E.J.H.M. LOUSBERG
Bescherming van de arbeid in het licht van nieuwe technologieen Een vergelijkend onderzoek naar de juridische bescherming van de arbeid in Nederland, Belgie en Duitsland bij invoering van nieuwe technologieen
koninklijke vermande 1997
Inhoudsopgave Voorwoord Lijst van gebruikte afkortingen Hoofdstuk 1 Inleiding /./ Inleiding en probleemstelling 1.2 Verhouding tot ander onderzoek 1.3 Methode van onderzoek 1.4 Nadere uitwerking van de probleemsituaties 1.5 Opbouw van het boek 1.6 Afbakening van het onderzoek
V XVII
1 1 4 5 6 7 7
Deel I Nieuwe technologie nader beschouwd Hoofdstuk 2 Nieuwe technologie, arbeidsorganisatie en individuele arbeidsplaatsen 2.1 Inleiding 2.2 Het begrip 'nieuwe technologie' 2.3 Doelen van de ondememingsleiding 2.4 Kenmerken van het invoeringsproces 2.5 Sociale gevolgen in algemene zin voor arbeidsorganisaties 2.6 Kwantitatieve gevolgen nader beschouwd 2.7 Kwalitatieve gevolgen nader beschouwd 2.8 Uitgangspunten voor het juridische onderzoek
9 9 9 11 13 15 19 21 24
Deel II Nieuwe technologie in relatie tot ontslag
27
Hoofdstuk 3 Nieuwe technologie in relatie tot ontslag, onderdeel Nederland 3.1 Inleiding 3.2 De preventieve ontslagtoets door de Regionaal Directeur voor de Arbeidsvoorziening 3.2.1 Algemeen 3.2.2 Het Delegatiebesluit binnen de verhouding RDA - RBA - Minister SZW 3.2.3 Procedurele regeis uit Delegatiebesluit en Algemene Wet Bestuursrecht 3.2.4 Inhoudelijke normen voor toetsing van ontslagaanvragen
29 29 29 29 31 33 36
vni
3.2.5 3.2.6 3.2.7 3.2.7.1 3.2.7.2 3.2.7.3 3.2.7.4 3.2.7.5 3.3 3.3.1 3.3.2 3.3.3 3.4 3.4.1 3.4.2 3.4.3 3.4.4 3.4.5 3.4.6 3.4.6.1 3.4.6.2 3.4.6.3 3.4.6.4 3.4.6.5 3.4.6.6 5.5 3.6 3.6.1 3.6.2 3.6.2.1 3.6.2.2 3.6.2.3 3.6.3 3.6.3.1 3.6.3.2 3.6.3.3
Inhoudsopgave
De 'bewijslastverdeling' in de ontslagprocedure Toetsing van ontslagaanvragen gebaseerd op een bedrijfseconomische reden in de praktijk Toetsing van ontslagaanvragen gebaseerd op een technologische reden in de praktijk Mate waarin ontslagaanvragen gebaseerd op een technologische reden voorkomen Rol van de RDA in de ontslagprocedure Ontslag als 'ultimum remedium' Eigen aanvullend beleid van RDA Evaluatie van onderzoek en toetsing RDA De juridische mogelijkheden van de werknemer Onrechtmatige daadsactie Klachtprocedure bij de nationale ombudsman Juridische mogelijkheden van de werknemer op grond van artikel 7A: 1639s BW Ontbinding van de arbeidsovereenkomst door de rechter Algemeen Inhoudelijke normen voor toetsing van ontbindingsverzoeken Rol van ontslag als 'ultimum remedium' in de ontbindingsprocedure De bewijslastverdeling in de ontbindingsprocedure Toetsing van bedrijfseconomische ontbindingsverzoeken in de praktijk Aanvullend onderzoek naar de rechterlijke toetsing in de ontbindingsprocedure Ontbindingsverzoeken gebaseerd op een bedrijfseconomische reden, waaronder een technologische De rol van de rechter in de ontbindingsprocedure Criteria voor toetsing van bedrijfseconomisch ontslag Ontslag als 'ultimum remedium' De vergoeding Evaluatie De juridische mogelijkheden van de werknemer De juridische mogelijkheden van vakbonden en ondernemingsraden Inleiding Juridische mogelijkheden bij collectief ontslag Wettelijke mogelijkheden Sociaal plan Evaluatie Juridische mogelijkheden van de vakbond bij individueel ontslag Algemeen Technologie-bepalingen in cao's Scholing en arbeidstijdverkorting als preventieve vakbondsstrategie
39 40 41 43 47 49 52 53 54 54 61 62 66 66 68 70 72 72 73 75 76 77 78 79 79 80 81 81 82 82 83 85 85 85 86 88
Inhoudsopgave
3.6.4
Juridische mogelijkheden van de ondememingsraad bij individueel ontslag
IX
90
Hoofdstuk 4 Nieuwe technologie in relatie tot ontslag, onderdeel Duitsland 4.1 Inleiding
93 93
4.2 4.2.1 4.2.2 4.2.3
94 94 95
De preventieve ontslagtoetsing door de Betriebsrat Medezeggenschap - algemeen De hoorplicht van de werkgever ex artikel 102 BetrVG Juridische mogelijkheden van de Betriebsrat op grond van artikel 102 BetrVG 4.2.4 De tewerkstellingsplicht ex artikel 102 lid 5 BetrVG 4.2.5 Preventieve ontslagtoetsing door de Betriebsrat in de praktijk 4.2.6 Oorzaken van de "zögernde Widerspruchspraxis" 4.3 De repressieve rechterlijke ontslagtoetsing bij toepasselijkheid van het Kündigungsschutzgesetz 4.3.1 Inleiding 4.3.2 Toetsing van de bedrijfseconomische ontslagreden 4.3.3 Rol van ontslag als 'ultimum remedium' in de rechterlijke toetsing 4.3.4 Overplaatsing nader beschouwd 4.3.5 Selectiecriteria 4.3.6 Stelplicht en bewijslastverdeling 4.3.7 Verhouding tussen artikel 1 KschG en Widerspruch van de Betriebsrat ex artikel 102 BetrVG 4.3.8 Rechterlijke ontbinding van de arbeidsovereenkomst 4.3.9 Repressieve rechterlijke ontslagtoetsing in de praktijk 4.3.10 De repressieve ontslagtoetsing door de rechter indien het Kündigungsschutzgesetz niet van toepassing is 4.4 De juridische mogelijkheden van de individuele werknemer 4.4.1 De Kündigungseinspruch ex artikel 3 KschG 4.4.2 De Feststellungsklage van de werknemer 4.4.3 De tewerkstellingsvordering 4.5 De juridische mogelijkheden van de vakbond op grond van het Tarifvertragsgesetz 4.5.1 Algemeen 4.5.2 Rechtsnormen omtrent het beeindigen van arbeidsovereenkomsten 4.5.3 Rechtsnormen ter ordening van 'betriebliche Fragen' 4.5.4 Rechtsnormen ter ordening van 'betriebsverfassungsrechtliche Fragen' 4.6 De juridische mogelijkheden van de Betriebsrat 4.6.1 Juridische mogelijkheden bij 'Betriebsänderungen' 4.6.2 Interessenausgleich 4.6.3 Sociaal plan
96 98 99 100 101 101 102 105 105 107 111 112 114 116 118 120 120 122 124 126 126 127 130 135 136 136 137 138
Inhoudsopgave
4.6.4 4.6.5 4.6.6
Compensatie van nadeel voor de werknemer als sanctie voor de werkgever in artikel 113 BetrVG Conclusie Juridische mogelijkheden bij collectief ontslag
Hoofdstuk 5 Nieuwe technologie in relatie tot ontslag, onderdeel Belgie 5.7 Inleiding 5.2 Het wettelijk ontslagstelsel 5.2.1 Onderscheid werklieden - bedienden 5.2.2 Ontslagmacht en ontslagrecht 5.2.3 Ontslag en opzegging 5.2.4 Wettelijke ontslagbeperkingen 5.3 De repressieve rechterlijke ontslagtoetsing 5.3.1 Ontslagtoetsing bij bedienden 5.3.1.1 Wettelijke grondslag van rechtsmisbruik 5.3.1.2 Criteria voor rechtsmisbruik 5.3.1.3 Bewijslastverdeling en vergoeding 5.3.1.4 Evaluatie 5.3.2 Ontslagtoetsing bij werklieden 5.3.2.1 Wettelijke grondslag van willekeurig ontslag 5.3.2.2 Criteria voor bedrijfseconomisch ontslag 5.3.2.3 Bewijslastverdeling en vergoeding 5.3.2.4 Evaluatie 5.4 Het buitenwettelijk ontslagstelsel, zoals dat neergelegd is in collectieve arbeidsovereenkomsten 5.4.1 Cao-recht - Algemeen 5.4.2.1 Cao nr. 39 5.4.2.2 Kritiek op cao nr. 39 5.4.2.3 De ontslagbescherming van cao nr. 39 5.4.3.1 Ontslagbeperkingen in cao's 5.4.3.2 Geldigheid van de ontslagbeperkingen 5.4.3.3 Handhaving van de ontslagbeperkende cao-bepalingen 5.4.3.4 Evaluatie 5.5 De juridische mogelijkheden van de individuele werknemer 5.6 De juridische mogelijkheden van de ondernemingsraad en de vakbondsafvaardiging 5.6.1 Algemeen 5.6.2 De juridische mogelijkheden van de ondernemingsraad 5.6.3 De juridische mogelijkheden van de vakbondsafvaardiging
140 142 143
145 145 146 146 147 147 150 152 152 153 154 158 159 160 160 162 164 165 166 166 169 170 171 172 175 177 181 182 185 185 186 188
Inhoudsopgave
Deel III Nieuwe technologie in relatie tot functie-inhoud Hoofdstuk 6 Nieuwe technologie in relatie tot functie-inhoud, onderdeel Nederland Probleemsituatie B.l: Ongewenste wijziging van de functie-inhoud 6.1 Inleiding 6.2 Het directierecht van de werkgever 6.3 Wijziging van de arbeidsovereenkomst 6.4 Juridische mogelijkheden van de werknemer bij ongewenste wijziging van de functie-inhoud 6.5 Ontslag wegens werkweigering 6.5.1 Ontslag op staande voet wegens werkweigering 6.5.2 Ontslagaanvraag wegens werkweigering bij de RDA 6.5.3 Ontbindingsverzoek wegens werkweigering 6.5.4 Juridische mogelijkheden van de werknemer na ontslag op staande voet wegens werkweigering Probleemsituatie B.2: Niet voldoen aan gewijzigde functie-eisen 6.6 Inleiding 6.7 Ontslagaanvraag wegens ongeschiktheid bij de RDA 6.8 Ontbindingsverzoek wegens ongeschiktheid 6.9 Juridische mogelijkheden van vakbonden en ondernemingsraden met betrekking tot probleemsituaties B.l en B.2 Hoofdstuk 7 Nieuwe technologie in relatie tot functie-inhoud, onderdeel Duitsland Probleemsituatie B.l: Ongewenste wijziging van de functie-inhoud 7.1 Inleiding 7.2 Het Direktionsrecht van de werkgever 7.2.1 Beperking door arbeidsovereenkomst 7.2.2 Beperking door cao en wet 7.2.3 Beperking door de billijkheid 7.3 Wijziging van de arbeidsovereenkomst 7.3.1 De Änderungskündigung ex artikel 2 KschG - Algemeen 7.3.2 Toetsing van de Änderungskündigung door de Betriebsrat 7.3.3 Reactiemogelijkheden van de werknemer 7.3.4 Rechterlijke toetsing van de Änderungskündigung 7.3.5 De Änderungskündigung in de praktijk 7.3.6 Teilkündigung (partiele opzegging) 7.4 De juridische mogelijkheden van de Betriebsrat bij wijziging van de functie-inhoud 7.4.1 Algemeen 7.4.2 Het individuele versus het collectieve overplaatsingsbegrip
XI
191
193 193 193 193 198 200 202 203 207 207 209 211 211 212 214 217
221 221 221 221 222 224 225 226 226 227 228 228 230 231 232 232 232
XII
7.4.3 7.4.4 7.4.5 7.4.6 7.5 7.6
Inhoudsopgave
Het collectieve overplaatsingsbegrip nader beschouwd De juridische mogelijkheden op grond van artikel 99 BetrVG Artikel 99 BetrVG in de praktijk Relatie tussen artikel 99 BetrVG en andere medezeggenschapsrechten De juridische mogelijkheden van de werknemer bij wijziging van de functie-inhoud Ontslag wegens werkweigering
Probleemsituatie B.2: Niet voldoen aan gewijzigde functie-eisen 7.7 Inleiding De preventieve ontslagtoetsing door de Betriebsrat 7.8 De repressieve rechterlijke ontslagtoetsing bij toepasselijkheid 7.9 van het Kündigungsschutzgesetz 7.9.1 De toetsingsgronden 7.9.2 De rol van artikel 81 lid 3 BetrVG in het Kündigungsschutzproces 7.9.3 Stelplicht en bewijslastverdeling in het Kündigungsschutzproces De juridische mogelijkheden van de werknemer 7.10 7.10.1 Kündigungseinspruch ex artikel 3 KschG 7.10.2 Feststellungsklage ex artikel 4 KschG en/of artikel 256 ZPO 7.10.3 Loonvordering ex artikel 615 BGB 7.10.4 Tewerkstellingsvordering 7.11 De juridische mogelijkheden van de vakbond 7.11.1 Uitsluiting of beperking van ontslag van oudere werknemers 7.11.2 Handhaving van het kwalificatieniveau 7.11.3 Verbreding van het kwalificatieniveau door opleiding 7.11.4 Humane inrichting van de arbeid Hoofdstuk 8 Nieuwe technologie in relatie tot functie-inhoud, onderdeel Belgie Probleemsituatie B.l: Ongewenste wijziging van de functie-inhoud 8.1 Inleiding 8.2 Het directierecht en het ius variandi van de werkgever 8.2.1 Beperking door arbeidsovereenkomst 8.2.2 Beperking door wet 8.2.3 Beperking door de goede trouw 8.2.4 Conclusie 8.3 De juridische mogelijkheden van de werknemer bij wijziging van de functie-inhoud 8.4 Ontslag wegens werkweigering 8.4.1 Beeindiging zonder opzegtermijn 8.4.2 Beöindiging met opzegtermijn
234 235 238 239 240 242 .245 245 246 248 248 250 251 252 252 253 253 253 254 254 255 255 257
259 259 259 259 260 264 264 266 266 272 272 273
Inhoudsopgave
XIII
Probleemsituatie B.2: Niet voldoen aan gewijzigde functie-eisen 8.5 Inleiding 8.6 De repressieve rechterlijke toetsing van ontslag wegens ongeschiktheid 8.6.1 Ongeschiktheidsontslag bij werklieden 8.6.2 Ongeschiktheidsontslag bij bedienden 8.7 De juridische mogelijkheden van de werknemer 8.8 De juridische mogelijkheden van vakbond, vakbondsafvaardiging en ondernemingsraad
275 275 275 275 278 278 278
Deel IV Nieuwe technologie in relatie tot arbeidsomstandigheden
281
Hoofdstuk 9 Nieuwe technologie in relatie tot arbeidsomstandigheden, onderdeel Nederland Probleemsituatie C.l: Verslechtering van de arbeidsomstandigheden 9.1 Inleiding 9.2 De uitgangspunten van de arbeidsomstandighedenwet 9.3 De zorgverplichting van de werkgever ex artikel 3 Arbowet 9.4 Juridische mogelijkheden van de werknemer bij verslechtering van de arbeidsomstandigheden 9.4.1 Juridische mogelijkheden op grond van de arbeidsomstandighedenwet 9.4.1.1 Het recht op informatie 9.4.1.2 Het recht op werkonderbreking 9.4.1.3 Klachtrecht bij de Arbeidsinspectie 9.4.1.4 Het recht op welzijn bij de arbeid 9.4.1.5 Evaluatie 9.4.2 Juridische mogelijkheden op grond van het Burgerlijk Wetboek 9.4.2.1 Vordering gebaseerd op artikel 7A:1638x BW 9.4.2.2 Vordering gebaseerd op artikel 7A:1638z BW 9.4.2.3 Opschorting van de arbeidsverplichting 9.4.2.4 Evaluatie 9.5 Juridische mogelijkheden van vakbonden en ondernemingsraden bij verslechtering van de arbeidsomstandigheden 9.5.1 Juridische mogelijkheden van de vakbonden 9.5.2 Juridische mogelijkheden van de ondernemingsraad
305 305 307
Probleemsituatie C.2: Ziekte en (gedeeltelijke) arbeidsongeschiktheid 9.6 Inleiding 9.7 Ontslagaanvraag wegens ziekte bij de RDA 9.8 Ontbindingsverzoek wegens ziekte bij de rechter 9.9 Juridische mogelijkheden van de werknemer 9.9.1 De loonvordering 9.9.2 De vordering tot tewerkstelling
310 310 311 315 317 318 320
283 283 283 283 284 290 290 290 292 293 294 295 295 296 300 302 304
Inhoudsopgave
Hoofdstuk 10 Nieuwe technologie in relatie tot arbeidsomstandigheden, onderdeel Duitsland Probleemsituatie C.l: Verslechtering van de arbeidsomstandigheden 10.1 Inleiding 70.2 Het huidige arbeidsomstandighedenrecht 10.3 Het toekomstige arbeidsomstandighedenrecht 10.4 Juridische mogelijkheden van de werknemer bij verslechtering van de arbeidsomstandigheden 10.4.1 Juridische mogelijkheden op grond van het toekomstige arbeidsomstandighedenrecht 10.4.2 Juridische mogelijkheden van de individuele werknemer op grond van het Betriebsverfassungsgesetz 10.4.3 Juridische mogelijkheden van de individuele werknemer op grond van het Bürgerliches Gesetzbuch 70.5 Juridische mogelijkheden van vakbonden en ondernemingsraden bij verslechtering van de arbeidsomstandigheden 10.5.1 Juridische mogelijkheden van de vakbonden 10.5.2 Juridische mogelijkheden van de Betriebsrat Probleemsituatie C.2: Ziekte en (gedeeltelijke) arbeidsongeschiktheid 70.6 Inleiding 70.7 De preventieve ontslagtoetsing door de Betriebsrat 10.7.1 Hoorplicht van de werkgever 10.7.2 Juridische mogelijkheden van de Betriebsrat 10.8 De repressieve rechterlijke ontslagtoetsing bij toepasselijkheid van het Kündigungsschutzgesetz 10.8.1 De toetsingsgronden 10.8.2 Stelplicht en bewijslastverdeling in het Kündigungsschutzproces 10.8.3 Krankheitsbedingte Kündigung in de praktijk 70.9 De juridische mogelijkheden van de individuele werknemer
321 321 321 322 325 329 330 333 334 337 337 339 341 341 341 341 343 344 344 348 350 351
Deel V Het internationale recht Hoofdstuk 11 Het internationale recht 77.7 Inleiding 77.2 Nieuwe technologieen in het internationale recht 11.2.1 Inleiding 11.2.2 Nieuwe technologieen in het EG-recht 11.2.3 Nieuwe technologieen in het IAO-recht 11.2.4 Evaluatie 77.5 Internationaalrechtelijke normen met betrekking tot ontslag
355 355 359 359 359 362 363 363
Inhoudsopgave
11.3.1 11.3.2 11.3.3 11.4 11.4.1 11.4.2 11.4.3 77.5 11.5.1 11.6
De ontslagnormen van de EG De ontslagnormen van de Raad van Europa De ontslagnormen van de Internationele Arbeidsorganisatie Internationaalrechtelijke normen met betrekking tot de arbeidsomstandigheden EG-normen op het gebied van de arbeidsomstandigheden Artikel 3 van het Europees Sociaal Handvest IAO-normen op het gebied van de arbeidsomstandigheden Internationaalrechtelijke normen met betrekking tot functie-inhoud EG-normen op het gebied van functie-inhoud Evaluatie
XV
363 366 370 375 375 379 381 383 384 386
Deel VI Rechtsvergelijking en conclusie Hoofdstuk 12 Rechtsvergelijking en conclusie 727 Inleiding Rechtsvergelijking nieuwe technologie in relatie tot ontslag, probleemsituatie A 722 Typologie ontslagrecht 72.3 Vergelijking aan de hand van ijkpunten 12.3.1 Algemeen 12.3.2 Bescherming door specifieke rechtsregels 12.3.3 Bescherming door rechtsregels voor bedrijfseconomisch ontslag 12.3.4 Bescherming door actie-mogelijkheden van werknemer, ondernemingsraad en vakbond 724 Conclusies en aanbevelingen 12.4.1 Bescherming door specifieke rechtsregels 12.4.2 Bescherming door het 'gemene' ontslagrecht 12.4.3 Bescherming door actie-mogelijkheden van werknemer, ondernemingsraad en vakbond Rechtsvergelijking nieuwe technologie in relatie tot functie-inhoud, probleemsituatie B.l 725 Typologie arbeidsovereenkomstenrecht - tijdens de loop van de arbeidsovereenkomst 12.6 Bescherming functie-inhoud door actie-mogelijkheden van werknemer en ondernemingsraad probleemsituatie B.2 727 Ongeschiktheidsontslag na wijziging functie-eisen 72* Bescherming door actie-mogelijkheden van de vakbonden 12.9 Conclusies en aanbevelingen
389 389
391 391 394 394 395 397 401 404 404 404 409
410 410 413 415 415 418 418
XVI
12.9.1 12.9.2 12.9.3
Inhoudsopgave
Wijziging van de inhoud van de arbeidsovereenkomst Bescherming inhoud arbeidsovereenkomst door actiemogelijkheden van werknemer en ondernemingsraad Bescherming tegen ongeschiktheidsontslag na wijziging functie-eisen
418 422 424
Rechtvergelijking nieuwe technologie in relatie tot arbeidsomstandigheden, probleemsituatie C.l 7 2 7 0 Ontwikkeling van het arbeidsomstandighedenrecht 7277 Verplichtingen van de werkgever 7212 Actie-mogelijkheden van de werknemer 72.75 Actie-mogelijkheden van de ondernemingsraad probleemsituatie C.2 12.14 Ontslag wegens ziekte na wijziging arbeidsomstandigheden 7 2 7 5 Juridische mogelijkheden van de vakbonden 7 2 7 6 Conclusies en aanbevelingen 12.16.1 Verplichtingen van de werkgever 12.16.2 Bescherming door eigen actie-mogelijkheden van de werknemer 12.16.3 Ontslag wegens ziekte na wijziging arbeidsomstandigheden
425 425 428 430 433 434 434 436 437 437 438 442
Bijlage 1
443
Bijlage 2
451
Zusammenfassung
455
Literatuurlijst
465
Trefwoordenregister
477
