood. Waarin het tegenwoordig lijden overwonnen wordt . Waarin een nieuwe wereld aanbreekt en Hij zijn kinderen thuisbrengt. Dat is vooral Ezechiël zijn boodschap hier. Israël zal terugkeren, maar daarmee is de heilsgeschiedenis nog niet ten einde gekomen. Integendeel. Met deze ‘Gog’apocalyps toont Ezechiël aan dat de heilsgeschiedenis steeds lineair verder gaat. Tot drie keer toe wordt het woord ‘verborgen’ gebruikt (23,24 en 29). Blijkbaar is nog veel verborgen. Na de terugkeer van Israël is nog veel verborgen en is het nog niet klaar. Een ‘Gog’ zal altijd op de loer liggen om de wereld en Israël te bedreigen. We noemen in dit verband de ‘Shoah’. De vernietigende wervelstorm waarmee Gog wordt geïdentificeerd (38:9). Of de trieste waarheid van het nucleaire tijdperk dat nog een grotere ramp kan worden. H. 38-39 laat zien dat deze wereld op een grote catastrofe zal uitlopen. Het geheim van de wetteloosheid is reeds in werking, schrijft Paulus in 2 Tess. 2:7. Maar tegen deze Apocalyps van Gog is slechts het kruid van de hoop opgewassen. God heeft uiteindelijk het laatste woord. Ezechiël wil Israël populair gezegd dit meegeven; ‘Knoop het goed in je oren en houdt dit vast: God komt uiteindelijk tot zijn einddoel”. Wat een geweldig bemoediging en hoop geeft hij ons en Israël hier!
3.2.6.k Visoenen over het Messiaanse rijk (40-48) Na vijfentwintig jaar profeteren krijgt Ezechiël deze uitzonderlijke openbaringen. Hij komt nog een keer, opnieuw in de geest te Jeruzalem en krijgt visionaire uitzichten van de nieuwe tempel. De visoenen worden gedateerd in het vijfentwintigste jaar van de ballingschap (572 v. Chr.) bijna aan het eind van zijn leven. Hij is eenenvijftig jaar en weduwnaar. Ezechiël begon zijn profetenambt met het visioen dat de heerlijkheid van de Heer die de tempel verliet. Nadat terugkeer en herstel beloofd is, ziet hij ook de heerlijkheid van de nieuwe tempel. Het eerste deel (40-43) lijkt op een soort visionaire rondleiding in de toekomstige tempelcomplex. 104 De ruitervorst Gog 687-652 v. Chr. zijn naam is ‘Gugu’ of ‘Gyges’,
43
Zeer gedetailleerd worden maten gegeven en ruimtes en altaren omschreven (zie bijlage 6). In het tweede gedeelte laat hij de afkondiging van de nieuwe tempelstatuut plaatsvinden in de voorhof en het visioen loopt uit op de tempelbron en beek, die onder de dorpel ontspringt (44:47). H. 48 lezen we de nieuwe verdeling van het land waarbij opvalt dat div. stammen het gebeid van Jordanië en Moab bewonen (bijlage 9). Zeer nauwkeurig worden de stamgebieden weergegeven. In het kader van deze studie voert het te ver om alle details van deze visioen te behandelen. De boodschap is duidelijk. Na de exodus zal (zoals bij Jozua) het land verdeeld worden. Ook zal er een bijzondere tempel worden herbouwd, waarbij de Oostpoort dichtgemetseld zit. Een teken dat God voortaan voor altijd woont in deze tempel, een teken van zijn trouw. Volstrekt helder moet zijn dat de herbouwde tempel in de vijfde eeuw voor Christus niet die statuur heeft gekregen, die Ezechiël hier omschrijft. Hetgeen hij hier ziet in zijn visioenen gaat iedere menselijke voorstelling, die dit allemaal leest te boven. Net als Jesaja, maar dan op z’n eigen unieke manier omschrijft de priester/profeet deze hemelse tempel die de naam ‘De HERE is daar aanwezig ” krijgt (48:35). Jahwe is daar. Dit wordt Israël beloofd, er komt dus weer een woonplaats van God op aarde, dat voor de Joden hier iedere voorstelling te boven gaat. God woont daar onder zijn volk, dat is zijn woonplaats. Pas in Openb. 21:22 wordt de stap in de exegese van Ezech. 48:30-35 gemaakt als de tweede tempel is afgedaan. De tweede tempel te Jeruzalem is in het jaar zeventig afgebroken door keizer Titus en zijn leger, de tempelgerei o.a. de menora werd veroverd. De ark met de ‘scheschinah’ (Ex. 25:22), Gods heilige plaats boven de cherubim is definitief weg. Maar God krijgt zijn nieuwe woning in het Lam Gods. ‘Jezus Christus, onze verzoendeksel’, schrijft Paulus in Rom. 3:25. Als Christus wederkomt te Jeruzalem en daar zal regeren over de volken dan woont God in Hem onder het volk Israël. Dan wordt definitief vervuld wat hier voorzegd wordt; God laat zijn naam in Jeruzalem wonen (Deu. 12:11, 2 Sam. 7;13, I Kon. 5:5 Ps. 4648+ 99). H. 43:35 sluit ook nauw aan bij het gebed van Salomo, die bidt voor de tempel te Jeruzalem dat Gods Naam daar zal zijn (I Kon. 8:29).
3.2.7 De theologische bijdrage van de profeet Ezechiël De theologische bijdrage van de profetieën van Ezechiël is van onschatbare grote waarde. Zijn geestelijke inzichten zijn bijzonder. Met beide benen op aarde (en in de modder) ziet hij hoe Gods heilsplan zich door de wereldgeschiedenis voortbeweegt. Enerzijds zijn de profetieën buitengemeen scherp en sterk veroordelend, tegelijkertijd spreekt hij van grote troost en een geweldige toekomst voor Israël en de volken. Bij hem raakt het profetisch inzicht net als Jeremia (zijn voorganger) tot een ongekende hoogte en veel lijnen vanuit het OT komen bij hen bij elkaar. Net als bij Jeremia (par. 3.1.7) zet ik hier een aantal bijzondere theologische bijdragen van Ezechiël hier onder elkaar zetten. Ik noem er vijf t.w. 1. Ezechiël, priester/profeet verbindt de Tora (exodus, verbond en tempel) met het herstel van Israël. Hij weet net als Jeremia dat de roeping en het verbond aan de Horeb blijvend is en dat ondanks ontrouw van Israël God trouw blijft aan zijn volk. Het volk zal een tweede exodus meemaken, de eredienst zal herstellen, de tempel herbouwt maar de feiten uit de vijfde en vierde eeuw voor Christus zijn slechts een eerste vervulling van wat nog in de nabije toekomst zal gaan gebeuren. 2. Ezechiël voelt zichzelf als wachter persoonlijk verantwoordelijk voor zowel volk als de Joodse individu. Bijzonder en uniek bij hem is dat hij als wachter zich persoonlijk verantwoordelijk voelt voor iedere Joodse burger. Voorheen waren de vroege profeten rijksprofeten en gaven ze de koning en leiders Gods woord door. Ook Jeremia had grote ingang bij de vorst, maar werd er verworpen. Ezechiël richt zich naast de leiders ook tot het gewone volk en weet zichzelf verantwoordelijk voor ieder persoonlijk leven. 3. Ezechiël ziet de Koning-Herder, de telg uit Davids stam(zaad), Eén Persoon, die Israël zal gaan leiden. In H. 17:22, 34:23 en 37:24 profeteert hij over de ene Persoon, uit het zaad van David, de Herder, die zijn volk zal leiden naar eenheid en tot ware aanbidding van God zal brengen. Deze ‘David’ als vorst heeft een bijzondere verhouding met Jahwe. Hij is zijn ‘Knecht’ en zal in ‘de geest en kracht’ regeren over Israël en de volken. De Bijbeschrijver Lukas grijpt terug naar deze profetie (Luk. 1:17) en laat Jezus Christus herkennen in Jeruzalem als de Zoon van David, de Messias.
44
4. Ezechiël zegt dat God Zelf geestelijke voorzieningen zal treffen voor de vernieuwing het hart en de geest. Het verbond zal vernieuwd worden. Niet qua inhoud, maar God zelf zal het hart van de gelovige vernieuwen, een soort geestelijke harttransplantatie. Het hart van steen wordt een hart van liefde voor en toewijding aan God. Door Gods Geest zal de gelovige in staat zijn de wet in het hart te vervullen. Wat een geweldige openbaring krijgt Ezechiël die hier het werk van God in Jezus Christus ziet. En hij koppelt de Vorst uit David, de Opperherder aan de komende plaats waar God zal wonen onder zijn kinderen. 5. Ezechiël z’n profetieën zijn in Deel III apocalyptische boodschappen van ongekende kosmische aard. Met Ezechiël wordt een nieuw voor die tijd uniek genre van profetie ingeleid; apocalyptische voorzeggingen. De fasering van de toekomst met heil en onheilsprofetieën op korte en lange termijn, de aankondiging van wat nu en later gaat komen worden in zijn profetieën uitgewerkt. In deze vroege vorm neemt Ezechiël een calamiteit of legendarisch figuur die model staat voor toekomstige kosmische gebeurtenissen. God redt zijn volk en sticht een rijk van vrede en gerechtigheid, geheel tegen de wereldtendens en machten in. Ook de NT schrijvers en Christus hebben nauw aangesloten bij deze wijze van profeteren. Ezechiël is hier met Jesaja de grondlegger van de Bijbelse apocalyptiek die in latere eeuwen in het Jodendom verder uitgebouwd wordt.
3.3 De profeet Jesaja (in combinatie met Micha en Sefanja) 3.3.1 de persoon Jesaja Jesaja wiens naam betekent “Jahwe is mijn redding” wordt wel de ‘koning onder de profeten’ genoemd. Tijdens de vier Judeese koningen Uzzia, Jotan, Achaz en Hizkia heeft hij geprofeteerd (zie bijlage 5). Zijn profetische werken zijn ongeëvenaard. Veel persoonlijke zaken over hem kennen we niet, maar hij was getrouwd (met een profetes) en had twee zonen Sear-Jasub en Maher-Sjalal Chasj-Baz. Hij was van hoge komaf en had gemakkelijk toegang tot de koning en cultus en werd persoonlijke vriend van prins Hizkia, die God als koning toegewijd diende. Hij had een goede opleiding (secretaris/archivaris), was mogelijk arts 105). Veel discussie is er omtrent het auteurschap van het gehele boek. Velen gaan ervan uit dat Jes. 40-66 van een andere schrijver is. De beperking van deze studie laat niet toe hier echt diep op in te gaan. De bewijzen, in de literatuur genoemd worden voor een deutero- of zelfs triton Jesaja zijn allen hypothetisch en kunnen niet bewezen worden. Uit de bibliografische onderzoeken (onderzoek naar de tekst zelf) blijkt dat van oudsher het boek als geheel toegeschreven wordt aan (één) Jesaja. In de Septuagint, de Griekse vertaling vd Hebreeuwse Bijbel is Jesaja één boek. Ook de Qumram versie vertoont geen enkele tekstbreuk of enige scheiding tussen H. 39 en 40 waar Deutero Jesaja zou startten 106). In het NT vinden we elf citaten (ook uit het tweede deel), die allen Jesaja als schrijver aangeven. Dat H. 40-66 een andere stijl vertoont en een ander toon kent bewijst op zich niets. Kan een kundig auteur niet in stijl en onderwerp in de loop van zijn leven niet op verschillende stijlen over div. thema’s schrijven? Juist voor mij een argument voor dat het boek van een hand komt. En waarom zou Jesaja niet de ballingschap door Babel (een eeuw vooraf) door de Geest hebben kunnen voorspellen? Ontken je goddelijke inspiratie en überhaupt het bestaan van God als Opperwezen dan wordt het inderdaad moeilijk te accepteren dat er een Jesaja is die bijzondere dingen geopenbaard heeft gekregen. Net als andere profeten zoals Jeremia en Ezechiël. Ik ga dus gewoon uit van een auteur, Jesaja Ben Jimla de zoon van Amos (1:1, 2:1, 13:1). Over het eind van Jesaja weten we niet veel. De Joodse legende zegt dat de goddeloze koning Manasse Jesaja doodde door hem door midden te zagen (Hebr. 11:37). Of deze tekst slaat op Jesaja weten we niet. Zeker is wel dat de profeet samen met zijn vrouw en twee zoons zijn hele leven heeft ingezet voor Gods Koninkrijk. 3.3.2. Zijn roeping In het sterfjaar van de koning Uzzia krijgt Jesaja een bijzonder visioen (H. 6). Velen nemen aan dat dit zijn begin als profeet is, maar er zijn goede argumenten om aan te nemen dat hij ervoor ook al profeet was. Jesaja beschrijft ook geschiedenissen van koningen volgens 2 Kron. 26:22 o.a. over Uzzia en de dood van aartsvijand Sanherib door zijn beide zoons. Blijkbaar heeft hij gemakkelijk toegang tot het hof. Zijn roeping begint met een 105 2 Kon. 20:7. 106 Zie bijlage 13; de complete Jesaja rol uit 150 v. Chr
45
bijzonder visioen. Hij ziet God in de tempel en valt letterlijk neer. Maar een engel die met een gloeiende kool zijn mond aanraakt, richt hem op en hij krijgt de opdracht tot het volk te profeteren. Op de vraag hoe lang hij moet doorgaan krijgt hij een deprimerend antwoord; ‘Totdat de steden verwoest zijn en de mensen verwijderd zijn.’ Deze uitdrukking doet denken aan het ‘woest en ledig’ (‘tohoe wah vohoe’ ) van Gen. 1. Alsof God hier zegt:’ terug naar de oertijd en Ik ga alles nieuw maken’. Het perspectief van de opdracht is voor Jesaja niet echt veelbelovend, maar Jesaja neemt de opdracht met overtuiging en vasthoudendheid aan. Het is dus een man die staat voor zijn zaak, integer en toegewijd leeft en niet terugdeinst zijn mond open te doen, ongeacht de consequenties. Jesaja had blijkbaar een groep volgelingen (8:16); leerling profeten? Hij is zijn roeping meer dan vijfenveertig jaar als profeet trouw gebleven. 3.3.3 Zijn boodschap in de context van de (profane) geschiedenis Jesaja zijn werkterrein is Jeruzalem. Israël ligt op het strijdtoneel tussen twee grootmachten Egypte en Assur. Assur en Egypte waren in die tijd gelijkwaardige machten. Maar Assur voerde een expansie politiek naar de Westelijke staten uit o.a. Damascus (732 v. Chr.). In 722 v Chr. verovert Tiglat Pileser de stad Samaritaan en de hele Israëlische bevolking wordt weggevoerd. Dat was het einde van Nood Israël. In de Syro-Eframaïtische crisis (743-732 v. Chr.) pleit Jesaja voor neutraal politiek beleid. H. 6-8 en 28-31 kunnen met deze crisis in verband gebracht worden. Diverse koningen hadden met de Assyrische expansie politiek te maken (Sargon). In H. 20 waarschuwt Jesaja de koning niet te vrezen voor Assur (20:1-6). In 28-31 waarschuwt hij Hizkia na de plotselinge dood van Sargon niet op Egypte (aartsrivaal van Assur) te steunen. Jesaja voorzag de fatale gevolgen. Egypte is niet betrouwbaar en dit lonken wekt de woede van Assur. In H. 37-39 lees ik het spannende verslag van de oorlog van Assur van Sanherib tegen Hizkia. Hij zit als een vogeltje in een kooi gevangen. Maar Jesaja blijft zijn koning geestelijk steunen om op God te vertrouwen. Sanherib slaagt er niet in Jeruzalem te veroveren ( 37:36 701 v. Chr.). Hij wordt later door beide zoons vermoord (687 v. Chr.). Assur verliest gaandeweg z’n macht ten koste van het Babylonische rijk. In deze politiek roerige tijd balanceert Israël tussen oorlog en vrede. Geregeld zoeken de koningen steun bij Egypte dat Jeremia sterk afkeurt; Egypte kan Juda niet redden van de ondergang. Jesaja roept op zich te bekeren en op God te vertrouwen. Maar het volk is ‘horende doof en ziende blind.’ In H. 40-66 zitten we in de overgang van de macht van Assur naar Babel en later nog naar het Perzische rijk. Nebukadnesar wordt bij Jesaja niet bij naam genoemd, maar in H. 13 en 46-47 neemt Babel in de oordeelsprofetieën een prominente rol in. Jesaja noemt wel Kores (Cyrus) de gezalfde (‘messias’) vorst. Onder zijn bewind krijgt Israël toestemming uit ballingschap terug te keren. 3.3.4 Het boek Jesaja en de overeenkomsten met Micha Het boek Jesaja is het grootste boek van het OT. “Een ware bibliotheek op zich”, schrijft Van Vriezen. Maar niet alleen het langste geschrift, maar de profetieën zijn bijzonder van inhoud en kwaliteit. Ook de vorm en teksten maken indruk. Hier is een groot denker en schrijver aan het woord is. Jesaja behandelt hele bijzondere thema’s. Zijn roeping is indrukwekkend, het thema Immanuël en de beloftes van de Davidische vorst, ook de Messiaanse voorspelingen zijn uniek. De profetieën over de Knecht van de Heer vinden we nergens anders. De troost en de bemoediging voor het volk Israël in H. 40-66 zijn uniek. De eschatologische profetieën zijn ongekend. Opvallend is dat Jeremia en Jesaja overeenkomsten met elkaar en Micha hebben; beiden spreken over de pelgrimstocht 107). Dit betekent niet een profetisch gevecht om de ‘auteursrechten’ van deze woorden, maar bevestigt eerder de geloofwaardigheid van deze heilswoorden, die dubbel profetisch gelegitimeerd zijn 108). Ook de uitdrukkingen zoals ‘van nu aan tot in eeuwigheid (Mi. 4:7 Jes. 7:18, 21,23) en ‘want de mond van Jahwe’ (Mi.4:4 Jes. 1:20, 40:5) komen erg met elkaar overeen. En ook ‘Jahwe zal heersen op de berg Sion‘ (Mi. 4:7, Jes. 23:23). Deze overeenkomsten wijzen naar eenzelfde ontstaansgeschiedenis. Hieronder een beknopte indeling van Jesaja; Deel I (1-12) Profetieën betreffende Juda en Israël a. Aanklacht en roeping (1-8) b. de belofte van de Immanuël, de Messias en het vrederijk (9-11) + slot met danklied 107 Jes. 22:2-4 en Mi.4:1-3 en ook de teksten Jes. 2:2-4 en Mi. 4:1-3 zijn identiek. 108 Ulrich Berges schijft “Zoals de decaloog, het centrum Van de Tora twee keer in de Pentateuch voorkomt (Ex. 20, Deu. 5), zo ook de belofte van de Tora voor de volkeren in de Schrifprofeten”, De Bijbel literair pag. 208.
46
Deel II (13-27) a. onheilsprofetieën over de vreemde volkeren (13-23) b. Oordeel over de wereld en herstel van Israël (24-27) Deel III (28-35) a. Wee over het volk, wee over Samaria, Egypte, de vernietiger (28-33) b. het doel van het oordeel (Edom) en zegen voor ‘t volk Israël (33-35) Deel IV Historische tussendeel IV (36-39) is nagenoeg gelijk aan 2 Kon. 18-20 Deel V Het boek der vertroosting (40-66) a. de Here, de enige God, verlost Israël (40-48) b. boodschap: de Knecht des Heren (49-55) c. God als Redder en Rechter; een heerlijke toekomst (56-66) 3.3.5 Behandeling van de inhoud van het boek Jesaja Deel I (1-12) a. Aanklacht tegen Israël en roeping (1-8) We gaan ervan uit dat deze eerste profetieën tijdens het bewind van koning Uzzia (Azarja) uitgesproken heeft. Alhoewel het indrukwekkende roeping pas in h. 6 staat is het goed mogelijk dat de tijd ervoor Jesaja al div. boodschappen van God doorkreeg. Daar heeft het alle schijn van. In H. 1-5 lezen we een aantal gerichten-, onheils- en heilsprofetieën m.n. over Israël. H. 1 begint ermee dat Israël voor een soort tribunaal van de hemel en aarde wordt geroepen. Jahwe is trouw gebleven aan zijn verbond maar Israël heeft haar ‘Verbondsgod’ verlaten en ‘de Heilige Israëls’ versmaad. We lezen dat het zondige Jeruzalem weliswaar gelijk is aan Sodom en Gomorra (1:9-10), maar anders dan bij deze zondige steden blijft bij het oordeel een heilige ‘rest’ over 109). Een term die we vele malen tegenkomen is Jesaja. Uit de verbrande aarde groeit een twijgje dat de catastrofe overleeft. De verlaten hut (1:8) wordt een beschermend dak (‘soekka’). Een woordspeling naar het soekka (loofhutten)feest dat we ook in Zach. 14:16-19 lezen. Daarom moet het volk zich bekeren. Jes. 2:2-4 en Mi. 4:1-3 zijn identiek. Regelmatig gebeurt het dat profeten op elkaars uitspraken steunen, elkaars geschriften onderzoeken en elkaars woorden overnemen. In H. 2 voorzegt Jesaja herstel van Israël, maar ook de pelgrimage van alle vreemde volkeren naar Jeruzalem en de tempel. ‘Uit Sion zal de Tora gaan en des Heren woord uit Jeruzalem.’ Geen volk wordt in deze redding van Israël uitgesloten. Hier treffen we dus al in een heel vroeg stadium dit universalisme d.w.z. ‘alle volkeren inclusief’ bij Jesaja aan, wat hij verder zal uitbouwen in de verdere profetieën. Het blok 6:1-8:18 bevat vier zaken. Jesaja’s roeping, de weespreuken, de uitgestrekte hand en de duisternis. In dit eerste gedeelte doet hij verslag van zijn bijzondere roeping, zie par. 3.3.2. Volgens de datering is dit 740 v Chr. in Uzzia’s sterfjaar. Grogan 110) schrijft dat het visioen alle elementen bevat die de profeet later uitwerkt o.a. de heilige God, Gods absoluut Anders zijn, zijn hoog verhevenheid en zijn gescheiden zijn van zondaren en de volkeren. God ontvouwt Jesaja zijn plan. Door dit visioen zien we minimaal drie belangrijke theologische items naar voren komen. Eén; het hoogheilige karakter van Gods wezen, dat vrees en respect vereist. Twee; de mens is zondig t.a.v. de heilige hoogverheven God en moet zich bekeren. Drie: God heeft een herstelplan met Israël en de volken. Deze drie items zijn wezenlijk voor heel de boodschap van het boek Jesaja en de OT theologie. In tegenstelling tot Jeremia en Ezechiël staat Jesaja’s roeping pas in H. 6 na een aantal oordeelsprofetieën. Daarom komt de opdracht om de ondergang van Israël aan te kondigen niet als een verrassing (6:9-12). Israël had de kans gehad maar bekeerde zich niet. Daarom is het oordeel onafwendbaar, maar Jesaja zal met zijn gezin en leerlingen de kern vormen van de geredde ‘rest’ (8:16-18). b. De belofte van de Immanuël, de Messias en het vrederijk Ondanks de unieke profetieën over de Messias, die dit deel bevat verandert vanaf hier de houding van de profeet. Achaz ‘zijn hart beeft’ en is bang voor Aram (Resin van Syrië en Pekach, van Israël). Achaz was uit de lijn van David en kon vertrouwen op Gods belofte aan het huis van David (2 Sam. 7). Van Achaz wordt dus 109 Jes. 1:9, 4:3, 10:20-22, 11:11, 14:22, 17:3, Jer. 23:3, 37:9, 40:11, 41:10, Ezech.6:8, 34:18, Am. 5:15, Sef2:2, 110 in Expositor’s Bible Commentary, Vol. 6. Jesaja, Ezechiël
47
geloof, vertrouwen verwacht (7:9). Maar hij kijkt wat voor ogen is en siddert. Jesaja moet zijn zoon een symbolische naam geven (zie par.3.3.1.) om uit te drukken dat er ‘een rest’ zal terugkeren naar Sion. Maar Achaz gelooft de profeet niet en wil zelfs geen een teken krijgen. Dan geeft God door Jesaja een teken, ‘de jonkvrouw zal zwanger worden en een zoon baren; Immanuël’. Abia, de favoriete vrouw van Achaz was nog kinderloos en na de voorspelling krijgt ze een zoon, prins Hizkia, die God zeer toegewijd diende. Maar de beloftes gegeven in deze voorspelde Koning en Redder overstijgen zijn persoon. Immanuël, God met ons, Zoon van God, Eeuwige, Vader, Vredevorst, Wonderbare Raadsman. Vele eigenschappen die boven een mens uitgaan. Helder is dat Jesaja volgens het Mesdag principe door deze belofte (van de Immanuël) heen de contouren schetst van de komende Messias, die redding zal brengen voor ‘een rest’ van Israël. Opnieuw zien we de diepere lagen in de OT profetieën. Ook zijn tweede zoon krijgt een symbolische naam; ‘haastige buit, spoedige roof’. Dat zal je naam maar wezen, vreselijk voor die zoon. Maar Jesaja zijn leven (en gezin) stonden helemaal in dienst van de prediking. Jesaja zijn boodschap in alle politieke nood alleen op Jahwe te vertrouwen heeft zowel bij de koning als bij het volk verharding te weeg gebracht. Samaritaan en Damascus zullen door Assur weggevaagd worden. Maar Assur zal ook Juda ‘kaalscheren’. In 7:21-25 wordt de grote ontreddering in de profetie opgetekend. In H. 9 (vanaf 8:23) wordt een heilsprofetie van Messiaanse allure gegeven. Noord-Israël leeft in donkerheid (politiek gezien door Assur en Tiglat Pileser); Samaritaan en Damascus zijn verwoest. Maar er is hoop, er zal een Bevrijder komen. In H. 10 lezen we dat God zijn hand uitsteekt naar Efraïm (Israël). Maar Gods gesel (Assur) om Juda te kastijden gaat ook niet vrijuit. De zevende weespreuk (10:1-3) sluit deze serie ‘wee’spreuken af. In 10:5-19 wordt de hooghartige koning van Assur de wacht aangezegd. Het oordeel zal ook Assur treffen, dat is zeker. In H. 11 wordt opnieuw het rijk van vrede aangekondigd. Het is een wereldrijk en mondiaal. Deze komt voort uit de tronk van David (is dus een stamgenoot van David) en Gods Geest is op Hem (wijsheid, verstand en raad). Dit rijk dat deze Davidische Koning sticht is paradijselijk; de wortel van Isaï zal ‘een banier van de volkeren’ (‘nes ammim’) zijn. Het is duidelijk dat Jesaja zowel het herstel voor Israël, als de deelname van alle volkeren aan het heil ziet. In H. 12 klinkt dan als afsluiting van dit gedeelte het prachtige loflied van de verlosten. De grote daden van God in de geschiedenis worden bezongen. Het drievoudige ‘jesjoe-a’ (God redt) klinkt in dit lied (12:2,2,3). De lofprijzing van Jahwe mag niet opgesloten blijven binnen Israël, maar moet bekend gemaakt worden onder de volkeren. Hij heeft de wereld en haar verloop in zijn hand en Hij komt tot zijn doel. Hijzelf is de Bevrijder en Verlosser. Deel 2 (13-27) a. Onheilsprofetieën over de vreemde volkeren (13-23) Net zoals we zagen bij Jeremia en Ezechiël zien we bij Jesaja ook een apart bundeltje met onheilsprofetieën over de vreemde volken. Er is niet zo gemakkelijk een bepaalde ordening te vinden. Wel staan de grootmachten vooraan en is de trots van Babel (13) en Tyrus (23) hiervan de ‘inclusio’*. Er is nogal wat discussie over de herkomst van de godsspraken. Zijn alle stukken tekst wel van Jesaja? De omvang van deze studie laat niet toe hier uitvoerig op in te gaan. Maar ik schaar me bij de uitleg van o.a. Paul/Koorevaar dat de Godsspraken gewoon allen van Jesaja afkomstig zijn 111). 13:1-14:23 Godsspraak over Babel (21:1-10) 14:24-27 Godsspraak over Filistea 14:28-32 Assur 15:1-16:14 Godsspraak over Moab 17:1-11 Godsspraak over Damascus en Efraïm 17:12-14 Een ‘wee’ over plunderaars 18:1-7 Een wee over Ethiopië 19:1-25 Godsspraak over Egypte 20:1-6 profetie Egypte/Ethiopië 21:1-7 Godsspraak over Babel/Edom/Arabië 22:1-14 Godsspraak over Jeruzalem 22:15-25 Godsspraak over Sebna en Eljakim 23:1-18 Godsspraak over Tyrus
111 (BSOT Deel 9 pag. 283
48
Het positieve lied van H. 12 is niet alleen een afsluiting van Deel I, maar is ook een interpretatiekader voor de spreuken over de volkeren, die hoe ernstig ook niet alleen negatief uitpakken. Zoals Jeruzalem gezuiverd moet worden, zo moeten de volkeren ook door het oordeel gereinigd worden. Deze oordeelswoorden gaan vooral over de omliggende volken die Israël bedreigd, aangevallen of verraden hebben. In H 13-14 komen we weer de term ‘dag des Heren’ tegen; Gods oordeel over Babel dat zich tegen alles en iedere natie hoogmoedig opstelt. Tyrus is uitvoerig aan de orde gekomen bij Ezech. 28 en daar ga ik nu niet op in. In H. 22 lezen we een soort inlassing over twee mannen; Sebna en Elkakim. Sebna is de hofmaarschalk (een na hoogste positie) en Eljakim is later zijn vervanger (2 Kon. 18:37, Jes. 37). Ook hun lot is beschoren. Toch vervallen de profetenwoorden van Jesaja niet in doemdenken. Ondergang en verderf is nooit het laatste woord. Er is altijd een woord van hoop en troost, ook voor Tyrus, dat uiteindelijk zal herstellen. Zo toont Jesaja God niet als een soort boeman, maar als de rechtvaardige Rechter, die rechtspreekt en straft, maar wel hoop en nieuwe kansen geeft. God is een barmhartig God, die kastijdt met als doel mensen tot inkeer te brengen. Met H. 13-23 lijkt Jesaja te willen zeggen dat de heerlijkheid der volken, hun plannen, hun wijsheid, kunde en kracht uiteindelijk niets kunnen bewerken. Alles wat uit eigen kracht komt houdt geen stand. Daarom moet Juda hen niet vertrouwen. Er zal een universeel oordeel over de volken komen. Rijkdom en welvaart is gevaarlijk, het maakt hoogmoedig. Alles wat we bezitten komt uit Zijn hand en moeten we aanwenden om Hem te dienen. Schokkend is te lezen dat in H. 20 Jesaja als symbolische daad drie jaar naakt (schaars gekleed als een gevangene) moet rondlopen. Drie jaar! De profeet geeft een waarschuwing aan het adres van Hizkia. Hij was betrokken in een coalitie met o.a. Asod, Tyrus, Edom en Moab tegen Assur. Jesaja confronteert door zijn schaarse kleding (zoals een gevangene) de koning en zijn hofhouding met de mogelijke consequenties als hij steunt op vreemde volkeren i.p.v. op Jahwe te vertrouwen. b. Oordeel over de wereld en het herstel van Israël (24-27) Bijna iedereen is het er over eens dat, alhoewel dit aansluit bij het vorige deel, dit stuk een literaire eenheid is. De vijand, die subject is, is een anonieme vijand. Het is niet gericht tot een bepaald volk of vorst, maar het is meer een universele boodschap in vier delen. H. 24 God oordeelt de hele aarde H. 25 een feest voor de verlosten, H. 26; loflied en H. 27 de verlossing van Juda. Vraag is hoe we dit gedeelte van Jesaja moeten interpreteren. Gaat het in H. 24 over een specifiek oordeel (als onderdeel van de apocalyptiek) of profeteert hij over een eschatologisch (het toekomstige) gebeuren (nl. een naderend wereldoordeel) zonder er specifiek hier invullen aan te geven. Dit tweede lijkt me als ik dit zo lees het geval. De boodschap is duidelijk. Na de specifieke onheilsoordelen loopt het uit op een wereldoordeel, waarin God zich als Rechter betoont. En alhoewel God ook Israël en Juda zal oordelen voor hun afgoderij en zelfgenoegzaamheid, zullen ook de volkeren onder het oordeel komen. Vanuit de beeldspraak van een wijngaard zal Juda opnieuw wortel schieten en vrucht gaan dragen. Prachtig is de beeldspraak van het koren en het kaf. Jahwe zal Israël, zoals een boer het koren losslaat uit het kaf, uit de natiën loskloppen en terugbrengen naar het land. Maar daar in Jeruzalem zal niet alleen plaats zijn voor de Joden, ook Assur en Egypte, vijandige volken zullen naar Jeruzalem komen en zich daar neerbuigen voor Jahwe. Bijzonder is dat steeds de veroordeelde volken niet blijvend weggevaagd worden van de kaart, maar dat ze uiteindelijk ook hun zin en doel in de ‘Heilige Israëls’ zullen vinden. De boodschap van Jesaja is dus niet particulier (voor Israël alleen), maar uiteindelijk bestemd voor alle mensen van de gehele wereld. Deel 3 (28-34) a. Wee over het volk, wee over Samaria, Egypte, de vernietiger (28-31) Dit deel start met een ‘Wee’ lied over Samaria. Maar ook over Jeruzalem spreekt Jesaja het oordeel uit (H. 29) Toch lees ik hier ook van de belofte dat de stad uiteindelijk gered wordt dat in H. 37 waarheid wordt. In H. 30 waarschuwt Jesaja tegen hulp zoeken bij Egypte. Net als Jeremia en Ezechiël is er een fundamentele afkeuring van Egypte. Zoek daar geen steun want het wordt je ondergang, is de boodschap van alle profeten. Helaas luisteren weinig koningen naar deze woorden. b. Het doel van het oordeel (Edom) en zegen voor het volk Israël (32-34) In H. 32 lezen we een voorspelling van het Messiaanse rijk (zie Jes. 53:1). Het dorre land (Ezech. 37:3) zal bevochtigd worden. De laatste twee hoofdstukken gaat over het oordeel over Jeruzalem, haar nood en redding en het oordeel. Ook spreek hij een Godsgericht uit over Edom. Met een plastisch beeld van het afvallen van bladeren (zie ook 63:1-6, Ezech. 25:12-14) wordt Edom het oordeel aangezegd. 49
Deel 4 Historische tussendeel IV (35-39) Dit stuk is bijna gelijk is aan 2 Kon. 18-20. Toch zijn er als ik dit deel lees een aantal verschillen. Ik lees bv. danklied van Hizkia hier niet. En 2 Kon. 18:1-12 heeft een inleiding, spreekt over de belasting van Lachis en het overlijden van Hizkia ontbreekt ook bij Jesaja. Dit gedeelte staat ook parallel met Jesaja 7-8. Zie hieronder het vergelijkend schema: Jesaja 7 en 8
Jesaja 36-39
Resin en Pekach trekken tegen Jeruzalem op (7:2)
Sanherib(Assur) trekt tegen Jeruzalem op (37:4)
Koning Achaz beeft (7:2)
Hizkia is bevreesd (37:1-4)
Plaats; de waterleiding van de bovenste vijver
Plaats; de waterleiding van de bovenste vijver
Jesaja beloofd Gods redding (7:3-25)
Jesaja beloofd Gods redding (37:6-7)
Vreest niet, was de boodschap (7:2,13)
Vreest niet, was de boodschap (37:35)
Achaz als vertegenwoordiger van het huis v David
Hizkia als vertegenwoordiger van het huis van David
Boodschap; geloven (7:11-14)
Boodschap; vertrouwen (36:4,6,7,9,15)
Een teken der bevestiging (7:11-14)
Een teken der bevestiging (38:78, 37:30)
Jesaja voorzegt het latere oordeel van Achaz
Jesaja voorzegt het laatste oordeel over Babel
Vermelding van opvolgers (7:3, 14-15, 8:1-4, 9:1-6)
Vermelding van opvolgers (37:3, 38:19, 39:7)
Deze gedeelten hebben een vaste structuur en zijn bedoelt als lessen voor Juda. Op God vertrouwen is wat Israël moet doen. En zelfs de grote vijand (Assur en Babel) zal verslagen worden. Hizkia is een goede koning en geestelijk een groot voorbeeld, maar hij overleeft ternauwernood de dood. Ook hij is slechts mens. Wie zal de ware beloofde Koning en Vredevorst zijn? Wie zal de Messias uit het huis David zijn en eeuwig in Jeruzalem regeren? Het antwoord op deze vraag komt in het laatste gedeelte van Jesaja (40-66). Deel 5 Het boek der vertroosting (40-66) a. De Here, de enige God, Hij verlost Israël (40-48) We komen nu bij een van de mooiste en bekendste Bijbelstukken uit Jesaja en het OT. Dit gedeelte wordt ook wel het boek der vertroosting genoemd. Wat een troost en een geweldig perspectief wordt hier Israël geboden als je deze stukken leest. De tekst raakt me diep. Het volk dat in ballingschap dreigt te raken krijgt woorden van troost. Velen hebben getracht het auteurschap te betwijfelen (vanwege o.a. de vermelding van Kores), maar zoals eerder gezegd ga ik gewoon uit van het auteurschap van Jesaja. Profetie heeft immers een bovennatuurlijk karakter? Jeremia wist ook de zeventig jaar van ballingschap te voorspellen, waarom Jesaja dan niet honderd jaar vooruit kunnen voorspellen? Waarom kon hij vanwege goddelijke inspiratie Kores als keerpunt in de ballingschap niet aanduiden? Bijzonder mooi zijn de gedeeltes over de Knechts des Heren, maar straks daar meer over. In deze negen hoofdstukken staat vooral het volk Israël centraal (in 49-55 Jeruzalem/Sion). De hoogverheven en ‘Heilige Israëls’ zal zelf zijn volk verlossen uit de ballingschap. In H. 40 wordt iedereen opgeroepen Israël te bemoedigen. De heerlijkheid des Heren zal geopenbaard worden als Israël verlost wordt. De Here zal verlossen (10), Zijn arm zal heersen. Niemand is met Hem te vergelijken, zowel in de wereldgeschiedenis (12-14) als in de schepping. Hij is hoogverheven boven alles (25-26) en iedereen (21-24). Israël moet het van God verwachten en Hem Zelf verwachten. Niets en niemand is sterker dan Hij (vgl. Rom. 10:11).Jesaja roept op te leren vertrouwen op God. Vanaf 41: 8-20 geven uiting aan de bijzondere verbondsrelatie van Jahwe met Abraham en Israël. Meerdere malen roept Jesaja Israël (‘gij wormpje Jacob, volkje Israël’) op niet te vrezen. 50
Vanaf 42:1-9 begint het eerste deel van vier liederen over de ‘knecht des Heren’. Straks in deel b. H 49 zal ik dit onderwerp bespreken. Nu volstaat de opmerking dat de Knecht een bijzondere gezant is van God, die niet met menselijke kracht maar door de kracht van de Geest verlossing brengt. Vanaf 43-44 lezen we een aantal veroordelingen. Israël heeft zich niet bekeerd (42:25), toch ziet God om naar zijn volk (43:1-7). Babel zal geoordeeld worden en struikelen (43:16-21). In 44:4 wordt zelfs de Geest van God beloofd dat als water over dorstig land uitgegoten zal worden. In vs. 28 komt de naam Kores voor. Hier wordt Cyrus bedoeld die in 539 v Chr. Babel veroverde Hij gaf de Joden toestemming terug te keren naar Israël om de stad en de tempel te herbouwen (Ezra/Nehemia). In het edict van Cyrus, vermeld op een stenen cilinder (zie bijlag 13) wordt hiernaar verwezen. Kores wordt ook wel gezalfde (‘messiach’) genoemd. God brengt hem aan de macht, doet Babel verslaan en het volk mag terugkeren. De wereldgeschiedenis past in de heilsgeschiedenis van God met deze wereld. Hij bestuurt deze wereld, gebruikt machthebbers als zijn instrumenten om tot Zijn doel te komen. God is geheel vrij in zijn handelen ((45:9-13), Hij alleen is God (45:18-25) en doet naar zijn wil. Geen God is als Jahwe (46:8-13). Naar het oordeel over Babel, dat Jesaja (47) Babel aanzegt en het verwijt van Israëls ontrouw aan Jahwe, de Verbondsgod komt er een nieuw deel. b. De verkondiging van de Knecht des Heren (49-56) Nu wil ik kijken naar de vier gedichten over de Knecht des Heren 112). Het woord ‘Knecht’ (‘eben Adonai) komt twintig keer voor. In 42:1-9 lezen we over de Knecht, die de Geest ontvangen heeft en het welbehagen heeft van Jahwe. Dit doet me denken aan de doop van Jezus, waarop de Geest zichtbaar op Hem daalt en de stem van God klinkt; ‘Dit is mijn Zoon, in wie ik mijn welbehagen heb’. Toch moet ik eerlijk zijn dat div. keren het woord ‘Knecht’ ook op Israël kan slaan 113). In 49:1-6 staat echter de verlossing, teweeggebracht door de Knecht centraal. In 50:4-9 onderscheidt de Knecht zich echter van het volk. Hij spreekt het volk aan en vermaant haar. De Knecht had van Jahwe onderwijs ontvangen. In 52:13-53:12 gaat het om de lijdende Knecht die de zonden van het volk op zich neemt en er aan sterft teneinde verzoening te brengen en velen de verlossing te geven. Uit deze teksten zijn er dus twee dingen bedoeld. Een; de Knecht is Gods volk. Twee, de ‘Knecht’ is duidelijk een individu, een Persoon tegenover het volk. De scheiding is in de vier liederen dus niet waterdicht. Een belangrijke vraag is hoe ik dit verder moeten interpreteren en uitleggen. In de geschiedenis van de uitleg van het OT zijn enkele uittlegvarianten te noemen. De Joodse uitleg wil vaak claimen dat de ‘Knecht’ altijd en exclusief als “volk”uitgelegd is. Maar dit is niet waar, helaas. Ook de Midrasj Tanchuma en de Qumram geschriften plus de uitleg van de Septuagint leggen de ‘Knecht” teksten Messiaans uit. En dit zijn toch hele oude uitlegtradities! De Middeleeuwen Joodse rabbijnen (Rashi, Nachmanides en Abrabanel) willen een exclusief collectieve uitleg van de ‘Knecht’; d.w.z. bewust wordt als reactie op het christendom de ‘Knecht’ uitgelegd als verwijzing naar het volk Israël. De vroegere opvatting van Dalman (1888) dat het Jodendom tot en met de derde eeuw na Chr. niets van een messiaanse uitleg v Jeseja heeft geweten is dus niet juist en achterhaald. In het boek 1 Henoch uit 175 v.Chr. wordt een ‘Zoon des Mensen’ vermeld, die voor de schepping der wereld een staf voor rechtvaardigen en licht voor de volken is, met verwijzing naar Jes. 42 en 49. In Qumram (Dode Zee rollen) is ook sprake van de Messias (zelfs een tweevoudige Messias) als uitleg van de ‘Knecht’ teksten . Het is duidelijk dat er een Joods verzet is geweest tegen de messiaanse uitleg. Maar de oudste Joodse uitleg verklaart de ’Knecht’ liederen Messiaans. Hij is een Persoon, vervuld met de Geest, die het volk zal verlossen. De vraag is dus hoe we de vier ‘knecht’ profetieën op een goede en eerlijke manier uit moeten leggen. In de wetenschappelijke exegetische literatuur vind ik vier mogelijke verklaringen t.w. a. de historisme-individuele verklaring; Jesaja wijst op zichzelf of op een andere profeet (Ezechiël, Jeremia?), b. de mythologische uitleg; d.w.z. Jesaja spreekt zinnebeeldig over een mythologisch niet bestaand figuur, c. de collectieve uitleg; in deze teksten gaat het puur en alleen om het Joods volk Israël, d. de Messiaanse uitleg; het gaat hier om een Davidische Koning, een goddelijk Persoon. Het voert in het kader van deze studie te ver om hier al te diep op de argumentatie voor en tegen in te gaan, maar een paar opmerkingen wil ik graag geven. Als uitleg a. bedoeld zou zijn dan komen we in de knel met de goddelijke eigenschappen en de Davidische lijn van de ‘Knecht’. Als het uitleg b is, dan gaat dit totaal voorbij 112 Deze treffen we aan in de volgende gedeeltes: 42:1-9, 49:1-6, 50:4-9 en 52:13-53:12. 113 Zie 44:1-2, 48:20 ‘Mijn Knecht Jacob’ ook 41:8,9, 54:17, 53:10.
51
aan de historische elementen van de ‘Knecht’. Uitleg c. heeft wel degelijk een goed punt. Elf keer wordt met de ‘Knecht’ het Joodse volk bedoeld (voetnoot 114). Mijn ‘Knecht’ Israël. Hij zal vele nakomelingen zien. Het valt dus niet te ontkennen dat in bepaalde stukken tekst er sprake is van een meervoud, een collectief, het volk Israël als Gods knecht. Dit ontkennen is zinloos. Maar niet alle ‘Knecht’ teksten kunnen op Israël slaan. Want dan zou Israël plaatsvervangend voor zichzelf moeten lijden en verzoening moeten brengen. De ‘Knecht’ is bv. in H. 42:6 duidelijk te onderscheiden van het volk. Ook is de ‘Knecht’ zonder zonde en onrecht (53:9) wat van Israël onmogelijk gezegd kan worden. Integendeel, zij heeft juist zelf verzoening nodig en kan dit zelf onmogelijk brengen. Ook is de ‘Knecht’ figuur een mannelijk Persoon, terwijl Israël juist als vrouw(bruid) vaak is voorgesteld. Conclusie is dus dat soms Israël als volk, maar meestal de ‘Knecht’ als de Messias bedoeld wordt. Uittleg d. heeft de beste en ook oudste papieren. De oudste Joodse uitlegging (incl. Qumram gemeenschap) leggen de vier liederen Messiaans uit. Het gaat om een mannelijk Joods Persoon, die gedood wordt, tot verzoening van zijn volk en toch (her)leeft. De persoon is absoluut rechtvaardig in Gods ogen en herstelt zelf recht en gerechtigheid voor Israël en de volkeren (45:1,3,4) wat we ook lezen in sommige Messiaanse psalmen (45, 72:1-4, 12-14). Hij is als een tweede Mozes (49:5-13) die het volk uit de verdrukking zal verlossen. Hij brengt heil tot het eind der aarde (49:6), draagt onze zonden (53) en brengt heil voor Israël (42:1-4) en de wereld (42). En alhoewel Jes. 40-66 vaak apart wordt bestudeerd staat het wel in het boek Jesaja waar in H. 7+9 sprake is van een Zoon, een eeuwige Koning, een Vredevorst met de naam ‘God met ons’ (‘Immanuël’). Veel zaken hieruit komen overeen met de ‘Knecht’ liederen. De slotconclusie moet dus zijn dat vanuit de samenhang van het boek Jesaja de ‘Knecht’ aan de Messias gelijk te stellen is. De ‘Knecht’ is de Davidische Messias, die met Israël een nieuw verbond sluit, recht en gerechtigheid vestigt op aarde, zijn leven geeft ter verzoening van de zonden en na zijn dood vele nakomelingen ziet en dus herleeft na zijn dood. Op deze wijze doen we m.i. recht aan de profeet en zijn openbaringen. Nu de uitlegmethode is bepaald kan ik de verschillende liederen doorlezen en nader bekijken 114). Het eerste lied H 42:1-9 Dit spreekt over de ‘Knecht’ (1-4), God spreekt zijn ‘Knecht’ aan. (5-7). Zijn eigenschappen zijn bijzonder; Hij is uitverkoren, God ondersteunt Hem, geeft Hem de Geest (gezalfd), Hij zal het recht vestigen op aarde Een leven op aarde volgens de Tora; vrede en recht, met zorg voor de ‘zwakke’. Hij raakt niet uitgedoofd of geknakt, ongebroken gaat Hij door tot zijn taak vervuld is. Zijn taak strekt zich uit via Israël tot aan de volkeren (mondiaal). Vanaf H. 5 spreekt Jahwe tot de ‘Knecht’ en geeft Hem de opdrachten. Hij zal een verbond met het volk oprichten tot licht der heidenen. Blinden en doven van Israël en de volken zal Hij leiden en bevrijden. De eer hiervan zal God niet delen met andere afgoden. Hem alleen komt de eer toe. Het tweede lied 49:1-6 De ‘Knecht’ wordt hier zowel verbonden als onderscheiden van het volk doordat Hij Jacob terug zal brengen (5). Hij is voor zijn geboorte al persoonlijk geroepen (kan dus geen groep zijn) en Hij zal niet alleen Israël maar ook de heidenen het licht brengen. Koningen en vorsten zullen voor hem buigen. Hier heeft dus de ‘Knecht’ een bijzondere roeping en taak in de heilsgeschiedenis van God op aarde. De opdracht is dus een wereldreddende opdracht en overstijgt Israël, zonder dat Israël daarbij wordt uitgesloten of verworpen. Het derde lied 50:4-9 Hier is de ‘Knecht’ de onderwijzer van de waarheid en Hij komt op voor de vermoeide God heeft hem dit woord door zijn afhankelijkheid van Hem in de mond gelegd. Hij ondervindt tegenstand, verdrukking en geweld, maar God zal Hem steunen. Niemand wil het voor hem opnemen, behalve God zelf, die Hem gezonden heeft. Duidelijk is dat het hier ook om een Persoon gaat, die door God gezonden is. In combinatie met H. 42, gezonden door de Geest, om recht en waarheid te spreken, maar die wordt niet geaccepteerd. Het vierde lied 52:13-53:12 Dit is wel een van het mooiste gedeelte van Jesaja, wellicht van het hele OT. Daarin staat het lijden van de ‘Knecht’ centraal. In H. 50 is al aangegeven dat zijn boodschap op zwaar verzet stuit. De ‘Knecht’ wordt geslagen en verworpen. Hier gaat de profetische openbaring verder. Hij zal plaatsvervangend lijden voor de 114 Het gaat hier om vier liederen in Jesaja 42:1-9, 49:1-6, 50:4-9 en 52:13-53:12
52
zonden van zijn volk en gedood worden. Vs. 10 spreekt van een schuldoffer, waarmee de zondeschuld werd afbetaald. Hij zal daardoor bevrijding bewerken voor velen. Maar ondanks dat Hij sterft zal Hij het leven nog lang zien. Het is duidelijk dat hier het leven na de dood bedoeld wordt. De HSV (zie bijlage 9 vs. 11) vertaalt; ‘Hij zal het…. zien’. In de kanttekening staat hier het woord ‘licht’. Ondanks de gewelddadige dood zal Hij dus het licht zien en herleven uit de dood. Goldingay&Payne zien in de tekst een zevendelig lied. 52:13-15 (voor) en 53:11-12 (achter) vormden de insluitende buitenkanten (inclusio* of enveloppe) over de overwinning. Een soort ‘enveloppe tekst’ dus. H. 53:1-10 is dan in deze verklaring het middenstuk in de derde pers. Volgens chiastische structuur (bijlage 9) is 53:4-6 het centrale gedeelte (boodschap). Het geeft de ware reden voor Zijn dood. Het was nodig om de zonden te dragen om hen te verlossen en te bevrijden. In 53:1 en 53:10-11 worden respectievelijk de ‘arm’ en de ‘hand’ van Jahwe vermeld, als drijvende kracht achter het lijden van de ‘Knecht’. Om het centrum heen (53: 4-6) staan (voor/ achter) vs. 2-3 en vs. 7-9, waarin de mishandelingen van de ‘Knecht’ omschreven wordt, die Hij echter niet verdiende In 53:12 lezen we dat Hij vrijwillig zijn leven uitgestort heeft in de dood. De ‘Knecht’ sterft maar in de verzen 10-11 lezen we dan: ‘10 Maar het behaagde de HEERE Hem te verbrijzelen, Hij heeft Hem ziek gemaakt. Als Zijn ziel Zich tot een schuldoffer gesteld zal hebben, zal Hij nageslacht zien, Hij zal de dagen verlengen; het welbehagen van de HEERE zal door Zijn hand voorspoedig zijn. 11 Om de moeitevolle inspanning van Zijn ziel zal Hij het…… zien, Hij zal verzadigd worden.’ Dit gedeelte wordt nogal eens verschillend vertaald. De Leeuw (1956), die een proefschrift schreef over de ‘Knecht’ profetieën in het OT volgt de Staten Vertaling ‘Als zijn ziel zich tot een schuldoffer zal gesteld hebben zo zal Hij zaad zien, Hij zal zijn dagen verlengen’. In de Septuagint en drie handschriften uit Qumram, die de Leeuw nog niet kende, daarin staat ‘Om de moeitevolle inspanning van Zijn ziel zal Hij het licht zien, Hij zal verzadigd worden.’ De HSV volgt de Qumram/Septuagint lezing. De term ‘het licht zien’ is identiek aan’ verlost worden uit het dodenrijk’ 115). Hier spreekt Jesaja, wellicht in bedekte term over het leven en de opstanding ná de gewelddadige dood van de ‘ Knecht’ . De verklaring van Jesaja 53 laat een Gezalfde Joodse Man zien, die door Gods Geest zichzelf beschikbaar stelt om met zijn dood de zonden van het volk op zich te nemen als plaatsvervangend slachtoffer. Hier is niet sprake van plaatsvervangend lijden van het volk Israël, maar van de Messias, die zichzelf op aangeven van God weggeeft tot redding van het volk. Het is duidelijk dat ondanks de bestrijding van rabbijnen zoals Rashi, Nachmanides en Abrabavel e.a. dat verantwoorde exegese uitkomt op de Zoon van God, Jezus Christus. Vraag is of Jezus Zichzelf als Messias gezien heeft? Theologen zoals Rudolf Bultmann en Bornkamm ontkenden dit. Maar dat was niet zo vreemd daar zij 90% van de evangeliën niet authentiek achtten en verwierpen.Maar andere vooraanstaande theologen 116) hebben aangetoond dat zowel de evangelisten als Jezus zelf duidelijk zinspeelden op zijn Messiaanse roeping. Allereerst ziet Johannes de Doper Jezus als ‘Lam van God, dat de zonden der wereld zal wegnemen’ Joh. 1:29. Bij de doop herkennen alle drie de evangelisten Jes. 42. Dat Hij in Luc. 22:37 zijn leven als losprijs voor velen zou geven kan niet anders zijn dan verwijzingen naar Jes. 53. In de genezing van Matt. 8:14-17 wordt Jes. 53 aangehaald, ‘onze ziektes heeft Hij weggedragen’. Mattéüs ziet letterlijk Jesaja 53 voor zijn ogen vervuld worden. Hetzelfde staat in Matt. 12:15-21. Johannes ziet Israëls ongeloof in Jezus als een vervulling van Jes. 53. En Filippus verkondigde de kamerling van Moreland met Jes.53 in de hand Jezus Christus (Hand. 8:32). Conclusie is dat de evangelisten en vroege christenen in Jezus de vervulling van Jes. 52-53 zagen. Van de Leeuw schrijft in zijn proefschrift: ‘Wat de hoofdmomenten uit het leven van Jezus betreft, zijn wij al uiterst verwonderd, dat zij in de profetie van Jesaja in een zo groot aantal voorkomen… Evenmin is er geen andere profetische tekst te vinden, die ons zo concreet en nauwkeurig het beeld van Christus voor ogen houdt.’ Dit wetenschappelijk proefschrift concludeert na grondig onderzoek dat de ‘ Knecht’ profetieën in Jesaja op 115 vgl. Ps. 56:14 en Job 33:28-30 . 116 o.a. Wolff, van Vriezen, Kaiser, Rentdorff, de Leeuw, Wright, Paul/Korevaar, Hoek, Poot, Ouweneel e.a.
53
Jezus Christus zijn leven, zijn dood, zijn sterven en opstanding slaan. Niet dat ik wetenschappelijk bewijs hiervoor nodig heb om dit te geloven. Integendeel. Het geloven is uit het horen van het Woord van God. Dat is voldoende. Maar het is geen sprong in het duister als we geloven dat Jezus Christus de Messias is. Nee, wie goed nadenkt moet wel geloven! Een laatste vraag over dit thema is is hoe Christus zelf tegenover het Messiasschap stond? We weten uit de Evangeliën dat Hij altijd hierin zeer terughoudend is geweest. Hij verbood zelf mensen er openlijk over te spreken. Als Petrus Hem identificeert met de Christus (‘Gezalfde’), dan ontkent Hij het niet en zegt dat Petrus dit geopenbaard krijgt door de Geest. Hij heeft dit dus nooit ontkent. Primair wil Hij de wil van God, Zijn Vader doen. En in het zoeken naar die wil paste Hij perfect in het beeld van de Jesaja. Na zijn dood (Luk. 24) is Hij veel duidelijker in zijn Messiasschap. Hij verklaart tegen de Emmaüsgangers dat ‘Christus wel eerst moest lijden’. Een verwijzing na zijn dood en opstanding naar Jesaja 53. Tot zover de ‘Knecht’ liederen. Nog een gedeelte wil ik hier noemen, nl. H. 51. God roept Israël op niet te vrezen voor mensen. Vrees voor mensen spant een strik, zegt Spreuken. Israël leefde in een schaamte/schande cultuur (zie pag. 3.2.6) Schaamte en schande was in het Oude Oosten vele malen erger dan (fin. of morele) schuld. God bemoedigt zijn volk niet zo bang te zijn voor beschimpingen. Dan wordt in vs. 9 de arm des Heren opgeroepen om, zoals in oertijden te handelen. Jesaja roept Gods kracht van de schepping op om op te treden. Op 7 januari lees ik in het ND een artikel over het OT 117) De schrijver ziet in vs. 9 een Babylonische mythe als basis voor zijn oproep. Wie heeft de zeedraak tiamat doorboord? Was het marduk, de Babylonische god, zo vraagt hij? Maar was het God niet die de zee drooglegde en lang maakte? Die Israël door het droge van de Rode Zee verloste? ‘Ik, Ik ben het die u troost ‘vs.12. Prachtig om te lezen hoe met literaire uitleg de boodschap van de profeten, die regelmatig bekende mythes en legendes gebruiken om hun eeuwige goddelijke boodschap over te dragen. De kennis van de Hebreeuwse en Oosterse literatuur ontsluit de betekenis van dit soort teksten. c. God, Rechter en Redder; een heerlijke toekomst (55-66) Dit laatste gedeelte uit het boek van Jesaja heeft een bijzondere positie en betekenis. H. 60-62 vormen het hoogtepunt van het tweede deel, wellicht van het hele boek. Dit deel heeft grote verwantschap met de profeet Jer. (30-31), Ezech.(36) en Zach. 8 en 9. Sion wordt hersteld en alle beloften zullen in vervulling gaan. Sion wordt aangeduid als woonplaats van God en vanuit Sion breekt het Messiaanse rijk aan. Er wordt een heerlijke toekomst geschilderd waarin absolute vrede en recht vanuit Jeruzalem de wereld ingebracht wordt. Bijzonder is hier de aandacht van Sion onder de volkeren. In de tijd van de profeten was er een duidelijke mythe (onder vele religies) dat de goden wandelen en wonen op een heilige berg. De profeten sluiten aan bij het concept van deze mythe en verklaren dat Sion de hoogste berg is. Niet fysiek de hoogst top maar de belangrijkste berg, omdat God, de Schepper van hemel en aarde daar woont! De berg Sion is in deze de heiligste en belangrijkste berg. Jahwe zal daar wonen en vanuit Sion zal Gods heerlijkheid over de gehele aarde gaan, Ja, de volkeren zullen komen naar Sion om God daar te aanbidden. Hier wordt de grote eschatologische toekomst voor Sion geschilderd, die zijn weerga niet kent. H. 65 gaat over de nieuwe hemel en aarde Deze eschatologische stukken hebben grote invloed gehad op het denken van NT schrijvers.
3.3.6. De theologische bijdrage van de profeten Jesaja, Micha en Sefanja Grogan 118) schrijft over Jesaja, ‘Zoals de roeping van Paulus zijn hele leven en geloof (theologie) heeft beïnvloed, zo is de roeping van Jesaja, opgetekend in h. 6 levensveranderend geweest en heeft zijn denken en schrijven diep geraakt.’ Dit is maar al te waar. Gods heiligheid (‘kadosh’) die hij in zijn roeping in Jesaja 6 ziet is de rode draad door heel zijn boek. Gods transcendentie, zijn almacht en hoogverhevenheid zijn thema’s die ik veel terugvind. God is ‘de Heilige van Israël’. Jesaja’s roeping heeft sterk zijn Godsbeeld bepaald. Hij is de Schepper en Koning, verheven boven heel de schepping. Hij regeert deze wereld en machthebber in de geschiedenis hebben slechts macht als God het hen geeft en toemeet. Dikwijls lezen we over de Almachtige
117 ND 7 januari 2014 pag. 11 de zeedraak of zeeslang ‘tiamat’ is hier symbool van de oerchaos, die door de god marduk wordt bedwongen, waaruit de hemel en de aarde wordt gemaakt; een oude Babylonische mythe 118 Expository. Bible Commentary 1986 pag. 12
54
God, de grote Koning van zijn volk (9:6), de Almachtige Redder, die de hele wereld oordeelt. Jesaja heeft dus door zijn profetieën een verdieping van het Godsbeeld van het Joodse geloof gegeven. Jesaja gaat ervan uit dat de hele wereld vol is van Gods glorie. Deze openbaring klinkt door in de profetieën over deze wereld, de mens, het universum, in de dieren en planten. Alles heeft dus zijn oorsprong in Hem, maar Israël heeft een bijzondere plaats. Het is Zijn uitverkoren volk, waaraan Hij Zichzelf openbaarde (Ex. 3:13-15). Maar dat volk heeft erge zonden; zelfgenoegzaamheid in de cultus. Hij (+ Micha & Sefanja) wijzen de huichelarij en het sociale onrecht (1:16 17:7-8, 25:5-6)sterk af. Israël beriep zich op haar religieuze inspanningen, maar de drie profeten keurden alle cultische daden en offers af, als deze niet gepaard gingen met ware bekering en recht. Ook het vasten (Jes. 58), bidden en offeren (Mi. 6:6-8) is zinloos als het hart niet God echt toegewijd is. Het ware vasten is bekering tot God en recht doen aan de medemens (58). Jesaja’s bijdrage is dat hij kritisch durft te zijn t.o.v. de cultus en religie en een verdiepingslag maakt naar het hart, een nieuw hart dat God uit liefde (en niet uit plicht of vorm) dient. Oprechtheid naar God, eerlijkheid en eerlijk zijn naar mensen zijn bij hem centrale thema’s (1:18-19, 12:1, 30:18-19, 33:24 40:1-2). Een bijzondere betekenis geeft Jesaja aan het universalisme (Jes. 2:1-5, Mi. 4:1-5, Sef. 3:9). Het doel van Hem is dat alle mensen God oprecht en zuiver zoeken (Jes. 55:6-7) en Hem met vreugde te dienen (58:14, Sef. 2:3). Het heil zal gedeeld worden met de vreemdeling en eunuch (die oorspronkelijk niet in de tempel mochten). Nu mogen zij ook delen in het heil. Een eerste vervulling zien we in Hand. 8. Allen die het verbond met God houden zijn welkom in het heiligdom; dat is ‘bedehuis voor alle volken (56:7)’. Niet alleen Jesaja, ook Mi. 4:1-5 en Sef. 3:9 spreken van dit mondiale aanbod van het heil, waarin Jeruzalem het centrum wordt. Jesaja zijn meest bijzondere en unieke bijdrage aan de profetie zijnde liederen over de ‘knecht’ des Heren. Deze teksten hebben een ongekend grote invloed gehad op het NT denken. Uniek zijn deze teksten, waarin het Rabbinaat vooral Israël wil zien, maar het zijn zeker verwijzingen naar het Lam Gods, Jezus Christus zijn. Toch ligt bij Jesaja ook nadruk op het volk Israël, zij is Gods volk, Gods knechten, die weliswaar getuchtigd en geoordeeld worden, maar er blijft ook een rest (6:2-3) dat de ware God in Sion zal eren en aanbidden. Sion krijgt de belofte centrum te zijn (2:1-4, 45:14,22-25, 66:18)en Koning Kores is de ‘gezalfde’ . Hij laat in 539 v. Chr. Israel terugkeren om de tempel te herbouwen. Hiermee onderstreept Jesaja dat God de wereldgeschiedenis in zijn handen heeft. Maar niet aardse koningen maar de ‘Gezalfde’, de lijdende Knechts Jahwe zal het einddoel van Israël vervullen door het licht naar de natiën te brengen (42:6, 49:6, 52:14-15). Door zijn eigen lijden en diepe duisternis brengt Hij redding en licht. Als geen ander ziet Jesaja hier in zijn openbaringen de Verlosser Jezus Christus, de Messias. Jesaja’s toekomstprofetieën werpen een bijzonder licht op de heilsgeschiedenis van God. Als geen ander heeft Jesaja bijgedragen aan de toekomstleer, dat het geloof van de Joden zo kenmerkt.
3.4
De profeten Haggaï, Zacharia en Maleachi
3.4.1 De personen Haggaï, Zacharia en Maleachi Deze drie profeten spreken in de tijd na de terugkeer uit Babel. Prins Zerubbabel krijgt in 539 v. Chr. van grootvorst Cyrus (Kores) de toestemming terug te keren naar Israël. In 539 trekt hij met de eerste 10.000 Israëlieten terug naar het land Kanaän. Als zij terug zijn krijgen ze toestemming om de verwoeste tempel te herbouwen. We lezen dit o.a. in Ezra 1:1-4 en 6:3-5. Uiteindelijk trekken 50.000 Joden terug naar Israël. Velen blijven in Babel en het Tienstammenrijk was na 722 v. Chr. weggevoerd en zeer verspreid over het Midden Oosten. Van georganiseerde terugkeer was geen sprake. Haggaï, Zacharia (2 Kron. 24:22) en Maleachi profeteren in deze na-exilische periode. Van de persoon Haggaï weten we dus vrijwel niets weinig. Hij was tijdgenoot van Zacharia. Zijn naam betekent ‘God heeft herdacht’. Hij is de zoon van Berechia, de zoon van Iddo (Ezra 6:14, 12:16). Als deze Iddo inderdaad de Iddo van Neh. 12 is dan komt Zacharia uit een priesterlijk geslacht. Veel meer weten we ook niet van hem. Hij wordt in Ezra 5:1 genoemd als profeet tijdens de herbouw van de tempel. Maleachi is de hekkensluiter van het OT. (Ps. 74, Zach. 13:2). Ook van hem weten we vrijwel niets persoonlijks. Zijn naam betekent ‘mijn boodschapper’. Sommige uitleggers hebben getwijfeld aan zijn naam betwijfeld of die wel authentiek is, vanwege de aparte betekenis. Maar op zich zou dit wel kunnen,
55
had de profeet Jesaja zijn kinderen ook geen bijzondere (rara) namen ten dienste van de verkondiging gegeven? Maar meer dan deze wat vreemd aandoende naam weten we niets van hem. 3.4.2. Hun roeping Haggaï, Zacharia en Maleachi waren geroepen om tijdens de periode na de terugkeer in 539 v Chr. en erna om het volk te bemoedigen niet op henzelf maar op God te vertrouwen. Over een persoonlijke roeping zoals bij Jesaja en Ezechiël lezen we niets. Wel beginnen enkele profetieën met het woord ‘last’ (massa). Zie Zach. 9:1, 12:1 en Mal. 1:1.Tijdens de herbouw van de tempel wordt allereerst het offerstelsel en het altaar hersteld. (Ezra 3:3-4) Er is een grote behoefte aan een zichtbaar teken van de relatie van het volk met God. Deze profeten geven antwoord op deze behoefte, maar de antwoorden zijn niet altijd prettig en bemoedigend. 3.4.3 Hun karakter Haggaï hamert erg op de herbouw van de Tempel. De mensen waren teruggekeerd en hadden het economisch moeilijk. Er waren tegenslagen en daarom waren ze gestopt met de herbouw. Haggaï zijn stijl is kort, krachtig en eenvoudig. Hij prikkelt hen met zijn profetische boodschappen en spoort hen vooral praktisch aan om te herstarten met de wederopbouw. In Neh. 1-3 en Ezra 1-6 lezen we over de omstandigheden. Zacharia is in deze minder praktisch als Haggaï en is meer een bezinnend profeet. Omdat deze boeken veel kleiner zijn en vrijwel geen autobiografisch materiaal bevatten, kunnen we weinig zeggen over hun persoon en karakter. 3.4.4 Hun boodschap in de context van de (profane) geschiedenis Nadat Kores (zie bijlage 13 edict van Cyrus) de gedeporteerde volkeren toestemming had gegeven terug te keren naar hun huisland, gingen de Joden ook terug naar Kanaän. Cyrus was 539 v. Chr.Babel binnengevallen en had het Babylonische rijk omver geworpen. Deze strijd was met relatief weinig geweld beslecht. Cyrus was Indo-Europees (i.t.t. het Semitische Babel). Assur en Babel hadden de tactiek vreemde volkeren te ontwortelen door hen te deporteren. De Indo-Europese rijken streefden naar eigen bestuur van diverse landen. Daarom mochten alle gedeporteerde volkeren terug. Israël kende geen monarchie meer, maar stond onder het bewind van een gouverneur. De teruggekeerde Joden keerden in een ontredderd en verwoest land terug. Ook woonden er in Israël nog vreemde (gedeporteerde) volken, die het de Joden het niet gemakkelijk maakten. De tempelbouw begint bij het altaar (Ezra 3:3-4) en de offercultus. Maar de bouw wordt erg tegengewerkt en gesaboteerd, wat we kunnen lezen in de verslagen van Ezra 4. De Samaritanen, die zich niet strikt aan de wet hielden beklaagden zich bij Kores over de Joden. Achttien jaar ligt de bouw stil. Pas in 520 v Chr. wordt de herbouw herstart. In bijlage 11 staan de profetieën van Haggaï, Zacharia en Maleachi in de historische context van hun tijd. In 516 v Chr. is de herbouw van de tweede tempel voltooid.
3.4.5 Hun geschriften (met beknopt) overzicht van Haggaï 1:1-2:1 Vermanende woorden: oproep tot herbouw 2:2-20 Zegende profetieën; de nieuwe tempel zal de oude overtreffen 2:21-24 Oprichting Messiaans rijk Haggaï speelt erg in op de situatie in Israël. De tempel ligt in puin en de heilsgeschiedenis van God met Israël gaat niet zonder de tempel. 18 jaar ligt de herbouw al stil. Maar Haggaï zegt ‘neen’. ‘Neen’ tegen de halfslachtigheid. “Neen” tegen compromissen met de wereld. ‘Neen’ tegen religie, maar ‘ja’ tegen overgave en toewijding aan God. Dan zal God ervoor zorgen dat de heerlijkheid van de tweede tempel die de eerste verre overtreft. Daarom hamert hij zo op de herbouw. Maar de bouw zit tegen, er is weinig geld, er is tegenwerking van de andere volken en bewoners van Kanaän en de Joden besluiten op beter tijden te wachten. Ieder is met zijn met hun eigen huis bezig. Haggaï gaat daar fel tegenin. Op wie moeten we nu vertrouwen? Op mensen of op Jahwe? En wat is belangrijker; Gods Koninkrijk of ons eigen luxe leventje? In die zin verschilt HaggaÏ (en Zacharia) qua theologie niet veel van de pre-exilische profeten. In H. 2 spreekt Haggaï de Joodse prins Zerubbabel aan. In hem ziet Haggaï het beeld van de opvolger van de Davidische vorst die het grote Koninkrijk Gods op aarde zal vestigen. De nieuwe tempel en haar heerlijkheid zal de eerste overtreffen. Het is duidelijk dat Haggaï en Zacharia aanvoelen dat God bezig is ‘de coulissen van het grote schouwspel’ aan het neerzetten is. Jahwe is bezig een eeuwen omspannend wereldgebeuren voor te bereiden dat de hele wereld incl. Israël aangaat. De komst van de Messias is nabij, Hij is koning en preister. Volgens Maleachi is Hij de engel van het 56
verbond (3:1), volgens Joël de leraar der gerechtigheid (Joël 2:23). Haggaï ziet in de geest de spoedige komst van Gods Koninkrijk en roept de mensen op zich te bekeren. Halfslachtigheid en halfhartigheid werken verstorend en belemmerend, een volledige inzet is noodzakelijk. God vraagt van Israël zich volkomen toe te wijden aan Hem. Dan zal Hij zijn zegen geven aan de tweede tempel en kan Gods Koninkrijk gesticht worden. Zacharia Deel I 1:1-6 inleiding; oproep tot bekering 1:7-6:8 de acht nachtgezichten onderbroken door enkele godsspraken 7:1-14 het vasten 8:1-23 verschillende godsspraken Deel II 9:1-11:17 een last/godsspraak in profetische messiaanse geest 12:1-14:21 apocalyptische godspraak over Gods Koninkrijk Het boek is in te delen in 2 stukken; Deel 1: voornamelijk gezichten en visioenen. Deel 2 wordt ingeleid door het woord ‘last’ (‘massa’). De last van het woord van de HERE’. De eerste oproep (1:1-6) begint in Jeruzalem. Er zijn problemen met de herbouw van de tempel. Dan gaat God spreken, maar Zacharia hamert minder sterk (zoals Haggaï) op de concrete herbouw, maar krijgt 8 visioenen. Duidelijk is dat de vijanden van Israël geoordeeld worden Zach. 1:18-21. De vier horens (beeld van de wereldmachten) zullen onder het oordeel vallen. In die periode hadden de Samaritanen Israël aangeklaagd waardoor de herbouw van de tempel achttien jaar stil was komen te liggen. Deze boodschap is dus een bemoediging. Ook gaat Israël een heerlijke toekomst tegemoet. In verschillende visioenen geeft Zacharia daar uitdrukking aan. Het meetlint (12:1-5) toont dat Jeruzalem herbouwd zal worden. Maar daarvoor moet de priester Jozua loutering ondergaan. God reinigt Jozua en bekleed hem met reine Koninklijke kleding om als reine priester God in zijn nieuwe tempel te dienen. Eens zullen die twee ambten (priester/profeet) in een persoon verenigd zijn, ‘de Spruit” (Zach 3:8). Hij is de Messias die bij zijn eerste komst nederig is en verworpen zal worden. Maar zijn tweede komst zal in heerlijkheid zijn om vervolgens te heersen over de hele aarde. De grote boekrol (5:1-4) en de efa (5:11)zijn een aanklacht aan Israël; haar zonden zijn God bekend. Daarop ligt een vloek, dat een belemmering is voor de komst van Gods Koninkrijk. In 518 v Chr .krijgt Zacharia bezoek uit Bethel met vragen over het vasten. Hij sluit aan bij Jesaja (58) die ook hamert op het oprechte ‘hart’ ipv vormendienst. Eerlijkheid, naastenliefde en eerlijkheid zijn het ware vasten. De boodschap van Zacharia in het tweede deel is meer apocalyptisch van aard. Vanwege het andere accent wordt wel eens een andere auteur verondersteld. Maar de argumenten zijn zwak. Vanaf de oudheid zijn de Joden ervan uitgegaan dat Deel 2 ook van de hand van Zacharia zijn. In dit tweede deel wordt de grote verwachting naar de Messiaanse periode uitgesproken. De heilstijd van Sion wordt aangekondigd. Opponenten en vijandige steden (Chadrak, Damascus, Hamat, Tyrus, Askelon, Gaza, Ekron) zullen verwoest worden. In 9:9-17 is er sprake van een koning, die vrede en bevrijding brengt. Hij zal komen niet (ten strijde) op een paard maar vredestichtend op een ezel rijden. In h. 13 leidt de uitstorting van Gods Geest niet alleen tot schuldbelijdenis en boete, maar ook tot vergeving van schuld en zonden. In Jeruzalem zal een bron ter ontzondiging ontspringen, waarin velen vergeving ontvangen. Deze uitstorting doet ons sterk denken aan Joël 2:28-32. Zacharia sluit af met de aankondiging van de dag des Heren (‘jom Adonia’). Hij stelt zich geheel op in de lijn van Amos (5) en Jesaja. Met het beeld van een banket, waarin de gasten plots slachtoffers worden, beeldt hij uit dat de dag des Heren voor Israël niet mals zal zijn. I.p.v. redding zal het een oordeel voor haar betekenen (Zach. 2:4-15). Ze zullen een lege pot aantreffen i.p.v. een rijke maaltijd. De woorden zijn apocalyptisch van aard. De volkeren trekken op naar Jeruzalem, de aarde en bergen beven. Dit doet me sterk denken aan Ex. 14:9-22 en Amos 1:1. Maar het volk des Heren krijgt hiervoor bijzondere bescherming en de Here zal Jeruzalem bevrijden en de volkeren doden. Als je het slot van H. 14 leest moet je denken aan Ezech. 14, de tempelbeek. (Ezech. 47:1-12 en Joël 3:18). De stroom splits zich in 2 takken en stroomt ook naar de wereld om zijn zegen te geven. De volkeren woorden niet alleen fysiek getroffen, maar de angst zal al hun daadkracht verlammen (13). Na de strijd zullen ze 57
optrekken naar Jeruzalem (14:16-21). Jaarlijks zullen ze naar de stad komen om het Loofhuttenfeest te vieren. Doen ze dat niet dan zal hun dat als zonde aangerekend worden. Het Loofhuttenfeest is het feest van de nieuwe jaarcyclus en de tempel van Salomo inwijdde (2 Kron. 5-7). Hij is niet uit op vernietiging van de volkeren. God wil zijn genade ook met de volkeren delen. Hij sticht een rijk van vrede en leven voor de volken. Zacharia schetst ten slotte het beeld van dit bijzondere Rijk. Ook de dieren (15) en de natuur delen in die zegen. Op de bellen der paarden staat geschreven ‘De Here is heilig’ (JHWH kadosh’). Dit doet ons denken aan de roeping van Jesaja en zijn rode draad door zijn profetieën. Heiligheid betekent vrij van afgoderij en in oprechtheid God dienen. Maleachi indeling 1:1-5 inleiding; Ik heb u lief 1. Boodschap van het gericht 1:6-2:16 - veroordeling van de offers (6-14) - veroordeling van de priesters 2:1-9 - veroordeling van de echtscheidingen en gemeende huwelijken 2:10-16 2. Boodschap van de belofte 2:17-4:3 - Het louteringsgericht 2:17-3:3 - De zegen van de tiende 3:7-12 - De Dag des Heren 3:12-4:3 Slot “Zie ik zend …..” 4:4-6 Maleachi heeft een bijzondere stijl; gaandeweg dat je het boekje leest merk je dat de profeet antwoord geeft op veronderstelde vragen. Het bijzondere is dat hij aankondigt dat voorafgaand aan de Messias er een heraut komt, een soort wegvoorbereider. Terloops worden hier en daar apocalyptische aspecten genoemd zoals de plotselinge dag van de Here tot verbijstering van de goddelozen. Na de aanhef (identiek aan Zach. 9:1, 12:1) komt de vraag aan de orde: ‘Indien Ik een Vader ben, waar is het respect voor Mij?’ De eredienst was een lachertje, een uitgeholde vormendienst. Dan kun je maar beter de tempel sluiten, zegt Maleachi. In 2:10-16 blijkt het gebrek aan eerbied door ontrouw aan Jahwe. God raakt vermoeid door de woorden van Israël, (2:17 tot H. 3)en Hij zal een loutering toepassen in de tempel. Onafgebroken hebben de profeten opgeroepen tot bekering. Waarvan moeten we ons dan bekeren, is de vraag in 3:6-12.O.a. door hun tienden geven. Het volk sjoemelt ermee. Trouw de tienden geven is een uitdrukking van eerbied en ontzag voor God, de Schepper van hemel en aarde en onderhouder van het leven. Maar Israël rommelt ermee, is niet trouw en drukt daarmee haar halfslachtigheid uit. In H. 3 wordt duidelijk dat scepsis in het denken van Israël is toegetreden; ‘Wat maakt het uit of je nu rechtvaardig bent of sjoemelt?’ Nu, de plotselinge dag des Heren zal dit snel duidelijk maken, dus ook voor Israël is deze oordeelsdag (vgl. Amos, Jesaja). En voorafgaand aan deze grote toekomstige gebeurtenis zal God een groot mens vooraf sturen, nl. Elia. Zijn optreden zal ervoor zorgen dat de ouderen en jongeren elkaar weer zullen gaan vinden. God zal de generatieconflicten en verwijderingen helen. Als Jahwe op die dag ingrijpt dan zal hij de kloven dichten tussen rijk en arm, jong en oud, tussen rangen en standen, geslachten en leeftijd. Gehoorzaamheid en bekering zijn nodig, zodat God niet zal komen om het land met de ban te slaan (3:23-24).
3.4.6 De theologische bijdrage van de profeten Haggaï, Zacharia en Maleachi Deze 3 profeten hebben gepredikt in de tijd dat de tweede tempel herbouwd werd. Een gedeelte van het volk was enthousiast teruggekeerd, maar door tegenslag lag de herbouw stil. De bijzonder bijdrage van deze profeten is dat zij in de geest van de pre-exilische profeten Israël hebben opgeroepen trouw te zijn aan God, niet halfslachtig hun godsdienst uit te oefenen en zich opnieuw te bekeren. De onbekende profeet Maleachi zijn boek is op zich niet groot. Hij mist ook de allure van de grote Schriftprofeten uit de tijd van voor de ballingschap, maar hij is wel in zijn dagen de man die zich in hun geest radicaal heeft opgesteld tegenover het toenemend ongeloof en de onverschilligheid van Israël tegenover hun God Jahwe. Haggaï is heel praktisch en vraagt zich af of het nu te tijd is aan het eigen huis te bouwen terwijl Gods huis er als een bouwval bij ligt. Deze scherpe prediking snijdt door het hart van de Israëliet. Hij wijst hen erop dat de mens zich op alle gebied moet toewijden aan God door zich concreet in te zetten voor Hem. Maleachi maakt dit later heel praktisch 58
door te wijzen op de tienden, waarmee gesjoemeld wordt. Een uiting van gebrek aan respect en eerbied voor God, de Vader. Haggaï en Zacharia profeteren tot de hogepriester en stellen de cultus ter discussie. Het gaat niet primair om de vormendienst maar om oprechtheid en reinheid (Zach. 3). Zijn handen zijn vuil (Hag. 2:15), Jozua staat met vuile klederen voor Jahwe. Is het leven onrein, dan wordt de cultus en eredienst ook bezoedeld. God kijkt naar het hart, niet naar de uiterlijke vormen. Haggaï krijgt de belofte dat de tweede tempel de eerste zal overtreffen. Een geweldige bemoedigende belofte dat Israël tot toewijding moet aanzetten (Hag. 2:4-10). Zacharia garandeert zelfs de reinheid van de hogepriester Jozua (3:1-10) nl. door God zelf. Hij zal zijn hogepriester rein en heilig voor zich stellen. Ook worden de vreemde volkeren weer genoemd en zullen zij onder het oordeel komen. In deze drie boekjes komen ook de toekomstige messiaanse thema’s aan bod. De plotselinge ‘dag des Heren’ oordeel voor de volken en Israël, de heraut Elia als wegvoorbereider. Ook de toekomstige verlossing van Israël uit de volkeren wordt door Zacharia voorzegd en de jaarlijkse aanbidding van de volkeren tijdens het Loofhuttenfeest in Jeruzalem is apocalyptisch van aard (8:20-23). In H. 12 is sprake van het optrekken van de volkeren naar de stad Sion. H. 14 gaat over een apocalyptisch strijdgebeuren, waarin de Olijfberg zal splijten en God uitredding brengt. Er is zelfs sprake van een geografische verandering; vanuit Jeruzalem stroomt water naar de Dode en de Middellandse Zee. Jahwe is Koning over de hele aarde De volken die het gemunt hadden op Israël zullen geoordeeld worden door Jahwe.
3.5 Bijdrage van de late Schiftprofeten voor de theologie van het OT De meeste Schriftprofeten zijn aan het woord gekomen, hun eigen boodschap en bijdragen heb ik weergegeven. Is het mogelijk een soort samenvatting van hun totale theologische bijdragen aan het Joodse OT geloof en het NT te geven? Geen gemakkelijke opgave. Israël heeft vele profeten gekend, het Bijbelse materiaal is zeer uitgebreid. Hun werkveld strekte zich uit over een groot deel van het Midden Oosten (Noord/Zuid Israël, Egypte, Assur, Ninevé, Moab, Babel, Egypte, Syrië) over een periode van driehonderd jaar. Toch zal ik in alle bescheidenheid een poging wagen enkele essentiële punten onder elkaar zetten. Wellicht niet volledig en uitputten. In 2.1.8 heb ik al een afweging gemaakt tussen de Tora en het Joodse geloof. De profeten verwijzen naar veel aspecten uit de Tora. Daarin staat bevrijding uit Egypte, de wet, het verbond en het land centraal. Israël leefde onder de bijzondere hand van Jahwe vanaf Abram, de exodus tot en met de verovering van Kanaän. Daar heeft zij onder Jozua en de Richters het bewustzijn van een eigen identiteit ontwikkeld. Een door de Ene God Jahwe verkozen volk (Deu. 5:6 ‘Hoor Israël, de Here uw God is EEN’). Israël is anders dan de omringende volkeren. Het moet zich verre van beïnvloeding door naburige volken en goden houden. Enerzijds moet Israël vanuit de Tora leren hoe zij rein en heilig kon blijven leven (‘Wees heilig, want Ik ben heilig’). Anderzijds moest Israël toenemen in de kennis van God en in Jahwe’s heilsplan met deze wereld. Het zijn vooral deze twee thema’s waarmee Schriftprofeten hun grote bijdragen geleverd hebben. Ik noem hieronder enkele punten: 1. De profeten, te beginnen met Amos gaan i.t.t. voorafgaande profeten het volk aanspreken. Profetie en prediking gaan zich meer en meer ontwikkelen als een ‘tegenover ‘. Adviseerden zij vroeger koningen aan het hof, Schriftprofeten richten hun prediking meer en meer tot de burger(s) in steden en op straat. Profeten (m.n. Ezechiël) voelen zich persoonlijk verantwoordelijk voor het geestelijk welzijn van het volk, die zelfbewuster wordt. Profetieën worden (later) opgeschreven om de boodschap vast te leggen voor de volgende generatie. Zij geven met hun geschriften een aanzet tot de prediking aan het volk, dat later zo kenmerkend wordt voor het Joods onderwijs in de synagoge. 2. De profeten geven het Joodse geloof een nieuw geestelijke doordenking en verdieping. Zij verkondigen niet zozeer veel nieuwe dingen, maar spreken Israël op sociale, cultische en politieke wantoestanden aan.. zij stellen het volk vragen, die hen nog nooit eerder gesteld zijn en behandelen actuele geloofsthema’s. Hoe kun je rechtvaardig leven op sociaal, cultisch en politiek vlak? Hoe handhaaf je je als Joodse banneling in Babel? Of als bewoner van Kanaän omringt door bewoners van andere gedeporteerde volken? Hoe herstelt God de eredienst en de offercultus? Wat 59
is de les der geschiedenis? Het Joodse geloof krijgt hierdoor een geestelijke doordenking dat zijn weerga niet kent. 3. De profeten hebben het handelen van God met Israël en de volken vooral geestelijk geduid. Zij lichten alle gebeurtenissen door en houden die tegen het licht van Gods handelen. Israël had het verbond verbroken (Jer. 5:5) en God ingeruild voor de afgoden (Jer. 2:5,11). Zij had hoererij gepleegd (Hosea). Wie de boodschap van de profeten reduceert tot slechts op zichzelf staande oproepen tot bekering, voorspellingen en/of oordeelsaanzeggingen heeft hen niet echt goed begrepen. Ze speken het volk aan in de eenheid van de profane geschiedenis én Gods heilsplan. ‘Het Woord van de Here’ (‘debar Adonai’ 241x) wordt een soort scan. Ze plaatsen Israëls geschiedenis in een veel groter heilshistorisch perspectief. 4. De profeten leveren door hun openbaringen ook een grote bijdrage aan de reddingsleer (soteriologie). Redding is niet alleen terugkeer naar het land en herbouw van de tempel. Maar God zelf gaat iets nieuws doen. Geen nieuwe wet of Tora ‘light’ of zo, maar een vernieuwd “hart”verbond. Door de Geest schrijft God de Tora binnen in het hart van de mens. Hij krijgt een geestelijke ‘harttransplantatie’: een nieuw hart van ‘vlees en bloed’ , die God van harte gaat dienen (Jes. 58:14 Sef. 2:3). Deze verlossing is mondiaal voor ieder mens, hoog en laag, vreemdeling en eunuch, een ieder wiens hart naar Hem uitgaat (Jes. 2:1-5, Mi. 4:1-5, Sef. 3:9, Joël 1). 5. De profeten geven een nadere invulling aan de identiteit van de Messias, de ‘Knecht’ van Jahwe. Hij is de rechtvaardige Spruit van David (Ezechiël), de Zoon van God, de Immanuël (Jes. 9), de eeuwige Koning uit Juda, die zijn stem niet zal verheffen (Jes. 42:6). Hij komt op een ezel (beeld van Vredevorst). Hij zal geslagen worden en zijn leven geven in de dood ter verzoening van de zonden (Jes. 53). Deze Gezalfde, de lijdende ‘Knecht’ zal vele nakomelingen zien. Hij ziet het licht en herleeft na zijn zoendood. Hij zal het einddoel van Israël vervullen door het licht naar de natiën te brengen (Jes. 42:6, 49:6, 52:14-15). Hij zal het recht onder de volkeren brengen (Jes. 42). 6. De profeten spreken op ongeëvenaarde wijze over de toekomst van Sion en de wereld. Israël zal herstellen , Sion wordt Gods woonplaats. Vanuit Sion breekt het Messiaanse rijk aan, duizend jaar van vrede en recht op aarde. Vreemde volken komen om God jaarlijks te aanbidden. Jes. (65) ziet een nieuwe hemel en de aarde waarin wolf en lam naast elkaar in vrede zullen leven (Jes. 62:25). De profeten beschouwen de geschiedenis als een lineair gebeuren dat bestemming krijgt in de komst van Gods Rijk. Zij geven historische feiten een ‘ boven’tijdelijke dimensie. In hun profetieën is het verleden niet zomaar verleden of toekomst toevallige toekomst. Al het gebeuren in de tijd, hetzij verleden, heden en toekomst, krijgt zijn diepe zin en betekenis in zijn verhouding tot God en Zijn handelen. Hiermee hebben hun profetieën grote invloed gehad op de toekomstleer (=eschatologie) en de apocalyptiek (=het kosmische einde van het wereldgebeuren). 7. Samenhangend met het vorige punt maar waard apart te vermelden is de Joodse theologie van de hoop van de profeten. Ondanks oordelen en de vreselijke catastrofes, die plaatsvonden of nog stonden te gebeuren hebben zij Israël hoop gegeven. God tuchtigt Israël en de volkeren, maar Hij zal hen nooit opgeven. Velen sterven, maar God gaat door met een ‘rest’. Jeruzalem en de tempel ligt in puin, maar ooit zal Sion bloeien en het wereldcentrum zijn met een ongeëvenaarde tempel (Ezech. 50). De zieke boom is omgekapt, maar uit de stronk van Juda schiet weer een loot op. ‘Troost, troost, mijn volk’ (Jes.40:1) en ‘Nochtans, ja nochtans zal ik juichen in de Here’! (Hab.3:17-19) 8. Ten slotte tonen de meeste Schriftprofeten zich meesters in de Hebreeuwse taal. Wie hun boodschappen in hun grondtaal leest, ontdekt een schat aan literaire technieken en stijlfiguren. Hun boodschap is vaak op zeer knappe wijze verwoord en verpakt in bijzondere stukken tekst, poëzie en proza met allerlei stijlfiguren en diverse genres. Hiermee hebben ze de Joodse taal maximaal gebruikt en de schrijfkunst en Joodse cultuur (en de wereld) verrijkt met zeer hoogstaande en kostbare literatuur. 60
Wat hebben de OT profeten voor mij persoonlijk betekend? De bestudering van de OT profeten heeft diepe indruk op mij gemaakt. Hun teksten zijn zeer indringend, hun boodschappen radicaal en scherp. Bepaalde visioenen en beelden zijn erg indrukwekkend, soms adembenemend en geregeld ‘boven’tijdelijk 119). Diverse profetieën en gezichten vind ik zo uniek dat ik nauwelijks woorden vind om te beschrijven hoe bijzonder deze inzichten zijn. Mijn tekstverklaringen in deel III is dus maar een stuntelige en onvolledige beschrijving van hele bijzondere openbaringen. Ik ben opnieuw diep getroffen door de profeten hun geestelijke inzichten, oprechtheid, integriteit en hun persoonlijke worstelingen. Een aantal zaken in de profeten hebben mij persoonlijk geraakt en ik herken in sommige aspecten, in de ene wat meer en in de ander wat minder, iets van mijn bediening. Ik haast me te zeggen dat ik mijzelf op geen enkele wijze meet aan of vergelijk met welke OT profeet of andere profeet of prediker dan ook! Maar het volgende heeft mij persoonlijk getroffen en er zijn sommige aspecten die wellicht iets zeggen over mijn eigen worstelen met mezelf, met God, Zijn Woord en deze wereld.
De ware profeten wisten dat, hoe moeilijk hun bediening ook was, dat ze persoonlijk geroepen waren door God. De roeping was hun diepe innerlijke drijfveer om ondanks alles steeds door te gaan. De profeten hebben dikwijls geworsteld met de radicale boodschap die zij moesten brengen. Niet weinig kwamen ze in tweestrijd met zichzelf; bewogen met het volk en gedreven door Gods Woord. Zij hebben dikwijls moeten opboksen tegen valse profetie en tradities, die vaak mooi, vroom klonken en vaak geraffineerd waren, maar uiteindelijk in de wortel vals waren en niet deugden. Profeten hebben vaak een zware geestelijke strijd gekend, die zelden buiten hun persoonlijke omstandigheden en leven om ging. De ware profeten weigerden categorisch compromissen te sluiten op gebied van maatschappelijke en politieke recht en onrecht, waarheid en gerechtigheid, macht en geweld, geldzucht en onreinheid. Ze zijn psychisch en fysiek bedreigd en aangevallen, ook door eigen geloofs- en volksgenoten. Profeten stonden er vaak alleen voor en konden zich alleen op God verlaten. De profeten werden vaak niet begrepen en zijn menigmaal vanwege hun boodschap uit de geloofsgemeenschap verstoten. Ze hebben met persoonlijke kritiek moeten dealen. Profeten namen geen blad voor de mond en durfden hun nek uit te steken ongeacht de consequenties voor hun eigen leven. Hun hele leven (o.a. werk, gezin, kinderen, celibatair leven, carrière) stond in dienst van God. De profeten en hun boodschap kwamen regelmatig vreemd en verstorend over. Menigmaal gooiden ze roet in het eten, deden schokkende acts en spraken scherpe en soms grove taal . Ze waren de luis in de pels en verstoorden het feestje van het religieus establishment. Profeten hebben door de Geest ongekende vergezichten van Gods heilsplan met deze wereld gezien en getracht dat onder woorden te brengen. De profetieën hebben mij opnieuw geestelijk wakker geschud en me opmerkzaam gemaakt voor de bijzondere tijd waarin we leven. De boodschap van de profeten geeft mij hoop in de toekomst. Op de trouwe God van de profeten en Israël wil ik mijn hoop vestigen! Opnieuw heb ik mogen ontdekken hoe eeuwig, betrouwbaar en bijzonder krachtig het Woord van God is. Opnieuw heb ik mogen (her)ontdekken dat het evangelie van Jezus Christus in de wortel een Joods evangelie is, allereerst gegeven aan de Joden dat als zodanig ook zo begrepen moet worden.
119 Sommige profetieën overstijgen de locale plaats, geschiedenis en de tijd
61
Deel IV De continuïteit van het OT en NT 4.1 Inleiding continuïteit van het OT en NT Zoals al in par. 1.3.1 is opgemerkt ga ik uit van de continuïteit van het OT en NT. Hebreeën 1:1-2 zegt, ‘Nadat God eertijds vele malen en op vele wijzen tot de vaderen gesproken had in de profeten, heeft Hij nu in het laatst der dagen tot ons gesproken in de Zoon, die Hij gesteld heeft tot erfgenaam van alle dingen, door wie Hij ook de wereld geschapen heeft’. God heeft ‘eertijds’ (Gen. 3 t/m Maleachi) ‘op vele wijzen’ (par. 2.1.5) tot de vaderen (Joden) in de profeten gesproken. Het spreken van God is, alhoewel er een inter-testamentaire stilte van vierhonderd jaar is geweest, doorgegaan in de Zoon, Jezus Christus. De apostel benadrukt hiermee de continuïteit van Gods spreken in OT en NT. Ook Christus zelf heeft nooit het OT ter zijde geschoven, integendeel. Hij kwam om ze te vervullen (Matt. 5:17, Joh. 5:29). Paulus en andere schrijvers voeren het OT aan als getuigenis voor het geloof van Joodse en heidense christenen. Daarom is het gebruik van de termen OT en NT niet echt bevorderlijk voor de eenheid die er is tussen het OT en NT. De benaming ‘Oude Testament’ komt zelf niet in de Bijbel voor en is afkomstig van de uitdrukking ‘boeken van de oude ‘diathékè’ 120). Dit begrip raken snel ingeburgerd en in het Latijn heet het ‘vetus testamentum’ en’ novem testamentum’. Nu komt het woord ’testament’ wel in het OT voor. De Griekse vertaling van het OT (de Septuagint) vertaalt het Hebr. Woord ’verbond’ met ‘diathékè’ dat zoiets betekent als ‘verordening, regeling, wilsbeschikking,’. De Latijnse Vulgata gaf op haar beurt het Griekse ‘diathékè’ weer met ‘testament’, waardoor het OT de naam ‘Oude Testament’ kreeg. De NT schrijvers nemen uit de Septuagint (Griekse vertaling OT) het begrip ‘diathékè’ (=testament) over en pasten die toe op hun geschriften. Het begrip ‘testament ‘suggereert een breuk, een totale vernieuwing waarbij het ene dood en afgedaan is. Iets nieuws komt ervoor in de plaats. Dat is jammer, want er is geen breuk tussen OT en NT. Paulus gaat wel in II Kor. 3:1-18 in op het onderscheid van de regeling van het eerste verbond, waarin de Wet centraal stond en de bediening van de Geest. Het oude verbond heeft te maken met de Decaloog* van Mozes, die op stenen tafelen geschreven zijn. In het nieuwe verbond schrijft God de tabletten/platen in de harten (2 Kor. 3:3-6). Een nieuw verbond (Jer. 31:31-34). De Joden zelf waren gebleken niet in staat te zijn de Wet te houden. De ingestelde offerdienst veronderstelde dat ook al.. Maar God gaat iets nieuws doen: Hij schrijft de Tora in de harten van de mens. Nee, God stelt zijn eisen niet bij of introduceert een soort ‘Tora light’. De wet op zich is volmaakt, schrijft Paulus. Deze norm blijft. Maar de mens is met al zijn religieuze inspanningen en ritueel (o.a. besnijdenis) niet in staat om aan die eis te voldoen. Daarom geeft God een vernieuwd verbond, waarin de eis hetzelfde blijft, maar de uitvoering ervan mogelijk wordt door de Geest. Een nieuw hart (Jer. 31) een nieuwe Geest (Ez. 36, Joël 2) maken dit in principe voor ieder mens mogelijk. Er zijn dus wel nieuwe aspecten aan het verbond, maar ik kan mij vinden in het voorstel van Paul om te spreken van een’ vernieuwd’ verbond: ‘Het is niet compleet nieuw en anders, het in vernieuwd’ 121) Nu lijkt het me niet verstandig radicaal de termen OT en NT te gaan vervangen, ze zijn teveel ingeburgerd. Als we ons maar bewust zijn van de eenheid en de continuïteit der beide delen. De continuïteit blijkt uit vele zaken, die ik hier in het kader van de studie niet allemaal kan behandelen. Maar een paar thema’s zijn belangrijk. De Messias, eredienst en het wonen van God te midden van Israël, het bezit van de aarde –het land Kanaän en in (Deel V) het heilsplan van God met Israël en de volken bespreek ik hieronder. 4.1.1 Christus Jezus, de vervulling van de messiaanse profetieën Er zijn heel veel OT passages (456 x) die refereren naar de Messias of de messiaanse tijd. Nu kan ik in het kader van deze studie niet alle passages opnoemen, laat staan behandelen. Maar het getal geeft aan welke plek de persoon van de Messias, de Knecht van de Heer heeft in het OT. En niet alleen bij de profeten ook in de Psalmen treffen we veel messiaanse liederen en er zijn zeker vijfentwintig verwijzingen in het NT die i.v.m. het begrip ‘Messias’ naar de Psalmen refereren. Het Hebreeuwse woord Messias is ‘meshiah’ dat ‘gezalfde’ betekent. Deze term komt negenentwintig keer voor. De persoon is gezalfd met olie (symbool van Gods Geest, Jes. 11:2) voor een bepaalde taak (koning of 120 ThOT, pag.368 rond 170 gebruikt Melito van Sardus (in zijn ‘Eclogae’), die Eusebius citeert. Hij citeert nog een andere (anonieme) auteur, die ook spreekt over ‘het boek van de nieuwe ‘diathékè van het evangelie”. 121 ThOT; pag.394
62
priester). Niet altijd slaat het op de hemelse Messias, ze wordt ook gebruikt voor o.a. koningen en priesters, die gezalfden van de Heer worden genoemd (o.a. hogepriester Lev. 4:3, 6:22, aartsvaders Ps. 105:15, David 2 Sam. 19:21, Kores Jes.45:1, profeet I Kon. 19:6). Maar het merendeel slaat op de goddelijke Messias. Rekenen we de term ‘Knecht des Heren’ (‘eved Adonai’) ook tot de aanduiding van de Messias, dan hebben we samen zestig (31+29) tekstverwijzingen naar de Messias in het OT, waarbij omtrent vijftig op de goddelijke Messias slaan. De Griekse equivalent van Messias is ‘chrestos’ wat ook ‘gezalfde’ betekent. Deze term komt vijf maal (verwijzend naar Jezus) in het NT voor o.a. in 2 Kor 1:21. ‘Hij nu, die ons me u bevestigt in de Gezalfde en ons heeft gezalfd, is God’. De naam Christus, hiervan afgeleid komt 528x voor in het NT. Een mogelijke definitie van de Messias kan zijn: De Messias is de goddelijke door de Geest gezalfde Koning uit de stam van Juda en het huis van David, die door zijn lijden en sterven de mensheid zal verlossen van de zonden en opgestaan uit de dood in een eeuwig koningschap met zijn volk Israël en de volkeren vanuit Jeruzalem de aarde zal regeren. Hier zullen we een aantal aspecten die de OT profeten over de Messias openbaren bespreken en de lijn doortrekken naar Jezus Christus in het NT:
De Messias is een eeuwig goddelijk Persoon, Hij is HERE De Messias is de Zoon van de Mens De Messias is de Zoon van God De Messias is de Knechts des Heren De Messias vervuld de belofte van Abraham De Messias staat in de lijn met Mozes De Messias komt uit Juda uit het huis van David De Messias is zowel Koning, Hogepriester als Profeet De Messias zal bij zijn eerste komst nederig zijn en sterven voor de zonden De Messias zal vanuit Jeruzalem de wereld oordelen
De Messias is een eeuwig Persoon In de behandeling van de profeten is duidelijk gebleken dat de Messias een eeuwig Persoon is; zie pag. 46-47. Ook in de Psalmen wordt gesproken over de eeuwigheid van de Messias; Ps. 2:7, 45:7. Jes. 9 spreekt over de ‘eeuwige Vader’ en ‘Zoon’ (2 Sam. 7, ‘Zoon van God’). Het is duidelijk dat het NT Christus presenteert als eeuwig Persoon. In Mc. 12:35-37 heeft Jezus een discussie met de schriftgeleerden over de oorsprong van Messias, de Christus, een Zoon van David. Hij citeert Ps. 110:1 en wil duidelijk maken dat de Messias geen vleselijke zoon van David is (Salomo of Hizkia), maar dat David Hem ‘HERE’ Jahwe noemde. M.a.w. de Messias is HERE. Hij is een ander goddelijk wezen dan een aardse nakomeling van David. Zijn afkomst is goddelijk. Als Jezus in Mc. 14:61 voor het Sanhedrin staat en door de hogepriester gevraagd wordt of hij de Christus (Messias), de Zoon van God is dan bevestigt Hij dit, ‘Ik ben het, en gij zult de Zoon des Mensen zien gezeten aan de rechterhand van de Gezegende en komende met de wolken des hemels’. Hij geeft hier voor het eerst openlijk toe dat Hij de Messias is. Hij citeert daarbij in een zin Ps. 110:1 en Dan. 7:13. Deze citaten op Zichzelf toepassen was voor de hogepriester voldoende bewijs voor godslastering. De Joden begrepen dat de mens Jezus hierdoor Zichzelf aan God gelijk stelde (zie Joh. 5:18). Toen Jezus in Mc. 8:29 vroeg wat de mensen zeiden wie Hij was zegt Petrus; ‘Gij zijt de Christus’. Deze en andere plaatsen van de identificatie van Christus met de eeuwige God heeft Hem zijn leven gekost, waar Hij overigens blijkens Mc. 14:61 bewust voor koos. De Messias is zowel de Zoon van God als de Zoon des Mensen In de tekstbesprekingen van de profeten hebben we op diverse plaatsen geconstateerd dat de Messias Zoon van God is. In Jes. 7 wordt Hij de ‘Immanuël’ ‘God met ons’ genoemd. Ook in 2 Sam. 7; 14, 16, 24, 25, 29 staat dat als de profeet Nathan spreekt over een nakomeling van David, die voor eeuwig op de troon zal zitten (vs. 14), er wordt gesproken over een ‘Zoon van God’. “Ik zal Hem tot een Vader zijn, en Hij Mij tot een Zoon.” Deze zin maakt duidelijk dat de Messias de Zoon van God is. Als we de paralleltekst van Mc. 8 nalezen in Matt. 16:16 dan zegt Petrus; ‘Gij zijt de Christus, de Zoon van de levende God.’ De Christus(Messias) wordt hier gekoppeld aan de term ‘Zoon van God’. Nathanaël belijdt; ‘Gij zijt de Zoon van God, de Koning van Israël’ (Joh. 1:50, 11:27, 20:31). En nog ruim 25 tot 30x treffen we de term ‘Zoon van God’ (‘huios theou’) in het NT, die 63
allemaal slaan op Christus. Zowel bij zijn doop (Matt. 3:17) als bij de verheerlijking op de berg (Mc. 9:2-8) getuigt God, ‘Dit is mijn geliefde Zoon’. Zelfs de demonen erkennen; ‘Wat hebt Gij met ons te maken, Zoon van God? (‘Zoon van de Allerhoogste God’)? Matt. 8:29 Mc. 5:7. De vroeg christelijke kerk belijdt in het loflied van Fil.2: ‘Jezus … die in de gestalte Gods zijnde het Gode gelijk zijn niet als een roof heet geacht…’ (vs. 6). De term ‘Zoon van de Mens’ is de Griekse vertaling van de term uit Dan. 7:13 ‘…en zie, met de wolken des hemels kwam iemand gelijk op een Mensenzoon, hij begaf zich tot de Oude van Dagen’. In het NT wordt deze term vijfentachtig maal gebruikt (83x in de Evangeliën). De term is minder geladen dan ‘Zoon van God’, terwijl het z’n oorsprong heeft in Dan. 7. In Openb. 14:14 slaat ‘iemand gezeten op de wolken een mensenzoon’ op Christus. Als Hij in Mc. 14:61 erkent dat Hij de Zoon van God is koppelt Jezus dit Messiaans concept aan de term ‘Zoon des Mensen gezeten aan de rechterhand van de Gezegende (=‘barucha’) en komende met de wolken des hemels.’ Het is volstrekt helder dat de Here Jezus ten koste van zijn eigen leven erkent dat Hij, de Zoon van God, de Messiaanse vervulling van Dan. 7:13, de Zoon van de Mens is. De Messias vervuld de belofte van Abraham In de dagen van Abraham nam de leer over de Messias een stap voorwaarts. God had belooft in de tenten van Sem (Gen. 8) voor eeuwig te verblijven. Zijn afstammelingen verkleinden de cirkel waarbinnen God zijn zegen zou geven. De beloftes aan Abraham, Izaac en Jacob concentreerde zich op een nakomeling deze familie 122). De belofte van het ‘zaad’ (Gen3:15) zou zich vervullen in een ‘Hij’ (‘hoe’) die satans kop zou vermorzelen. Hij is de Zoon van de belofte. Toen Abraham Isaac op Moria moest offeren kwam deze belofte in het geding. God toonde hiermee aan dat alleen Hijzelf in staat was om in deze belofte te voorzien. Het commentaar in Gen. 22:24 zegt dat tot op de dag van vandaag wordt gezegd dat ‘op de berg des HERE zelf zal voorzien in een brandoffer’ (‘Jahwe nireh’). God houdt zich aan het verbond met Abraham. Het tweede dat God belooft aan Abraham is het land (Gen. 12:1,7, 13:15-17). Hierdoor werd de leer van de Messias direct gekoppeld aan een aards historisch Persoon. De derde belofte dat uit de nakomeling van Abraham alle volkeren der aarde gezegend zou worden maakt de Messias tot een mondiaal Wezen, die alle volkeren der aarde zou zegenen. Christus Jezus maakt aanspraak op al deze beloftes. In de geslachtregister van Matt. 1:2 gaat zijn lijn terug op Abraham. Hij is de beloofde Nakomeling, de beloofde Zoon. Hij is volgens Mc. 10:45 ‘…..de Zoon van de Mens die gekomen is ………om zijn leven te geven als losprijs voor velen” (zie Ps. 49:89). ’Zie, het Lam Gods dat de zonde der wereld wegneemt’ getuigt Johannes (1:29). God vraagt geen (kinder)offers, dat is Hem een gruwel. Hij voorziet op de berg Moria (Jeruzalem) zelf in het ware brandoffer (Hebr. 7:27). Zo wordt het verbond met Abraham vervuld in Christus en zullen allen die in Jezus geloven de zegen van Abraham ervaren (Rom. 4). Abraham betekent ‘vader der volkeren en wordt ’vader der gelovigen’! Zij zullen het beloofde land, het eeuwige leven beërven. Volgens Hebr. 4:8-10 heeft Jozua Israël nooit in de rust van het beloofde land gebracht. De ware sabbat is het eeuwig leven door het geloof in Jezus. De Messias is uit Juda uit het huis van David Op David en zijn dynastie rustte grote beloftes. 2 Sam. 7; 18-19 spreekt over een belofte voor de verre toekomst dat een Tora (manifest, program) wordt voor de mensheid! In de Messiaanse Psalmen 2, 45, 72 en 110 worden alle koningen aan Hem onderworpen. David zijn huis, troon, dynastie is voor eeuwig. De koning zal geboren worden in Bethlehem. Hij is de Immanuël (Jes. 7), de Zoon, de Eeuwige Vader en Vredevorst (Jes. 9). Matt. 1 laat via Jozef de stamlijn van Jezus terugvoeren op het geslacht van Juda, uit het huis David, ‘de koning’ (v. 5). De Geest des Heren rust op Hem, (Jes. 11:2); Hij is de Goede Herder van het volk (Ezech. 34:23-24). Hij sluit een nieuw verbond (Jer. 31:31) een verbond van vrede (Ezech. 37:24-28). Bij het vieren van de laatste Pascha stelt Christus het avondmaal in met de beker van het nieuwe verbond in zijn bloed (Luk. 22:19-20,I Kor. 11:23-25). In Matt. 9:27 en 12:55 wordt Hij als Zoon van David herkend. De Messias in de lijn met Mozes, Koning, Hogepriester als Profeet In Deu. 18:15-18 wordt een profeet beloofd in de lijn van Mozes. Mozes was zelf niet alleen profeet, koning (Ex.34:3-8) maar ook priester (33:5, Lev. 10:16-20).De beloofde Messias zou dus deze drie ambten in zichzelf vervullen om in de lijn van Mozes te staan. Zo hebben ook de apostel Petrus (Hand. 3:21,24)en Stefanus (7:37) het begrepen. De profeet in de lijn van Mozes is Jezus (Hebr. 1:2-3). God heeft na de profeten door Hem tot ons gesproken. Alhoewel Christus een beter verbond heeft dan Mozes (Hebr. 8:6) , komt in Matt. 21:9-11 tot 122 Gen. 12:3,7, 13:14-16,15:4-5, 16:10, 17:2-19, 22:17, 26:24, 27:28:29, 28:14
64
uiting dat Hij als de beloofde profeet van Deu. 18 werd herkend. Hebr. 4, 7 en 8 spreken zeer uitgebreid over Jezus als eeuwige hogepriester, wel in de lijn van Mozes, maar Priester van een veel beter verbond, dat Hij bekrachtigde door zijn eigen bloed dat daardoor zoveel sterker en machtiger is. Ook Hij is de enige, naast Mozes die de drie ambten in zijn eigen Persoon verenigt. Zo zal Hij ook zichtbaar eeuwig koning zijn bij zijn tweede komst (Jes. 52:15) en zal het eeuwige plan van God vervoeren (Jes. 53:10). Niemand dan Christus zelf heeft zijn tweede komst laten voorzeggen (Hand.1:1-11). Hij zal terugkomen op de wolken en als Koning regeren over deze wereld Fil. 2:10, Jes. 45:23. Zo wordt Hij in het NT omschreven als Koning, Profeet en Priester en verenigt Hij deze drie ambten in zich. De Messias is de Knechts des Heren In par. 3.3.5. deel 2 ben ik uitvoerig ingegaan op de vier profetieën over de ‘Knecht’ van Jesaja. Vooral het derde lied (52:30-53:15) gaat in op de lijdende Knecht, die de zonde en ziektes op zich neemt, gekruisigd en doorstoken wordt. De Messias zal bij zijn eerste komst nederig zijn en sterven voor de zonden. Terwijl Hij aan het kruis hangt dobbelen de omstanders om zijn kleren (Ps. 22). In de vier evangeliën zien we veel verwijzingen van Jezus’ lijden en sterven, de lijdende Knecht van Jesaja. Vooral Mattéüs wijst zijn Joods publiek naar de tientallen vervullingen van Christus t.a.v. zijn lijden en sterven. Hand. 3:26, 4:25,27-30 wijzen op ‘de Knecht’. Hij is duidelijk te onderscheiden van het volk Israël dat ook een paar keer in Jesaja ‘knecht’ en ‘knechten’ wordt genoemd. Maar Jer. 33:21 en Ezech. 34:23-24spreken over de ‘Knecht’, die komt om de mens te verlossen. En zijn redding is niet alleen nationaal, maar mondiaal! ‘Alzo lief heeft God de wereld gehad…’ Joh. 3:16. Hij kwam om te dienen en zijn leven te geven als losprijs voor velen. Mc. 10:45. In Fil. 2 bezingt de eerste gemeente Christus als Godgelijk, die zijn leven aflegde in de dood, in de dood door het kruis. Johannes ziet in Jezus de Messias Joh. 1:42, 4;25; ‘Wij hebben gevonden de Messias wat betekent: Christus’. Bij zijn geboorte wordt Hij al zo herkent (Luk. 1:69) en verkondigt in Nazareth Jes.61:1-3, waarin de gezalfde (‘Messiach’) van Jahwe naar de wereld komt om de gebroken mensen te helen. Jezus zegt n.a.v. het Schriftwoord dat de profetie vandaag vervuld is (Luk 4). Duidelijkere aanspraak op de Messias kon Hij niet maken. Dat was de reden waarom ze Hem van de rotsen wilden gooien (4:30). Hijzelf maakte dit duidelijk naar zijn dood en opstanding aan zijn discipelen (Luk. 24:26): ’Moest de Christus niet eerst lijden om zijn heerlijkheid in te gaan?‘ 4.1.2 Het thema: de eredienst en het wonen van God te midden van Israël De cultus neemt bij de profeten een belangrijke plaats in. God heeft tot doel te midden van zijn volk te wonen. Noachs zoon Sem was beloofd dat God voor eeuwig in zijn tent (woonplaats) bij de Semieten zou verblijven (Gen. 8). En met Abraham als stamvader ging God zijn plan uitvoeren. Vanaf de exodus is er de tabernakel, het portable heiligdom dat dagelijks meetrok door de woestijn (Ex.24-48). Wanneer Israël Kanaän inneemt mag Salomo de tempel bouwen en Gods heerlijkheid komt daar (I Kon. 6). Door de afgoderij en zonden wordt Israël in ballingschap weggevoerd (722 en 586 v. Chr.). Als in 515 v. Chr. de tweede tempel herbouwd is, is de cultus weliswaar hersteld, maar blijven er nog hele grote beloftes en profetieën van de profeten openstaan. Jesaja en Ezechiël profeteren over de heerlijkheid en grootheid van de tempel (Ezech.40-52), Jesaja ziet de Messias heersen vanuit Jeruzalem en voorziet een nieuwe hemel en aarde (Jes. 52-66). Volkeren zullen vanuit alle hoeken der aarde jaarlijks het Loofhuttenfeest vieren en God zal in hun midden wonen. Als we eerlijk zijn dan moeten we erkennen dat ondanks de herbouw van de tempel (in 516 v. Chr.) en herstel vele beloftes nog niet vervuld zijn. Zolang de tempel er was (70 na Chr.) blijven de OT aspecten hetzelfde, maar worden zij in het NT aangevuld. God is in Jezus vlees geworden en heeft onder ons getabernakeld (Joh. 1:14). Jeruzalem blijft het centrum. alhoewel God ook op andere plaatsen gediend kan worden (Rom. 15:27 2 Kor. 8:4). Zonder dat beloftes aan Israël en de stad ingetrokken of ontkend worden, is de gemeente van Christus een tempel van de Heilige Geest (I Kor. 3:16, Ef. 2:21). Het lichaam van de gelovige is een dankoffer (Rom. 12:1), onze gebeden reukoffers (Openb. 5). Gelovigen zijn een Koninkrijk van priester (I Petr. 2:9). Jezus is onze eeuwige hogepriester (Hebr. 7-10). Hijzelf is het brandoffer ( I Joh. 1:6-9, Rom. 8:3). Alhoewel de eerste christenen blijven deelnemen aan de tempeldienst en feesten (Hand. 18:18,21, 21:23-24, 24:17-18)ligt de nadruk op de vervulling van de feesten in Christus. Opmerkelijk is dat de OT feesten in dienst komen te staan van de heilsfeiten. Pasen gedenkt Jezus, Gods Lam en zijn opstanding (I Kor. 5:7,15). Het wekenfeest wordt Pinksteren; de uitstorting van de Geest (Hand.2). Het is dus zinloos en tegennatuurlijk om als christenen uit de heidenen Joodse feesten te gaan vieren. De besnijdenis blijft wel van kracht voor bekeerde Joden, maar voor wedergeboren heidenen vervalt deze; nadruk komt te liggen op de besnijdenis van het hart (Deu. 10:16, 30:6 en Joël 3, Rom. 2:25-29). De Openbaring spreekt dan in de lijn van Jesaja en Ezechiël over het nieuwe 65
Jeruzalem, met een nieuwe hemel en aarde God zelf en het Lam zullen als tempel fungeren (Op. 21:22). De profetie van Zach. 14:16 zal werkelijkheid worden als de volkeren jaarlijks hun schatten brengen en het Loofhuttenfeest vieren. De NT schrijvers vergeestelijken of herroepen de OT beloftes niet. Integendeel, de Joden blijven onder Gods roeping qua land, roeping en beloftes (Rom. 11:29). Veel beloftes worden niet geestelijk ingevuld maar vervuld in Christus Jezus en al zijn discipelen. 4.1.3 Het thema: Het bezit van de aarde – het land Kanaän Vanaf Abram (Gen. 9 + 12) wordt het land beloofd. Vele honderden jaren leven de Joden als vreemdelingen in een bezet land. Na de ballingschap worden door Ezechiël 37 geweldige beloftes gegeven (zie 3.2.6.i ), die zeker nog niet allen vervuld zijn. In het NT is een sterkte gerichtheid op de gehele aarde. In de toekomst zal zij niet meer door water vergaan, maar door vuur gelouterd worden, waaruit een wereld van gerechtigheid voort komt (2 Petr. 3:6-13). De betekenis van het geografische land van Israël wordt in het NT niet specifiek genoemd, maar meestal vanzelfsprekend verondersteld. Israël is het land dat God aan ‘de vaderen’ heeft beloofd. Deze belofte wordt nooit ingetrokken of vergeestelijkt. Wel is het mogelijk dat gelovige Joden uit Jeruzalem verdreven worden, zegt Jezus (Matt 24). Veel Joden woonden al buiten Israël (=diaspora), Paulus zoekt hen op en verkondigt hen het eerst het evangelie. Nieuwe gelovigen (ook Joden) hoeven niet per sé terug naar het land. Zij zijn vreemdelingen op aarde (I Petr. 1:1) en hun burgerschap is in de hemel (Fil. 3:20). De historische reis van Israël naar het beloofde land wordt in Hebreeën vergeestelijkt (Hebr. 3-4). Jeruzalem blijft wereldcentrum maar zal wel verwoest worden (Matt 23:37-24:17). Een nieuw ballingschap breekt aan, zeker na de opstand van Bar Kochba (135 na Chr.) als de Joden de stad Jeruzalem niet meer binnen mogen. Toch blijft Jeruzalem de moedergemeente gezien de collectes (2 Kor. 9) en conventie (Hand. 15). En in zeker zin blijft deze ballingschap bestaan tot op de huidige tijd. Dikwijls zijn de Joden het land en stad uitgedreven en waren vreemde er de baas. Maar ná deze oordeelsaankondiging van Jezus profeteert Hij ook over haar toekomst (Matt. 23:37-39). Jeruzalem zal de ‘geliefde’ stad zijn die door de heidenen vertrapt wordt, totdat de tijden der heidenen vervuld zijn (Luc. 21:24). Ook sluit Joh.20:9 aan bij Ezech.38-39 (pag. 3.2.6.j uitleg ‘Gog en Magog’) waar hij spreekt over de geliefde stad (Jeruzalem). Na de vermelding van de nieuwe hemel en de aarde (Jes. 60-62 zie pag. 45) wordt het nieuwe Jeruzalem dat uit de hemel daalt genoemd (21:1). 4.2 Conclusie Veel onderwerpen i.v.m. de eenheid van het OT en NT zijn niet besproken. Zoals de schepping, de zonde en verlossing, de mens en Gods wil, de Wet, het eindoordeel, heiligheid en Gods Geest etc. Ik heb me bewust beperkt tot die punten die vooral van belang zijn voor de profeten. Wie de Tora leest ziet veel zaken aangekondigd, die hun vervulling in het beloofde land krijgen. Na de dood van Mozes neemt Jozua het land in bezit, maar er klinken uit de Tora nog steeds grote beloftes door. God gaat grote dingen in de toekomst doen. Veel zaken zijn voorzegd door de profeten. Een aantal zaken zijn in Christus Jezus tot vervulling gekomen. Toch staan er nog een aantal essentiële beloftes open voor zowel Israël als de wereld t.w. -de opheffing van de vloek van de aarde, Gen.3:14, -de vereniging van de Tien- en Tweestammenrijk (Ezech. 37), -de belofte van een ‘Hij’ uit het zaad van de vrouw die definitief satan en het kwaad zal vernietigen (Gen. 3:15) -de David Koning, die regeert in Jeruzalem en gerechtigheid zal brengen over de hele aarde, -het herstel van het volk van God Israël, waarbij de heidenen mogen delen in het heil (Jes. 56:66). Jezus brengt zegen i.p.v. de vloek. Hij is zelf een vloek geworden door te hangen aan het kruis. Hij vergeeft zonden, vernieuwt het hart en geeft zijn Geest om God lief te hebben en de naaste als jezelf. Bij de tweede komst zal Hij in glorie verschijnen en definitief afrekenen met de dood, zonde en ongerechtigheid. Hij vernietigt de tegenstand (satan en de dood). Ik grijp even terug op het voorwoord, ‘Zonder goed inzicht van het OT is het NT niet goed te lezen en te begrijpen is’. Door beter inzicht in de boodschap van het OT te hebben, dringt nog meer het besef van de rijkdom van Christus door. Paulus schrijft ‘..opdat hun harten getroost en zij in de liefde verenigd worden tot alle rijkdom van een volledig inzicht, en zij het geheimenis Gods mogen kennen, Christus, in wie al de schatten der wijsheid en kennis verborgen zijn’ 123). Lieve mensen, wat zijn we toch rijk in Christus Jezus en met zijn Woord.
123 in Colossenzen 3:1-3:
66
Deel V Gods heilsplan met Israël in relatie tot de gemeente, de gelovigen uit de heidenen 5.1 inleiding Over Gods heilsplan is al het e.e.a. gezegd bij de behandeling van de teksten van de Schriftprofeten. Maar ook het NT laat hierover van zich spreken en sluit daarin nauw aan bij het OT. Zowel Jezus als de apostelen m.n. Paulus en de Openbaring aan Johannes laten zich niet onbetuigd. In pag. 4.1.3. heb ik al uiteengezet hoe Christus over de toekomst van Jeruzalem sprak. Hoe de ‘geliefde’ stad door de heidenen vertrapt zal worden, totdat de tijden der heidenen vervuld zijn (Luc. 21:24). Een bijzondere aandacht verdient in dit kader het gedeelte van Romeinen 10-12. Paulus schrijft de kerk te Rome een brief. Hij is er nog niet geweest is, maar hoopt ooit er te komen. Hij stuurt een brief vooruit en gaat in op een aantal vragen die uit deze kerk waren gekomen. Op goede gronden kunnen we aannemen dat deze uit het merendeel heidenchristenen bestond met een Joodse minderheid. Na verbanning uit Rome onder Claudius keerden na het jaar 54 de bekeerde Joden weer terug. Uit Rom. 1:16-17 is op te maken dat Paulus wist dat de gemeente uit deze twee ‘bloedgroepen’ bestond. Hij benadrukt in 1:16-17 dat het evangelie in Rome bij de Joden begonnen is, terwijl ze nu een minderheid vormen. Het gaat hier niet alleen om goede omgangsvormen en respect voor elkaar, maar het is een theologische notitie. Het heil is uit de Joden en kwam het eerst tot hen. Hetzelfde verklaart Petrus in Hand.3:25 ‘God heeft in de eerste plaats tot u zijn Knecht doen opstaan en Hem tot u gezonden…’. De vraag naar de Joodse voorrechten treffen we al in H. 3:1-9 aan. Het betekent niet dat Israël zich op hun voorrechten kan laten voorstaan, zegt Paulus. Ook Joden zijn zondaren; ‘God (is) waarachtig en ieder mens (ook de Jood) leugenachtig’. En 3:9 ‘Jood zowel Griek… dat zij allen onder de zonde zijn…’. In die zin behoedt Paulus ons ervan om de Jood als een ‘bijzonder type mens’ te beschouwen. Met alle respect zijn zij net als de heidenen zondaar en hebben zij ook redding nodig, schrijft hij. Maar wat is dan het bijzondere aan de Jood? Vs.3 geeft antwoord; ‘hun zijn de woorden Gods toevertrouwd.’ (Hebr. 1:1). God is begonnen vanaf Abraham hen aan te spreken en zij hebben een bijzondere positie van God gekregen in zijn heilsplan. En die positie hebben ze nog steeds, schrijft Paulus hier 124). ‘Want de genadegaven en de roeping Gods zijn onberouwelijk’ (Rom.11:29). Israël is en blijft door God verkozen. Daar kan hun tijdelijke ontrouw niets aan veranderen. Dit mogen we nooit vergeten. Vervolgens gaat Paulus in Romeinen 11 in op de vraag uit Rome; ‘God heeft zijn volk toch niet verstoten? En hij antwoordt daarop met, ‘Volstrekt niet!’ Tot twee malen benadrukt hij dat Gods heilsplan met zijn volk blijft, ongeacht hun huidige ontrouw. Israël is niet definitief verstoten, Gods eeuwige trouw stijgt uit boven de tijdelijke ontrouw van Israël. Hij zal, ook met Israël uiteindelijk triomferen. 5.1.1 uitleg Romeinen 9-11 Het is interessant de gedachtegang in Romeinen 10-11 te volgen. In een proefschrift geeft Mulder 125) een analyse van alle geciteerde OT teksten in dit gedeelte, nagenoeg alle uit de profeten. Een enkele komt uit de Psalmen. In totaal telt het achttien OT citaten. Sommige citaten zijn zgn. samengestelde citaten, d.w.z. door Paulus uit twee aparte OT tekststukjes ineengeschoven aanhalingen. Het profetisch gehalte is dus zeer hoog. Paulus betoont zich hier een groot kenner van de Schriften. Hij grijpt in zijn betoon terug naar en sluit nauw aan bij de visie van de profeten. Uit het hele betoog blijkt hoe sterk Paulus als Jood verankerd is in het OT. En het laat zien hoe Gods heilsplan met Israël en de volkeren geopenbaard is aan de profeten. Hoe diep het evangelie van Jezus verankerd is in het OT blijkt wel uit zijn verklaring aan de Joodse koning Agrippa in Hand.26:6. Paulus zit in Ceasarea gevangen in afwachting op transport naar Rome. Hij wordt ondervraagd over zijn rol in de verkondiging van het evangelie 126). Hij antwoordt de koning, ‘En nu sta ik voor het gerecht om mijn hoop op de belofte, die door God aan onze vaderen gedaan is.’ 127 Vgl. Hand.23:6 en 13:23. Prachtig mooi is het hoe hij dus meerdere keren het evangelie van Jezus op Joodse wijze definieert als ‘de hoop op de belofte, die door God aan onze vaderen gedaan is’. Het evangelie van Christus dat ik verkondig is feitelijk niets nieuws, wil Paulus hier zeggen. Het is al lang verkondigd aan de vaderen (Joden) in het OT; ‘de hoop op de belofte’ en krijgt nu zijn vervulling in Jezus Christus! Het evangelie (‘eu aggelion)’ is de hoop op de belofte (‘ep aggelia’). Dat is de strekking van zijn verdediging. In Rom. 10-12 zegt hij eigenlijk 124 vs. 3 ‘Als sommigen ontrouw geworden zijn, zal dan hun ontrouw de trouw Gods teniet doen? Volstrekt niet!’. 125 Israël in Romeinen10, Intertextuele en theologische analyse van OT citaten in Romeinen 10, Mulder 2011 126 Het woord Evangelie is ‘eu aggelion’ in het Grieks; letterlijk betekent het ‘goed nieuws’. 127 Het woord belofte is ‘ep aggelia’ in het Grieks; NB op de vrouwelijke uitgang na een letter verschil
67
hetzelfde, maar dan met betrekking op Gods belofte aan Israël. God zijn heilsplan met Israël en de volken is al lang voorzegd door de profeten. Door al die citaten uit het OT wil Paulus de Romeinse christenen zeggen; ‘Kijk daar en daar en daar maar in het OT’, de profeten hebben het allemaal voorzegd. Voor deze OT studie zijn de hoofdstukken 9-11 dus niet onbelangrijk. Het lijkt me zinvol deze te lezen en te behandelen in het kader van de Bijbelse visie op Israëls toekomst. 5.1.2 Romeinen 9 In 5.1.1. is al duidelijk gemaakt dat Israël noch verstoten noch definitief aan de kant is gezet. Hij schrijft “God heeft zijn volk niet verstoten” (11:3). Maar met deze verklaring is hij er niet. Want er komen uit Rome meer vragen o.a. over hoe het nu zit met Israël en de wet. En met Gods verkiezing en de eigen verantwoordelijkheid. In H. 9:1-5 noemt hij eerst een aantal dingen op die God Israël toebedeeld heeft o.a. de aanneming als zonen van God, de verbonden, de heerlijkheid, de wetgeving, de eredienst en de beloften. Al deze dingen heeft God hen vanaf Abraham gegeven, met als hoogtepunt: Christus Jezus. Uit het Joods volk is de Christus, de Messias gekomen (vs. 5). In vs. 6 geeft hij vervolgens aan dat het onmogelijk is dat Gods woord vervallen zou. M.a.w. Israël is en blijft onder Gods beloftes staan. Wellicht zou hierop de vraag kunnen komen, ‘Oh, maar zijn ze dan allen behouden?’ Anticiperend daarop zegt hij, ‘niet allen die van Israël afstammen zijn Israël’. (vs. 7) Eigenlijk een rare zin. Maar dat komt omdat het ene woord ‘Israël’ hier twee betekenissen heeft. (zie Rom. 3:29). De eerste bestaan uit natuurlijk geboren Joden, het tweede is ‘Israël van de belofte’ (vs. 8), nl. de Jood die door Christus ‘zijn hart besneden’ heeft. Daar zit een groot verschil in, schrijft Paulus. Vanaf vs. 9 maakt hij dan duidelijk dat het God is die roept wie Hij wil. Behouden worden, niet op grond van natuurlijke geboorte, maar op grond van Gods verkiezing (Matt. 3:7). Paulus snapte heel goed dat de stelling ‘Gij zegt tot mij…. Want wie wederstaat zijn wil?’ (9:19) ook een tegenvraag zou kunnen uitlokken. ‘Paulus, maar waar is dan je eigen verantwoordelijkheid als God het toch bepaalt?’ En hier duikt een duidelijk spanningsveld op. Verkiezing versus verantwoordelijkheid. Maar hij gaat daar nu in zijn betoog nog niet op in. Eerst citeert hij hier drie OT teksten 128). De strekking is duidelijk. Hosea had met de namen van zijn kinderen Israël duidelijk moeten maken dat ook niet-geboren Joden behouden zouden worden. De citaten uit Jesaja zeggen precies het tegenovergestelde; ook geboren Joden zullen niet behouden worden, maar er is een ‘rest’, een behouden overblijfsel van ‘het zaad’ dat gered wordt. In H. 9:30 vat hij alles samen; ‘...heidenen, die geen gerechtigheid najaagden hebben gerechtigheid verkregen, namelijk gerechtigheid die uit geloof is’. En recht daar tegenover zet Paulus Israël; ‘doch Israël, hoewel het een wet ter gerechtigheid najaagde is aan de wet niet toegekomen’. Met ‘gerechtigheid’ bedoelt Paulus geen menselijke gerechtigheid maar het heil dat God geeft 129). Kernwoord en sleutelbegrip in 9:30-22 is ‘geloof’ (‘pistos’); vertrouwend geloof. De Joden hadden met de wet van Mozes een geweldige openbaring in handen. Maar de wet was nooit bedoeld als verdienstensysteem. De noodzakelijke verzoenoffers gaven al te kennen dat de mens altijd te kort schiet t.a.v. Gods wet. Genade was nodig om in het verbond te blijven. Wetbetrachting moest door geloof uit het hart komen, had Mozes al gezegd (Deu.9:6 ). Maar Israël probeerde het heil van God te verkrijgen door goede werken der wet (9:32) i.p.v. vertrouwend geloof (9:32). ‘Omdat het (Israël) hierbij niet uitging van geloof, maar van vermeende werken’. Er was dus wel ‘wet ijver’, maar geen vertrouwend geloof. Paulus blijft in zijn argumentaties steeds terugvallen op Gods beloften gegeven in het OT. Daarom citeert hij opnieuw de profeet Jesaja (8:14, 28:16). In vs. 33 lees je dan zo’n samengesteld citaat. ‘In Sion leg ik een steen neer waarover men struikelt, een rotsblok waaraan men zich stoot. Maar wie in hem gelooft, komt niet bedrogen uit.’. Het eerste deel komt uit Jes. 8:14, het onderstreepte deel uit 28:16. En dan niet aangehaald uit de Hebreeuwse OT tekst, maar uit de Septuagint (Griekse tekst OT). Israël heeft zich in de wedloop gestoten aan een steen, die God zelf neergelegd heeft. Jesaja had al gewaarschuwd. Op die steen moet je je vertrouwen stellen (strekking Hebreeuwse tekst Jes. 8:14). Je moet er niet over struikelen (strekking Griekse tekst). Israël verkoos eigen gerechtigheid en miskende de weg van geloof (9:32). Dat dit niet buiten Gods plan ging wordt hier onderstreept doordat ‘God zelf de steen had neergelegd’. Er is dus zowel verkiezing als eigen 128 Hosea 1:10, Ammi (‘ammi’)= volk en Lo Ammi= (lo ‘ammi’) niet mijn volk; Jesaja 19:23, 1:9. 129 ‘dikaiosúnè’, komt in dit gedeelte meerdere keren voor en betekent heil, redding, verlossing zie Rom. 5:1. God verklaart ons door het geloof rechtvaardig ‘dikaiosúnè’
68
verantwoordelijkheid, wil Paulus hier verklaren. Dat Israël zich heeft gestoten aan de steen is haar eigen verantwoordelijkheid, maar weet wel, God heeft die steen gelegd. Het gaat dus niet buiten Gods kennis om. 5.1.3 Romeinen 10 In 10:2 geeft hij als het ware zijn persoonlijk getuigenis. Hij had ook zonder verstand de wet betracht, Hand. 26:5-7. IJver voor de wet was wel goed bedoeld, maar is gericht op eigen wil en werken. Zonder verstand; (‘epignosis’) is het tegenovergestelde van ‘gnosis’, kennis. Kennis (‘jadah’) in het OT is altijd relatiegericht, in liefde omgaan met. De Joden verkozen echter de ijver. Deu. 9:6 had hun ijver al afgekeurd. Ze ijverden zonder een hartsrelatie met Jahwe. Ook Ezech 36 en Jer. 31:33 hamerden op het hart. De Joden pasten vers 5 (Lev. 18:5) ‘de Tora doet leven) verkeerd toe. Dáár heeft Christus een eind aan gemaakt (vs.4). Niet aan de Tora op zich (de wet is heilig en goed 7:12), maar aan de menselijke ijver. Vs. 5 spreekt over Gods doel is: ‘in gerechtigheid door het geloof leven’. Met innige hartsliefde verbonden zijn met God; het heil komt dan door het vertrouwend geloof in Jezus! In het volgende gedeelte (vs. 14) staat ook weer zo’n samengesteld citaat uit 130). De Griekse tekst luidt nl.; ‘Nabij is het woord in uw hart en handen om te volbrengen. ‘ Maar Paulus kiest voor het Hebreeuws; ‘in uw mond en in uw hart.” Geen toeval 131) Het gaat om de besnijdenis van het hart, waar Jer. 38:33 en Ezech. 39:39 ook al op hadden gewezen. Israël was dus én door Mozes én door de profeten op hun hartsgesteldheid gewezen, maar kozen bewust voor de ‘eigen gerechtigheid’, eigen vermeende werken, de ijver i.p.v. het vertrouwend geloof. Daarom zegt Paulus in vs. 10, ‘Met het hart gelooft men tot heil (gerechtigheid)’. Wat een geweldig betoog bouwt hij hier uit de verschillende OT citaten op. Paulus voorziet wel met z’n betoog de volgende vraag, ‘Hoe is het dan mogelijk dat het merendeel van Israël God niet aanroept?’ Hij citeert dan in vs. 17 Jes. 53:1 “Wie heeft gelooft..…?” Dit komt uit het 3e ‘Knecht’lijdenslied van Jes. 52:10. In datzelfde lied iets ervoor staat, ‘de arm des Heren (is) ontbloot voor de ogen van alle volken’. Terwijl dus Gods boodschap voor iedereen ontbloot is, heeft Israël het niet gehoord, heeft niet geluisterd. Vs. 17 is dus een ironisch understatement. ‘Wie heeft gehoord….?’ Helaas is het antwoord; slechts enkele Joden, terwijl toch ‘over de ganse aarde hun geluid is gegaan’, (vs. 18) zo luidt Ps. 18:5. Heeft Israël het dan niet verstaan? Nou en of, maar Mozes en Jesaja 132) hadden het aangekondigd; ‘Ik ben openbaar geworden aan wie mij niet zochten’ ( Rom. 10:20). Dit zijn de christenen uit de heidenen. Vs.21 ‘Ik heb mijn handen uitgestrekt naar een ongehoorzaam …volk’; dit is Israël. ‘Zo is dan het geloof uit het horen ……door het woord van Christus’ is de weg van het heil dat Israël niet wilde aannemen. 5.1.4 Romeinen 11 Geweldig hoe Paulus steeds op de profeten teruggrijpt om te laten zien dat zij de huidige situatie al hadden voorspeld. Ondanks het afwijzen door Israël past het toch in Gods plan. H. 11:25 spreekt van een geheimenis (‘mysterion’); heidenen hebben het evangelie door genade ontvangen. Vs. 5 een ‘rest’ van Israël heeft het ook door genade ontvangen. Maar (vs.25) ‘een gedeeltelijke volharding is over Israël gekomen, totdat…” Paulus zet nadat hij de profeten heeft geciteerd en laten spreken het verloop van Gods heilsplan met Israël door het begrip ‘mysterion’ (11:25) uiteen: - God heeft zijn volk Israël niet verstoten; volstrekt niet; 11:1,29, -‘t ongeloof van het (grootste deel v.) Israël is eigen verantwoordelijk; 11:11 een ‘rest’ vertrouwt op God; 11:5, -de tijdelijke verwerping van Christus past in Gods plan; 11:25; Hij heeft zelf ‘de steen’ gelegd; Jes. 65, -bij de ‘volheid der heidenen’ zal gans Israël ‘als volk’ behouden worden, 11:26, -hun volheid en aanneming door geloof in Christus zal hun eeuwig leven geven; 11: 12,16,23, -God zal na de periode van ongehoorzaamheid zich over het hele volk Israël ontfermen; 11:32, -dit heilsplan van God met Israël is ondoorgrondelijk en onnaspeurlijk tot eer van Hem; 11:33-36 -Israël zal (na een tijd) opnieuw door God als takken op de wortel (Jezus) geënt worden; 11:24. Wat dit laatste betreft gaat Paulus in H. 11 in op een hele belangrijke boodschap nl. de les van de takken. Israël wordt voorgesteld als takken op een natuurlijke olijfwortel Christus. Zij zijn door hun ongeloof in de
130 Deu. 9:4 + 30:12-14. Paulus haalt hier het citaat niet uit de Griekse tekst (Septuagint), maar uit het Hebreeuws 131 in Deu.30 staat 7x het woord ‘hart’ (‘lev’); vs. 30: 1,3,7,10, 14,17. Zie ook Deu 30:6, 132 Deu. 32:21 en Jes. 65:1-2)
69
beeldspraak tijdelijk afgebroken (11:17). Op de plek van de natuurlijke takken zijn enkele onnatuurlijke takken (de heidenen) geënt op de wortel. Dit is volgens Paulus Gods geheim door de eeuwen verborgen, maar nu geopenbaard 133). Christus is geopenbaard onder de heidense volkeren. Het is genade van God dat Hij volken die hem niet zoeken Hem toch laat vinden (Rom. 10:20). Maar God gaat de weggebroken takken oprapen en straks opnieuw enten; 11:24, 32. Hij zal zich in de toekomst ontfermen over het volk Israël. Geweldig, wat een plan! Maar dit betekent wel dat de gelovigen uit de heidenen (de meerderheid van de kerk te Rome) zich niet moet gaan afzetten tegen Israël. Of zich superieur mag gaan voelen. Integendeel. Paulus schrijft, ‘Beroem u dan niet tegen de takken’ (11:17b). ‘Wees niet hoogmoedig, maar vrees. Want als God de natuurlijke takken die niet gehoorzaamden en hoogmoedig werden niet gespaard heeft, zal hij dan niet de natuurlijke niet sparen? ‘Wie Israël vergeet, zaagt de tak af waarop hij zelf zit.’schrijft Hoek terecht 134). Als we de kerkgeschiedenis toetsen aan dit gedeelte dan moeten we met grote schaamte erkennen dat de kerk uit de heidenen (=de onnatuurlijke takken) deze vermaning van Paulus niet ter harte heeft genomen. Integendeel. Zij heeft in de vele eeuwen die achter ons liggen zich dikwijls met grote hoogmoedig en hardheid opgesteld tégen het volk Israël. Er is al veel geschreven over deze schandvlek van de kerk. Maar er is nog weinig boetvaardigheid en nederigheid te bespeuren. Toch klinken de woorden van Paulus hard door ‘Wees niet hoogmoedig, maar vrees.’ Vrees betekent geen angst, maar wel het besef dat met God, de God van Israël niet te spotten is. Ons past slechts een houding van nederigheid, vrees en respect voor de ‘Heilige Israëls. I.p.v. hoogmoed past ons een houding van dienstbaarheid aan het volk van God, Israël. Paulus eindigt zijn betoog met de woorden, ‘Want God heeft hen allen onder ongehoorzaamheid besloten om Zich over hen allen te ontfermen.’ Wat een geweldige belofte vinden we hier in Gods Woord. En op de vraag hoe God dat allemaal gaat doen, daar kunnen we slechts naar gissen. Paulus geeft dáár in Rom.11 in ieder geval geen antwoord op. We kunnen wel proberen Gods heilsplan in allerlei prachtige schema’s en modellen proberen vast te leggen, maar Gods wegen gaan ver boven ons begrip en voorstellingsvermogen uit. Uiteindelijk zal Hij zelf zijn plan met Israël en de heidenen voltooien. Het begrip ‘mysterion’ blijft Paulus daarvoor niet zonder redenen gebruiken. De verwondering erover kan ten diepste niet in een of andere theologische verhandeling zoals deze of schema worden geplaatst, maar kan alleen met een lofprijzing aan God worden beleden zoals staat in Romeinen 11:33-36. 33 Hoe onuitputtelijk zijn Gods rijkdom, wijsheid en kennis, hoe ondoorgrondelijk zijn oordelen en hoe onbegrijpelijk zijn wegen. 34 ‘Wie kent de gedachten van de Heer, wie was ooit zijn raadsman? 35 Wie heeft hem iets gegeven dat door hem moest worden terugbetaald?’ 36 Alles is uit Hem ontstaan, alles is door Hem geschapen, alles heeft in Hem zijn doel. Hem komt de eer toe tot in eeuwigheid. Amen.
5.1.5 Openbaring van Jezus Christus over Israël en de gemeente In de Openbaring, het laatste boek van het NT lezen we in H. 7 over de 144.000 door de Geest verzegelde Joden uit de twaalf stammen van Israël 135). Deze worden hier onderscheiden van de ontelbare gelovigen uit de heidense volken, een ‘schare die niemand kan tellen’. Deze twee groepen (Joden en christenen) aanbidden samen God. Wat een geweldige toekomst. In H. 15 zingen zij het lied van Mozes en van het Lam. Verder laat de Openbaring 21 de nieuwe hemel en de aarde zien. Op de poorten staan de namen van de twaalf stammen van Israël. En de bruid van het Lam is in hun midden. Duidelijk wordt dat de wedergeboren Joden samen met de gemeente uit de heidenen in het nieuwe Jeruzalem het Lam en God zullen eren en aanbidden. Zowel de gelovigen uit de heidenen als Israël staan daar door het geloof. 5.1.6 Onze houding ten aanzien van het volk Israël Als gemeente uit de heidenen past ons vooral nederigheid en boetvaardigheid t.o.v. Israël. De les van de takken is helder. Als God de natuurlijke takken kan wegbreken, dan kan Hij dat ook doen met de onnatuurlijke takken. De verbondenheid met de oudste ‘broer ‘Israël is een van de grootste betekenissen voor de gemeente. 133 ‘Hun heeft God willen bekendmaken, hoe rijk de heerlijkheid van dit geheimenis (mysterion) is onder de heidenen: Christus onder u, de hoop der heerlijkheid’. Ef.3:4-6, Col 1:26-27. 134 Hoop op God, Hoek pag. 56 135 Openbaring 14:5, Ezechiël 9:4
70
Denken we als kerk genoeg aan onszelf te hebben dan verliezen we het zicht op Gods heilsplan. Er is een onopgeefbare verbondenheid met Israël, waarmee niet direct de huidige staat Israël wordt bedoeld, tenzij het nadrukkelijk in de Schrift vermeld wordt. Israël is het Joodse volk onder de belofte in continuïteit van Abraham tot vandaag. Helaas moeten we erkennen dat de kerk in de loop der eeuwen te veel een blinde vlek heeft gehad voor deze verbondenheid. Al vanaf de eerste eeuwen van onze jaartelling heeft zij grote schuld op zich geladen door haar slechte (ver)houding tegenover de Joden 136). Ook hebben christenen tijdens de kruistochten veel antisemitisme ten toon gespreid. In de late Middeleeuwen zijn Joden dikwijls slachtoffer geworden van talloze pogroms en vervolgingen. Luther had een blinde vlek t.a.v. de Joden en Calvijn zweeg in alle talen over Israël. In nagenoeg alle belijdenisgeschriften ontbreekt ten ene male de verbondenheid met Israël , waardoor kerken zich weinig verbonden voelden met Israël 137). Joden hebben eeuwenlang eronder geleden, om nog maar te zwijgen van de vreselijke Holocaust in de Tweede Wereldoorlog 138). Simpson stichter van de CAMA schrijft in verband met de eindtijd al in 1897: “Het Joodse teken is niet minder opmerkelijk. Jacob (Israël) is bezig zijn gezicht te draaien naar Bethel, en Jeruzalem is bezig met voorbereidingen om zich met haar prachtige klederen te bekleden. Haar zonen worden langzamerhand verzameld, terwijl jaloerse volkeren de exodus bespoedigen en onbewust de stem van de profeten vervullen” 139). Prachtig mooi verwoord en dat in de negentiende eeuw! De kerk uit de volken past nederigheid ten aanzien van en respect voor het Joods volk. Want zij staat nog steeds onder grote beloften. Het geloof in de beloften mag het Joodse volk en de Kerk niet verdelen, maar dient juist die beiden te verenigen 140). Dat moeten we ons realiseren. Als gemeente uit de heidenen zouden we er verstandig aan doen veel te bidden voor de komst van Gods Koninkrijk, in het bijzonder voor het volk Israël. Bidden voor de vrede van Jeruzalem is een belangrijke Bijbelse opdracht (Ps. 122). Bidden voor de vrede in alle politieke volkerenspanningen in het Midden Oosten, om vrede door de Vredevorst Jezus de Messias. ‘Het gebed is de grootste dienst die christenen aan het Joodse volk kunnen bewijzen’, schrijft Hoek 141). Als christenen hebben we ‘boter op ons hoofd’. Daarom zou het gepast zijn onze eenheid, liefde voor het volk en onze verbondenheid vooral te tonen door daden van barmhartigheid. Dat kan op allerlei goede manieren. Mag ik er hier een paar noemen? Door b.v. regelmatig CAMA zending in Israël of gemeenten en/of Messiaans belijdende broeders te ontmoeten en te steunen. Of betrouwbare hulporganisaties (zoals Dov Bikas, St. Aviv, Help ons Helpen Israël, Christenen voor Israël, de N.E.M.) te helpen ondersteunen. Door gebed, financiële hulp en bemoediging kunnen we een bijdrage leveren aan een vreedzame samenleving voor het Joodse volk en andere omliggende volken in het Midden Oosten. ‘Troost, troost, mijn volk’ schrijft Jesaja (40:1). Wie Jacob zegent zal zelf gezegend worden 142). Wetende dat hoe dan ook God zijn heilsplan zal ontvouwen. We zien al de voortekenen, het Joodse volk wacht nog een geweldige toekomst waar we met elkaar biddend en getuigend naar uit mogen zien en in bescheidenheid ons steentje aan bij mogen dragen.
136 Hoek, pag. 58-62 Hij schrijft o.a. over Chrysothomus, die getuigt in zijn preken van furieuze Jodenhaat. Augustinus (354-430) kan soms fel en boos uithalen tegen de Joden. In de Confessio Augustana wordt in negatieve zin aan het Jodendom gerefereerd. 137 In de Grote en Kleine catechismus van Luther, de Heidelbergse catechismus, Dortse Leerregels en de Nederlandse catechismus en de Constitutie van Calvijn ontbreken Bijbelse visie voor de toekomst van Israël. 138 Dick Boer schrijft in 2003 in ´Onopgeefbare verbondenheid´op pag. 30 ‘De kerk die in de wereld de belichaming had moeten zijn van de solidariteit met de Joden, is medeplichtig geworden aan een wereld, waarin de Joden zijn vervolgd en gedood, tot en met het verschrikkelijke antisemitische project van de nationaalsocialisme dat de totale vernietiging van het Joods volk daadwerkelijk uitvoerde.‘ 139 The Fourfold Gospel, Simpson, A.B.; New York, 1897 140 N.M.Tramper, preek op 25-06-03. Hij vergelijkt Ruth (heidense vouw) en Naomi (beeld van het volk Israel) die Ruth (beeld van de kerk uit de heidenen) een plekje vormde waar zij met de levende God in aanraking komt. En zoals Ruth wordt ingeschakeld voor de komst van de Messias (Ruth wordt overgroot moeder van David) zo wordt de kerk uit de heidenen geroepen om het Joodse volk te helpen om de verwachte Messias terug te vinden. In Hoek, pag. 43. 141 Hoop op God, Hoek, pag. 61 142 Zie Genesis 27:29, maar de eigen zegen mag nooit ons hoofdmotief zijn!
71
Deel VI Plaats en betekenis van de gave van profetie in de NT gemeente 6.1 Inleiding Over de Geestesgaven (‘charismata’) is heel veel (meer)te zeggen, maar in het kader van deze studie beperk ik me bewust tot de gave van profetie en (beperkt) tot de zo geheten ‘tongentaal’. Profetie en tongentaal zijn qua werking hun tegenpolen. Door een beschrijving van de laatste gave te geven, wordt het karakter van de eerste duidelijk. Paulus werkt dit in I Korinthiërs 14 ook zo uit. Ik volg daarin zijn spoor. Het doel van dit laatste hoofdstuk is om te komen tot praktische toepassingen van de profetie in de gemeente van Jezus Christus. Ik begin met de beschrijving van Geestesgaven. Daarna behandel ik profetie en eindig met enkele adviezen. 6.1.1 De aard en het wezen van de Geestesgaven in de kerk van Jezus Christus In Ef. 4: 8 staat: ‘Opgevaren naar den hoge voerde Hij (Christus) krijgsgevangenen mede, gaven gaf Hij aan de mensen.’ Deze gaven, de Geestesgaven ontvangen christenen bij hun wedergeboorte tot welzijn van en dienstbetoon aan anderen. ‘Wij hebben nu gaven’, schrijft Paulus ‘onderscheiden naar de genade, die ons gegeven is: profetie naar gelang van ons geloof, wie dient in het dienen; wie onderwijst in het onderwijzen’ (Rom. 12:6-8). Geestesgaven en m.n. profetie vraagt dus vertrouwend geloof dat God met zijn Geest vandaag de dag nog tot zijn kinderen spreekt. Maar niet alleen geloven, ook jezelf ernaar uitstrekken is geboden 143). Paulus schrijft dat verscheidene gaven geschonken zijn door God aan zijn kinderen om te dienen (12:7). ‘Eigenlijk zijn het stukken gereedschap voor ons om daarmee beter onze taak te kunnen volbrengen’, schrijft Cole 144). Ze zijn ons gegeven om elkaar, de wereld en de gemeente te dienen. Het woord ‘diakonia’ in vs. 5 is het Grieks voor ‘ober’; we (be)dienen met onze gaven in de kerk. Ter opbouw van het lichaam en tot welzijn van anderen. Nog andere gaven worden genoemd zoals apostel, profeet, evangelist, herder en leraar 145). Deze randschikking van gaven en ambten is hier naar belangrijkheid. Ik betreur het dat in gemeentes de laatste drie ambten volledig gepraktiseerd worden, maar het ambt van de apostelen en profeet niet. Terwijl ze alle vijf in een adem genoemd worden en nergens lees ik dat de eerste twee zijn gestopt. Zonder apostelen en profeten kan echter de NT gemeente van Jezus Christus niet tot volle geestelijk groei en bloei komen, meen ik. Ik geef hier een beknopt overzicht geven van de ‘charismata’ in de kerkgeschiedenis. Het voert in de kader van deze studie te ver om hiervan een uitgebreide beschrijving te geven. Daarvoor verwijs ik naar de proefschriften van Möller 146) en Van der Laan 147). De kerk van de tweede t/m. de vierde eeuw kenmerkte zich 'als charismatisch'; zie Stander 148). ‘De periode erna nemen de gaven sterk af’, schrijft Burges 149). Kerkvaders zoals Ambrosius en Augustinus verklaren dit door de geestelijke neergang van de kerk na 331 (zij wordt staatskerk). In de Middeleeuwen zijn er weinig tekenen, alhoewel deze nooit helemaal ontbreken (o.a. Waldenzen). Voor Calvijn hebben de Geestesgaven geen plaats in 'behoorlijk ingerichte kerken’ 150). Dit standpunt bouwen theologen als Kuyper, Bavinck en Warfield verder uit. Toch zijn in de kerkgeschiedenis altijd bijzondere uitingen van Geestesgaven te bespeuren 151). In de negentiende eeuw groeit in de Angelsaksische wereld de heiligingbeweging, waarin heiliging en goddelijke genezing een belangrijke plaats krijgen 152). De beweging kan als voorloper van de Pinksterbeweging worden beschouwd. Maar ook binnen Katholieke en Protestantse kerken kwam meer openheid voor het werk van de Geest. In 1857 bidden Katholieke christenen in India vurig voor Gods Geest. Pas begin twintigste eeuw lezen we van Geestesgaven 143 In Kor. 14:1 ‘… streeft naar de gaven des Geestes, doch vooral naar het profeteren. 144 in Geestelijke Gaven, pag.10. 145 ‘Hij heeft zowel apostelen als profeten gegeven en evangelisten als herder en leraars om de heiligen toe te rusten’ Ef.4:11-12 146 Die Diskussie oor die Charismata’ Möller 1975 147 De Spade regen’ Cees van der Laan, 1989 148 In ‘A Critical Study of the Patristic Sources of the Supernatural Charisms). Hij bestudeerde alle kerkvaders, 149 In The Spirit&the Church Antiquity, pag.12 150 In de Institutie, Deel IV, pag. 59 151 J. Blumhart had visioenen en een dienst van bevrijding, idem D. Trudel en J. Dowie, prof. Zuiddam noemt oa. Alex. Peden (1660), Spurgeon (1834-1892) kreeg bijz. openbaringen, zendeling M C. Mos hertrouwde te Ceylon op grond van een droom; in ND 15/02 ’14 op pag. 14. ook hij, hoogleraar NT uit Potchefstroom ziet in de hele kerkgeschiedenis Geestesuitingen, getuigenissen v.dromen, visioenen en bijzondere leiding vd Geest. 152 o.a. Simpson, Murray, Finney, Moody, Smith, Torrey, Roberts en Johannes de Heer in Nederland
72
zoals tongentaal en profetie. Parham (Houston) en Seymour (Los Angelos) prediken de doop in de Geest, dat bevestigd moest worden met tongentaal (naar Hand. 2, 10:46 en 19:7). Familie G. Polman stichten in 1912 te Amsterdam de eerste Pinkstergemeente 153). Meer kerken ontstaan. Deze nieuwe opleving is sterk charismatisch maar er is nog weinig theologische doordenking. Nadruk ligt vooral op geestelijke ervaringen, de Bijbelse onderbouwing is zwak. Niet alleen in Pinksterkerken, maar ook binnen Protestantse (Episcopale, Mennonitische), Gereformeerde (Anglicaanse en Methodistische) en Oosters Orthodoxe kerken en de Rooms Katholieke Kerk zoeken gelovigen naar de werking van de Geest(esgaven). Vanaf 1960 komt er meer theologische doordenking. Ik noem in dit verband o.a. Wagner, Möller en Van der Laan. Deze laatste twee promoveren aan de R.U. Utrecht op de Pinksterbeweging. Mede door predikanten en/of theologen uit div. richtingen en organisaties zoals Charismatische Werkgemeenschap NL en Katholieke Charismatische Vernieuwing komt er meer balans en theologisch onderbouwing voor de gaven 154). Ook is de Evangelische beweging te noemen (o.a. C&MA, Baptisten, Kerk van de Nazarener, BEZ ) waar meer evenwichtige toepassingen te vinden zijn. Niet helemaal onbegrijpelijk: in een gevoelscultuur met toenemend individualisme kan de vraag, ‘Wat is míjn gave?’ vrij gemakkelijk hoog op de agenda komen te staan. Allerlei gaventesten doen het licht zien 155). Maar ook in een tijd waarin logge verstarde kerken geestelijke vernieuwing zoeken passen de ‘herontdekte’ gaven goed bij dit reveil. Meer en meer wordt de vraag gesteld wat Geestesgaven nu precies zijn en hoe zij goed en evenwichtig zouden kunnen functioneren binnen en bijdragen aan opbouw van de geloofsgemeenschap. Er zijn een aantal Geestesgaven in de Bijbel 156). Ten onrechte onderscheidt men vaak de meer erkende 'algemene' gaven zoals dienen, onderwijzen en leidinggeven (Rom. 12:6-8) van de (hoger ingeschaalde) 'bovennatuurlijke' gaven zoals tongentaal, profetie, genezingen en werking van krachten. (1 Kor. 12:8-10) Dit niet-Bijbelse onderscheid berust op een onjuist wereldbeeld. Thomas van Aquino (1225-1274) legde in zijn werken een grote scheiding tussen de natuurlijke(rationele)- en de veel hoger gewaardeerde bovennatuurlijke wereld van Gods genade. En dat ‘thomisme’ waart nog steeds rond. De Bijbel kent dit onderscheid niet. De wonderlijke gave van tongentaal wordt door Paulus zelfs als minst waardevolle gave aangeduid (1 Kor. 12:31). Gaven zijn wel onderling te onderscheiden, maar een tweedeling is in de Bijbel niet terug te vinden. De Schrift kent slechts één schepping (natuur), geschapen en ‘doorwoond’ door God, Creator Spiritus, die met zijn genade(gaven) ook in de natuurlijke mens doorwerkt. De mens is het ‘aarden vat’, die deze schat in zich draagt (2 Kor. 4:7). Als gaven werken komen ze dus niet zomaar 'uit de lucht vallen'. De Geest, die in ons woont betrekt in de werkingen (‘energèma’ I Kor. 12:6) van gaven de hele persoonlijkheid van de mens erbij. Een definitie van Geestesgaven zou kunnen zijn; ‘Geestesgaven zijn goddelijke schenkingen van een specifieke bekwaamheid waardoor een kind van God in staat wordt gesteld dingen te weten, te zeggen en/of te doen in z’n dienst aan Christus, waar hij/zij uit zichzelf binnen Gods Koninkrijk niet toe in staat is.
In het N.T. treffen we vier Griekse begrippen aan waarmee deze gaven aangeduid worden; - ‘pneumatikos’ 157) betekent letterlijk ‘geestelijk’ (‘pneuma’= geest). Het geeft de aard van de gave weer. - ‘charisma’ 158) wat ‘genade’ betekent. Genadegave geeft de oorsprong van de gave weer. - ‘doma’ 159) omt eenmaal in NT voor en betekent ook ‘gift, gave’. Gaven zijn dus giften van God. -
‘merismos’ 160) betekent ‘uitdeling’ en geeft de herkomst weer. De Geest deelt uit zoals Hij wil.
153 Zie hiervoor ‘de Spade Regens, pag. 69-93 154 o.a. Dunn, Floor, Kraan, Parmentier, kardinaal Suenes, Suurmond, Van Dam, Van der Kooi, Van de Beek 155 De gaventest van Christian Swartz, de ‘Netwerk’ cursus van Willow Creek Chicago 156 zie bijlage 14 157 1 Kor. 12:1, 14:1. 158 Rom. 12:6-8, 1 Petr. 4:10, 1 Kor. 12:4 159 Ef. 4:8.
73
Gaven moeten we daarom niet als 'verlengstukken' van natuurlijke talenten beschouwen. Geestesgaven zijn in wezen anders. Vb.: een bedrijfsmanager is niet automatisch binnen de kerk geestelijk leider zoals oudste of bedieningsleider. Ander vb.: Bijbels onderwijs wordt niet per definitie toegewezen aan elke leraar of schoolmeester. Kan een onderwijzer goed Bijbelonderwijs geven of goed preken dan is dit vanwege de Geestesbekwaamheid, een gave wel te onderscheiden van (maar niet strikt in de mens te scheiden van) een natuurlijk didactisch talent. Gebruikt de manager/oudste zijn kennis en ervaring uit de seculiere wereld in geestelijk leiderschap, dan zal hij zijn kennis en ervaring moeten toetsen aan en laten heiligen door Gods Woord. Ik ken voorbeelden waar dit niet gebeurde, waardoor het leiderschap een drama werd. Geestesgaven ontvang je bij je wedergeboorte en ontwikkelen zich in het werk van Gods Koninkrijk. Talenten ontvangt de mens bij z’n geboorte en ontwikkelt deze door opleiding en training. Is de manager ook oudste of bedieningsleider en kan hij geestelijk leidinggeven, dan is dit primair door zijn geestesgave. Maar Christus werkt met Zijn Geest wel door in de gehele mens. Maar Geestesgaven hebben hun oorsprong dus niet in de zondige natuur van de mens, maar in het herscheppingwerk van de Geest in ons. Die Geest geeft ons (naast reeds aanwezige natuurlijke talenten) geestelijke capaciteiten. In onze cultuur zijn we erg gericht op kennis en kunde; zonder diploma’s kom je niet ver. Maar intelligentie en een diploma maakt iemand nog niet bekwaam in het uitoefenen van Geestesgaven. Dat is het werk van de Geest. Hoe zal anders een topmanager waarachtig dienend leiderschap kunnen uitoefenen in de gemeente? Hoe zal iemand met profetische gaven waarachtige boodschappen van God kunnen doorgeven als hij/zij ze niet uit het Woord en de Geest ontvangt? In die zin zouden we elkaar meer in de Geest mogen (h)erkennen i.p.v. alleen te kijken naar diploma’s, capaciteiten en/of staat van dienst. Geestesgaven kunnen gebruik maken van en versterkt doorwerken in geheiligde natuurlijke vermogens en talenten. De Bijbelleraar zal in zijn onderricht dankbaar gebruik maken van zijn didactische kennis, z’n gestructureerde denken en helder spreekvermogen. Maar het Bijbelse onderricht is en blijft een geestesgave, die zeker niet aan iedere wedergeboren onderwijzer gegeven is. Ook zal de profeet gebruik maken van zijn analytisch denkvermogen, zijn intelligentie en fijngevoeligheid, maar zijn boodschappen komen niet primair hieruit voort. Zijn profetische boodschap komt uit de Geest die in hem werkt (2 Petr. 1:20). Een andere vraag is of de individuele gelovige kan beschikken over alle gaven? Ik meen van niet. Paulus schrijft dat God bepaalt wie welke gave(n) krijgt (I Kor. 12:11). Een persoon kan meerder gaven hebben, zo blijkt in de praktijk en de Schrift. Elke gelovige heeft min. één of een combinatie van gaven. Samen als gemeente heeft God ons véle gaven gegeven (12:12-27), zodat we elkaar nodig hebben om goed samen te kunnen functioneren (Ef. 4:16-17). We vormen met elkaar één lichaam. Naar mijn mening heeft elke gelovige een of meerdere gaven, maar kan niet zomaar over alle gaven van de Geest beschikken. Of, in een metafoor: de chirurg (= gelovige) zou per ingreep kunnen beschikken over alle nodige instrumenten zoals scalpels, tangen, messen, klemmen etc. (de gaven). Nee, ik zie eerder in dit beeld dat de Heer zelf dé Chirurg is, die zijn instrumentarium (gelovigen) gebruikt door ons, elk met onze bijzondere gave(n) in te zetten in Gods Koninkrijk. Dit werk heeft Hij reeds voor ons voorbereid (Ef. 2:10). Hij geeft ons die gaven en de kracht 161). 6.1.2 Tongentaal en profeteren in de context van de gemeente te Korinthe Tongentaal is de gave van 'spreken in tongen' of ‘talen’ die in Korinthe veelvuldig voorkwam 162). Als we het over tongentaal en profeteren te Korinthe hebben dan is het van belang de context van Korinthe goed te begrijpen. Mijn vrouw en ik zijn in ‘77 met een VW busje op huwelijksreis naar Griekenland geweest. Een prachtig land! Vlak voordat we het oude Korinthe bezochten hebben we het antieke heiligdom van Delphi bezocht. Hemelsbreed ligt Delphi , gescheiden door de Golf van Korinthe, veertig km. ten NW van Korinthe. Zij gold in de dagen van Paulus als hét spirituele centrum. Vele vorsten en koningen offerden daar aan hun goden en zochten voortekens en voorspellingen. Midden in dit uitgebreide tempelcomplex, gebouwd tegen een heuvel stond ook een heiligdomcomplex, bovenop een aardspleet. Daar werkte de pytha profetes 163). 160 Hebr. 2:4. 161 I Kor. 12:8 spreekt over de gaven (charismata) en vs. 10-11 over kracht (‘energèma’); I Kor. 12:6-11) 162 De NBG ’51 spreekt over ‘tongen’, de NBV over 'talen' in o.a. I Korintiërs 12 en 14 163 pytha zie ook Handelingen 16:16 ‘pytha’ vert. ‘waarzeggende geest’. Zij was de ‘profetes’ van Delphi, de ‘Pytha-geest’,
74
Bedwelmd door giftige aarddampen (o.a. zwavelzuur) kraamde ze onsamenhangende cryptische (tongen)taal uit. Hulpprofetessen vertolkten die klanken in voorspellingen. Op de Acro-Korinth (tempelberg) acteerden ook zulke (‘high’ geworden) profetessen en tempelprostituees. De kerk van Korinthe bevond zich midden in deze ‘waarzeggers’ cultuur. Zij waren dus vanuit hun cultuur vertrouwd met vreemde ‘talen’ en profetie. Natuurlijk met een hele andere oorsprong. Maar dit verklaart m.i. de hoge ‘charismatische’ gevoeligheid. Deze context noopt ons om het ‘Korinthe fenomeen’ kritisch en voorzichtig te benaderen en niet zomaar te gaan imiteren. Korinthe was een unieke situatie. Aan de andere kant moeten we met het badwater het kind niet wegspoelen. Dat doet Paulus in ieder geval niet. Wel moest hij corrigerend optreden tegen de charismatische verwarring te Korinthe, zonder echter in charismatische verstarring te belanden. I Kor. 14 is een correctie geen obstructie. Het uitoefenen van de gaven in de gemeente keurt hij op zich niet af. Er zit wel een menselijke kant aan. God schakelt ons mens-zijn (in onze eigen context) niet uit. Onze gedachten vloeien dikwijls samen met Gods gedachten. Jahwe sprak in het OT op een geheel andere en rechtstreekse wijze tot de profeten zoals Jesaja, Ezechiël, Jeremia e.a. Daar moeten we ons goed bewust van zijn. Het uitoefenen van Geestesgaven in het NT moet altijd eerlijk en met gezonde verstand tegen het licht van Gods Woord gehouden worden. Dat deed Paulus met de woorden van de profeet Agabus ook (Hand. 21:9). Anders was hij nooit bij de keizer te Rome geraakt om daar van zijn geloof te getuigen. De uitkomst mag eerlijk en oprecht getoetst en afgewogen worden. Spreekt God nu hierin? Werkt Hij erdoor heen? Wat wil Hij mij nu zeggen? Wat is van Hem, welk deel is van mij? Straks daar meer over. Omdat de gave ‘vertalen van tongentaal’ verwant is met profetie en tongen zal ik deze kort bespreken 164). Volgens Paulus is ‘tongentaal’ de kleinste of minste gave. In de (hemelse) taal of tong beroert de Geest mijn innerlijke mens (Rom. 8:26). Bij tongen(taal) is alleen mijn geest actief, mijn verstand blijft ‘op nul’. Voor een mens is het soms goed z’n verstand te laten zwijgen, want dan ben je beter in staat om naar de innerlijke stem, een ervaring of signaal van de Geest te luisteren. Dit kan op bepaalde momenten zeer heilzaam zijn. Je laat de Geest van binnen zijn gang laten gaan. Omdat je niet weet wat je bidt (Rom. 8:26) of zegt of zingt (I Kor 14:4). Je sticht, je bouwt jezelf op, maar in de samenkomst is het gebruik van tongentaal eigenlijk ‘gekkenwerk’ als er geen vertaling volgt (14:9,23).Tongentaal wordt ook wel ‘glossolalie’ genoemd: de tong (‘glosse’) is actief. 165). De vertaling in een begrijpelijke taal is een gave dat net als profetie mensen opbouwt. Een definitie van tongentaal en de vertolking ervan kan zijn: De gave van het spreken in tongen(taal) is een bijzondere bekwaamheid om door de Geest een onbekende taal te spreken, die God aan diverse gelovigen schenkt door hen in staat te stellen om a. in een onbekende (niet aangeleerde) hemelse taal vanuit God te loven en te eren b waardoor de mens zonder de ratio zichzelf innerlijk opbouwt en c. indien deze door de glossolalist zelf of een andere gelovige door ingeving van de Geest in een begrijpelijke taal vertaald kan worden, een profetische boodschap van God door te geven. In Handelingen 2 gebeurde er zelfs een bijzonder talenwonder (2:3,4). De frequentie van de tongentaal der discipelen werd door de Geest rechtstreeks vertaald in het gehoor van de luisteraars. Tongentaal uitgeoefend in de gemeente moet altijd vertaald worden, omdat het talenwonder in Hand. 2 uniek was 166). Is er geen vertaling dan kun je beter stil blijven of het voor jezelf in stilte doen! Het is een taal van liefde, het prijst en eert God en versterkt en ondersteunt het gebed (Rom. 8:26-27). Het Bijbelse principe, dat we elkaar nodig hebben wordt ook hierin onderstreept. Hij/zij die hard op in een tong bidt, moet vragen dat deze (door zichzelf of een ander) vertolkt mag worden. Op basis van wat hier boven staat concludeer ik het volgende; a) In ‘tongen’ of ‘ talen’ spreken is tot op heden voluit een (weliswaar de kleinste) gave van de Geest. b) De doop in de Geest is primair de doop in het lichaam van Christus en hoeft niet bewezen te worden door tongentaal. Tongentaal is dus geen bewijs van de Geestesdoop (I Kor. 12:13). 164 zie I Kor. 12:8-10 voor vertolking en tongentaal I Kor. 14:13 165 Zie Hand. 2:4 ; 10:46; 19:6, I Kor. 12, 13, 14, en Mc. 16:17. 166 Zie 1 Kor. 12:10, 14:5,13,28.
75
c) Word je vervuld met de Geest dan mag je tongentaal verwachten, maar ook zonder deze (kleine) gave kun je voluit vervuld met de Geest zijn 167). d) In het licht van de geestelijke strijd spoort Paulus aan in de Geest (in tongen) te bidden (Ef. 6:18). e) Om deze gave mag iedere gelovige bidden (Hand. 19), maar het is God die geeft (of geeft haar niet). f) De enige norm is Gods Woord; je mag ernaar streven, verbiedt het niet, maar ook geen kramp erom. Mijn advies zou zijn: zo min mogelijk spanning hierover creëren door verdraagzaamheid en respect voor de verscheidenheid en eigen geloofsbeleving, maar leg nadruk leggen op het doel van de gemeente: zending! 6.2. Profetie in de gemeente van Jezus Christus Het NT schrijft weinig over profetie als verschijnsel. Het is er gewoon en wordt als geestelijke realiteit aangenomen. Deze vanzelfsprekendheid wordt veroorzaakt door het feit dat het NT het vervolg is op het OT. We zagen eerder al dat hetzelfde onderwijs van het OT ook van toepassing is op de tijd van het Nieuwe Verbond, tenzij het NT daar zelf uitzonderingen maakt (ongeldig verklaren van besnijdenis en voedselwetten voor christenen uit de heidenen, Hand. 15). Om goed te begrijpen wat profetie is zijn we dus vooral aangewezen op het OT, dat in deel 2 uitvoerig is besproken. Dat ga ik hier niet herhalen. Deze gave is niet opgehouden in het NT of met de dood van de laatste apostel. We lezen op meerdere plaatsen in het NT dat we naar deze gave ons mogen uitstrekken en er op een gezonde manier naar mogen streven 168). Er zijn in het NT naast de gave van profetie ook profeten/profetessen bekend (Hand. 11:28, 21:9,11). Jozef pakte op grond van een Godswoord in een droom diezelfde nacht nog alles op en vertrok met vrouw en kind naar Egypte (Matt. 2:13). De apostelen die drie jaar lang onderwijs van Jezus hadden genoten kregen na de Hemelvaart ook nog visioenen, gezichten en verschijningen of ontmoetten engelen, die hen boodschappen doorgaven. Filippus was gehoorzaam aan Gods stem en begaf zich – schijnbaar zinloos – op de woestijnweg naar Gaza. 169 ). Doven we de Geest uit en verachten we de profetie (uit angst of onkunde?) dan zijn we niet volgens God wil bezig. Zolang de Geest werkt, mag je profetie verwachten. Toch moeten we onderscheid maken tussen OT profetie uit de Schriften, die Gods heilsplan met Israël openbaart en het NT profeteren. Hedendaagse profetie kan nooit ofte nimmer een aanvulling worden op de Bijbel en deel gaan uitmaken van Gods onveranderlijke profetische openbaring. Het laatste Bijbelboek ‘De Openbaring van Jezus Christus’ wordt in 1:3 en 22:18 ‘profetie’ genoemd en behoort tot Gods eeuwige onveranderlijke Woord. Maar een hedendaagse profeet die ‘Openbaringen Deel II’ als aanvulling op de Bijbel uitgeeft is per definitie verdacht. De Schrift is voor iedereen, een generale boodschap. NT profetie is vaak een particuliere boodschap, voor een subgroep. De Bijbelse OT profetie wordt ook wel ‘apostolische profetie’ ter onderscheiding van de Nieuw Testamentische of christelijke profetie genoemd. Ook moet er onderscheid gemaakt worden tussen de bediening van profeet als ambt en spontane profetische uitingen zoals te Korinthe (I Kor. 14). Ef. 4:11-12 spreekt over het ambt van apostel en profeet, terwijl I Kor. 14 gaat over de gave van profetie in de eredienst. Anna, Agabus , Judas en Silas en zij, die anoniem in Handelingen genoemd worden, hadden het ambt van profeet 170). Opmerkelijk is dat in de profetenbediening tussen het OT en NT feitelijk geen strikte scheiding is. In beide periodes komen ze voor en zet God ze in. Om het verschil tussen de gave en het ambt van profetie uit te leggen zijn Anna, de profetes en Simeon wellicht een mooi voorbeeld. Simeon had een Godsspraak ontvangen. Toen Jezus, acht dagen oud in de tempel werd gebracht om besneden te worden, werd Simeon door de Geest naar de tempel gedreven en reciteerde de voor hem bekende profeet Jesaja (40:5). Jezus wordt ‘het licht der openbaring voor de heidenen en heerlijkheid voor uw volk Israël’ genoemd. Profetie actualiseert het Woord van God en brengt ons altijd tot aanbidding van Christus. Vervolgens profeteert hij over Hem in bijzin van Maria (34-35). Anna hoefde niet naar de tempel, zij was daar al. Ze kon bij wijze van spreken haar bed er wel neerzetten. Zij diende al vele tientallen 167 In Hand. 2:1-4, 8:26, 10:9, 9:4, 12:6-7, 19:1-5 en 21: 11 lezen we van bijzondere gaven bij de uitstorting van de Geest. I.v.m. de nieuwe situatie en opening van gebieden heeft God dit gegeven, hetgeen m.i. niet normatief is. 168 Zie 1 Kor. 14: 1, 3, 5, 39. 169 Zie Hand. 8:26, 10:9, 9:4, 12:6-7, 21: 11 en Benno Zuiddam, ND Kijk uit met hedendaagse profetie 15 02 ‘14 170 Anna zie Luk. 2:36, Agabus zie Hand. 11:28,21:10, Judas en Silas Hand. 15:32 en anonieme profeten 13: 1-3 en 15:32
76
jaren onafgebroken God met bidden en vasten. Het ambt van profeet vraagt altijd individuele roeping en toewijding. Zij komt erbij staan en looft en prijst God samen met Simeon over de komst van de Messias. Vervolgens zet ze haar bediening voort en ‘sprak over Hem, met allen, die voor Jeruzalem verlossing verwachtten.’ Amos 3: 7 is hier van toepassing; ‘Voorzeker, de Here HERE doet geen ding of Hij openbaart zijn raad aan zijn knechten de profeten.’ Zij sprak geïnspireerd door God als ware profetes (naar OT model) het volk persoonlijk aan en maakte hen middels haar openbaringen alert op Gods heilsplan in die dagen. De gelovigen van Korinthe en Efeze profeteerden zoals Simeon, maar hadden blijkbaar niet het profetenambt. Nieuw Testamentische profeteren in gemeentelijke samenkomsten kunnen we als volgt definiëren:
De gave van profetie is een bijzondere bekwaamheid, die God aan diverse leden van het Lichaam van Christus geeft, om ze in staat te stellen een boodschap van God door de Geest voor zichzelf en/of zijn gemeente te ontvangen en die op een duidelijke wijze door te geven. Bijbelse profetie moet duidelijk onderscheiden worden van een door de Geest vervulde prediking of Bijbelstudie. Efeze 4:11 en I Kor. 12:28 maken duidelijk onderscheid tussen de profeet en leraar. Als beiden hetzelfde zouden inhouden dan hadden we hier niet twee aparte begrippen voor hetzelfde aangetroffen. Prediking is bijzonder Bijbels onderwijs, een betoog rationeel door de prediker opgesteld, die geïnspireerd door de Geest zijn preek biddend vanuit Schriftonderzoek opstelt en didactisch weet over te brengen. Er zijn mensen die menen dat deze NT profetie niet meer nodig is in deze tijd omdat de Bijbel nu helemaal compleet is. Ook Calvijn nam dit standpunt in. In de tijd van Paulus, zo wordt dan geredeneerd, was er nog maar weinig van het NT te boek gesteld. Daarom zou God gebruik hebben moeten maken van profetische openbaringen om de gemeente te onderwijzen totdat het NT helemaal geschreven was. Nu de canon af is zou God deze gaven teruggetrokken hebben. Maar klopt deze zgn. ‘cessatie’(=verdwijnen) argumentering wel? Het NT is aan het eind van de eerste eeuw afgerond. Uit 200 na Chr. is de eerste officiële lijst met bijna alle NT boeken bekend, alhoewel er aanwijzingen zijn dat de NT canon al veel eerder voor 95% vastgesteld was 171). Toch voorspelt Joël, aangehaald door Petrus op de Pinksterdag dat de gave van profetie juist in de eindtijd een wijdverspreide gave onder veel (gewone) gelovigen zal zijn. Deze profetie geldt m.i. nog steeds. Hand. Hand. 21:9 laat zien dat profetie actueel is, zonder dat het om nieuwe theologische openbaringen gaat (het aankondigen van een hongersnood). Hedendaagse profetie zal nooit nieuwe theologische heilsfeiten verkondigen. Maar het kan wel Gods hulp zijn in het nemen van belangrijke beslissingen (Hand. 13:1-3). In overeenstemming met het hoofddoel van profetie kan God profetische gaven gebruiken om bijv. zonde te ontmaskeren (Hand. 5:1-11). Dit kan ook bij ongelovige kerkbezoekers (1 Kor. 14:23-25). Of om zijn kinderen directe aanwijzingen te geven (Hand. 21:10). Tevens heeft Stander 172) aangetoond, dat de zo geheten ‘bovennatuurlijke’ Geestesgaven zoals genezingen doden opwekken, wonderwerken en profetie tot ver in de vierde eeuw van onze jaartelling nog gemeengoed waren in de kerken. De feiten van de kerkgeschiedenis spreken dus het ‘cessatie’ argument tegen. Er is noch theologisch bewijs noch steekhoudend argument voor het ophouden van de gaven. Zij zijn in de hele kerkgeschiedenis tot op heden, weliswaar met wisselende intensiteit en op verschillende locaties werkzaam. 6.2.1 Hoe komt profetie vandaag tot ons? Vandaag de dag presenteren vele ‘schrijvende’ en ‘niet schrijvende’ profeten uit div. groepen en kerken zich. Sommigen publiceren hele boeken met visioenen en/of zijn actief op het internet 173). Sommige profeten hebben een rondreizende interkerkelijke bediening, anderen beperken zich tot hun eigen kring of geven onderwijs in deze gave 174). Moderne profetieën zullen net zo kritisch onderzocht moeten worden. Men kan 171 De lijst van Muratori is niet gevonden, maar wordt door Eusebius wel genoemd 172 In ‘A Critical Study of the Patristic Sources of the Supernatural Charisms). Hij bestudeerde alle kerkvaders in hun Latijnse teksten. De gave van genezingen worden veelal met het woord ‘exorcisme’ aangeduid. 173 o.a. David Wilkerson, Lance Lambert, Elisabetta Ravasio 174 een school voor profetie vinden we in Reding, California o.l.v. Kris Valleton
77
dan alleen afgaan op de inhoud van de geschreven profetie omdat de schrijver niet tot de kring hoort. Deze vorm heeft grote invloed omdat het gemakkelijk verspreid kan worden via internet. Maar er kan weinig getoetst worden. Er blijkt elke keer weer veel kaf onder het koren te zitten. Deze zgn. ‘profeten’ blazen vaak hoog van de toren op internet. Daarbij veroordelen ze vaak ongegrond allerlei bewegingen, kerken, projecten, bedieningen, cursussen en predikanten zonder enig gegrond onderzoek of gesprek met bewuste personen. Ook de vorige eeuw getuigt van charlatans, die zich profeet noemden maar duister bezig waren 175). In de tijd waarin de Bijbel werd geschreven was het echter niet anders. Het ‘Onderzoekt alles en behoud het goede’, impliceert eerst rationeel en goed relationeel onderzoek, voordat je conclusies trekt. Daar ontbreekt het vaak aan. Ik constateer vaak dat internet’profeten’ wel hard roepen, maar dikwijls weinig tot geen echt gedegen onderzoek doen. Kwetsbare christenen ‘Googelen’ op naam en thema en raken door hen verontrust. Soms in paniek en niet zelden door angst gedreven praten ze de internetprofeten als volleerde pagegaaien na. Ik constateer dat in de extinctie van de gaven er een doodlopend, uiterst rationeel en illusoir spoor, gedomineerd door een vals maakbaarheidgehalte aanwezig is. We zouden er goed aan doen door Bijbelschool en onderwijs mensen toe te rusten om zelf goed onderscheid te kunnen maken tussen wat echt en vals is, zonder ondoordacht deze internet’profeten’ na te kakelen. De gave van onderscheid (I Kor. 12) is hierbij broodnodig. Vanwege het beperkte karakter van deze studie kan ik hier helaas op laatstgenoemde gave niet verder ingaan. We moeten erkennen dat zelfs de Bijbelse profeten gewone feilbare mensen waren. Jona liep weg voor God. Ook de ‘oude profeet’ in 1 Kon. 13. Natan vertrouwde ook wel eens teveel op eigen inzicht (2 Sam. 7:1-3). In Hand. 21:4 is er sprake van discipelen, die d.m.v. een woord van kennis Paulus proberen te weerhouden zijn reis naar Jeruzalem voort te zetten. Iets later werd Agabus zijn profetie maar gedeeltelijk goed geïnterpreteerd (Hand. 21:11-14). Profeten zagen in de Geest wel het gevaar voor Paulus, maar hij wist op grond van Gods wil dat hij toch naar Jeruzalem moest gaan. De profetie in het NT is dus nooit onfeilbaar. Paulus stelt dat ons kennen én profeteren onvolkomen (‘ek morous’) is ( I Kor.13:7-8). ‘ek morous’ betekent ‘incompleet’, ‘onvolledig’, ‘ten dele’. Dit moeten we ons goed realiseren. In 1Tess. 5:19-21 staat de opdracht: ‘Dooft de Geest niet uit, veracht de profetieën niet, maar toetst alles en behoudt het goede’. In Korinthe en Tessalonica waren de profetieën kennelijk niet altijd even zuiver op de graat. Toch verbiedt Paulus het profeteren niet. Integendeel , hij stimuleert hen toch door te gaan, maar wel op een goede en evenwichtige wijze. Populair gezegd: ‘Ga zeker door met profeteren, maar goed ‘het koppie’ erbij houden. ’ Vraag is waarom we momenteel zo weinig de gave van profetie zien functioneren in christelijke gemeenten? Veel kerken (en leiders) ontkennen deze gave of hebben schrik en met angst in de benen wordt iedere vorm van charismatische uiting snel de kop ingedrukt. Vaak gemotiveerd door de uitwassen die men zelf ooit heeft meegemaakt. En dat is begrijpelijk: fanatieke groepen hebben brokken gemaakt. Maar is dat de enige reden? Speelt ook angst voor het oncontroleerbare werk van de Geest een rol in onze maakbare wereld? Of gebrek aan geloof (…..). Of onbekend maakt onbemind? Is het onze traditie, die hiervoor in de weg staat? Er is m.i. op deze vraag geen eensluidend antwoord te geven. Ook geldt hier wellicht wat betreft het werk van God zoals we dat in de Bijbelse geschiedenis lezen: ‘Nu was in die dagen het woord des Heren schaars’ (1 Sam. 3:1). God de Almachtige kan grote dingen doen. Hij beslist in Zijn ondoorgrondelijke wijsheid wanneer het nodig is. Als de Geest zegt dat God ‘in de laatste der dagen’ profetie zal geven (Hand2:17-20), dan zal Hij dat doen en wij verblijden ons daarover. Ook mogen we ons er biddend naar uitstrekken (I Kor.14). Vraag is; ‘Hoe vaak en intens bidden en vragen wij hierom’? En is er als het voorkomt ruimte voor? 6.2.2. Praktische toepassing in de NT gemeente Ik geloof op Bijbelse gronden dat de gave en de bediening van profeet/profetes nog steeds mogelijk is. Hoe (h)erkennen we profetie in de NT gemeente? Vanwege de verantwoordelijkheid en geestelijke autoriteit van het profetische spreken zal de leiding van de gemeente positief kritisch moeten staan t.o.v. het ‘profetisch spreken ’. Profetie in de gemeente van Jezus Christus heeft volgens de Bijbel een drieledig doel voor de gelovigen volgens I Korintiërs 14:3. Het is stichtend en bemoedigen; ‘oikodemen’ bv. de voorspelde 175 Hoogleraar Zuiddam noemt hedendaagse valse profeten zoals Brannan en Paul Cain, kindprofeet die bijzondere kennis over anderen hadden, maar wel in zonde leefden. Greet Hofmans, adviseuse v koningin Juliana liet zich in het begin van haar bediening leiden door de stem van een overleden persoon.
78
hongersnood kon worden voorbereid en opgevangen (Hand. 21:8). Ook de profetie over de uitzending van Paulus en Barnabas bouwde mee aan de kerk en was stichtend, ja een aanmoediging om deze zendingsstap te zetten,
het is bemoedigend, vermanend ‘paraklesis’, dit betekent vertroostend. De Geest wordt Trooster genoemd (‘Parakleet’ Joh. 14:25). Het heeft tot doel naast (=‘para’) iemand te staan en troostend en bemoedigend hem aan te spreken (Joh. 14:16-17). Dit troostend aspect van de NT ‘christelijke’ profetie kan ook helend en troostend zijn in het pastoraat. Na kort gesprek met iemand kan in het gebed door een pastorale medewerker of gebedministry medewerker als de Geest dat ingeeft een bemoedigend woord van kennis of een beeld over iemand uitgesproken worden.
het is geruststellend ‘paramythia’. In momenten van angst of wanhoop kan God door profetisch spreken zijn kind geruststellen (Hand. 16:7, 27:10-23). De woorden o.a. van de engel in Hand. 27 waren geruststellend voor Paulus. In 16:7 wordt gesproken over de Geest van Jezus, die Paulus weerhield te verkondigen in Azië. Enerzijds was dit moeilijk, anderzijds stelde het hem gerust dat dit gebeid nog niet klaar was voor het evangelie. Hij vertrok daarom naar Griekenland, waar de deur wel openging. Op zijn derde zendingsreis kreeg hij wel in Azië vaste voet aan de grond.
Volgens I Korintiërs 14:23-25 kan het profetisch spreken nog een andere effect hebben. De Geest
geeft zo onze zwakke plekken, onze fouten en zonden aan. Hij onthult de geheimen van ons hart, net zoals de Here Jezus de harten van mensen kende en nog steeds kent, 176) roept ons op ons te bekeren, waardoor we onze zonden belijden in de samenkomst en we ons wenden tot Jezus. Dit profetisch woord is een woord van waarheid, liefde en genade van God, kan ons waarschuwen voor een heiloze weg die we opgaan. Overkwam Paulus dit niet toen Jezus, de grote Profeet hem op de weg van Damascus aansprak? In die situatie kwam het Woord rechtstreek van God tot hem. Door profetieën, schrijft Paulus kunnen in bijeenkomsten bezoekers in het hart geraakt worden (I Kor. 14:24-25). Ik heb dit meerdere malen meegemaakt. Eén woord 40 j. geleden herinner ik me nog als de dag van gisteren en is zelfs richtsnoer voor mijn leven geworden.
Een vraag uit de praktijk is hoe profetie zoals die in I Korintiërs 14 omschreven is tot ons kan komen. Dat kan
door een woord of gedachte; het diepe besef dat je iets van God ontvangt om door te geven, door een beeld of eenvoudig visioen of gezicht 177) door middel van een geestelijk lied 178) door een droom of een verschijning van een engel 179)
Deze woorden of beelden kunnen we beter niet inleidend uitspreken met ’Zo spreek de Here… ‘. Zo begonnen vaak de Schriftprofeten uit het OT en we moeten het NT profeteren niet op dezelfde lijn plaatsen. God sprak rechtstreeks tot de profeten zoals Jesaja, Jeremia e.a. profeten. Wijzer is te zeggen, ‘Ik heb sterk de indruk dat de Geest tot me wil zeggen dat .…’ of ‘Ik geloof dat God tot ons wil zeggen, dat….’. Of ‘Ik meen een beeld (gezicht) te zien van ….., waarmee ik ervaar dat de Geest tot ons wil zeggen dat....’. Het ‘Zo spreek de Here’ is m.i. ook niet nodig. Je hoeft de waarachtige woorden van God geen gezag te geven, ze komen vanzelf op en zullen vrucht dragen, of niet. Dat laatste is niet het werk van de profeet. Ook een groot deel van het volk Israel verachtte de profetie. En in het NT wordt dat het door Paulus opnieuw gezegd. 176 Zie Joh. 2:25, 6:64, 13:11 Hand. 5:3, I Kor. 2:11 177 Hand 10:9-16,16:9, 178 Deu. 32:1-43, I Sam.2, I Kor. 14:15; Ef. 5:19, 179 Hand. 2:17-18, 10:9-11, 16:10, 21:11.
79
Een persoonlijk woord van (goddelijke) kennis kun je inleiden met een vraag; ‘Klopt het dat de Here mij op het hart legt dat jij ….? Deze dingen kunnen rustig en beheerst uitgesproken worden (I Kor. 14:32); de geest van de profeet is onderworpen aan de profeet. Profetie heeft dus niets te maken met extase of overdreven emotionele uitingen. Het werkt onder de zalving van de Geest en aan de wil van de profetische spreker. De vraag of je deze gave zomaar vanuit het niets kunt aanleren, beantwoord ik met ‘nee’. Er mag wel voor gebeden worden (Hand.19:6). Timoteüs had door handoplegging deze gave ontvangen (I Tim. 4:14). Als je ervaart dat God je deze gaven heeft gegeven, dan zou je je erin kunnen bekwamen, zoals met iedere gave. Zoals er in het OT profetenscholen waren, zo zou je je erin kunnen laten onderwijzen en scholing volgen. Als predikanten naar opleidingen moeten gaan en onderwijs en scholing in het predikambt kunnen krijgen, waarom zou dat dan niet voor het ambt van profeet kunnen gelden? Als je de gave van evangelist hebt ga je doorgaans naar een Bijbelschool en loop je stage bij zendingsorganisaties om ervaring op te doen. Waarom zou je dan niet met gelovigen die ook menen die gave en of het ambt menen te hebben samen mogen komen om na te denken, te studeren, te bidden om de gave verder te leren uitoefenen? Ook Elia en Samuel leidden groepen profeten op. Deze profetenscholen en/of groepen waren niet per definitie fout (of goed). Als een broeder of zuster het ambt van profeet meent te hebben, dan zullen we vragen naar de details van zijn/haar roeping. Als deze van elders komt zullen we bij de vorige gemeente(n) navraag doen naar concrete controleerbare uitspraken en de levensstijl. Is de persoon bijv. gezeglijk en corrigeerbaar? Zolang de raad van de gemeente niet overtuigd is van de ambtsroeping van de vermeende profeet/profetes zal hij/zij gevraagd worden terughoudend te zijn met in het openbaar te profeteren. Gezien de leidinggevende rol van een profeet zullen hiervoor de criteria voor gemeenteleiders in 1 Tim. 3 van toepassing zijn. Het kan voorkomen dat iemand zonder de bediening van profeet toch een openbaring van God ontvangt. De Bijbel geeft zelfs van vb. van ongelovigen in dit opzicht 180). Hiervoor geldt hetzelfde als voor iemand die zegt de bediening van profeet ontvangen te hebben: bespreek allereerst de ‘openbaring’ met de raad van de gemeente. Waardering en kritische houding Zoals eerder is opgemerkt, roept het NT ons op om profetische uitspraken te beoordelen. Dit lijkt een taak niet alleen van de raad, maar blijkens 1 Kor. 14:29 van de hele gemeente. De opdracht om te toetsen is tot de héle gemeente gericht 181). Dit geeft de juiste houding t.a.v. profetie aan: kritisch maar zeker niet bij voorbaat afwijzend. Ik vertrouw erop dat de toepassing van de hieronder genoemde richtlijnen de gemeente zal beschermen tegen allerlei profetische avonturiers. Enthousiaste jonggelovigen kunnen soms nog wel eens de neiging hebben het bestuderen van de Bijbel en preken ondergeschikt en minder belangrijk te vinden dan ‘directe’ goddelijke boodschappen. De gave van profetie is inderdaad krachtig, maar is nooit een ‘kick’. Joël voorzegt dat in de eindtijd jonge mensen (jongens en meisjes) zullen profeteren. De gemeente behoort dus jongeren Bijbels onderwijs hierover te geven, met hen te bidden en hen te stimuleren om vrijmoedig te spreken over en namens God. Dat is soms veiliger binnen de huiskring, maar de structuur en houding moet dusdanig zijn, dat profetie – volgens Bijbelse kaders – mogelijk is. We hoeven niet bang te zijn, schrik of angst te hebben om vervolgens ons mond te houden. Openheid en veiligheid ontstaat door duidelijk onderwijs en coaching. Het Woord van God heeft het hoogste gezag, niet mijn eigen ervaring, zowel negatief als de positief. Het vermijden van verwarring en een onzuivere sfeer De raad van de gemeente moet m.i. duidelijkheid en zuiverheid vragen in het onderscheid tussen wat ik noem ‘direct’ en ‘indirect’ spreken van God. Bemoedigende uitspraken, Bijbelcitaten onder de aandacht brengen en vermaningen waarbij geen sprake is van een openbaring (=direct spreken van God) kunnen we ook beter niet inleiden met ‘Zo spreekt de Here...’ of iets dergelijks. Op die manier wek je de indruk dat het een openbaring betreft. Het directe spreken van God is te kostbaar om ermee te ‘knoeien’. Als je een Bijbeldeel of citaat op je hart krijgt dan kan je deze inleiden met: ‘Zo zegt de Here in zijn Woord....’. Dan is dit duidelijker en iedereen
180 Bileam de Tovenaar, Numeri 24, Kajafas Johannes 11:49-51 181 I Tess. 5:19-21 “Dooft de Geest niet uit, veracht de profetieën niet, maar toetst alles en behoudt het goed.”
80
weet waar hij/zij aan toe is. Zo kan een bestaande boodschap van God uit de Bijbel geactualiseerd, op een specifieke situatie toegepast worden. Door het karakter van profetie scheppen profetische uitspraken in de samenkomst een geladen sfeer. Dit kan een doel op zichzelf worden. De raad van de gemeente zal daar altijd voor moeten waken. Zij moet niet zulke ‘sfeermakerij’ in de diensten toelaten. Vage ‘profetieën’ in de zin van: ‘Is hier misschien iemand in de zaal die..’ zijn niet gepast. Gods Geest maakt geen gebruik van gispartijen. We komen dergelijke vage profetische boodschappen nergens in de Bijbel tegen. Als de Geest een persoonlijke boodschap van bemoediging, waarschuwing of vermaning voor een specifiek persoon of groep heeft, dan kan dit duidelijk gezegd worden. Heb je een bepaalde boodschap voor iemand persoonlijk dan zou je ook een op een op iemand kunnen benaderen en deze als vraag kunnen voorleggen. Paulus stelt dat profetie nooit aanleiding mag geven tot wanordelijke en vage situaties (1 Kor. 14:32,40). Mensen met profetische gaven mogen gestimuleerd worden deze meer en meer uit te gaan oefenen tot welzijn van anderen en speciaal voor de gehele kerk. Enkele duidelijke aanwijzingen en instructies vanuit de Schrift voor hen die profetische gave hebben en profetieën kunnen uitspreken zijn (I Kor.14) o.a.
De Geest van de profeten is onderworpen aan de profeet; dus zelfbeheersing, geen trance of geestdrijverij. Blijf als persoon altijd nuchter en verstandig, blijf in het Woord, bidt en vast veel voor de Here. Heb een goed getuigenis, wees gezeglijk, corrigeerbaar ook al voel je je soms anders dan anderen. Leer niet voor je beurt te spreken en je in te kunnen houden, zeker als de tijd/context het vereist. Waak ervoor spreekbuis te worden voor ‘eigen doctrine’; geen zelfverzonnen preekjes doorgeven. Waak voor zelfbedrog en manipulatie; geef bijzondere gaven geen bovennatuurlijke status. Zorg dat je in relatie blijft met je kerk, ken de context, hun leven en de nood van je gehoor. Vraag om diepe goddelijke liefde en bewogenheid als je iets moet doorgeven; Matt. 9:36. Raak niet gefrustreerd als je ervaart dat je boodschap (nog) niet aankomt. Laat los; Matt. 23:37. Wees altijd waakzaam voor valse profetie; ook jij/ik kunnen altijd misleid worden; Marc. 8:33. Emoties, scherpte, acts, voorwerpen mogen een rol spelen bij profeteren, maar wel gecontroleerd.
Ten slotte geef ik hier een beknopt toetsingsmodel uit 1 Thess. 5:20,21 en I Kor. 14 Een aantal criteria zijn
Profetie erkent altijd de lichamelijk opstanding van Christus, zij is wars van reïncarnatie 182). Profetie erkent de Schepper als ene unieke God, ter onderscheiding van zijn schepping. Profetie mag niet strijdig zijn met de Bijbel, 183). Profetie ontkent dat goed en kwaad symmetrische grootheden zijn, die beide gelijktijdig zouden voortkomen uit God. Profetie moet ons altijd terugroepen naar God in relatie met de Vader en de Zoon. Profetie zal de gemeente of groep opbouwen en niet ten gronde richten. Profetie bindt mensen aan Christus en nooit aan e.e.a. geestelijke leider of voorganger. Belangrijke toetssteen is: ‘Past de boodschap in de context en tijd van Gods heilsplan’? Profetie ontmaskert valse profetie en valse leer, Ef. 5:13-14.
Over het oordeel of het streven of werk uit mensen is, of uit God (vgl. Hand. 5:38-39) zegt professor Van der Kooi het volgende; onder de titel ‘Onderscheiden wat van God komt ‘ zegt hij o.a. in zijn oratio: ‘Dat de herkenning van de stem van de Goede Herder oefenen vergt en schapen soms zeer uit de koers raken is aan die Herder niet vreemd. Die Herder blijft spreken en die zoekt ons allen.’ 184)
182 Zie Hebr. 9:27 En zoals het de mensen beschikt is, éénmaal te sterven en daarna het oordeel, 183 1 Thess. 5:20, 1 Cor. 12:10, 1 Joh. 4:1 184 in zijn inaugurele rede op 19-09-2003 te Amsterdam in ND pag 12; ‘Tien jaar leerstoel’ 22-09-2003, Barneveld
81
Bijlage 1 Biblia Hebraica Stuttgartensia Deze lijst van de Hebreeuwse Bijbelboeken treffen we aan in de Biblia Hebraica Stuttgartensia. Deze volgorde is gebaseerd op de zgn. ‘Codex Leningrad’ van 1008 na Chr. Deze codex is de oudst bewaarde complete OT Masoreten (Bijbeloverschrijvers) tekst. Het oorspronkelijke Oud Hebreeuws werd zonder klinkers geschreven. Sinds de derde eeuw voor Christus begonnen de Masoreten klinkers toe te voegen, omdat de uitleg (via de mondelinge overlevering) van de Hebreeuwse tekst verloren gingen. Vele Joden leefden in de (Griekse) diaspora (verstrooiing) en waren de taal niet meer machtig. Daarom kopieerden de Masoreten eeuwenlang zeer secuur de Hebreeuwse OT Bijbelboeken.
Tora Genesis Exodus Leviticus Numeri Deuteronomium
Woordprofeten Jozua
} } } } }
Rechters 1 +2 Samuel 1+ 2 Koningen
} } } }
Late Profeten Jesaja
} }
Jeremia Ezechiël
} }
Pentateuch
De Twaalf kleine profeten Hosea Joël Amos Obadja Jona Micha Nahum Habakuk Sefanja Haggaï Zacharia Maleachi
} } } } } } } } } } } }
Profeten
Geschriften Psalmen Spreuken Job Hooglied Ruth Klaagliederen Prediker Ester Daniël Ezra – Nehemia 1 + 2 Kronieken
} } } } } } } } } }
Geschriften
Bron; Biblia Hebraica Stuttgartensia A. Alt. O. Eisfeldt. P Kahle pag. LVII
82
Bijlage 2
OT Bijbelboekvolgorde uit het traktaat van Baba Batra (=‘de laatste poort’) uit de Talmoed. De Talmoed (verzameling Joodse geschriften) is een schriftelijke neerslag van de eeuwenlange discussie onder de rabbijnen (Joodse leraren) over de praktische toepassingen van de Tora (Wet) uit de Joodse Bijbel. De Talmoed is een Joodse uitleg van het OT, de Hebreeuwse Bijbel. Zij bestaat uit 6 delen (seder) elk onderverdeeld in traktaten, e hoofdstukken en paragrafen (Misjna). In de 4 seder ’Nezikim’ treft met een tractaat genaamd ‘Baba Batra 14b’, waarin terloops de literaire arbeid tijdens Ezra (450 v. Chr.) en de mannen na hem (zgn. de Grote Synagoge) ter sprake komt. Dit was een college van 120 man te Jeruzalem die met grote zorg bezig waren met het in stand houden van de Tora en de schriftelijke overleveringen van de Hebreeuwse Bijbelboeken. In Baba Batra14b wordt niet zozeer geschreven over de Tenach, maar wel over de profeten. Blijkbaar stond de Pentateuch geheel al vast, maar is hier iets weergegeven van het tweede deel van het proces van de ‘corpus Nebiïm’, de profetenverzameling. Deze e Talmoedtraditie gaat terug naar de 5 eeuw v. Chr. en was tot in de dagen van Christus voor zowel Rabbi Hillel als Shammai leidraad. Uit de Baba Batra blijkt dat de rabbijnen nagedacht hebben over de profetencanon. Hieronder staat de volgorde van de profeten, zoals zij in de Talmoed Seder 4 staan.
Priestercanon Genesis Exodus – Liviticus – Numeri Deuteronomium Jozua Rechters Samuël Koningen
} } }
naar het land
} } }
in het land
Jeremia Ezechiël Jesaja Hosea Joël Amos Obadja Jona Micha Nahum Habakuk Sefanja
} } }
op weg naar dreigend ballingschap
} } } } } } }
periode voor de ballingschap
Haggaï Zacharia Maleachi
} } }
na de ballingschap
} } } } }
in het land, vóór de ballingschap
} } } } }
ballingschap en terugkeer
Profetencanon
Wijsheidscanon Ruth Psalmen Job Spreuken Prediker Hooglied Klaagliederen Daniël Ester Ezra – Nehemia Kronieken
Bron; Theologie van het Oude Testament;. Koorevaar , Paul; pag. 117
83
Bijlage 3 aantal voorbeelden van poëtische lyriek bij de profeten Voorbeeld 1 Jesaja 1: 16-17 (in NBG ’51) 16 Wast u, reinigt u, doet uw boze daden uit mijn ogen weg; houdt op kwaad te doen; 17 leert goed te doen, tracht naar recht, houdt de geweldenaar in toom, doet recht aan de wees, verdedigt de rechtszaak der weduwe.
Wast u, reinigt u, . doet het slechte van uw daden . uit mijn ogen weg! Houdt op het slechte te doen, . leert goed te doen . zoekt het recht op! Helpt de verdrukte, . verschaft recht aan de wees, . bepleit de zaak van de weduwe.
1a 1b 1c 2a 2b 2c 3a 3b 3c
Pos. Neg. Neg. Neg. Pos. Pos.
A B B’ B’ A’ A’
A B } } } }
B’ A’
Deze 2 Bijbelverzen hebben 3 Hebreeuwse versregels (met elk 3 regeltjes). 1a+2bc is het positieve, 1bc+2a het negatieve. Dat geeft de chiastische (gekruisde) stijlfiguur AB-B’A‘. In heel de 2e versregel (2a,b,c) is het lijdend voorwerp een abstractum (slechte, goed, recht). In vs. 3 drie mensen van vlees en bloed (de verdrukte, wees, weduwe). De structuur maakt duidelijk dat in 3a het onderwerp een slachtoffer ‘verdrukte’ moet zijn. Voorbeeld 2 Jeremia 4:23-28 (in NBG ’51) 23 Ik zag de aarde, en zie, zij was woest en ledig; ik zag naar de hemel, en zijn licht was er niet. 24 Ik zag de bergen, en zie, zij beefden, en alle heuvelen schudden. 25 Ik zag, en zie, er was geen mens, en al het gevogelte des hemels was weggevlogen. 26 Ik zag, en zie, de gaarde was woestijn, en al zijn steden waren in puin gestort, voor de HERE voor zijn brandende toorn. 27 Want zo zegt de HERE: Een woestenij zal het ganse land worden, al zal Ik niet voorgoed afrekenen; 28 hierom zal de aarde treuren, en de hemel boven rouw dragen, omdat Ik het gesproken en besloten heb, en er geen berouw van heb en er niet van zal terugkomen.
23a . b 24a . b 25a . b 26a . b . c . d 27a . b . c 28a . b . c . d
Ik zag de aarde, en zie, zij was woest en ledig; (=‘tohoe wabohoe’ Gen. 1:1) en naar de hemel, en hun licht was er niet. Ik zag de bergen, en zie, zij beefden, en alle heuvelen schudden. Ik zag, en zie, er was geen mens, en al het gevogelte des hemels was weggevlogen. Ik zag, en zie, de gaarde was woestijn, en al zijn steden waren in puin gestort, voor JHWH voor zijn brandende toorn. Want zo zegt de JHWH: Een puinhoop zal het gehele aarde worden, al zal Ik niet voorgoed afrekenen; hierom zal de aarde treuren, en de hemel boven rouw dragen, omdat Ik het gesproken en besloten heb, en er geen berouw van heb en er niet van zal terugkomen.
In vs. 23-26 is Jeremia aan het woord; hij gebruikt de anaphora (elke zin begint met dezelfde zinsnede) ‘Ik zag’. Een duidelijk zinspeling naar de zevenvoudige anaphora van Gen. 1: 4,10,12,18,21,25,31;‘En God zag dat…..’. In vs. 27-28 is God aan het woord; drie dingen uit vs. 23-26 komen hier terug; ‘Hemel’, ‘aarde’ en puinhoop (26b+27b). Let ook op het woord al(le) (‘col’) in 24a,25a,26b en 27b, (‘col ha arets’) de gehele aarde. De term ‘tohoe wabohoe’ (woest en ledig) komt 3x voor in de Bijbel; Gen. 1 en Jes. 4:23, 34:11. Jesaja ziet hier een totale chaos van de eerste schepping. I.p.v.’hemel en de aarde’ Gen.1. staat hier ”de aarde en de hemel”. De verwijzing naar de schepping is zonneklaar. Dit oude scheppingsverhaal wordt gebruikt om uitdrukking te geven aan het visioen van de chaos. Deze vergelijking met de schepping van wereldorde uit de chaos, wordt als beeld in omgekeerde volgorde gebruikt als oordeel over Israël; zij zal als een terugkeer naar de chaos zijn. 84
Bijlage 4 Overzicht van diverse perioden met hun profeten Periode voor Samuel Enoch (zie Judas 14 ‘heilige profeten in de begintijd’ (Luk. 1:70, Hand. 3:21) Abraham (Gen. 20:7) Mozes (Num. 12:108, Deu. , 33:1 34:10, Hos. 12:13) Mirjam (profetes Ex. 15:20) Eldad, Meldad en de zeventig (Num. 11:24-29); Debora (profetes Richt. 4:4) ‘ Man van God’ (Richt. 13:6 ff), profetie was zelden in de dagen van Eli (I Sam. 3:1)
Periode van het Koninkrijk [ca 1075-931 v Chr.] Samuel (I Sam. 3) Gad (2 Sam. 22:5); David (2 Kron.8:14) Nathan (2 Sam. 12:1) Ahijah (I Kon. 12:22) Saul , David en Salomo hebben profetische ervaringen gehad; o.a. de Psalmen Asaf, Heman en Jeduthun, Etan (I Kron. 25:1) Iddo, de ziener (2 Kron. 9:29)
Periode vanaf de scheiding van het rijk tot de Assyrische overheersing [931-800 v Chr.] Semajah (I Kon. 12:22) richtte zich tot Rehabeam, Salomo’s zoon Ahijah, Iddo (zie hierboven) Chanani (de ziener, 2 Kron. 16;7) richtte zich tot Asa Jehu zoon van Hanani (I Kon. 16;1) richtte zich tot Asa en Josafat Elia (I Kon. 17:1) richtte zich tot Achab Elisa (I Kon. 19;16) richtte zich tot Achab en Joas Micha Ben Jimla (I Kon. 22:4) richtte zich tot Achab Jahaziël en Eliëzer richtte Josafat van Juda Zacharia (2 Kron. 20:14)richtte zich tot Joas Anonieme profeet (I Kon. 20:13) richtte zich tot Achab Anonieme profeet (I Kon. 9:4) richtte zich tot Jehu profetenzonen (I Kon. 19:10) Valse profeten (I Kon. 13 ff)
Periode negende en achtste eeuw [800 – 675 v Chr.] Obadja Joël richtte zich tot Joas Jona tijdens Jerobeam I tot NInevé Amos tijdens Uzzia en Jerobeam I Hosea tijdens Jotham en Achaz Jesaja tijdens Uzzia, Jothan, Achaz en Hizkia Oded (2 Kron. 28;9)
Periode zevende eeuw [675-597 v Chr.] Jeremia [actief 626-586] Hulda profetes toen Jeremia nog erg jong was (2 Kon 22) Nahum [actief 663-591] Habakuk [actief kort na 605] Sefanja [actief tijdens Josia]
Periode zesde en vijfde eeuw [597-450 v Chr.] Ezechiël [actief 592-572] Daniël [actief 605-538] Haggaï [actief 520] Zacharia [actief 520 en 518]en Maleachi [actief 486 en 450 v Chr.] Bron; Old Testament Survey; Erdmans. Pag. 428-430
85
Bijlage 5: Schriftprofeten in de historische context van de 8e, 7e en 6e eeuw voor Christus tijd. Profeet Juda Israël Assur Babel gebeurtenissen 780 J Uzzia Joachaz 782 † oordeel Ninevé . O Jerobeam 2 Valse eredienst Israël 770 J M H A N Salmaneser IV gouden kalf in Dan/Bethel . E I O M A 760 S C S O Asurdan 2I 754 † . A H E S 750 J A A Jerobeam 2 753 † . A Zacharia 753 † Asur-nirari 744 † 740 Uzzia † Jes 6:1 Menacheüm 742 † Rezin v Syrië 732 † . Pekachjah 740 † Tiglat Pilesar736 † val v Damascus 732 730 Jotam 732 † Pekach 732 † Syro-Eframaïtische oorlog 720 . 710 . 700
Achaz 727 † Jes14:28 Hosea 722 † Salmaneser V 722 †
val van Samaria 722 + deportatie TienStammenrijk 722 Jeruzalem bevrijd 701
Hizkia Sargon II 705 †
690 . 680
Hizkia 687 † Jes 38-39 Manasse
Juda erg goddeloos Sanherib 681 †
670 660 650 . 640 . 630 . 620 . 610 . 600 . 590 . 580 . 570 550 540 515
Esar Haddon † N S E J D A E Z E A H F E R N U AC E I MNHM E J I I L A E A L H A B J A O K E U L K
Manasse 642 † Amon 640 † Josia
grote hervorming van Tempeldienst
Asur Banipal †
D A N I E L
Haggaï, Zacharia
Josia 609 †
Kandalu
Joachaz 609 †
Nebopolasser
Jojakim 608 † Jojakin 597 †
Josia sneuvelt
val van Ninevé 609 Jo. zoekt steun Egypte Nebukadnesar strafexpeditie Jeru. + 1e deportatie val van Jeruzalem 586
Zedekia 586 † Gedalja †
Tempel verwoest 586 Nebukadnesar 556 † Evil Merodach Jojakin vrij gelaten Nabonidus laatste vorst Babel Zerubbabel (538) terugkeer 50.000 Joden Cyrus(Kores) val van Babel Tempel Herbouwd 86
Bijlage 6 Chronologisch overzicht profetieën van Jeremia tijdens de koningen van 627-586 v. Chr. koning Josia “ “ “ “ “ “ “
jaar 627 v Chr. 627 627-621 621 621 621 621 609
tekstgedeelte 1:1-19 2:1-6:30 8:4-9:24 11: 1-14 13: 1-11 16: 1-9 30:1-31:40 22:10-12
Samenvatting roeping van Jeremia veroordeling van Juda haar zonden, oproep tot bekering veroordeling van Juda haar zonden, Juda luistert niet Jeremia steunt reformatie Josia op basis van ‘t verbond Symbolisch begraven van de (witte) priestergordel Jeremia wordt verboden ooit te huwen Boek van vertroosting, belofte van een nieuwe verbond Oproep niet om Josia te rouwen maar om Joas
Jojakim “ “ “ “ “ “ “ “ “ “ “ “
608-605 608-605 608-605 608-605 608-605 608-605 605 605 605 605 601 601-598 601-598
7:1-8:3, 11:15-17 22:13-19 21:11-22:9 11:18-12:6 15:10-21 18:18-23 h. 20 25:1-26 46:1-49:33 19:1-20:6 45:1-5 12:7-17 35:1-19 18:1-11
Profetie over de verwoesting van de tempel Jojakim veroordeeld vanwege keuze voor rijkdom ipv recht Juda veroordeeld voor afgoderij en sabbatschending Koning geeft opdracht het recht te breken Klaaglied van Jeremia, Jeremia klaagt bij God vanwege uitgesteld oordeel Samenvatting van Jeremia’s boodschappen Oordelen over Egypte en andere buurlanden Jeremia’s doemprofetieën en tegenstand van Pashur God belooft Baruch te sparen Jeremia’s aanklachten tegen Juda Rehabieten worden tot voorbeeld in integriteit gesteld Jeremia bezoekt de potterbakker
“ “ Jojachin
598 598 598
15:5-9, 9:10-11 10:17-24 22:24-30, 13:18-19
Klaaglied over Nebukadnesar zijn aanval op Jeruzalem Jeremia bereidt het volk voor op ballingschap God voorzegt oordeel over Jojachin
Sedekia “ “ “ “ “ “ “ “ “ “ “ “
597 597 597 594 594 595-590 589 588 588 588 588 586 586
24:1-10 49:34-39 29:1-29 51:59-64 27:1-28:16 23:1-40 34:1-22 21:1010 37:1-38:28 32:1044 33:1-26 39:1-18 52:1-30
Goede en slechte vijgen profetie tegen Elam Jeremia bereid ballingen voor op een lang verblijf in Babel Symbolische daad (wegwerpen boekrol in de Eufraat Symbolische daad met houten juk, dat Chananja verbreekt Veroordeling leiders en belofte van Davids nieuwe ‘stronk’ Val van Jeruzalem voorzegd en aristocratie in ballingschap Jeremia dringt aan bij Sedekia tot overgave aan Babel Slag om Jeruzalem en advies aan Sedekia Koop van de akker van Anatoth Belofte van herstel Belofte van terugkeer na ballingschap en herstel v Israël val van Jeruzalem, tempel verwoest, ballingschap
Gedalja
586
40:1-16
Jeremia overgegeven aan Gedalja, gouverneur van Babel
Gedalja
586
41:1-18
moord van Gadalja, politieke verwarring
Jochanan “ “ “
586 586 586 586
42:1-22 43:1-13 44:1-30 52:31-34
Judees overblijfsel ; vertrouw en vlucht niet naar Egypte! Judees overblijfsel vertrouwt en vlucht naar Egypte laatste rede v Jeremia; ook in Egypte ben je niet veilig Evil-Merodach volgt Nebukadnesar op, Jojachin krijgt gratie
Bron; Old Testament Survey; Erdmans. Pag. 428-430
87
Bijlage 7 Ezechiël 37 volgens de NBG ‘51 1 De hand des HEREN kwam op mij, en de HERE voerde mij in de geest naar buiten en zette mij neer in een dal dat was vol beenderen. 2 Hij deed mij daar aan alle kanten omheen lopen en zie, zij lagen in grote menigte door het dal verspreid, en zie, zij waren zeer dor. 3 En Hij zeide tot mij: Mensenkind, kunnen deze beenderen herleven? En ik zeide: Here HERE, Gij weet het. 4 Toen zeide Hij tot mij: Profeteer over deze beenderen en zeg tot hen: gij dorre beenderen, hoort het woord des HEREN. 5 Zo spreekt de Here HERE tot deze beenderen: Zie, Ik breng geest in u, en gij zult herleven; 6 Ik zal spieren op u leggen, vlees op u doen komen, u met een huid overtrekken en geest in u brengen, zodat gij herleeft; en gij zult weten, dat Ik de HERE ben. 7 Ik nu profeteerde zoals mij bevolen was, en zodra ik profeteerde, ontstond er een geruis, en zie, een beweging, en de beenderen voegden zich aaneen zoals zij bij elkander behoorden; 8 ik zag toe, en zie, er kwamen spieren op, en vlees, en er trok een huid overheen; maar geest was er nog niet in hen. 9 Daarop zeide Hij tot mij: Profeteer tot de geest, profeteer, mensenkind, en zeg tot de geest: zo zegt de Here HERE: kom van de vier windstreken, o geest, en blaas in deze gedoden, zodat zij herleven. 10 Toen profeteerde ik, zoals Hij mij bevolen had; en de geest kwam in hen en zij herleefden en gingen op hun voeten staan, een geweldig groot leger. 11 Voorts zeide Hij tot mij: Mensenkind, deze beenderen zijn het gehele huis Israëls. Zie, zij zeggen: Onze beenderen zijn verdord en onze hoop is vervlogen; het is met ons gedaan. 12 Daarom profeteer en zeg tot hen: Zo zegt de Here HERE: zie, Ik open uw graven en zal u uit uw graven doen opkomen, o mijn volk, en u brengen naar het land Israëls. 13 En gij zult weten, dat Ik de HERE ben, wanneer Ik uw graven open en u uit uw graven doe opkomen, o mijn volk. 14 Ik zal mijn Geest in u geven, zodat gij herleeft en Ik zal u doen wonen in uw land; en gij zult weten, dat Ik, de HERE, het gesproken en gedaan heb, luidt het woord des HEREN.
88
Bijlage 8 werkvertaling Ezechiël 28: 1-19
1. 2.
3. 4. 5. 6. 7.
8. 9. 10. 11. 12.
13.
14.
15. 16.
17.
18.
19.
Het woord des Heren kwam tot mij: Mensenkind, zeg tot de vorst Tyrus; zo zegt de Here HERE: Omdat gij zo overmoedig zijnt geweest om te zeggen; ‘Ik ben god, ik bewoon de woonplaats der goden in haar hart van de zee’ terwijl gij een mens zijt en geen god, doch uw wil gelijk stelde met de wil der goden Zie, gij zijt wijzer dan Daniël geen der wijzen kan zich met u meten; Door wijsheid en inzicht hebt gij uw fortuin gemaakt een fortuin aan zilver en goud opgeslagen in uw schatkamers. Door uw geweldige koopmanschap hebt gij uw fortuin vergroot en door uw fortuin bent u overmoedig geworden Daarom – zo zegt de Here HEREl omdat gij dus uw wil gelijk stelde met die der goden, Laat ik de barbaren los op u, de wreedste oorlogsbenden, die hun zwaard zullen trekken tegen uw verfijnde beschaving en uw praal zullen ontluisteren. de groet zullen zij u laten afdalen en gij zult sterven zoals slachtoffers van geweld sterven, in het hart der zee. Zult gij tegenover uw moordenaars nog volhouden; ik ben god? In de handen van hen die u ombrengen zult u een mens zijn en geen god! Door de hand van barbaren zult gij een smadelijke dood sterven, omdat Ik het heb voorzegd, luis het woord des Heren Het woord des Heren kwam tot mij; Mensenkind; hef een klaaglied aan op de koning van Tyrus en zeg hem: Zo zegt de Here HERE. Gij waart eren zegelbewaarder die respect afdwong, vol wijsheid en volmaakt geschikt. In Eden, de tuin der goden deed gij dienst, Uw lange kleed was met allerlei edelstenen afgezet; -bloedsteen, topaas en chalcedon, tarsissteen, kornalijn en jaspis Lazuursteen, turkoois en smaragd Het materiaal van uw schrijftabletten was van goud uw griffels waren vervaardigd van zilver. Toen gij geschapen werd, weden zij u omgehangen. Gij waart een monsterachtige cherub de hofmaarschalk die ik had aangesteld, op de heilige berg der goden deed gij dienst te midden van de stenen van vuur bewoogt gij u. Gij waart volmaakt in uw levenswandel vanaf het moment dat u werd geschapen. Totdat werd ontdekt dat gij door en door corrupt waart door de omvang van uw handelspraktijken, dat uw optreden vol geweld as en gij tegen mij in opstading kwam. Ik verbande u van de berg der goden ik verdelgde u, o cherub (-wachter} uit de kring van de vlammende stenen. Gij waart overmoedig geworden door uw luister, uw wijsheid deed gij teniet door uw praalzucht. Ik slingerde u naar de onderwereld in het bijzijn van koningen stelde ik u aan de kaak. Door uw vele onrechtmatige dagen, door de corruptie, waarmee uw koopmanskunst gepaard ging, ontwijdde gij uw heiligdommen, Vuur liet ik uit uw midden oplaaien, dat heeft u verteerd. Ik veranderde u in stof dat de onderwereld bedekt voor de ogen van allen die u zagen. Allen die u kennen onder de volken zijn ontzet over u. Een spookbeeld zijt gij geworden afgelopen is het met u voor altijd.
89
Bron; Dijkstra, M; Ezechiël 2, Een praktische verklaring; pag. 227-228
90
Bijlage 10
Bron; Theologie van het Oude Testament;. Paul. M.J. pag. 342
91
Bijlage 11 Overzicht koningen van Juda en profeten van 10e tot 5e eeuw Voor Chr. 931-913
Koning Rehabeam
Regeerduur 17
2 Kon. 10-12
profeet Iddo Semaja
13:1-22
beoordeling Deed was slecht was in Gods ogen slecht
opmerkingen Splitsing van het Noord en Zuidrijk (Juda) Oorlog met N. Israël
913-911
Abia
3
911-870
Asa
41
14-16
slecht
Strijd tegen afgoderij
Josafat
25
17-20
dient God
848-841
Joram
8
21:1-20
dient God
Azarja Chanani Jehu Jachaziël Eliëzer Obadjah
873-848
841
Achazjah
1
22:1-9
slecht
841-835
Atalja
6
22:10-23
slecht
835-796
Joas
40
24
slecht
Verbond met Achab
Afval, brief van Elia
Invloed van Jojada Afgodendienst Joël
796-767
Amasja
29
25
dient God
Inbreuk op riesterambt
791-740
Azarja (Uzzia)
52
26
dient God
751-736
Jotam
16
27
slecht
732-716
Achaz
16
28
716-687
Hizkia
29
29-32
niet toegewijd a God, halfslachtig zeer toegewijd
(in 740)
697-634
Manasse
55
31:1-20
zeer goddeloos
643-641
Amon
2
33:21-25
zeer
641-610
Josia
31
34,35
Een profeet Jesaja ( 6) geroepen Jesaja Micha Jesaja
610-609
Joachaz
3 mnd.
36:1-3
609-598
Jojakim
11
36:4-8
luistert niet
598-
Jojakin
Vermoord na 3 mnd.
36:9, 10
slecht
Jeremia Habakuk
598-588
Sedekia
36:11-21
luistert soms wel, soms niet naar
Ezechiël
36: 21-30
profeet Jeremia
588
Gedalja
588
Jochanan
36: 30-32
afgoden Zuivere dienst aan God
Jesaja Micha Nahum Sefanja
toegewijd, reformatie, 13 j. Josia Ezechiël geroepen (te Babel) slecht
11 Vermoord na 3 mnd.
Goddeloze tijd,
Ezechiël Nahum Jeremia Hulda
Vreselijke afgoderij Grote afgoderij, tovernarij, doet zonen door het vuur gaan Grote reformatie en vinden van wetboek Afval van toewijding; boete door farao e 1 deportatie in 605 (Daniël gedeporteerd) Jojakin gevangen weggevoerd Jeremia ontvoert naarEgypte 586 Def. val van Jeruzalem tempel verwoest
Ezechiël (540) Jojakin krijgt gratie Haggaï Zacharia
538
Zerubbabel
520
Zerubbabel
516
Zerubbabel
458-445
Ezra/Nehemia
Maleachi
Val van Babel (Perzen) okt. 539 Kores geeft toestemming tot terugkeer en herbouw tempel Jer. e 10 mrt. 516 2 Tempelklaar muren stad herbouw
92
Bijlage 12 Jes 52:13-53:12 Hernieuwde Staten Vertaling (HSV) volgens chiastische structuur (Goldingay&Payne) 13 Ziet, Mijn Knecht zal verstandelijk handelen; Hij zal verhoogd en verheven, ja, zeer hoog worden. Gelijk als velen zich over U ontzet hebben, alzo verdorven was Zijn gelaat, meer dan van iemand, en Zijn gedaante, meer dan van andere mensenkinderen; 15 Alzo zal Hij vele heidenen besprengen, ja, de koningen zullen hun mond over Hem toehouden; want denwelken het niet verkondigd was, die zullen het zien, en welken het niet gehoord hebben, die zullen het verstaan.
(Arm Jahwe)
1.Wie heeft onze prediking geloofd, en aan wie is de arm van de HEERE geopenbaard?
(Minachtend behandeld)
Want Hij is als een loot opgeschoten voor Zijn aangezicht, als een wortel uit dorre aarde Gestalte of glorie had Hij niet; als wij Hem aanzagen, was er geen gedaante dat wij Hem begeerd zouden hebben. 3 Hij was veracht, de onwaardigste onder de mensen, een Man van smarten, bekend met ziekte, en als iemand voor wie men het gezicht verbergt; Hij was veracht en wij hebben Hem niet geacht.
(Motief voor het lijden)
(Verdiende dit niet)
4 Voorwaar, onze ziekten heeft Híj op Zich genomen, ons leed heeft Hij gedragen. Wíj hielden Hem echter voor een geplaagde, door God geslagen en verdrukt. Maar Hij is om onze overtredingen verwond, om onze ongerechtigheden verbrijzeld. De straf die ons de vrede aanbrengt, was op Hem, en door Zijn striemen is er voor ons genezing gekomen. 6 Wij dwaalden allen als schapen, wij keerden ons ieder naar zijn eigen weg. Maar de HEERE heeft de ongerechtigheid van ons allen op Hem doen neerkomen.
7 Toen betaling geëist werd, werd Híj verdrukt, maar Hij deed Zijn mond niet open. Als een lam werd Hij ter slachting geleid; als een schaap dat stom is voor zijn scheerders, zo deed Hij Zijn mond niet open. 8 Hij is uit de angst en uit het gericht weggenomen, en wie zal Zijn leeftijd uitspreken? Want Hij is afgesneden uit het land van de levenden. Om de overtreding van mijn volk is de plaag op Hem geweest. 9 Men heeft Zijn graf bij de goddelozen gesteld, en Hij is bij de rijke in Zijn dood geweest, omdat Hij geen onrecht gedaan heeft en geen bedrog in Zijn mond geweest is.
10 Maar het behaagde de HEERE Hem te verbrijzelen, Hij heeft Hem ziek gemaakt. Als Zijn ziel Zich tot een schuldoffer gesteld zal hebben, zal Hij nageslacht zien, Hij zal de dagen verlengen; (Hand Jahwe) het welbehagen van de HEERE zal door Zijn hand voorspoedig zijn. 11 Om de moeitevolle inspanning van Zijn ziel zal Hij het zien, Hij zal verzadigd worden. 11b Door de kennis van Hem zal de Rechtvaardige, Mijn Knecht, velen rechtvaardig maken, want Hij zal hun ongerechtigheden dragen. 12 Daarom zal Ik Hem veel toedelen, en machtigen zal Hij verdelen als buit, omdat Hij Zijn ziel heeft uitgestort in de dood, onder de overtreders is geteld, omdat Hij de zonden van velen gedragen heeft en voor de overtreders gebeden heeft. Bron; Theologie van het Oude Testament;. Paul. M.J. pag. 342
93
Bijlage 13a De twaalf data bij deprofetieën uit het boek Ezechiël Tekst 1:2 8:1 20:1 24:1 26:1 29:1 29:17 30:20 31:1 32:1 32:17 33:21 40:1
Titel profetie openingsvisioen Visioen in de tempel Boodschap aan de oudsten Verslag van de val van Jeruzalem Profetie tegen Tyrus Profetie tegen Farao Profetie tegen Babel en Egypte Profetie tegen Farao Profetie tegen Farao Klaaglied over Farao Klaaglied over Egypte Verslag van de val van Jeruzalem Visioen van de nieuwe tempel
dag 5 5 10 10 1 12 1 7 1 1 15 5 10
maand 4 6 5 10 (1) 10 1 1 3 12 1 10 1
jaar 5 6 7 9 11 10 27 11 11 12 12 12 25
Datum/jaar * 31 juli 593 17 sept. 592 14 aug. 591 15 jan. 588 23 april 587 7 jan. 587 26 april 571 29 april 587 21 juni 587 3 maart 585 27 april 586 8 jan. 585 28 april 573
Bron; Old Testament Survey; Erdmans. Pag. 465
Bijlage 13 b De profetieën van Haggaï, Zacharia en Maleachi tijdens de gebeurtenissen van 539-460 voor Christus 12 oktober 539 16 Teshri 24 maart 538 1e Nissan Mei 538 Sept. 538 7e maand 10 april 537 10 april 537 Cyrus II 16 jan. 535 Cyrus II 29 aug. 520 Darius II 21 sept. 520 17 okt. 520 27 okt 520 18 dec 520 15 febr. 519 24e Sedat 7 dec. 518 Darius IV 12 Ma 515 3e Adar 21 april 515 14e Nissan 470 (Arta)Xerxes I
De val van Babel en de troonsbestijging van Cyrus (Kores) Eerste jaar van Cyrus (Dan. 5:31) Joden mogen terugkeren naar Israël Vertrek van Sesbazar o.l.v. prins Zerubbabel naar Jer. (Ezra 1:1) Aankomst in Jeruzalem (Ezra 3:1) Het werk begint met het altaar (Ezra 3:8) Werk aan de tempel opgehouden toit de dagen van Darius (Ezra 4:5) Daniëls visioen (Dan. 10:1) Eerste boodschap van Haggaï 1 Werk hervat aan de tempel (Hag. 2:1) Tweede boodschap van Haggaï 1 Boodschap van Zacharia 1:1 Derde, vierde en vijfde boodschap van Haggaï 2:10-20 Boodschap van Zacharia (Zach 1:7) Boodschap van Zacharia (Zach 7:1) De tempelbouw is klaar (Ezra 6:15) Het paasfeest wordt gevierd (Ezra 6:19) Boodschap van Maleachi (Nehemia 1; vorst Nehemia te Susan)
Bron; Old Testament Survey; Erdmans. Pag. 484
94
Bijlage 14 (rangschilling is op alfabetische volgorde)
Welke gaven treffen we aan in de Bijbel? Apostelen, I Kor. 12:28-29, Efeze 4:11-12, Rom. 1:5, Hand. 13:2-3 Artistieke creativiteit, Psalm 150:.3-5, Ex. 35:30-35, 2 Sam. 6:14-15, Mc. 4:2, 33 Barmhartigheid. Rom. 12:8, Matt.. 5:7, Marc. 10:46-52, Luc. 10:25-37 Bemoedigen, vermanen, Rom. 12:8, Hand. 11.,22-24, Hand. 15:30-32 Besturen, 1 Kor. 12:28, Hand. 6:1-7, Ex. 18:13-26 Dienen, 1 Kor. 12:28, Rom. 12:7, Hand. 6:1-4, Rom. 16:1-2 Evangelist, Efeze 4:11, Hand. 8:26-40, Lukas 1 8: 1-10 Gastvrijheid, 1 Petrus 4:9-10, Rom. 12:13, Hebr. 13:1-2 Gebed/voorbede, Rom. 8:26-27, Joh. 17:9-26, 1 Tim. 2:1-2, Col. 1:9-12 Genezingen, 1Kor. 12:9, 12:28-30, Hand. 3:1-16, Marc. 2:1-12 Geloof, 1 Kor. 12:9, 1 Kor. 13:2, Hebr. 11:1, Rom. 4:18-21 Handvaardigheid, vakmanschap Ex. 31:3, 35:3l-35, Hand. 9:36-39 Herder, Efeze 4:11-12, 1 Petrus 5: 1-4, Joh. 10: 1 18 Kennis, 1 Kor. 12: 8, Marc. 2-1:6-8, Joh. 1:45-50 Krachten (wonderen), 1 Kor. 12:10, 28-29, Joh. 2:1-11, Luc. 5: 1-11 Leraar, onderwijzen, Rom. 12:7 1 Kor. 12:10, 28-29, Hand. 18:24-28 Leiderschap, Rom. 12:8, Hebr. 13:17, Luk. 22:25-26 Mededelen (geven), Rom. 12:8, 2 Cor. 6:8, Luc. 21:1-4 Onderscheiding, 1 Kor. 12: 10, Hand. 5. 1-4, Matth. 16:21-23 Profetie, Rom. 12:6, 1 Kor 12: 10 en 28, 1 Kor. 13:1,2, Petr. 1:19-21 Tongen, 1 Kor. 12.10. 28-30, 13:1 , 14:1-33, Hand. 2: 1-11 Vertolking van tongen, 1 Kor 12:10, 14:5, 14:26-28 Wijsheid, I Kor. 12:8, Jac. 3:13-18, I Kor. 2:3-14, Jer. 9:23-24
.
95
Bijlage 15 De grotten van Qumram waar de Dode Zee rollen zijn gevonden
Fragment van de complete Jesaja rol op perkament uit Qumram; oorsprong; 150 jaar voor Christus
de cilinder van koning Kores (Cyrus) 539 96
Literatuurlijst geraadpleegde werken Aebi, E: Korte “Inleiding tot de Bijbelboeken”; Internationale Bijbelbond, Culemborg 1973 Armerding, C.E.; Gasque W. W.;, editors, A Guide to Biblical Prophecy, Hendrikson, 1989 Beek van de A.; De Adem Van God, de Heilige Geest in de kerk en kosmos, Callenbach, Nijkerk 1987 Buber, M; Het geloof der Profeten, Service, Katwijk aan Zee, 2e druk 1981 Cole, M.J.; Geestelijke Gaven, Noach, Eindhoven, 1995 Dijkstra, M; Ezechiël I + 2, Een praktische verklaring; Kok Kampen, 1986 Durwell, Fr.-X.; De Heilige Geest van God, Lanno Teilt, 1986 Fokkelman J, Weren, W: onder red. van; De Bijbel Literair, Meinema Zoetermeer, 2e druk 2011 ibid, ; Poëzie in de Bijbel, Meinema Zoetermeer, 2010 Geabelin, F.E; The Expositor’s Bible Commentary, Vol. 6. Jesaja Ezechiël, Zondervan, Michican, 1986 Floor, L; De gaven van de Heilige Geest in bijbels-theologisch perspectief, Groen Heerenveen 1999 ibid, Persoon en Werk van de Heilige Geest, Kok, Kampen 1988 Hoek, J; Hoop op God, Boekencentrum, Zoetermeer 2004 Grudem, W.A. ; The gift of profety in 1 Corinthians, University Press, Washington, 1982 Koorevaar , H,Paul M.J.; onder red. van; Theologie van het OT, de blijvende boodschap van de Hebreeuwse Bijbel, Boekencentrum Zoetermeer, 2013 Kooij, Van der; in ND ‘Tien jaar leerstoel’ , pag. 12, 22-09-2003, ND B.V. Barneveld Kaiser, W. jr, “Toward an Old Testament Theology”, Zondervan, Grand Rapids 1990. Kaiser, O; Einleitung in das Alten Testament, Güterloher Verlag, Berlin, 1969 Kraan, K; Genezing en bevrijding, Deel 1, 2 en 3, Kok Kampen 1986 Laan van der C, De Spade Regen, Geboorte en Groei van de Pinksterbeweging in Nederland 1907-1930, Kok Kampen 1989 Lasor, W. Hubbard, Bush.D.A. Frederic, W.M, editors; Old Testament Survey, Eerdmans Grand Rapid 1985. Möller, M; ‘Die Diskussie oor die Charismata’, Boekencentrum Zoetermeer 1975 Mulder. M.C.; Israël in Romeinen 10; Boekencentrum Zoetermeer, 2010 Ouweneel, W; Het ontstaan van de Bijbel; EO uitgave zonder jaartal Paul, M.J., Brink, van der J., Bette, J.C; Studiebijbel Oude Testament, Deel 4, 5 en 6, Veenendaal, 2008 Ibid; SBOT; Deel 4; exc. 9 Assyriërs, exc. 1; Chronologie, Deel 9 exc. 1; Historische achtergrond, exc. 2 Omringende volkeren exc. 3; Uitleg profetieën, exc. 4. Messias in de Psalmen, exc. 5; Heils- en Onheilsprofetie; exc. 6: De Knecht des Heren Paul, M.J.; De lijdende Knecht, Verkenningen in Jesaja, Kampen, Kok Poot, H: De Knecht des Heren, Christenen voor Israël, Maarn 2008 Preuss, M.J.; Theologie des AltesTestamentes, Israëls Weg mit Israël, Kolhammer, Stuutgart, 1992 Rendtorff Rolf : Das Alte Testament, eine Einfürung, Neukirchen Verlag, Neukirchen, 4e auflage 1998 Schippers, J; Over Negen Gaven Van De Geest, De Goede Herder, Den Haag, 1990 Selms J.A. van ; Jeremia I, 2, 2I; Callenbach, Nijkerk, 1989 Simpson, A.B.; The Fourfold Gospel, New York, 1897 Stander, H.F. A Critical Study of the Patristic Sources of the Supernatural Charisms in the Wordship of the Early Christian Church, Pretoria 1985 Suurman, J-J.; Het spel van Woord en Geest, aanzet tot een charismatische theologie, Ten Have, Baarn 1995 Stronstad, R; The Charismatic Theology of St. Luke; Hendrickson Publishers, Massechusetts, 1984 Stringer, J; ‘Pinkstervraagstukken’, niet uitgegeven werk, Oss, 1996 Streefland J.; Profetie in Israël Deel 1 en 2, Callenbach Nijkerk, zonder jaartal Tugwell. S.; Heeft u de Heilige Geest ontvangen? Zijn gaven in deze tijd, Lanno, Tielt/Amsterdam 1979 Ten Have, P; Van Profeten en Apostelen, Deel 1+2 OT, Wolters Groningen, 1940 Wagner,P; De geestelijk gaven voor de opbouw van de gemeente, Gideon, 1990 ibid, ; Your Spiritual Gifst Can Help Your Church Grow; MARC Regel Books, London, 1987 Woude, . A.S. van der; Micha, Profeet en Establisment, Kok Kampen, 1985 Zimmerli, W.; Theologie des Altes Testaments, Neukirchen Verlag, Neukirchen, 1957 Zuiddam , B.; in ND, ‘Kijk uit met hedendaagse profetieën’, 15-02-2014,ND B.V., Barneveld 97
