Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar 2014-2015
UITDOVING VAN ERFDIENSTBAARHEDEN IN HET ALGEMEEN
Masterproef van de opleiding ‘Master in de rechten’ Ingediend door
Christian Buysse (studentennr. 00804956)
Promotor: Professor dr. Annelies Wylleman Commissaris: Maja Reynebeau
I
WOORD VOORAF Beste lezer. Deze masterproef heb ik geschreven aan het einde van de Master die ik volgde als rechtenstudent aan de Universiteit Gent. Het is het sluitstuk van mijn opleiding. Ik heb bij het opstellen ervan steun gekregen van verschillende mensen. Allereerst wil ik Professor A. WYLLEMAN bedanken voor het aanreiken van het onderwerp van mijn masterproef en voor de nuttige tips en richtlijnen die ik van haar kreeg. Evenzeer wil ik mevrouw M. REYNEBEAU bedanken die mij als commissaris bijgestaan heeft voor het opstellen en het verwerken van de masterproef. Ik kon bij haar terecht voor allerlei vragen, voor bevestiging bij twijfel en voor geruststellende woorden. Ik dank hen beide voor al hetgeen ik heb mogen bijleren en voor de kans die ik kreeg om bij hen mijn Masterproef te mogen schrijven. Vervolgens wens ik ook mijn ouders te bedanken voor de steun die ik van hen kreeg en voor de mogelijkheid die ze mij hebben gegeven om deze studie te kunnen doen. Hiernaast zou ik ook graag mijn broer bedanken om mij steeds te helpen bij het krijgen van andere inzichten. Ten slotte wil ik mijn vriendin bedanken die de bron is van al mijn doorzettingsvermogen en mij heeft bijgestaan gedurende mijn studieperiode. Hierbij dank ik ook haar vader en broer die mij hielpen relativeren en voorzagen in ontspannende momenten.
Gent, 10 mei ’15
II
INHOUDSTAFEL
WOORD VOORAF ........................................................................................................................................ II INHOUDSTAFEL ......................................................................................................................................... III INLEIDING ................................................................................................................................................... VII DEEL I. ALGEMEEN ............................................................................................................................................... 1 Hoofdstuk 1 Situering .......................................................................................................................................... 1 Hoofdstuk 2 Erfdienstbaarheden: voorwaarden, kenmerken, bronnen ........................................ 5 1
2
3
Voorwaarden ................................................................................................................................................................................... 5 1.1
Twee erven van twee verschillende eigenaars ....................................................................................................... 5
1.2
Ten laste van het lijdend erf ............................................................................................................................................ 6
1.3
Ten behoeve van het heersend erf ............................................................................................................................... 6
1.3.1
Voor en tot nut van het heersend erf ................................................................................................................ 6
1.3.2
Accessoir aan het heersend erf ............................................................................................................................ 7
1.3.3
Quid met de bewoording in de titel? ................................................................................................................. 8
Kenmerken van erfdienstbaarheden ................................................................................................................................... 10 2.1
Specifiek gebruiksrecht ................................................................................................................................................... 10
2.2
Onroerend zakelijk recht ................................................................................................................................................ 10
2.3
Bijkomend recht ................................................................................................................................................................. 10
2.4
Bestendig ............................................................................................................................................................................... 10
2.5
Geen exclusief gebruiksrecht ........................................................................................................................................ 11
2.6
Ondeelbaar ........................................................................................................................................................................... 11
Bronnen van erfdienstbaarheden ......................................................................................................................................... 12 3.1
Erfdienstbaarheden die ontstaan uit natuurlijke ligging van de plaatsen ................................................ 12
3.2
Erfdienstbaarheden die door de wet gevestigd zijn ........................................................................................... 13
3.3
Erfdienstbaarheden die door ’s mensen toedoen gevestigd worden .......................................................... 14
Hoofdstuk 3 De duur van erfdienstbaarheden ....................................................................................... 16 1
Principe ............................................................................................................................................................................................ 16
2
Erfdienstbaarheid met conventionele duurbeperking ................................................................................................ 17
3
Erfdienstbaarheden toegestaan door een beperkt zakelijk gerechtigde ............................................................. 17 3.1
De erfpachter en de opstalhouder .............................................................................................................................. 17
3.1.1 3.2
Quid met de duur van het accessoir opstalrecht? ...................................................................................... 19
De vruchtgebruiker ........................................................................................................................................................... 21
DEEL II. BIJZONDERE GRONDEN VAN TENIETGAAN VAN ERFDIENSTBAARHEDEN ..................................... 22 Hoofdstuk 1 Algemeen ...................................................................................................................................... 22 Hoofdstuk 2 Overzicht bijzondere gronden van uitdoving ............................................................... 24 Hoofdstuk 3 Tenietgaan wegens onmogelijkheid tot gebruik ........................................................ 25 1
Toepassingsgebied ...................................................................................................................................................................... 25
III
2
Artikel 703 en 704 BW .............................................................................................................................................................. 25
3
Betekenis ......................................................................................................................................................................................... 25
4
Oorzaak van de onmogelijkheid ............................................................................................................................................ 26
5
Herleven van de erfdienstbaarheid ...................................................................................................................................... 27 5.1
Verjaring ................................................................................................................................................................................ 28
5.1.1
Algemeen ..................................................................................................................................................................... 28
5.1.2
Kritiek ........................................................................................................................................................................... 29
5.1.3
Vergelijking onmogelijkheid van gebruik van de erfdienstbaarheid (703-‐704 BW) en niet-‐
gebruik gedurende dertig jaar (707 BW) ...................................................................................................................... 30 5.2 6
De zaken worden in zodanige staat hersteld ......................................................................................................... 30
Uitoefening op een andere wijze dan voorzien ............................................................................................................... 31
Hoofdstuk 4 Tenietgaan door vereniging in één hand ....................................................................... 32 1
Toepassingsgebied ...................................................................................................................................................................... 32
2
Artikel en voorwaarden ............................................................................................................................................................ 32
3
Oorzaak ............................................................................................................................................................................................ 33
4
Beperkte vermenging in uitgestrektheid ........................................................................................................................... 33 4.1
Beperkte materiële vermenging .................................................................................................................................. 33
4.1.1
Gelokaliseerd ............................................................................................................................................................. 33
4.1.2
Niet gelokaliseerd .................................................................................................................................................... 34
4.2
Beperkte juridische vermenging ................................................................................................................................. 34
4.2.1
Beperkte juridische vermenging door mede-‐eigendom ......................................................................... 35
4.2.2
Beperkte juridische vermenging door aanvaarding onder voorrecht van boedelbeschrijving ......................................................................................................................................................................................... 35
5
Beperkte vermenging in tijd .................................................................................................................................................... 36 5.1
Splitsing met terugwerkende kracht: ex causa antiqua .................................................................................... 36
5.2
Splitsing door latere vervreemding: ex causa nova ............................................................................................ 37
Hoofdstuk 5 Tenietgaan wegens niet uitoefening gedurende dertig jaar ................................. 40 1
Toepassingsgebied ...................................................................................................................................................................... 40
2
Artikel 706 BW .............................................................................................................................................................................. 41
3
Accessoire erfdienstbaarheden ............................................................................................................................................. 41
4
Uitdovende verjaring, de juridische grondslag en de aanvang ................................................................................ 42
5
Niet-‐voortdurende erfdienstbaarheden ............................................................................................................................ 44 5.1
Uitoefening door andere personen dan de eigenaar .......................................................................................... 46
5.2
Reden van de niet-‐uitoefening ..................................................................................................................................... 46
5.3
Onbruik van buurtwegen ............................................................................................................................................... 47
5.4
Gedeeltelijk onbruik van niet-‐voortdurende erfdienstbaarheden ............................................................... 47
5.4.1
Materiële hindernis, daad van een derde, overmacht ............................................................................. 48
5.4.2
Vrijwillig ...................................................................................................................................................................... 49
5.5
6
Bewijslast .............................................................................................................................................................................. 50
5.5.1
Bewijslast bij eigenaar heersend erf ............................................................................................................... 50
5.5.2
Bewijslast bij eigenaar lijdend erf .................................................................................................................... 52
Voortdurende erfdienstbaarheden ...................................................................................................................................... 53 6.1
Reden van het onbruik .................................................................................................................................................... 54
6.2
Gedeeltelijk onbruik van voortdurende erfdienstbaarheden ........................................................................ 54
6.3
Bewijslast .............................................................................................................................................................................. 56
IV
7
De erfdienstbaarheid werd nooit uitgeoefend ................................................................................................................ 56 7.1
Eerste strekking: Uitdoving indien na 30 jaar geen bouwwerken gestart zijn ....................................... 57
7.2
Tweede strekking: Geen uitdoving indien na 30 jaar geen bouwwerken zijn gestart ........................ 59
8
Termijn ............................................................................................................................................................................................. 60
9
Gevolg van het dertig jarig onbruik ..................................................................................................................................... 62
10
Schorsing en stuiting van de verjaring ............................................................................................................................. 63
10.1
Onverdeeldheid van het heersend erf .......................................................................................................... 63
10.1.2
Minderjarige mede-‐eigenaar ........................................................................................................................... 65
10.1.3
Heersend erf maakt deel uit van een nalatenschap ............................................................................... 65
10.1.4
Na verdeling van het erf ..................................................................................................................................... 67
10.2
11
Schorsing ............................................................................................................................................................................ 63
10.1.1
Stuiting ................................................................................................................................................................................. 67
10.2.1
Voortdurende erfdienstbaarheden ............................................................................................................... 67
10.2.2
Niet-‐voortdurende erfdienstbaarheden ..................................................................................................... 68
10.2.3
Gedeelde aspecten ................................................................................................................................................ 69
Uitoefening op andere wijze dan voorzien ..................................................................................................................... 70
11.1
Voortdurende en zichtbare erfdienstbaarheden ............................................................................................... 70
11.2
Niet-‐voortdurende of niet zichtbare erfdienstbaarheden ............................................................................. 71
12
Onbruik van een soortgelijke erfdienstbaarheid op andere erven in de omgeving ..................................... 72
Hoofdstuk 6 Afschaffing door de rechter bij verlies van ieder nut door artikel 710bis ....... 74 1
Toepassingsgebied ...................................................................................................................................................................... 74
2
Artikel 710bis BW ........................................................................................................................................................................ 74 2.1
2.1.1
Wetsvoorstel LINDEMANS .................................................................................................................................. 75
2.1.2
Soepelheid versus rechtszekerheid ................................................................................................................. 76
2.2 3
Historische achtergrond en totstandkoming in Parlement ............................................................................. 75
Doel .......................................................................................................................................................................................... 79
Restrictieve interpretatie ......................................................................................................................................................... 80 3.1
Ieder nut ................................................................................................................................................................................ 81
3.2
Toekomstig of potentieel nut volstaat ...................................................................................................................... 82
3.2.1
Nuancering 1: verband met actuele bestemming ...................................................................................... 82
3.2.2
Nuancering 2: toekomstig nut moet redelijkerwijze te verwachten zijn ........................................ 83
3.3
Evolutie van de rechtspraak over artikel 710bis BW ........................................................................................ 83
3.4
Recht van uitweg versus recht van overgang ........................................................................................................ 86
3.4.1
Doel ................................................................................................................................................................................ 87
3.4.2
Bestaansvoorwaarde ............................................................................................................................................. 87
3.4.3
Gevolg ........................................................................................................................................................................... 88
4
Procedurele aspecten van de vordering ............................................................................................................................ 89
5
Wie kan de vordering van artikel 710bis BW instellen? ............................................................................................. 90
6
Besluit van artikel 710bis ......................................................................................................................................................... 91
Hoofdstuk 7 Zijn de beëindigingswijzen van artikel 703-‐710bis BW limitatief? .................... 93 DEEL III. UITDOVING VAN DE ERFDIENSTBAARHEDEN OP GEMEENRECHTELIJKE WIJZE .......................... 94 Hoofdstuk 1 Minnelijke beëindiging ........................................................................................................... 95 1
De rechtsafstand of verzaking ................................................................................................................................................ 95 1.1
Stilzwijgende afstand ....................................................................................................................................................... 96
V
1.2 2
Uitdrukkelijke afstand ..................................................................................................................................................... 98
De minnelijke afkoop .................................................................................................................................................................. 99
Hoofdstuk 2 Het ontbindend beding ......................................................................................................... 101 1
Het uitdrukkelijk ontbindend beding ............................................................................................................................... 101
2
Het stilzwijgend ontbindend beding ................................................................................................................................ 105
Hoofdstuk 3 Het opzegbeding ..................................................................................................................... 106 Hoofdstuk 4 Ontbindende voorwaarde of vervallen van een termijn ........................................ 110 1
Het verstrijken van de bedongen termijn ...................................................................................................................... 110
2
De gewone ontbindende voorwaarde .............................................................................................................................. 110
3
De louter potestatieve ontbindende voorwaarde ....................................................................................................... 112
Hoofdstuk 5 De onteigening ......................................................................................................................... 115 DEEL IV. NOTARIËLE PRAKTIJK EN PROCEDURELE ASPECTEN .................................................................... 119 Hoofdstuk 1 Notariële verplichting om de actualiteit van de erfdienstbaarheden te onderzoeken? ........................................................................................................................................................ 119 Hoofdstuk 2 Procedurele aspecten ............................................................................................................ 121 1
Vorderingen ten gronde ......................................................................................................................................................... 121 1.1
Rechtsvorderingen van de titularis van het heersend erf ............................................................................. 121
1.1.1
Actio confessoria ................................................................................................................................................... 121
1.1.2
Bezitsvordering ..................................................................................................................................................... 122
1.2
Rechtsvorderingen van de titularis van het lijdend erf .................................................................................. 123
1.2.1
Actio negatoria ....................................................................................................................................................... 123
1.2.2
Bezitsvordering ..................................................................................................................................................... 124
2
Bijzondere rechtspleging voor het recht van uitweg ................................................................................................ 124
3
Bevoegdheid vrederechter .................................................................................................................................................... 125
CONCLUSIE ............................................................................................................................................... 127 BIBLIOGRAFIE ......................................................................................................................................... 130
VI
INLEIDING Erfdienstbaarheid is een zeer oud concept dat reeds bestond ten tijde van de Romeinen. Desondanks zijn ze uiterst hedendaags. Ze hebben een zeer belangrijke functie in de goede relatie van het nabuurschap en zorgen voor enige flexibiliteit bij het stugge eigendomsrecht. Ze zijn de deurwachter van het onroerend zakenrecht. Ze hebben tot doel de samenleefrelaties die voortvloeien uit de naburige ligging van erven te optimaliseren. Door de huidige bouwwedloop in de hoogte, diepte en breedte krijgen de erfdienstbaarheden de kans om hun belang te bewijzen. Dit wordt gecombineerd met hedendaagse schaarste van grond waardoor de erfdienstbaarheden getoetst worden door een zondvloed aan dagdagelijkse feiten.1 Dankzij erfdienstbaarheden krijgt men de mogelijkheid om zijn eigendom ten volle te benutten en zijn erf uit te baten.2 Ze hebben zowel belang in gebruik van private woningen als in de landbouw en industrie. Als enige beperking geldt de normale bestemming van de percelen. Doen erfdienstbaarheden hun job goed dan zijn ze verantwoordelijk voor de goede sfeer tussen naburen en kunnen ze potentiële conflicten vermijden. Doen ze hun job niet goed, dan moet men op zoek gaan naar een mogelijkheid van uitdoven ervan. Het antwoord in die zoektocht zal u vinden in deze masterproef. De bedoeling van deze masterproef bestaat erin een duidelijk overzicht te geven van de mogelijkheden tot uitdoving van zo’n erfdienstbaarheden. Er zal dieper ingegaan worden op zowel de wettelijk voorziene gronden van uitdoving als op de gemeenrechtelijke wijzen. Door de wetgever is er dus niet voorzien in een overkoepelende wijze van tenietgaan die van toepassing is op de drie soorten erfdienstbaarheden. Ik begin in Deel I met een algemene situering van het zakenrecht als privaat subjectief recht. De erfdienstbaarheden zullen binnen dit groter kader hun plaats krijgen en er wordt een overzicht gegeven van voorwaarden en soorten erfdienstbaarheden.
1
M. MUYLLE en K. SWINNEN, “De contouren van erfdienstbaarheden. Actuele vraagstukken rond hun bestaan, uitoefening en duur”, in V. SAGAERT en A.-L. VERBEKE (eds.), Themis Goederenrecht 2010-2011, Brugge, 2 F. BAUDONQ en K. VANHOVE, “Combinatie van beperkt zakelijke rechten over de interne grenzen van vruchtgebruik, erfpacht, opstal en erfdienstbaarheden”, Not. Fisc. M. 2004, afl. 6, 151.
VII
Daarna wordt in Deel II het grote luik van de bijzondere gronden van uitdoving van erfdienstbaarheden behandeld die de wet voorziet. Er zal op elk van de vier mogelijkheden ingegaan worden volgens de volgorde van de wetsartikelen. Vervolgens worden in Deel III de verschillende gemeenrechtelijke wijzen van uitdoving besproken. Nadien stel ik een vraag over de notariële verplichting tot onderzoek van de actualiteit van de erfdienstbaarheid. Ten slotte bespreek ik enkele procedurele aspecten met de nadruk op de verschillende soorten vorderingen. Het bevoegde college wordt aangeduid. Deze laatste aspecten vindt u in Deel IV. Ik besluit met de conclusie.
VIII
DEEL I.
ALGEMEEN
Hoofdstuk 1 1.
Situering
Opdat er een compleet beeld zou worden gegeven van de materie waarbinnen dit
onderwerp handelt wordt eerst aangewezen waar het zakenrecht zich bevindt en waar de plaats is van erfdienstbaarheden. Ik beëindig deze situering met een schematisch overzicht. 2.
Private subjectieve rechten stellen ons in staat om onze vooropgestelde doelen te
realiseren. Ze worden tot uiting gebracht via de patrimoniale en de extra-patrimoniale rechten. Het zakenrecht is een patrimoniaal subjectief recht. Zakenrecht omvat de studie eigendom en de zakelijke hoofdrechten. Het bestudeert ook de wijze waarop eigendom en zakelijke rechten verkregen worden. Er dient een onderscheid te worden gemaakt tussen patrimoniale subjectieve rechten en extra-patrimoniale rechten. Het BW weerspiegelt het onderscheid. Van het begin tot artikel 515 BW handelt dit wetboek over niet in geld waardeerbare rechten die verbonden zijn aan de persoon of aan de familie. Vanaf artikel 516 BW tot het einde handelt het over rechten met een economisch karakter, die als doel hebben aan de mensen het gebruik van goederen te verzekeren, meer bepaald de vermogensrechten. 3.
De extra-patrimoniale subjectieve rechten kleven als het ware aan de persoon zelf.
Deze zijn onafscheidbaar en kunnen niet ontvreemd worden. Het zijn rechten die men als mens bezit maar die toch geen deel uitmaken van zijn vermogen. Veel van deze rechten hebben enkel betekenis tijdens het leven van de persoon maar bestaan niet meer bij het overlijden van die persoon. Onder deze extra-patrimoniale subjectieve rechten vallen de familiale rechten en de persoonlijkheidsrechten. 4.
Patrimoniale subjectieve rechten zijn de in geld waardeerbare rechten. Het is het
actief en passief van een persoon. Ze kunnen het voorwerp uitmaken van een overeenkomst en zijn overdraagbaar. Na het overlijden van de persoon kunnen deze rechten nog steeds uitgeoefend worden door de erfgenamen. Zoals bijvoorbeeld het eigendomsrecht het volstrekte recht is om over iets te beschikken. 5.
We kunnen patrimoniale subjectieve rechten opdelen in drie takken. Ten eerste zijn
er de vorderingsrechten. Dit zijn de rechten die iemand heeft op een prestatie van een ander
1
zoals iets doen, iets niet doen of iets geven. Dit blijft evenwel beperkt tot die gedraging, er is geen sprake van enige heerschappij. 6.
Vervolgens zijn er de intellectuele rechten zoals het merkenrecht, het octrooirecht en
het auteursrecht. Deze houden in dat iemand een tijdelijk exclusief recht heeft op de exploitatie van een creatie van de menselijke geest. Vroeger werd er gezegd dat de intellectuele eigendomsrechten een deel uitmaakte van het zakenrecht. Op deze redenering is men teruggekomen omdat intellectuele rechten een aantal specifieke kenmerken hebben zoals het doel tot creëren van monopolierechten. Niettemin hebben deze intellectuele rechten een bijzonder groot belang omwille van hun economische – vaak aanzienlijke – waarde. 7.
Tot slot zijn er de zakelijke rechten. Deze geven een rechtstreeks zeggenschap op
een bepaalde zaak. De rechtsverhouding tussen beide wordt geregeld door het zakenrecht. Terwijl een vorderingsrecht een aanspraak is die men kan laten gelden ten opzichte van een bepaalde persoon houdt het zakelijk recht een bevoegdheid in die heerschappij verleent over een bepaalde zaak. Dit heet het interne aspect van zakelijke rechten. Het externe aspect is de tegenstelbaar van zakelijke rechten aan derden. Vorderingsrechten zijn ook tegenstelbaar aan derden. Alleen is deze tegenstelbaarheid bij zakelijke rechten veel sterker dan bij vorderingsrechten omdat zakelijke rechten gelijk worden geschakeld met het lichamelijk goed waarop ze betrekking hebben. LIMPENS merkt op dat er eigenlijk geen onderscheid is tussen interne en externe werking.3 8.
Bij zakelijke rechten zijn er strenge publicatievereisten in verband met
tegenstelbaarheid met betrekking tot overeenkomsten omtrent onroerende goederen. Deze publiciteit is strikt geregeld in de wet en gebeurt op het registratiekantoor en op het hypotheekkantoor. In de praktijk is de tegenstelbaarheid van zakelijke rechten groter omdat zij volgrecht en voorkeurrecht hebben terwijl dit niet zo is bij vorderingsrechten. Voor de tegenstelbaarheid tussen de partijen heeft publicatie geen belang. Zij kunnen zich steeds beroepen op hun overeenkomst of in voorkomend geval op een (bewezen) verkrijgende verjaring. Voor de tegenstelbaarheid ten aanzien van derden daarentegen is de
3
J. LIMPENS, “De l’opposabilité des contrats à l’égard des tiers”, in Mélanges en l’honneur de Paul Roubier, II, Parijs, Dalloz-Sirey, 1961, 89.
2
erfdienstbaarheid die bij overeenkomst gevestigd werd slechts tegenstelbaar door overschrijving van de authentieke vestigingsakte op het hypotheekkantoor.4 9.
Er zijn twee soorten zakelijke rechten. Per soort is er een andere vorm van
heerschappij over de zaak. Enerzijds zijn er de eigenlijke zakelijke rechten of de zakelijke hoofdrechten,
anderzijds
zijn
er
de
bijkomende zakelijke rechten of zakelijke
zekerheidsrechten. 10.
Zakelijke hoofdrechten zijn rechten die aan de titularis het recht van genot op een
zaak verlenen inclusief een recht op de vruchten en eventueel het recht om over de zaak te beschikken Ze hebben rechtstreeks betrekking op de zaak zelf.5 Zij hangen er aan vast ongeacht wat er met deze zaken gebeurt. Onder de zakelijke hoofdrechten vallen de categorie eigendomsrechten en zakelijke genotsrechten. Bij de eerste categorie zijn de kenmerken het sterkst aanwezig. Het eigendomsrecht is het meest belangrijke en volwaardige zakelijke hoofdrecht.6 Daarnaast behoren onder de zakelijke hoofdrechten ook de zakelijke genotsrechten zoals vruchtgebruik, erfpacht, opstal, gebruik en bewoning en erfdienstbaarheden. Deze hebben ook allen rechtstreeks betrekking op een zaak maar houden een minder omvangrijke zeggenschap in.7 11.
Ten slotte zijn er de bijkomende zakelijke rechten of de zakelijke zekerheidsrechten.
Dit zijn de hypotheken, het pand en het voorrecht. Deze hebben niet rechtstreeks betrekking op een zaak zelf maar wel op de geldwaarde van de zaak. Ze vormen een accessorium bij een schuldvordering. 12.
Al deze opgesomde zakelijke rechten worden overkoepeld door het numerus-
clausus-beginsel
waarbij
de
wetgever
zichzelf
het
creatierecht
voorbehoudt.
8
Rechtsonderhorigen hebben zelf niet het recht om nieuwe zakelijke rechten in het leven te roepen. Dit werd door het Hof van Cassatie op 16 september 1966 op een indirecte wijze bevestigd in zijn Blieck-arrest.9
4
Artikel 1 en 2 Hypotheekwet. C. ENGELS, Zakenrecht en zakelijke zekerheidsrechten, onuitg., cursus Bachelor Rechten, UGent, 2010-11, 14. 6 Artikel 543 en 544 BW. 7 A.WYLLEMAN, Zakenrecht en zakelijke zekerheidsrechten, onuitg. Cursus Bachelor Rechten, UGent, 2014, 1. 8 Artikel 543 BW. 9 Cass. 16 september 1966, JT, 1967, 59; RCJB 1968, met noot J. HANSENNE. 5
3
13.
Erfdienstbaarheden zijn zakelijke genotsrechten. Zij zijn minder omvangrijk dan het
eigendomsrecht en hebben enkel tot doel een erf genot te bezorgen ten laste van een ander erf. De last en het genot wordt steeds ervaren door de titularissen van zakelijke rechten. 14.
Algemeen kan er niet ontkend worden dat niemand het graag ziet gebeuren dat er
een derde over uw grond gaat, die eigenaar of titularis is van een recht van gebruik van het naburige heersende erf. Een erfdienstbaarheid is een minwaarde voor het lijdend erf. Daarom is het heel belangrijk om bij de vestiging van de erfdienstbaarheid zeer duidelijk alles te omschrijven zoals de grenzen, de duur, de modaliteiten en uiteraard ook de uitdoving. 15.
Erfdienstbaarheden zijn niet enkel lasten of hekelpunten maar zijn ook de bewakers
van de instandhouding van burenverhouding. Ze hebben een belangrijke sociale functie door het reguleren van de werking en de uitoefening volgens modaliteiten van het eigenaarschap, wat een toepassing is van het eigendomsrecht. Ze zijn als het ware een onmiskenbaar aspect binnen de “rechten der buren”. Maar omdat ze gekoppeld zijn aan het onroerend goed zijn ze in principe eeuwigdurend en daarom bestaan er situaties waarbij deze erfdienstbaarheden uitdoven. Ze verliezen hierdoor soms hun eeuwigdurend karakter zonder dat van het eigendomsrecht aan te tasten. VERMOGENSRECHTEN
Patrimoniale subjectieve rechten in geld waardeerbaar
Vorderingsrechten recht op prestatie van een ander doen, niet doen of geven
Zakelijke rechten rechtstreeks zeggenschap van een rechtssubject op een zaak (object)
Bijkomende zakelijke rechten zakelijke zekerheidsrechten die (accesorium) strekt tot waarborg van een schuldvordering
Intellectuele rechten tijdelijk exclusief exploitatierecht van een creatie van de menselijke geest
Zakelijke hoofdrechten betrekking op de zaak zelf
Eigendomsrecht (art. 544 BW) recht om op meest volstrekte wijze genot te hebben van een zaak en deze te gebruiken
Zakelijke genotsrechten minder verregaand dan eigendomsrechten: vruchtgebruik, erfdienstbaarheden, recht van gebruik en bewoning, opstal en erfpacht
4
Hoofdstuk 2
Erfdienstbaarheden: voorwaarden, kenmerken, bronnen
Om een volledig beeld te geven van de erfdienstbaarheden en hun wijzen van uitdoving wordt eerst kort ingegaan op de bestaansvoorwaarden, de kenmerken en de bronnen.
1 16.
Voorwaarden Een erfdienstbaarheid is een onroerend zakelijk genotsrecht dat nooit verbonden is
aan een persoon maar altijd aan een erf en wordt door artikel 637 BW omschreven als “een last op een erf gelegd tot gebruik en tot nut van een erf dat aan een andere eigenaar toebehoort”. Hieruit kunnen we vier bestaansvoorwaarden afleiden.
1.1 17.
Twee erven van twee verschillende eigenaars De eerste twee voorwaarden behandelen we samen. De definitie van de wetgever
impliceert dat er geen sprake kan zijn van een erfdienstbaarheid indien het heersende en lijdende erf eigendom zijn van dezelfde persoon.10 Dit impliceert dat de twee erven steeds aan twee verschillende eigenaars moeten toebehoren. Dit is zowel een ontstaansvoorwaarde als een bestaansvoorwaarde.11 18.
Met erven bedoelt de wetgever onroerende goederen uit hun aard, namelijk grond en
gebouwen. Het onroerend goed waarop het recht wordt uitgeoefend heet het heersend erf. Het onroerend goed waarop de last moet worden geduld heet het lijdend erf.12 19.
Na de algemene bepaling wordt onmiddellijk melding gemaakt in artikel 638 BW
van de gelijke rang van de eigendommen.13 Dit wil zeggen dat door het vestigen van de erfdienstbaarheid er geen voorrang wordt verschaft van het ene erf boven het andere.14 Een onderscheid dient gemaakt te worden tussen hogere rang en hogere waarde. Economisch gezien zal dankzij deze erfdienstbaarheid het heersende erf stijgen in waarde. Die
10
Dit spruit voort uit het Romeinse adagium nemini res sua servit; Cass. 13 oktober 2006, Pas. 2006, III, 2065; Brussel 25 februari 1988, JT 1988, I, 302; Vred. Gent 2 maart 2009, NJW 2010, afl. 217, 162. J. KOKELENBERG, T. VAN SINAY, V. SAGAERT en R. JANSEN, “Erfdienstbaarheid Begrip en kenmerken” TPR 2009, afl. 3, 1561. 11 Artikel 705 BW. 12 F. MOEYKENS, “Zakelijke rechten (5). Erfdienstbaarheden”, Vastgoed info 2003, afl. 6, 1. 13 Artikel 638 BW. 14 K. Swinnen, “Het nutsvereiste bij erfdienstbaarheden” (noot onder Cass. 30 november 2007), RW 2008-09, afl. 25, 1048.
5
meerwaarde ontstaat door de exploitatie van het heersend erf dat beter aan zijn bestemming kan beantwoorden.15 Daarentegen zal de last een minderwaarde zijn van het lijdende erf. 20.
Hieronder behandel ik twee andere voorwaarden sine qua non een erfdienstbaarheid
niet kan bestaan. Enerzijds moet het ten laste van het lijdende erf gevestigd zijn en anderzijds moet het ten behoeve van het heersend erf zijn.
1.2 21.
Ten laste van het lijdend erf De last houdt een beperking in van het eigendomsrecht van de eigenaar van het
lijdend erf.16 Er wordt van de eigenaar van het lijdend erf een onthoudingsplicht verwacht.17 Het is een verbintenis tot iets niet doen. De erfdienstbaarheid volgt het lijdend erf. Het zakelijk karakter heeft als gevolg dat eenieder, ongeacht men eigenaar is van het lijdend erf, de last verbonden aan het erf zal moeten ondergaan en dulden. Het is een onafscheidelijke aanhorigheid van het erf waaraan ze verbonden is. Men kan daardoor niet het recht van wederinkoop uitoefenen voor de erfdienstbaarheid zonder dat tegelijk voor het eigendomsrecht te moeten doen.18
1.3
Ten behoeve van het heersend erf 1.3.1
22.
Voor en tot nut van het heersend erf
Het is een recht dat een voordeel voor een erf inhoudt. Het plaats het heersend erf
echter niet in hogere rang. Het voordeel kan bestaan uit een praktisch belang van bijvoorbeeld een recht van overgang ten voordele van het stuk grond van een landbouwer die op deze manier makkelijker zijn grond kan bewerken doordat hij over de eigendom van zijn buur mag rijden. Dit kan evengoed bestaan uit een loutere veraangenaming die een esthetisch voordeel oplevert zoals bijvoorbeeld een bouwverbod om het uitzicht van het heersend erf te vrijwaren.19 Ik haal het voorbeeld van de Vrederechter te Leuven aan. Het ging daar over een in de basisakte van appartementsgebouwen opgelegd verbod voor de
15
H. DE DECKER en C. DE WULF, “Erfdienstbaarheden” in C. De Wulf (ed.), Het opstellen van notariële akten, IIA, Mechelen, Kluwer, 2007, 118. 16 B. TILLEMAN, V. SAGAERT en A. VERBEKE, “Erfdienstbaarheden” in B. TILLEMAN en A. VERBEKE (eds.), Vermogensrecht in kort bestek, Antwerpen, Intersentia, 2010, 315. 17 N. CARETTE en K. SWINNEN, “Actuele ontwikkelingen zakenrecht 2011-2012” in R. BARBAIX en N. CARETTE (eds.), Tendensen Vermogensrecht 2013, Antwerpen, Intersentia, 2013, 94. 18 Rb. Brussel 20 december 2002, JT 2003, 548. 19 J. KOKELENBERG, T. VAN SINAY, V. SAGAERT, R. JANSEN, “Erfdienstbaarheid Begrip en kenmerken” TPR 2009, afl. 3, 1562; L. LINDEMANS, “Erfdienstbaarheden”, APR 1958, Brussel, Larcier, 395, nr. 844.
6
bewoners van de appartementen om een toegang tot een bepaalde straat te gebruiken. Dit onder verbeurte van een dwangsom. Deze toegang mocht enkel worden gebruikt door de hulpdiensten. De bedoeling was om de rust voor de buurtbewoners te beschermen.20 Dit is dus een accessorium gevestigd voor en tot nut van de heersende erven die toebehoren aan de buurtbewoners die een veraangenamend doel heeft. 23.
We dienen persoonlijke rechten, die dus geen zakelijk karakter hebben, te
onderscheiden van erfdienstbaarheden. Indien een last op een erf enkel in het voordeel van een welbepaalde persoon werd bedongen en dus niet ten goede zou komen aan elkeen die ooit eigenaar van het erf zou worden dan is er geen sprake van een erfdienstbaarheid maar eerder van een persoonlijk recht ten voordele van de huidige eigenaar van het heersend erf.21 In de rechtspraak is men geneigd om te herkwalificeren tot een persoonlijk recht dat gebonden is aan de persoon en niet aan het erf (infra nr. 26 e.v.) Onder andere de Vrederechter van Hoei-Hannuit oordeelde zo.22 24.
Het is de bedoeling om erfdienstbaarheden te onderscheiden van de persoonlijke
dienstbaarheden, zoals vruchtgebruik, recht van gebruik of bewoning. Deze persoonlijke dienstbaarheden worden ingesteld tot voordeel van een persoon.23 1.3.2 25.
Accessoir aan het heersend erf
Een erfdienstbaarheid is een bijkomend zakelijk recht dat het heersend erf volgt in
welke handen het ook overgaat. Het zakelijke en objectieve karakter van het recht heeft tot gevolg dat eenieder, ongeacht hij al dan niet de eigenaar is van het erf, het voordeel verbonden aan het erf zal kunnen genieten en inroepen.24 Dit accessoire karakter zorgt ervoor dat de erfdienstbaarheid een onafscheidelijke aanhorigheid is van het erf waaraan ze
20
Vred. Leuven 4 november 2003, T. App. 2004, afl. 3, 33. J. KOKELENBERG, T. VAN SINAY, V. SAGAERT, R. JANSEN, “Erfdienstbaarheid Begrip en kenmerken” TPR 2009, afl. 3, 1562; G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden, Mechelen, Kluwer, 2006, 109. 22 Vred. Hoei-Hannuit 15 april 2004, T. Vred. 2004, 368; Rb. Dendermonde 19 juni 2003, TGR 2003, afl. 2, 91; B. TILLEMAN, V. SAGAERT en A. VERBEKE, “Erfdienstbaarheden” in B. TILLEMAN en A. VERBEKE (eds.), Vermogensrecht in kort bestek, Antwerpen, Intersentia, 2010, 314. 23 L. LINDEMANS, Erfdienstbaarheden, in APR, Brussel, Larcier, 1958, nr. 169 en nr. 171; M. MUYLLE en K. SWINNEN, “De contouren van erfdienstbaarheden. Actuele vraagstukken rond hun bestaan, uitoefening en duur”, in V. SAGAERT en A.-L. VERBEKE (eds.), Themis 62- Goederenrecht 2010-2011, Brugge, die Keure, 2011, 23. 24 Rb. Doornik 24 oktober 2006, JT 2007, 97. 21
7
verbonden is. Het is objectief omdat men enkel en alleen de erfdienstbaarheid kan uitoefenen. 1.3.3 26.
Quid met de bewoording in de titel?
Het Hof van Cassatie zegt in het arrest van 28 januari 2000 dat artikelen 637 BW en
686 BW niet letterlijk moeten worden genomen in die zin dat een erfdienstbaarheid steeds aan personen ten goede komt.25 Er is sprake van een erfdienstbaarheid zodra de dienst rechtstreeks en onmiddellijk in verband staat met het gebruik en de uitbating van een erf, ook al strekt het er enkel toe dit gebruik en deze uitbating te vergemakkelijken. Daardoor krijgt het erf een meerwaarde en wordt beantwoord aan de zin van voornoemde wetsbepalingen.26 Dit betekent dat het Hof van mening is dat de vermelding van de naam van de eigenaar niet uitsluit dat het om een erfdienstbaarheid gaat. 27.
De vraag is of het onderscheid tussen een zakelijke erfdienstbaarheid en een
persoonlijk recht dat in een titel vermeld staat, duidelijk is en/of voor interpretatie vatbaar is. Bij een akte waarin een recht van overgang verleend wordt om over andermans erf te mogen gaan is het aan de feitenrechter om soeverein te beoordelen of het om een erfdienstbaarheid dan wel om een louter persoonlijk recht gaat, mits hij bij zijn interpretatie het begrip erfdienstbaarheid niet miskent. De feitenrechter zal dus moeten vaststellen wat de gemeenschappelijke bedoeling van de partijen was bij het opstellen van de akte. Hierbij dient hij rekening te houden met de concrete omstandigheden op dat ogenblik. Het Hof van Cassatie besliste in haar arrest van 21 september 2001 dat de Rechtbank van Namen correct besloten had dat er, ondanks het feit dat er in de haar voorgelegde akte melding werd gemaakt van het begrip erfdienstbaarheid, slechts een persoonlijk recht werd toegekend en geen erfdienstbaarheid. Voor de rechtbank was het contradictorisch dat de term erfdienstbaarheid gebruikt werd en tegelijkertijd zei men dat die erfdienstbaarheid was toegestaan aan een bepaalde persoon. Hieruit besloot de rechtbank van Namen dus dat het beding uitsluitend bedoeld was om ten voordele van de huidige eigenaar van het “heersend” erf overgang te verlenen.27
25
Cass. 28 januari 2000, RW 2000-01, 309. J. KOKELENBERG, T. VAN SINAY, V. SAGAERT, R. JANSEN, “Erfdienstbaarheid Begrip en kenmerken” TPR 2009, afl. 3, 1563. 27 Cass. 21 september 2001, JLMB 2002, 1045. 26
8
28.
Een voordeel komt altijd ten goede van een persoon, want een erf is geen titularis
van rechten. Voor het erf zelf is het voordeel niets anders dan een meerwaarde die het eigendomsrecht op dit erf vertoont doordat het uitgebreider is dan men normaal mocht verwachten.28 De belangrijke vraag is of dit voordeel geldt voor alle toekomstige eigenaars waarvan de identiteit van geen belang is, of enkel geldt voor de actuele specifieke eigenaar. Dit maakt het belangrijke verschil uit of het nu gaat over een louter persoonlijk recht of een erfdienstbaarheid. In het laatste geval zal de meerwaarde die het erf heeft niet verdwijnen bij het overgaan van het eigendomsrecht naar opeenvolgende eigenaars. Voor elk van deze personen zal de eigendom een grotere economische waarde vertonen dan wanneer er geen erfdienstbaarheid is. 29.
In het vonnis van de Rechtbank van Dendermonde werden de principes van een last
op een erf tot voordeel van een ander erf aangehaald.29 Er werd uiteindelijk beslist dat het in die zaak niet ging om een erfdienstbaarheid omdat het volgens de rechtbank feiten waren die niet aanzien werden als last. Er werd bedongen dat de verkopende partij zonder enige vergoeding zou moeten dulden dat een niet-hinderlijk nijverheidsgebouw volgens bepaalde afmetingen zou worden opgericht langs de scheidingslijn. De motieven van de Rechtbank waren dat een verwijzing naar de persoon die moest dulden aantoont dat het een louter persoonlijke verbintenis is omdat er geen beperking aan het verkochte goed werd opgelegd, en er werd geen uitdrukkelijke vermelding gedaan van een erfdienstbaarheid non aedificandi maar het werd wel beschreven in de akte. Dit is volgens mij een verwrongen toepassing van de principes van een erfdienstbaarheid. Vooreerst werd in de voorgaande rechtspraak van het Hof van Cassatie30 (supra nr. 26) aangenomen dat vermelding van de naam van de eigenaar niet uitsluit dat het om een erfdienstbaarheid gaat en niet om een persoonlijk recht. Vervolgens lijkt mij dat alle motieven die de Rechtbank aanhaalt juist bewijzen dat er aan de voorwaarden van een erfdienstbaarheid voldaan is.
28
J. KOKELENBERG, T. VAN SINAY, V. SAGAERT, R. JANSEN, “Erfdienstbaarheid Begrip en kenmerken” TPR 2009, afl. 3, 1563. 29 Rb. Dendermonde 19 juni 2003, TGR 2003, 90. 30 Cass. 28 januari 2000, RW 2000-01, 309; Cass. 21 september 2001, JLMB 2002, 1045.
9
2
Kenmerken van erfdienstbaarheden
2.1
Specifiek gebruiksrecht
31.
Een erfdienstbaarheid voorziet in een specifiek gebruiksrecht voor een onroerend
goed. De grenzen en modaliteiten worden bepaald in de titel. Het verschilt van de andere zakelijke genotsrechten die een algemeen gebruiksrecht van het onroerend goed inhouden.31
2.2 32.
Onroerend zakelijk recht Een erfdienstbaarheid is een zakelijk recht omdat het een onmiddellijke heerschappij
geeft op het onroerend goed. Deze heerschappij is zakelijk omdat ze op een goed gevestigd is en bestaat los van wie eigenaar van het lijdend of heersend erf is. Het is onroerend omdat het enkel op een erf gevestigd kan worden.32
2.3 33.
Bijkomend recht Voortspruitend uit het zakelijk karakter is de erfdienstbaarheid een bijkomend recht
ten opzichte van het heersend erf.33 Zo kan een erfdienstbaarheid niet overgedragen worden los van het erf waarop het rust. De erfdienstbaarheid is niet los te maken van dat erf en kan daardoor niet vatbaar zijn voor een afzonderlijke hypotheek. De erfdienstbaarheid volgt het onroerend goed als dit laatste wordt uitgewonnen. Ook verkrijgt men automatisch het genot over een erfdienstbaarheid als men het genot heeft op een erf.34
2.4 34.
Bestendig De
erfdienstbaarheid
is
verbonden
aan
het
eigendomsrecht.
Zolang
dit
eigendomsrecht bestaat zal de erfdienstbaarheid bestaan ingevolge haar accessoir karakter.35 31
A. WYLLEMAN, Zakenrecht en zakelijke zekerheidsrechten, onuitg. Cursus Bachelor Rechten, UGent, 2014, 137. 32 Brussel 28 juni 2002, RJ 2003, afl. 4, 335; Rb. Doornik 24 oktober 2006, JT 2007, I, 97; G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden, Mechelen, Kluwer, 2006, 115; H. DE DECKER en C. DE WULF, “Erfdienstbaarheden” in C. De Wulf (ed.), Het opstellen van notariële akten, IIA, Mechelen, Kluwer, 2007, 117; B. De GROOTE en R. DE CORTE, Privaatrecht in hoofdlijnen, Antwerpen, Intersentia, 2012, 610. 33 Rb. Brussel 20 december 2002, JT 2003, 548; F. BAUDONQ en K. VANHOVE, “Combinatie van beperkt zakelijke rechten over de interne grenzen van vruchtgebruik, erfpacht, opstal en erfdienstbaarheden”, Not. Fisc. M. 2004, afl. 6, 152. 34 Artikel 597 Burgerlijk Wetboek. 35 R. DE CORTE en B. DE GROOTE, Handboek Civiel Recht, Brussel, Larcier, 2011, 548; A. LIMPENS, Handboek der erfdienstbaarheden, Antwerpen, Standaard Boekhandel, 1955, 28; V. SAGAERT en K. SWINNEN, Privaatrechtelijke erfdienstbaarheden door het oog van de 21ste eeuw in Reeks Bibliotheek Burgerlijk Recht en Procesrecht Larcier, Gent, Larcier, 2012, 100.
10
Dit is eeuwig maar heeft een nuancering nodig. Er kan een voortijdige uitdoving van de erfdienstbaarheid zijn.36 De betrokken eigenaars kunnen bij overeenkomst afwijken van het eeuwigdurend karakter door dit te bedingen in de vestigingstitel.37 Het tijdelijk karakter kan ook het gevolg zijn van het tijdelijke karakter van het recht waaraan de erfdienstbaarheid gevestigd is. Wanneer we het verder hebben over de duur van erfdienstbaarheden zal blijken dat ook erfpachters en opstalhouders een erfdienstbaarheid kunnen vestigen, weliswaar beperkt tot de duur van de erfpacht of het opstalrecht. Ook bij vruchtgebruik kan een erfdienstbaarheid gevestigd worden, beperkt tot de duur van het vruchtgebruik.38 Het eeuwigdurend karakter belet evenwel niet dat erfdienstbaarheden teniet kunnen gaan.39
2.5 35.
Geen exclusief gebruiksrecht Door de erfdienstbaarheid krijgt de eigenaar van het heersend erf het recht om de
erfdienstbaarheid te gebruiken maar dit resulteert niet in een verbod tot gebruik van het bezwaarde erf door de eigenaar van het lijdend erf. Hij kan nog steeds het bezwaarde goed gebruiken in tegenstelling tot de andere zakelijke genotsrechten.40
2.6 36.
Ondeelbaar Wanneer het heersend erf toebehoort aan meerdere eigenaars zoals bij mede-
eigendom dan heeft elk van deze personen het recht om de erfdienstbaarheid geheel uit te oefenen. Dit om reden dat de erfdienstbaarheid gekoppeld is aan het erf en niet aan de persoon. We merken ook op dat, in het geval van meerdere eigenaars van het lijdend erf, deze de uitoefening allen moeten dulden en aanvaarden. Het feit dat er meerdere eigenaars
36
H. DE DECKER en C. DE WULF, “Erfdienstbaarheden” in C. De Wulf (ed.), Het opstellen van notariële akten, IIA, Mechelen, Kluwer, 2007, 117; L. LINDEMANS, Erfdienstbaarheden, in APR, Brussel, Larcier, 1958, nr. 45-46; J. VAN IMPE en M. BURTON “Les servitudes” in X., Répertoire Notarial, II, Les Biens, Brussel, Larcier, 1990, 28. 37 G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden, Mechelen, Kluwer, 2006, 121. 38 M. Muylle, “De duur van erfdienstbaarheden”, TBO 2012, afl. 3, 87 en 95; M. MUYLLE en K. SWINNEN, “De contouren van erfdienstbaarheden. Actuele vraagstukken rond hun ontstaan, uitoefeningen en duur”, in V. SAGAERT en A.-L. VERBEKE (eds.), Themis 62- Goederenrecht, Brugge, die Keure, 2010, 35. 39 G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden, Mechelen, Kluwer, 2006, 116; L. LINDEMANS, Erfdienstbaarheden, in APR, Brussel, Larcier, 1958, nr. 46; A. VERBEKE en K. VANHOVE, “Actualia vruchtgebruik, erfpacht, opstal en erfdienstbaarheden”, in H. VANDERNBERGHE (ed.), Themis 16 Zakenrecht 2002-2003, Brugge, die Keure, 2003, 98. 40 A. WYLLEMAN, Zakenrecht en zakelijke zekerheidsrechten, onuitg. Cursus Bachelor Rechten, UGent, 2014, 137.
11
van het heersend zijn erf leidt niet tot een verzwaring van de erfdienstbaarheid. Deze eigenschap wordt in artikel 700 BW (ongelukkig) geformuleerd.41
3 37.
Bronnen van erfdienstbaarheden Hieronder geef ik een korte opsomming van de bronnen van erfdienstbaarheden.
Deze is terug te vinden in Artikel 639 Burgerlijk Wetboek.
Het is op basis van de
oorsprong waaruit de erfdienstbaarheid is ontstaan dat we soorten erfdienstbaarheden onderscheiden. Artikel 639 Burgerlijk Wetboek geeft een beperking aan het ontstaan van erfdienstbaarheden. Dit artikel bepaalt dat er slechts drie wijzen zijn van ontstaan, namelijk uit de natuurlijke ligging van de plaatsen, uit de verplichtingen door de wet opgelegd of uit overeenkomsten tussen eigenaars gesloten. Daarnaast zou men erfdienstbaarheden ook kunnen indelen volgens hun voorwerp of wijze van uitoefening. Hierbij hanteert men enerzijds een juridisch criterium, meer bepaald voortdurend of niet-voortdurend, 42 en anderzijds een feitelijk criterium, meer bepaald zichtbaar of niet.43 Door de indeling volgens deze laatste twee criteria zijn er vier categorieën erfdienstbaarheden, waarvan de zichtbare en voortdurende de belangrijkste rechtsgevolgen hebben.
3.1 38.
Erfdienstbaarheden die ontstaan uit natuurlijke ligging van de plaatsen De natuurlijke erfdienstbaarheden zijn deze die ontstaan ingevolge de natuurlijke
ligging van de erven. De natuurlijke erfdienstbaarheden vinden net zoals de wettelijke erfdienstbaarheden hun grondslag terug in de wet. Het Burgerlijk Wetboek bepaalt dat er vier natuurlijke erfdienstbaarheden zijn. We mogen stellen dat enkel de afloop van water een natuurlijke erfdienstbaarheid is terwijl de rechten op bronnen, de oeverrechten en de afpaling en afsluiting eigendomsbeperkingen zijn.44 De erfdienstbaarheid van afloop van water verplicht de eigenaar van het lager gelegen erf om het bronwater, smeltwater of regenwater te ontvangen van het hoger gelegen erf. Hij mag geen dijk opwerpen waardoor de afloop verhinderd wordt. De eigenaar van het hoger gelegen erf heeft een verzwaringsverbod. Indien dit verbod niet wordt nageleefd kan de eigenaar van het lager
41
A. LIMPENS, Handboek der erfdienstbaarheden, Antwerpen, Standaard Boekhandel, 1955, 29; F. MOEYKENS, “Zakelijke rechten (5). Erfdienstbaarheden”, Vastgoed info 2003, afl. 6, 1. 42 Artikel 688 BW. 43 Artikel 689 BW. 44 Artikel 640 – 648 BW; A. WYLLEMAN, Zakenrecht en zakelijke zekerheidsrechten, onuitg. Cursus Bachelor Rechten, UGent, 2014, 139.
12
gelegen erf een vordering tot ontkenning van erfdienstbaarheid bij de vrederechter instellen overeenkomstig artikel 591 Ger. W.45 39.
Om tegenstelbaar te zijn aan derden moeten natuurlijke erfdienstbaarheden niet
overgeschreven worden op het hypotheekkantoor, tenzij de modaliteiten ervan conventioneel werden gewijzigd.46
3.2 40.
Erfdienstbaarheden die door de wet gevestigd zijn Wettelijke erfdienstbaarheden worden opgelegd door wettelijke bepalingen. De
wetgever heeft deze erfdienstbaarheden ingevoerd met het doel om het goede nabuurschap tussen verschillende erven te handhaven. Het is meestal voldoende om de tekst van de wet te raadplegen om de precieze omvang van het recht en zijn uitoefening te kennen. Een latere overeenkomst of vonnis naar aanleiding van een geschil over de erfdienstbaarheid, kunnen bijkomende informatie verstrekken. 47 Er kan een onderscheid gemaakt worden tussen wettelijke erfdienstbaarheden tot openbaar nut en tot privaat nut. De eerste categorie bestaat tot vrijwaring van het algemeen belang. Dit impliceert dat het regels zijn van openbare orde waarvan niet kan afgeweken worden. Als voorbeeld kan het verbod om te bouwen naast begraafplaatsen gegeven worden. De andere categorie strekt tot bescherming van private belangen. Het zijn verplichtingen die opgelegd worden en die een last inhouden van het ene aanpalende erf en een nut voor het andere. Deze regels zijn niet van openbare orde. Men kan deze wettelijke erfdienstbaarheden tot privaat nut indelen in wederkerige en nietwederkerige. Wederkerige zijn onder andere afstand van afsluiting, dakdrop en licht en uitzicht. 48 Andere zijn terug te vinden in het Veldwetboek en bestaan uit regels van afstand van struiken en bomen van de grens. Het meest relevante niet-wederkerige is het recht van uitweg dat noodzakelijk is wanneer een erf ingesloten is.49 41.
Zoals natuurlijke erfdienstbaarheden is geen overschrijving op het hypotheekkantoor
vereist om tegenstelbaar te zijn aan derden, tenzij de modaliteiten ervan conventioneel werden aangepast.
45
Artikel 591 Gerechtelijk Wetboek. A. VERBEKE en K. VANHOVE, “Actualia vruchtgebruik, erfpacht, opstal en erfdienstbaarheden”, in H. VANDERNBERGHE (ed.), Themis 16 - Zakenrecht 2002-2003, Brugge, die Keure, 2003, 100. 47 G. BLOCKX, “Omvang van erfdienstbaarheden”, in Het onroerend goed in de praktijk, Kluwer, Mechelen 2005, afl. 124, I.M.10-1. 48 Artikel 30 e.v. Veldwetboek; artikel 676-681 BW. 49 682-684 BW. 46
13
3.3 42.
Erfdienstbaarheden die door ’s mensen toedoen gevestigd worden De derde categorie van erfdienstbaarheden is de meest voorkomende. Men noemt ze
ook de ‘eigenlijke’ erfdienstbaarheden. Deze categorie van erfdienstbaarheden kan gevestigd worden op drie wijzen namelijk, door titel, verjaring of bestemming door de huisvader. 43.
Wanneer een erfdienstbaarheid door titel wordt gevestigd kunnen de partijen zelf de
voorwaarden en modaliteiten van de erfdienstbaarheid vastleggen. Zo kan dit voor bepaalde duur, onbepaalde duur of onder voorwaarden. Als voorwaarde kan men bijvoorbeeld een bepaalde frequentie van uitoefening overeenkomen. Een belangrijke rol wordt hier weggelegd voor de notaris bij het opstellen van de titel. Hij moet ervoor zorgen dat uit de vestigingsakte duidelijk blijkt dat het om een erfdienstbaarheid gaat en niet een louter persoonlijke verbintenis (supra nr. 26 e.v.).50 Met het begrip titel uit artikel 691, lid 1 BW bedoelt men de rechtshandeling die de erfdienstbaarheid vestigt en niet het geschreven instrumentum.
51
Een erfdienstbaarheid gevestigd bij titel is niet afhankelijk van
formaliteiten. Het is solo consensu. Men kan hier met een bewijsprobleem komen te zitten. Sommigen zeggen dat de titel kan worden bewezen via bekentenis52, maar anderen zeggen dat een erfdienstbaarheid makkelijk een min-of meerwaarde kan zijn dat hoger is dan het in artikel 1341 BW bedoelde bedrag, waardoor schriftelijk bewijs nodig is.53 Artikel 695 BW handelt louter over het bewijsaspect. Het is een bijzondere toepassing van de regel dat het bestaan van een erfdienstbaarheid door bekentenis mag bewezen worden. Het Hof van Cassatie zegt dat een bekentenis die uitgaat van de eigenaar van het bezwaarde erf als titel van erkenning kan gelden. Het voegt er wel aan toe dat de bekentenis van de betrokken eigenaar de wil moet impliceren om het bestaan van de erfdienstbaarheid te erkennen.54 44.
Om tegenstelbaar te zijn aan derden te goeder trouw moet de bij akte onder levenden
gevestigde erfdienstbaarheid worden overgeschreven op het hypotheekkantoor.55 Voor het vestigen van een erfdienstbaarheid bij titel dient men handelingsbekwaam te zijn want het is
50
Cass. 21 september 2001, Arr. Cass. 2001, III, 1506. Vred. Westerlo 28 januari 2000, RW 2001-2002, 173. 52 J. KOKELENBERG, T. VAN SINAY en H. VUYE, “Overzicht van rechtspraak (1989-1994). zakenrecht”, TPR 1995, 645, nr. 107. 53 Artikel 1341 Burgerlijk Wetboek: voor alle zaken die €375 overschrijden moet een onderhandse of notariële akte worden opgemaakt. 54 Cass. 1 maart 1990, RW 1989-90, 1463. 55 Artikel 1 Hypotheekwet. 51
14
een daad van beschikking. Het wordt immers beschouwd als een gedeeltelijke vervreemding van een onroerend goed.56 45.
Artikel 690 en 691 BW heeft het over de verkrijgende verjaring van een
erfdienstbaarheid. Hier speelt de indeling van al dan niet voortdurend, en al dan niet zichtbaar een rol. Enkel de zichtbare en voortdurende erfdienstbaarheden zijn vatbaar voor verkrijgende verjaring.57 Als voorbeeld haal ik een klassieker aan. De erfdienstbaarheid van overgang die door de mens is gevestigd is een niet-voortdurende erfdienstbaarheid die slechts bij titel en niet door verkrijgende verjaring kan worden geschapen.58 De termijn van de verkrijgende verjaring is 30 jaar. 46.
Ten slotte is er nog een derde mogelijkheid voor het ontstaan van een ‘eigenlijke
erfdienstbaarheid’. Dit is de bestemming door de huisvader die voorzien is in artikel 692 tot 694 BW. Dit is een bijzondere wijze die eigen is aan erfdienstbaarheden. Deze wijze van vestigen van erfdienstbaarheden is enkel mogelijk ten aanzien van voortdurende zichtbare erfdienstbaarheden. Het doet zich voor indien een eigenaar van twee erven een materiële toestand tussen die erven tot stand brengt en nadien wordt een van de erven vervreemd waardoor de feitelijke toestand gehandhaafd blijft maar onder de naam erfdienstbaarheid. De modaliteiten worden bepaald volgens de feitelijke toestand die bestaat op het ogenblik van de scheiding van de erven. 59 Dit is dus volgens de bedoeling van de vroegere gemeenschappelijke eigenaar, namelijk de huisvader. Indien de erfdienstbaarheid gedurende een periode niet kan uitgeoefend worden omdat beide erven aan dezelfde eigenaar toebehoren dan geeft een splitsing doordat de eigenaar over één van beide erven beschikt aanleiding tot herleving van de erfdienstbaarheid door bestemming van de huisvader.60
56
Artikel 1726 en 1727 BW; G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden, Mechelen, Kluwer, 2006, 207. 57 Artikel 690 en 691 BW. 58 Rb. Brussel 12 februari 2001, T. Vred. 2002, afl. 3-4, 219. 59 G. BLOCKX, “Omvang van erfdienstbaarheden”, in Het onroerend goed in de praktijk, Kluwer, Mechelen, 2005, afl. 124, I.M.10-10. 60 Artikel 694 BW.
15
Hoofdstuk 3
De duur van erfdienstbaarheden
Vooreerst wordt het principe weergegeven. Vervolgens ga ik in op de nuanceringen van het principe. Enerzijds zijn er in de wet bijzondere gronden van tenietgaan voorzien anderzijds zijn er gemeenrechtelijke gronden die ook toepasselijk kunnen zijn. In dit hoofdstuk zal kort de conventionele duurbeperking worden toegelicht. Ten slotte worden drie situaties behandeld van houders van een beperkt zakelijk recht die een erfdienstbaarheid kunnen vestigen dat beperkt is tot de duur van dat zakelijk recht.
1 47.
Principe Het principe is dat een erfdienstbaarheid eeuwigdurend is. Dit wordt algemeen
aangenomen door de voorname rechtsgeleerden 61 . De reden hiervoor is dat het een accessorium van een erf is dat verondersteld wordt ook eeuwigdurend te zijn. Als ze wordt gevestigd door een titel dan zal deze in beginsel ook eeuwigdurend zijn zelfs wanneer dit niet, of niet met zoveel woorden in de titel staat geschreven. Wanneer in de akte bij overdracht van het heersend of lijdend erf geen melding wordt gemaakt van het eeuwigdurend karakter zal dit wel zo worden aangenomen. Maar er moeten enkele nuances op het principe worden gemaakt want erfdienstbaarheden kunnen ook uitdoven terwijl de erven blijven bestaan. 48.
Vooreerst zijn er de bijzondere gronden van tenietgaan die voorzien zijn in de wet.
Deze behandel ik uitvoerig in Deel II. Vervolgens kunnen erfdienstbaarheden op meer algemene gronden uitdoven. Deze behandel ik uitvoerig in Deel III. Ten slotte zijn er de beperkte zakelijk gerechtigden. De opstalhouder, de erfpachter en de vruchtgebruiker zijn beperkt in hun bevoegdheid om het erf te bezwaren met een eeuwigdurende erfdienstbaarheid. Deze laatsten behandel ik hieronder. De duur van een erfdienstbaarheid moet onderscheiden worden van de uitoefeningsmodaliteiten van het recht.62
61
H. DE PAGE EN R.DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, p. 410, nr. 504; R. DERINE, F. VAN NESTE en H. VANDENBERGHE, Zakenrecht, II, B in Beginselen van Belgisch Privaatrecht, Antwerpen, E. Story-Scientia, 1984, p. 621, nr. 927; A. KLUYSKENS, Zakenrecht, in Beginselen van Burgerlijk recht, V, Antwerpen, Standaard boekhandel, 1940, p. 249, nr. 253; F. LAURENT, Principes de droit civil, VII, Brussel, Bruylant-Christophe, 1872, 183, nr. 154. 62 M. MUYLLE en K. SWINNEN, “De contouren van erfdienstbaarheden. Actuele vraagstukken rond hun ontstaan, uitoefeningen en duur”, in V. SAGAERT en A.-L. VERBEKE (eds.), Themis-62 Goederenrecht, Brugge, die Keure, 2010, 37.
16
2 49.
Erfdienstbaarheid met conventionele duurbeperking De duur van een erfdienstbaarheid die gevestigd wordt door de partijen via een
overeenkomst kan daarin worden beperkt in tijd.63 Dit moet een uitdrukkelijke clausule zijn, die heel divers kan zijn, waarin de duur beperkt kan worden. Men kan bijvoorbeeld zeggen dat een erfdienstbaarheid beperkt is tot een specifieke termijn van 20 jaar met de vermelding van de duurtijd. Hierover meer in Deel III over de gemeenrechtelijke uitdoving door het verstrijken van een bepaalde termijn of door het vervullen van een bepaalde voorwaarde (infra nr. 287 e.v.).
3
Erfdienstbaarheden
toegestaan
door
een
beperkt
zakelijk
gerechtigde 50.
Het principe luidt dat de titularis van een zakelijk recht op een lijdend erf het mag
bezwaren met een erfdienstbaarheid met als enige beperking dat de duur maximaal mag overeenstemmen met de duur van het zakelijke recht.64 Als de eigenaar de erfdienstbaarheid vestigt zal “zonder andersluidende bepaling” de (eeuwige) duur van het eigendomsrecht volgen.65 Bij beperkt zakelijk gerechtigden is dit beperkt tot de duur ervan.
3.1 51.
De erfpachter en de opstalhouder Titularissen van het recht van erfpacht en het opstalrecht zijn in beginsel gerechtigd
om erfdienstbaarheden toe te staan op het lijdend erf waarvan zij deze beperkte zakelijke rechten hebben. Deze mogelijkheid is beperkt tot de compatibiliteit met de bevoegdheden en de verplichtingen die wettelijk op het beperkt zakelijk recht rusten. Dit is een noodzakelijke voorwaarde. Voor de erfpachter en de opstalhouder zijn er in essentie geen problemen.66 52.
De Erfpachtwet voorziet uitdrukkelijk in het recht van de erfpachter tot vestigen van
een erfdienstbaarheid in artikel 6 en luidt als volgt: “Hij is bevoegd, om zijn recht, … met
63
L. LINDEMANS, Erfdienstbaarheden, in APR, Brussel, Larcier, 1958, 20, nr. 47-49. L. LINDEMANS, Erfdienstbaarheden, in APR, Brussel, Larcier, 1958, 14, nr. 33. 65 M. MUYLLE en K. SWINNEN, “De contouren van erfdienstbaarheden. Actuele vraagstukken rond hun ontstaan, uitoefeningen en duur”, in V. SAGAERT en A.-L. VERBEKE (eds.), Themis-62 Goederenrecht, Brugge, die Keure, 2010, 35. 66 J. HANSENNE, Les Biens. Précis, II, Collection scientifique de la faculté de droit de Liège, Luik 1996, p. 1099, nr. 1087; G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, opstal en erfdienstbaarheden in Reeks Notariële praktijkstudies, Mechelen, Kluwer, 2006, 120. 64
17
erfdienstbaarheden te bezwaren voor het tijdvak van zijn genot”. 67 Dit zijn bijzonder verregaande bevoegdheden die typerend zijn voor het rechtsstatuut van erfpacht. Er is een duidelijke beperking, namelijk de bezwaring van de grond die beperkt is in het tijdvak van zijn genot. Dit wil zeggen dat langdurige erfdienstbaarheden niet door de titularis van de erfpacht kunnen worden gevestigd. 53.
Voor de opstalhouder is er ook uitdrukkelijk voorzien in het recht tot vestigen van
een erfdienstbaarheid op het lijdende erf in artikel 2 van de Opstalwet. Het bepaalt dat degene die het recht van opstal heeft, de goederen die aan het recht van opstal onderworpen zijn, kan bezwaren met erfdienstbaarheden, doch alleen voor het tijdvak, gedurende hetwelk hij het genot van dat recht bezit.68 Ook hier is er dus een beperking tot de duur van zijn recht van opstal. Daarnaast dient ook opgemerkt te worden dat de erfdienstbaarheid slechts kan rusten op de goederen die het voorwerp uitmaken van het recht van de opstalhouder. Het is dus opletten geblazen indien de opstalhouder de ondergrond zou willen bezwaren met een erfdienstbaarheid terwijl hij enkel rechten op bepaalde constructies boven de grond heeft. Dit zou een bevoegdheidsoverschrijding zijn.69 54.
Indien er geen bepaling van de duurtijd is opgenomen in de vestigingsakte zal de
duur van deze erfdienstbaarheden steeds beperkt zijn door het volgen van de duur van het beperkt zakelijk recht van de vestiger. Als de eigenaar van het lijdend erf een erfdienstbaarheid heeft toegestaan en vervolgens het lijdend erf in erfpacht geeft, dan zal die niet uitdoven bij het eindigen van de erfpacht. In dit geval was de vestiger immers de volle eigenaar en niet een beperkt zakelijk gerechtigde.70 Een ander argument wordt aangehaald door LARROUMET die terecht stelt dat de eigenaar van het lijdend erf het recht heeft om dit vrij en onbelast terug te krijgen.71
67
Artikel 6 Erfpachtwet 10 januari 1824. Artikel 2 Opstalwet 10 januari 1824. 69 M. MUYLLE en K. SWINNEN, “De contouren van erfdienstbaarheden Actuele vraagstukken rond hun ontstaan, uitoefeningen en duur”, in V. SAGAERT en A.-L. VERBEKE (eds.), Themis -62 Goederenrecht, Brugge, die Keure, 2010, p. 35 70 M. MUYLLE en K. SWINNEN, “De contouren van erfdienstbaarheden Actuele vraagstukken rond hun ontstaan, uitoefeningen en duur”, in V. SAGAERT en A.-L. VERBEKE (eds.), Themis- 62 Goederenrecht, Brugge, die Keure, 2010, p. 36. 71 C. LARROUMET, Droit Civil, Les Biens, Droit réels principaux, t. II, Paris, Economica, 1997, p. 495, nr. 828. 68
18
3.1.1 55.
Quid met de duur van het accessoir opstalrecht?
Het Hof van Cassatie vaardigde op 12 juni 2014 een arrest uit over een
erfdienstbaarheid van overbouw. 72 Dergelijke erfdienstbaarheid brengt een bouwverbod met zich mee voor de eigenaar van het lijdend erf die minstens een erfdienstbaarheid is om niet hoger te bouwen.73 De Latijnse term ervoor is non altius tollendi. De eigenaar van het lijdend erf kan niet bouwen in de ruimte die door de overbouw reeds in beslag wordt of in beslag kan worden genomen. Het is een uitzondering op het recht van natrekking.74 Het omvat een uitsprong van een constructie op het heersend erf boven het lijdend erf, zoals een balkon, dakgoot, vleugel van een gebouw, afdak, vensterdorpel, luiken, gevelversiering, zelfs een viaduct, enz. 75 Zo een erfdienstbaarheid kan zowel ontstaan door een overeenkomst als door verkrijgende verjaring of bestemming van de huisvader aangezien het om een voortdurende en zichtbare erfdienstbaarheid gaat.76 56.
Naast het recht van overbouw heeft men ook recht op het uitvoeren van de
noodzakelijke werken voor het verrichten van onderhoud van de opstal, ook als die niet in de akte van vestiging zijn vermeld.77 Dit wordt bevestigd door het Hof van Cassatie op basis van artikel 696 en 697 BW. 78 Het eerste artikel bepaalt dat wanneer men een erfdienstbaarheid vestigt, men geacht wordt alles toe te staan wat voor het gebruik daarvan nodig is. Het tweede artikel zegt dat hij aan wie een erfdienstbaarheid verschuldigd is, het recht heeft alle werken uit te voeren die nodig zijn voor het gebruik en het behoud van die erfdienstbaarheid. Uit deze artikelen volgt dat op het lijdend erf een accessoir opstalrecht rust voor zover dit noodzakelijk is voor het gebruik en behoud van de gevestigde erfdienstbaarheid. Hierbij wordt het recht van opstal gekoppeld als aanhangsel of accessorium aan de erfdienstbaarheid. Het deel van het gebouw dat boven het lijdend erf uitsteekt blijft eigendom van de eigenaar van de constructie op het heersend erf. V. SAGAERT ziet dit als het ontstaan van een indirecte vorm van horizontale natrekking: het overstekende gedeelte wordt nagetrokken tot het hoofdgedeelte op het heersende erf. In de 72
Cass. 12 juni 2014, www.cass.be L. LINDEMANS, Erfdienstbaarheden, in APR, Brussel, Larcier, 1958, p. 136, nr. 325. 74 V. SAGAERT, Goederenrecht in Beginselen van Belgisch Privaatrecht, Mechelen, Kluwer, 2014, nrs. 248256; P. LECOCQ, Manuel de droit des biens, Luik, 2012, 272-275; P.P. RENSON, “Les limites verticales de la propriété immobilière et l’accession”, TBBR 2006, 328-335. 75 L. LINDEMANS, Erfdienstbaarheden, in APR, Brussel, Larcier, 1958, p. 135, nr. 324. 76 Artikel 690-693 BW. 77 Cass. 12 juni 2014, www.cass.be 78 N. CARETTE “Actuele ontwikkelingen zakenrecht 2014” in R. BARBAIX en N. CARETTE (eds.), Tendensen vermogensrecht 2015, Antwerpen-Cambridge, intersentia, 2015, 79. 73
19
mate dat aan de overbouw ook een steun wordt gekoppeld, betekent dit ook dat afgeweken wordt van de verticale natrekking.79 57.
De essentiële vraag is wat de duurtijd of de termijn van uitdoving van accessoire
opstalrechten is. Kunnen we aannemen dat hierop de maximumtermijn van vijftig jaar, voorzien in artikel 4 van de Opstalwet, van toepassing is? Of gaat dit accessoir opstalrecht als accessorium van de erfdienstbaarheid slechts teniet bij het verdwijnen van de erfdienstbaarheid zelf? Het is de laatste redenering die door het Hof van Cassatie terecht werd gevolgd.80 Accessoire opstalrechten zijn dus niet gebonden aan de maximumduur van vijftig jaar zoals beslist in het bestreden arrest. 81 Hieruit kunnen we concluderen dat accessoire opstalrechten eeuwigdurend kunnen voortbestaan indien de erfdienstbaarheid eeuwigdurend is en dit opent eigenlijk perspectieven op eeuwigdurende horizontale eigendomssplitsingen.82 58.
Om dit probleem te voorkomen had de notaris duidelijk in de vestigingsakte van de
erfdienstbaarheid van overbouw een recht moeten voorzien voor de eigenaar van het heersende erf om het overhangende gedeelte van zijn gebouw te onderhouden en daartoe eventueel overgang te mogen nemen over het lijdende erf. Ook bedingen die duidelijkheid scheppen zoals duurtijd, opzeggingsmogelijkheden, de vergoeding, de manier waarop de eigenaar van het lijdend erf rond de overbouw constructies mag oprichten zijn onontbeerlijk. Doen deze duidelijke notariële akten hun job goed dan zijn zij verantwoordelijk voor de goede sfeer tussen naburen en kunnen zij potentiële conflicten vermijden.
79
V. SAGAERT, “De erfdienstbaarheid van overbouw als (eigendoms)instrument voor grensovershrijdende constructies” (noot onder Cass. 12 juni 2014), RW 2014-15, 907. 80 Cass. 12 juni 2014, RW 2014-15, nr. 23, 908. 81 N. CARETTE “Actuele ontwikkelingen zakenrecht 2014” in R. BARBAIX en N. CARETTE (eds.), Tendensen vermogensrecht 2015, Antwerpen-Cambridge, intersentia, 2015, 81. 82 V. SAGAERT, “De erfdienstbaarheid van overbouw als (eigendoms)instrument voor grensovershrijdende constructies” (noot onder Cass. 12 juni 2014), RW 2014-15, nr. 23, (906) 908.
20
3.2 59.
De vruchtgebruiker Bij
vruchtgebruik
is
de
situatie
anders.
Kan
een
vruchtgebruiker
een
erfdienstbaarheid vestigen en voor welke duur? Er is discussie over. Ten eerste is er geen specifieke bepaling in de wet voor de mogelijkheid voor de vruchtgebruiker om een erfdienstbaarheid te vestigen op het lijdend erf waarvan hij het vruchtgebruik heeft.83 Dit wil niet onmiddellijk zeggen dat dit onmogelijk is. Ten tweede kan een vruchtgebruiker sowieso persoonlijke dienstbaarheden toestaan voor de duur van zijn leven. Hiertegen is geen bezwaar. De vraag is alleen of de vruchtgebruiker ook erfdienstbaarheden mag toestaan. Als een vruchtgebruiker zijn recht overdraagt dan wordt in het geval van een persoonlijke dienstbaarheid deze niet mee overgedragen. In dit geval is de dienstbaarheid gekoppeld aan de persoon van de vruchtgebruiker en niet aan het erf. Terwijl dit anders is bij een erfdienstbaarheid die mee overgaat met het erf. De titularis van het heersend erf kan de erfdienstbaarheid dan nog uitoefenen en afdwingen ten aanzien van de nieuwe vruchtgebruiker. Ten derde is er namelijk artikel 595 BW waarvan lid 1 zegt dat De vruchtgebruiker persoonlijk de vruchten kan genieten, hij kan verpachten, of zelfs zijn recht verkopen of afstaan om niet. Hieruit moet volgens LINDEMANS afgeleid worden dat de vruchtgebruiker a fortiori zijn recht moet kunnen bezwaren met erfdienstbaarheden.84 Ook de hedendaagse rechtsleer aanvaard dat de vruchtgebruiker een erfdienstbaarheid kan toestaan voor de duur van zijn recht..85 Er is enkel de beperking dat hij de rechten van de blote eigenaar niet in gedrang mag brengen. De grondslag van deze bevoegdheid ligt in artikel 595 BW.
83
K. VANOVE en F. BAUDONCQ, “Combinatie van beperkt zakelijk rechten – Over interne grenzen van vruchtgebruik, erfpacht, opstal en erfdienstbaarheden”, Not. Fisc. M. 2004, 140, nr. 13. 84 L. LINDEMANS, Erfdienstbaarheden, in APR, Brussel, Larcier, 1958, p. 21, nr. 50. 85 F. BAUDONQ en K. VANHOVE, “Combinatie van beperkt zakelijke rechten over de interne grenzen van vruchtgebruik, erfpacht, opstal en erfdienstbaarheden”, Not. Fisc. M. 2004, afl. 6, 140; G. BLOCKX, “Erfdienstbaarheden”, in G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, opstal en erfdienstbaarheden, Mechelen, Kluwer, 2006, 120; F. BAUDONQ en T. VIAENE, “Procedurele knelpunten inzake privaatrechtelijke erfdienstbaarheden”, Not. Fisc. M. 2008, afl. 7, 207, nr. 6; zie ook Rb. Dinant 3 februari 1954, Pas. 1954, III, 71.
21
DEEL II.
BIJZONDERE GRONDEN VAN TENIETGAAN VAN ERFDIENSTBAARHEDEN
Hoofdstuk 1 60.
Algemeen
Er zijn drie soorten erfdienstbaarheden. De natuurlijke erfdienstbaarheden door de
natuurlijke ligging van de plaatsen, de wettelijke erfdienstbaarheden die ontstaan uit verplichtingen door de wet opgelegd en de conventionele erfdienstbaarheden of erfdienstbaarheden bij wil van de mens die ontstaan uit overeenkomsten gesloten tussen de eigenaars. 61.
Er valt op te merken dat binnen Titel IV “Erfdienstbaarheden of grondlasten” in
Boek II “Goederen en verschillende beperkingen van de eigendom” van het BW er geen apart hoofdstuk bestaat dat handelt over de uitdoving of het tenietgaan van erfdienstbaarheden in het algemeen. Ook in de artikelen 637 tot en met 639 BW wordt er niet gesproken over de uitdoving. Door de wetgever is er dus niet voorzien in een overkoepelende wijze van tenietgaan die van toepassing is op de drie soorten erfdienstbaarheden. Maar volgens De Page en Dekkers had de wetgever deze vraag verwacht.86 62.
Men zou volgens de algemeen aangeleerde en aangenomen rechtsmethodische
manier en volgens de, in de meeste Belgische wetgeving terug te vinden structuur, denken dat per soort erfdienstbaarheid, dus per afzonderlijk hoofdstuk, voorzien zal worden in een eigen artikel of afdeling die handelt over de manier van tenietgaan. Maar dat is niet het geval. 63.
Mag er dan verondersteld worden dat artikel 703 tot 710bis BW toegepast kan
worden op de natuurlijke en wettelijke erfdienstbaarheden? Of moeten we er van uitgaan dat de natuurlijke en de wettelijke erfdienstbaarheden uitdoven op basis van gemeenrechtelijke wijzen van tenietgaan? Per wettelijk voorziene wijze van uitdoving wordt aangevangen met duiding te geven of ze ook van toepassing is op wettelijke en natuurlijke erfdienstbaarheden.
86
H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de droit civi belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 552, nr. 661, B.
22
64.
Ik kan al meegeven dat in de klassieke rechtsleer men aanneemt dat de wettelijke
gronden van tenietgaan van conventionele erfdienstbaarheden ook van toepassing zijn op de wettelijke erfdienstbaarheden tot privaat nut.87 Dit heeft als gevolg dat erfdienstbaarheden zoals het recht van uitweg zullen uitdoven in het geval van vermenging. Het recht zal ook tenietgaan in geval van uitdovende verjaring (met enkele nuances en zonder eenduidigheid) en het zal ook uitdoven bij onmogelijkheid tot gebruik indien de voorwaarden uit de wet niet meer vervuld zijn. Op de natuurlijke erfdienstbaarheden is de vermenging van toepassing en zijn er twee strekkingen over de toepasselijkheid van uitdovende verjaring (infra nr. 103 e.v.). 65.
Bij de natuurlijke erfdienstbaarheden is eigenlijk enkel de afloop van water een echte
erfdienstbaarheid. Naast de toepassing van sommige bijzondere gronden van tenietgaan van conventionele erfdienstbaarheden doven deze erfdienstbaarheden uit wanneer niet aan de wettelijke voorwaarden is voldaan. Dit kan het geval zijn als er enerzijds niet voldaan is aan één van de grondvoorwaarden voorzien in de wet, namelijk wanneer de waterafloop tot stand is gekomen door toedoen van de mens. En anderzijds wanneer inbreuk gemaakt wordt op het wettelijk voorziene verbod op basis waarvan het verboden is voor de eigenaar van het heersend erf om de natuurlijke afloop te verzwaren.88 66.
Vooreerst zijn er de bijzondere gronden van uitdoving voorzien in artikel 703 tot
710bis BW. Deze bespreek ik in de onderstaande hoofdstukken in dit Deel II. Vervolgens zijn er ook gemeenrechtelijke gronden van uitdoving die van toepassing zijn op erfdienstbaarheden. Dit zijn de minnelijke beëindiging, het ontbindend beding, het opzegbeding, het vervullen van een ontbindende voorwaarde of het vervallen van een termijn en de onteigening. Dit wordt behandeld in Deel III.
87
H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de droit civi belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 499, nr. 607. 88 Artikel 591, 3° Gerechtelijk Wetboek.
23
Hoofdstuk 2 67.
Overzicht bijzondere gronden van uitdoving
Artikel 703 tot 710bis BW bevatten vier verschillende gevallen waarin
erfdienstbaarheden tenietgaan. Er zijn drie uitdovingswijzen die reeds lange tijd bestaan in het BW en er is één uitdovingswijze die pas is ingevoerd door de Wet van 22 februari 1983. In de volgorde van de wetsartikelen zijn deze uitdovingswijzen: Ø de onmogelijkheid tot gebruik van de zaken door de staat ervan, er bestaat aansluitend hierbij een herlevingsmogelijkheid (Artikel 703 en 704 BW); Ø het tenietgaan door de vereniging in dezelfde hand (artikel 705 BW); Ø het tenietgaan door de niet uitoefening gedurende dertig jaar (Artikelen 706 tot en met 710 BW); Ø verlies van ieder nut (Artikel 710bis BW). 68.
In tegenstelling tot het recht van vruchtgebruik en het recht van erfpacht, bestaat er
bij de erfdienstbaarheden geen bepaling die de vervallenverklaring van het recht regelt.89 Dit is verwonderlijk gelet op het bezwarende karakter dat de erfdienstbaarheden voor het lijdende erf kunnen hebben.90
89
H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de droit civi belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 551, nr. 659; L. LINDEMANS, Erfdienstbaarheden, in APR, Brussel, Larcier, 1958, 445, nr. 941; C. AUBRY, C. RAU, P. ESMEIN, Droit Civil Français, III, Parijs, Librairies Techniques, 1968, 135, §255. 90 M. MUYLLE, De duur van zakelijke rechten, onuitg. Doctoraatsthesis Rechten K.U. Leuven, 2012, 469.
24
Hoofdstuk 3 1
Tenietgaan wegens onmogelijkheid tot gebruik
Toepassingsgebied
Deze wijze van uitdoving is toepasselijk op conventionele erfdienstbaarheden. Ze is van toepassing op wettelijke erfdienstbaarheden in zoverre niet meer aan de wettelijke bestaansvoorwaarden voldaan is. 91 Zij herleven indien die voorwaarde daarna terug vastgesteld wordt. Zo zal het recht van uitweg ophouden te bestaan wegens onmogelijkheid tot gebruik wanneer de in artikel 682, lid 1 BW gestelde voorwaarde niet meer voldaan is.92
2 69.
Artikel 703 en 704 BW Erfdienstbaarheden gaan teniet wanneer de zaken zich in zodanige staat bevinden
dat men daarvan geen gebruik meer kan maken.93 De wetgever heeft ook voorzien in een mogelijkheid waarin deze erfdienstbaarheden herleven. Artikel 704 BW bepaalt dat zij herleven wanneer de zaken in zodanige staat hersteld worden dat men daarvan opnieuw gebruik kan maken, tenzij reeds voldoende tijd verlopen is om te laten vermoeden dat de erfdienstbaarheid is teniet gegaan, zoals in artikel 707 BW bepaald is.94
3 70.
Betekenis Deze wijze van tenietgaan van een erfdienstbaarheid is eigenlijk geen echte manier
van uitdoving. Er is een mogelijkheid om de erfdienstbaarheid terug te doen herleven. De wet bedoelt gewoonweg dat de uitoefening in die omstandigheden voorlopig ophoudt omdat er een onmogelijkheid is om er gebruik van te maken. De erfdienstbaarheid gaat niet teniet maar de uitoefening ervan houdt voorlopig op. 95 Het is een specifieke vorm van tenietgaan, die de erfdienstbaarheid in latente toestand laat voortleven of tenminste het recht in abstracto onaangetast laat. In die zin is artikel 703 BW overbodig. Men stelt gewoon dat er een hindernis is die de uitoefening van de erfdienstbaarheid belemmert. Indien deze hindernis later opnieuw verdwijnt dan zal de uitoefening van de erfdienstbaarheid weer
A. KLUYSKENS, Beginselen van burgerlijk recht, V., Zakenrecht, Antwerpen, NV Standaard-Boekhandel, 1953, 383, nr. 399. 92 Artikel 684, lid 1 BW. 93 Artikel 703 BW. 94 Artikel 704 BW. 95 L. LINDEMANS, “Erfdienstbaarheden”, APR 1958, Brussel, Larcier, nr. 614. 91
25
onbeperkt mogelijk zijn.96 Op deze herleving is er één belangrijke uitzondering, namelijk indien artikel 707 BW toepasselijk is omdat verjaring is ingetreden wegens dertig jarig onbruik.97 De reden waarom artikel 703 en 704 BW bekritiseerd worden is omdat het gebruik van de woorden “tenietgaan” en “herleven” juridisch onjuist is. Er komt immers geen einde aan het recht, doch enkel aan de uitoefening ervan, tenzij er uitdovende verjaring is ingetreden.
4
Oorzaak van de onmogelijkheid
In de wet staat niet vermeld dat er een onderscheid naar oorzaak van de onmogelijkheid gemaakt moet worden waarom de erfdienstbaarheid niet meer kan uitgeoefend worden. Maar in de praktijk zal het veelal gaan over enerzijds gevallen die een geoorloofde handeling van een derde inhouden. Anderzijds zal in veel gevallen overmacht de oorzaak van onmogelijkheid tot gebruik zijn. Een voorbeeld van een geoorloofde handeling van een derde is het geval van verkaveling waarin een erf, dat het voordeel heeft van een erfdienstbaarheid van overgang, gescheiden wordt van het dienstbaar erf door een ander erf dat geen doorgang moet verlenen. Of het recht van de eigenaar van het heersend erf om water te putten kan niet meer worden uitgeoefend omdat de eigenaar van het dienstbaar erf zijn delfrecht uitoefent waardoor de bron droogvalt.98 71.
Speelt de oorzaak van de onmogelijkheid tot gebruik een rol? “En principe, non: la
loi ne distingue pas selon que l’état de choses qu’elle prévoit résulte du fait d’un tiers, de celui des propriétaires des fonds servant ou dominant, ou d’un cas fortuit, ou de force majeure.”99 De oorzaak heeft geen belang. In werkelijkheid komt de onmogelijkheid uit artikel 703 BW vooral voort uit een geoorloofde handeling of een toevallige handeling van een derde. Want in de andere gevallen kan het obstakel van de uitoefening van de erfdienstbaarheid onmiddellijk worden weggehaald.
96
G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden, Mechelen, Kluwer, 2006, 336. 97 Artikel 707 BW. 98 G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden, Mechelen, Kluwer, 2006, 336. 99 G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden, Mechelen, Kluwer, 2006, 336; H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 566,
nr. 672, C. 26
De eigenaar van het heersend erf kan door een vordering tot erkenning van de erfdienstbaarheid of door een bezitsvordering optreden tegen de ongeoorloofde handelingen vanwege de eigenaar van het dienstbaar erf of uitgaande van derden. 100 72.
De oorzaak moet een werkelijke onmogelijkheid zijn om de erfdienstbaarheid uit te
oefenen. Dit is het geval wanneer de erfdienstbaarheid van rioolrecht niet meer kan uitgeoefend worden omdat de riolering onherstelbaar beschadigd is.
101
Ze houdt
daarentegen niet op indien er nog enige uitoefening mogelijk is, zoals bijvoorbeeld in geval van een recht van overgang nog kan genoten worden door een omweg te maken. Het al dan niet geoorloofd karakter van de menselijke handeling is van geen belang.102
5 73.
Herleven van de erfdienstbaarheid Artikel 704 BW vermeldt dat wanneer de zaken in zodanige staat hersteld worden de
erfdienstbaarheid zal herleven en men de rechten opnieuw kan genieten, tenzij voldoende tijd is verlopen waardoor de uitdovende verjaring is ingetreden, zoals artikel 707 BW bepaalt. De wet zelf geeft een voorbeeld van de herleving van de erfdienstbaarheid in artikel 665 BW. Wanneer men een afgebroken gemene muur wederopbouwt dan blijven de lijdende en de heersende erfdienstbaarheden voortbestaan.
103
Dit zijn meestal de
erfdienstbaarheden van licht, lucht, uitzicht, niet hoger bouwen, enz. Een ander voorbeeld is het afsluiten van een bron doordat op het lijdend erf ingrijpende werken gebeuren en het accessoire recht van overgang niet meer uitgeoefend kan worden door de werken. Indien men de toegangsweg en de bron herstelt dan zal het recht opnieuw herleven.104 74.
Men kan twee voorbehouden onderscheiden in artikel 665 BW die op gelijke wijze
gelden voor artikel 704 BW. Beide artikelen zijn een bijzondere toepassing van het nietuitoefenen van de erfdienstbaarheid gedurende dertig jaar. Ten eerste is het mogelijk dat door het herleven van de erfdienstbaarheid de nieuwe erfdienstbaarheid niet exact dezelfde is als de oude. De herleving is van toepassing op de nieuwe constructies zonder dat er een
100
G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden, Mechelen, Kluwer, 2006, 336; H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 566, nr. 672, C; L. LINDEMANS, “Erfdienstbaarheden”, APR 1958, Brussel, Larcier, nr. 889.
101
Rb. Luik 18 maart 1988, TBBR 1989, 409. L. LINDEMANS, “Erfdienstbaarheden”, APR 1958, Brussel, Larcier, nr. 891. 103 Artikel 665 BW; G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden, Mechelen, Kluwer, 2006, 337. 104 Vred. Spa 26 juli 1974, Pas. 1975, III, 21. 102
27
verzwaring mag zijn voor het lijdende erf. Deze bepaling uit artikel 665 BW komt overeen met het verzwaringsverbod uit artikel 702 in fine BW. Artikel 702 BW handelt over de rechten die de eigenaar van het dienstbare erf heeft. Men mag geen veranderingen aanbrengen waardoor de toestand voor het dienstbare erf verzwaard zou worden.105 Ten tweede moet het herstel van de erfdienstbaarheid, die aanleiding geeft tot de herleving, plaatsvinden “vooraleer de verjaring is verkregen” (artikel 665 BW), “voordat reeds voldoende tijd is verlopen om te laten vermoeden dat de erfdienstbaarheid is teniet gegaan, gelijk in artikel 707 BW is bepaald” (artikel 704 BW).106
5.1
Verjaring 5.1.1
75.
Algemeen
De wet bepaalt dat de herleving van de erfdienstbaarheid moet gebeuren voordat er
een termijn van dertig jaar verlopen is. Een termijn van zo lang laat vermoeden dat de erfdienstbaarheid overeenkomstig artikel 707 BW tenietgegaan zou zijn.107 Ten opzichte van een nieuwe gemene muur of een nieuw huis herleven de erfdienstbaarheden pas mits de wederopbouw gebeurt voor de verjaring is verkregen.108 76.
Gedurende de periode van onbruik waarin de verjaring loopt en voor de herleving
bevindt de erfdienstbaarheid zich in latente toestand. Het recht in abstracto blijft onaangetast. Dergelijke vorm van tenietgaan treft men alleen aan bij de vermenging van twee erven zoals het geval is in artikel 694 BW en 705 BW en bij de onmogelijkheid tot gebruik van een erfdienstbaarheid zoals artikel 705 BW voorziet. De vermenging is een nog minder energieke toestand van een erfdienstbaarheid omdat de uitoefening blijft voortbestaan maar niet de erfdienstbaarheid. Terwijl de onmogelijkheid tot gebruik geen einde maakt aan de erfdienstbaarheid, maar wel aan de uitoefening ervan.109
105
Artikel 702 BW.
H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 567-568, nr. 673. 107 Artikel 704 BW. 108 Artikel 665 BW. 109 B. TILLEMAN, V. SAGAERT en A. VERBEKE, “Erfdienstbaarheden” in B. TILLEMAN en A. VERBEKE (eds.), Vermogensrecht in kort bestek, Antwerpen, Intersentia, 2010, 329. 106
28
5.1.2 77.
Kritiek
Volgens sommige rechtsgeleerden zijn, zoals hierboven reeds vermeld, het artikel
665 en 704 BW een bijzondere toepassing van het tenietgaan van erfdienstbaarheden door onbruik gedurende dertig jaar (infra nr. 103 e.v.). DE PAGE en DEKKERS zijn van mening dat het voorbehoud “tenzij reeds voldoende tijd verlopen is om te laten vermoeden dat de erfdienstbaarheid is teniet gegaan, gelijk in artikel 707 BW is bepaald” essentieel is omdat zij diepgaand het schijnbaar karakter wijzigt van de wijze van uitoefening waarover het hier gaat. Ze gaan zelfs zover door te stellen dat we de onmogelijkheid tot gebruik van de erfdienstbaarheid proberen te aanzien als een wijze van uitdoven van erfdienstbaarheden door het feit dat de wetgever deze twee artikelen onder de titel “tenietgaan van erfdienstbaarheden” heeft geplaatst. 110 Ten slotte uiten ze nog volgende kritiek: “Les articles 703 en 704 envisagent tout simplement un cas particulier d’extinction des servitudes par non-usage pendant trente ans : le non-usage forcé, par opposition au nonusage volontaire. L’article 703, à tout prendre, est inutile…”111 78.
In het geval van artikel 703-704 BW gaat het niet om vrijwillig onbruik, maar om
door omstandigheden afgedwongen niet-gebruik van de erfdienstbaarheid. Indien de termijn voor extinctieve verjaring voltrokken is dan worden de rechten van het heersend erf opgeofferd.112 DE PAGE en DEKKERS verantwoorden deze oplossing door er op te wijzen dat erven niet op eeuwigdurende wijze met latente erfdienstbaarheden kunnen bezwaard blijven.113
H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 567-568, nr. 673. 111 G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden, Mechelen, Kluwer, 2006, 338; H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 567568, nr. 673 B. 112 G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden, Mechelen, Kluwer, 2006, 338. 110
H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 567-568, nr. 673 B.
113
29
5.1.3
Vergelijking onmogelijkheid van gebruik van de erfdienstbaarheid (703704 BW) en niet-gebruik gedurende dertig jaar (707 BW)
79.
We mogen aannemen enerzijds dat de onmogelijkheid van gebruik van de
erfdienstbaarheid eigenlijk maar een specifiek geval van niet-gebruik van de erfdienstbaarheid is en anderzijds dat artikel 704 BW expliciet naar artikel 707 BW verwijst. Maar de hoedanigheid zelf van deze zaken voorkomt niet dat er verschillen zijn. 80.
Ten eerste is er een verschil in berekening van de termijn. Bij artikel 707 BW
beginnen de dertig jaar te lopen vanaf de dag waarop een met de erfdienstbaarheid strijdige handeling is gesteld, als het gaat over voortdurende erfdienstbaarheden. Daarentegen beginnen in het geval van artikel 703 en 704 BW de dertig jaar te lopen vanaf de dag dat de onmogelijkheid zich manifesteert of duidelijk wordt. Wanneer de periode van onmogelijkheid vooraf gegaan werd door een periode van vrijwillig onbruik dan begint de termijn pas te lopen vanaf het onbenut laten van het recht.114 81.
Ten tweede is er de stuiting of schorsing van de termijn. De zeer oude opvatting van
de rechtsleer ging ervan uit dat de termijn van onmogelijkheid tot gebruik van de erfdienstbaarheid vatbaar was voor de toepassing van de regels over stuiting en schorsing (artikel 2242 tot 2259 BW).115 Maar recentere rechtsgeleerden zijn een andere mening aangedaan. Zij stellen dat deze termijn niet vatbaar is voor stuiting of schorsing omdat deze theorie een artificiële oplossing is.116
5.2 82.
De zaken worden in zodanige staat hersteld Artikel 704 BW stelt een voorwaarde aan de mogelijkheid tot herleven van de
erfdienstbaarheid. Herleven is enkel mogelijk indien de zaken in zodanige staat hersteld worden. Dit kunnen we aanzien als een beperking van de mogelijkheid van het herleven want als de nieuwe erfdienstbaarheid niet helemaal dezelfde is als de oude, dan mag de uitoefening ervan geen verzwaring voor het dienstbaar erf meebrengen.
114
C. AUBRY, C. RAU, P. ESMEIN en A. PONSARD, Droit civil Français, III, Parijs, Librairies Techniques, 1968, §255, 127, nr. 74 ; G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden, Mechelen, Kluwer, 2006, 338. 115 C. AUBRY, C. RAU, P. ESMEIN en A. PONSARD, Droit civil Français, III, Parijs, , Librairies Techniques 1968, §255, 127, nr. 74; F. LAURENT, Principes de droit civil, VIII, Brussel, Bruylant-Christophe, 1873, 355. 116 G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden, Mechelen, Kluwer, 2006, 338; H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 569; L. LINDEMANS, “Erfdienstbaarheden”, APR 1958, Brussel, Larcier, nr. 614, 884, 886.
30
83.
We mogen ervan uitgaan dat de herboren erfdienstbaarheid niet perfect identiek kan
zijn met de voorheen bestaande. DE PAGE is deze menig aangedaan en schrijft “on n’exige pas que la servitude nouvelle remplisse exactement les mêmes conditions que l’ancienne; dans la plupart des cas, une identité absolue serait d’ailleurs irréalisable.”.117 Bijvoorbeeld een huis dat een erfdienstbaarheid van uitzicht heeft, wordt afgebroken maar later opnieuw herbouwd in een andere stijl. Men vereist niet dat de uitoefening van de herboren erfdienstbaarheid van uitzicht op precies dezelfde wijze geschiedt als voorheen het geval was.118 Er mag geen verzwaring van de erfdienstbaarheid gebeuren. Praktisch zullen de nieuwe vensters moeten aangepast zijn aan het karakter van de oorspronkelijke erfdienstbaarheid.119
6 84.
Uitoefening op een andere wijze dan voorzien In het geval men de erfdienstbaarheid uitoefent volgens andere modaliteiten dan
voorzien omdat de oorspronkelijke wijze onmogelijk is om uit te oefenen dan moet men aanvaarden dat de voorheen geldende manier van uitoefening herleeft als de onmogelijkheid ophoudt. Maar de oorspronkelijk modaliteiten worden slechts herboren indien ze niet verjaart zijn door het verloop van dertig jaar onbruik. 120
117
H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 567, nr. 673. 118 C. AUBRY, C. RAU, P. ESMEIN en A. PONSARD, Droit civil Français, III, Parijs, 1968, §255, 127, nr. 74. 119 G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden, Mechelen, Kluwer, 2006, 337; H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 567, nr. 673, noot 4. 120 G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden, Mechelen, Kluwer, 2006, 338; H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 569.
31
Hoofdstuk 4 1
Tenietgaan door vereniging in één hand
Toepassingsgebied
Deze wijze van uitdoving wordt door de rechtsleer geacht van toepassing te zijn op zowel de conventionele erfdienstbaarheden, als op de wettelijke erfdienstbaarheden tot privaat nut, als op de natuurlijke erfdienstbaarheden.121 Dit komt omdat de bestaansvoorwaarde van erfdienstbaarheden zegt dat het om twee erven van twee verschillende eigenaars moet gaan.
2 85.
Artikel en voorwaarden Het artikel dat we hier behandelen is artikel 705BW. Dit artikel bepaalt dat alle
erfdienstbaarheden teniet gaan wanneer het heersende erf en het lijdende erf in dezelfde hand verenigd worden.122 Dit is logisch want een van de voorwaarden voor het ontstaan en bestaan van een erfdienstbaarheid is dat het moet gaan over twee verschillende erven die aan twee verschillende eigenaars toebehoren: Nenini res sua servit. Dit is in artikel 637 BW terug te vinden (supra nr. 17 e.v.). In het geval de beide erven eigendom worden van dezelfde persoon dan is er niet meer voldaan aan deze voorwaarde en dan zal de erfdienstbaarheid uitdoven. DE PAGE en DEKKERS maken een vergelijking door te zeggen dat deze situatie analoog is aan die waarin de hoedanigheid van schuldeiser en die van schuldenaar zich verenigen in dezelfde persoon en dit heet men vermenging. In dit geval is er geen uitdoving van de erfdienstbaarheid want de erfdienstbaarheid gaat teniet terwijl de uitoefening blijft voortbestaan.123 86.
De vermenging van beide erven in één hand vormt een juridische hinderpaal voor de
uitoefening van de erfdienstbaarheid.124 De vermenging zal natuurlijk de nieuwe eigenaar niet verhinderen om de toestand van dienstbaarheid te laten bestaan en er zijn erven van te laten genieten. Dit feitelijk voortbestaan van de erfdienstbaarheid moet aanzien worden als het uitoefenen van het eigendomsrecht van beide erven en kan niet meer aanzien worden als het genot van een erfdienstbaarheid. Deze loutere uitoefening heeft voor de materie van de 121
H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 571, 499, nr. 607; A. KLUYSKENS, Beginselen van burgerlijk recht, V., Zakenrecht, Antwerpen, NV StandaardBoekhandel, 1953, 384, nr. 400. 122 Artikel 705 BW. 123 B. TILLEMAN, V. SAGAERT en A. VERBEKE, “Erfdienstbaarheden” in B. TILLEMAN en A. VERBEKE (eds.), Vermogensrecht in kort bestek, Antwerpen, Intersentia, 2010, 329; H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 571, nr. 677. 124 G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden, Mechelen, Kluwer, 2006, 338.
32
erfdienstbaarheden enkel nog als relevantie dat bij gebeurlijk later opnieuw splitsen van de erven er toepassing gemaakt zal worden van artikel 694 BW. Dit laatste is het artikel dat het ontstaan van een erfdienstbaarheid door bestemming van de huisvader regelt.125 87.
De erfdienstbaarheden gaan door vermenging te niet van rechtswege, dit wil zeggen
op het ogenblik zelf waarop de erven in dezelfde hand verenigd zijn en zonder dat daartoe iets anders nodig is.126
3
Oorzaak
88.
Artikel 705 BW is een regel die zal spelen ongeacht welke oorzaak aan de
vermenging in één hand ten gronde ligt. Deze oorzaken kunnen verkoop, schenking, afstand, erfopvolging of legaat zijn van het dienstbare erf aan de eigenaar van het heersend erf of omgekeerd.127 Dat de vermenging in mindere mate een manier van uitoefening van de erfdienstbaarheid is dan een juridische hindernis, resulteert in het feit dat ze enkel effect heeft in de mate dat de hindernis voelbaar is. Dit kan beperkt worden ofwel in zijn uitgestrektheid ofwel in de tijd.
4
Beperkte vermenging in uitgestrektheid
4.1
Beperkte materiële vermenging
89.
Het komt voor dat de eigenaar van het heersende erf slechts een gedeelte van het
lijdende erf verwerft, of omgekeerd. 4.1.1 90.
Gelokaliseerd
Indien de erfdienstbaarheid voor haar uitoefening op een welbepaald deel van het
lijdend erf gelokaliseerd is betekent dit dat enkel het verwerven van dit deel of van het gehele lijdende erf een beletsel voor de uitoefening zou kunnen uitmaken. 128 Als de erfdienstbaarheid daarentegen uitgeoefend wordt op een gedeelte dat niet verworven wordt dan zal de erfdienstbaarheid blijven bestaan. Het gedeelte waarop de erfdienstbaarheid diende uitgeoefend te worden en dat verworven wordt, daarop zal de erfdienstbaarheid door 125
J. KOKELENBERG, “Privaatrechtelijke erfdienstbaarheden”, TPR 1983, p. 157, nr. 41.
A. KLUYSKENS, Beginselen van burgerlijk recht, V., Zakenrecht, Antwerpen, NV Standaard-Boekhandel, 1953, 384, nr. 401. 127 C. AUBRY, C. RAU, P. ESMEIN en A. PONSARD, Droit civil Français, III, Parijs, 1968, §255, 128, nr. 75. 128 H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 571, nr. 678; J. KOKELENBERG, “Privaatrechtelijke erfdienstbaarheden”, TPR 1983, p. 157, nr. 41. 126
33
vermenging uitdoven. DE PAGE en DEKKERS stellen: “si l’usage de la servitude était localisé, l’acquisition du lieu où la servitude s’exerce entraîne évidemment l’impossibilité juridique d’usage qui s’appelle le confusion”. 129 Een duidelijk voorbeeld kan gegeven worden via het recht van overgang. Deze erfdienstbaarheid zal uitdoven indien de eigenaar van het heersend erf de strook grond verwerft van het lijdend erf waarover het recht van overgang werd uitgeoefend. In dit geval zal er sprake zijn van uitdoving door vermenging. 130
Maar in dit geval kan er ook sprake zijn van gedeeltelijke uitdoving door vermenging.
Stel dat het recht van overgang wordt uitgeoefend over een breedte van 1 meter. Door afstand van een strook grond van 40 cm aan de eigenaar van het heersend erf was de erfdienstbaarheid
gedeeltelijk
uitgedoofd
door
vermenging.
Niettemin
blijft
de
erfdienstbaarheid bestaan voor de resterende strook van 60 cm. Deze breedte werd door de Vrederechter van Andenne voldoende geacht om te voet of met een kruiwagen te gebruiken.131 4.1.2 91.
Niet gelokaliseerd
Indien de erfdienstbaarheid niet juist lokaliseerbaar is op het lijdende erf dan zal de
erfdienstbaarheid kunnen blijven uitgeoefend worden op het gedeelte van het erf dat niet verworven wordt door de eigenaar van het heersend erf.132 Deze situatie doet zich voor in het geval van een erfdienstbaarheid non-aedificandi die zich uit in een algemeen bouwverbod op het lijdend erf. Er doet zich geen vermenging voor op het gedeelte dat niet verworven is.
4.2
Beperkte juridische vermenging
De juridische vermenging betekent dat het recht van erfdienstbaarheid volkomen opgeslorpt moet worden door het recht van eigendom, zodat de uitoefening ervan niet meer mogelijk is.133 We zetten beide situaties hieronder uiteen. Enerzijds is er de situatie van medeeigendom van het lijdende of heersende erf, anderzijds er de situatie waar de eigenaar van het lijdend of heersend erf het ander erf aanvaard onder voorrecht van boedelbeschrijving.
129
H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 572, nr. 678, A. 130 G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden, Mechelen, Kluwer, 2006, 339. 131 Vred. Andenne 29 maart 1973, J. Liège, 1972-73, 239. 132 G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden, Mechelen, Kluwer, 2006, 339. 133 J. KOKELENBERG, “Privaatrechtelijke erfdienstbaarheden”, TPR 1983, p. 157, nr. 41.
34
4.2.1 92.
Beperkte juridische vermenging door mede-eigendom
In dit geval van beperkte juridische vermenging hebben we het over de situatie waar
de eigenaar van het dienstbare erf niet de volle eigendom van het heersende erf verwerft maar slechts de mede-eigendom ervan. Of omgekeerd, de situatie waarbij de eigenaar van het heersende erf mede-eigenaar wordt van het dienstbare erf. Er is dan slechts vereniging van de eigendom van het heersend erf met de mede-eigendom van het lijdend erf, of omgekeerd. De erfdienstbaarheid zal blijven bestaan ten voordele of ten nadele van de andere mede-eigenaars.134 4.2.2
Beperkte juridische vermenging door aanvaarding onder voorrecht van boedelbeschrijving
93.
In de situatie dat zich een erfopvolging voordoet waarbij de eigenaar van het
heersend erf of het dienstbaar erf, het ander erf onder voorrecht van boedelbeschrijving aanvaardt dan brengt deze erfopvolging op zich geen uitdoving van de erfdienstbaarheid mee. De reden hiervan is dat door de aanvaarding onder voorrecht van boedelbeschrijving de goederen van beide boedels niet met mekaar vermengd worden.135 94.
Inherent aan aanvaarding onder voorrecht van boedelbeschrijving is dat men
enerzijds onherroepelijk eigenaar wordt maar anderzijds dat het vermogen van de erfgenaam duidelijk gescheiden blijft van de nalatenschap. Artikel 802, eerste lid BW zegt dat de aanvaarding onder voorrecht van boedelbeschrijving tot gevolg heeft dat de vermenging van de boedels van de erflater en de aanvaardende erfgenaam wordt verhinderd.136 Het is een eenzijdige rechtshandeling waardoor de erfgenaam de eigendom van de nalatenschap verkrijgt met terugwerkende kracht tot op het ogenblik van het openvallen van de nalatenschap.137 Indien sommige erfgerechtigden de nalatenschap zuiver aanvaarden en anderen aanvaarden onder voorrecht van boedelbeschrijving, dan gelden de
134
H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 572, nr. 678, A; A. KLUYSKENS, Beginselen van burgerlijk recht, V., Zakenrecht, Antwerpen, NV StandaardBoekhandel, 1953, 386, nr. 402; G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden, Mechelen, Kluwer, 2006, 340.
A. KLUYSKENS, Beginselen van burgerlijk recht, V., Zakenrecht, Antwerpen, NV Standaard-Boekhandel, 1953, 385, nr. 401; J. KOKELENBERG, “Privaatrechtelijke erfdienstbaarheden”, TPR 1983, p. 157, nr. 41. 136 Artikel 802, eerste lid BW; W. PINTENS, C. DECLERCK, J. DU MONH en K. VANWINCKELEN, Familiaal Vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2011, 1071, nr. 2106. 137 Artikel 802, tweede lid BW. 135
35
regels inzake het voorrecht van boedelbeschrijving voor de gehele nalatenschap.138 Dit betekent dat indien de eigenaar van het heersende of lijdende erf aanvaardt onder voorrecht van boedelbeschrijving dat deze regels op de andere erfgenamen van toepassing zijn en dat de erfopvolging geen uitdoving van de erfdienstbaarheid door vermenging met zich meebrengt. 95.
Doordat het vermogen van de erfgenaam duidelijk gescheiden blijft van de
nalatenschap behoudt hij onder meer alle zakelijke rechten die hij tegenover de nalatenschap bezat en zullen vice versa alle zakelijk rechten die ten gunste van de nalatenschap op de goederen van de erfgenaam wogen behouden blijven.139 KLUYSKENS vermeldt dat “de erfdienstbaarheid voor het eerst teniet zal gaan wanneer de erfgenaam het erf van de nalatenschap heeft aangekocht of na haar vereffening aan zich heeft behouden.”140
5 96.
Beperkte vermenging in tijd Het doet zich voor dat de erven later opnieuw gescheiden worden en de
erfdienstbaarheden herleven. In dit geval verdwijnt de hinderpaal voor de uitoefening van de erfdienstbaarheid op voorwaarde dat de splitsing met terugwerkende kracht gebeurt.141 Zodus verschillen de gevolgen van de scheiding indien de splitsing al dan niet met retroactief effect geschiedt.142 We zetten beide situaties hieronder uiteen.
5.1 97.
Splitsing met terugwerkende kracht: ex causa antiqua Indien de vermenging ophoudt te bestaan ex causa antiqua dan betekent dit dat ze
ofwel ophoudt uit hoofde van een oorzaak die reeds bestond voor de verkrijging waaruit die vermenging is voortgevloeid, ofwel uit hoofde van een oorzaak die terzelfder tijd ontstaan is. Dit kan bijvoorbeeld doordat de verkrijging om een of andere reden vernietigd of ontbonden wordt. De verkrijging en de vermenging worden dan geacht nooit te hebben
138
Artikel 810bis BW; W. PINTENS, C. DECLERCK, J. DU MONH en K. VANWINCKELEN, Familiaal Vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2011, 1068, nr. 2101. 139 J. KOKELENBERG, “Privaatrechtelijke erfdienstbaarheden”, TPR 1983, p. 158, nr. 41.
A. KLUYSKENS, Beginselen van burgerlijk recht, V., Zakenrecht, Antwerpen, NV Standaard-Boekhandel, 1953, 384, nr. 400. 141 G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden in Reeks Notariële Praktijkstudies, Mechelen, Kluwer, 2006, 340. 142 G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden in Reeks Notariële Praktijkstudies, Mechelen, Kluwer, 2006, 340; J. KOKELENBERG, “Privaatrechtelijke erfdienstbaarheden”, TPR 1983, p. 158, nr. 41. 140
36
bestaan en dan zal ook de erfdienstbaarheid geacht worden nooit te zijn uitgedoofd door vermenging.143
5.2 98.
Splitsing door latere vervreemding: ex causa nova Een splitsing kan gebeuren ex causa nova. Dit wil zeggen dat de vermenging
ophoudt uit hoofde van een oorzaak, die na de verkrijging waaruit de vermenging is voortgevloeid, is ontstaan.144 Dit is het geval ten gevolge van een latere vervreemding van één van de erven, in het bijzonder bij verkoop. De regel is dat dit geen aanleiding geeft tot het herleven van de erfdienstbaarheid. Er is hier geen retroactiviteit. Maar op deze regel bestaan uitzonderingen. 145 De uitzonderingen zijn de volgende: in het geval van bijzonder beding in de akte van vervreemding, bij het vervuld zijn van de voorwaarden van artikel 694 BW, bij toepassing van artikel 105 Hyp. W. en bij verkoop van erfrechten.146 Ik behandel deze uitzonderingen hieronder kort. 99.
Vooreerst is het mogelijk dat een bijzonder beding wordt ingelast in de akte van
vervreemding dat het opnieuw uitoefenen van de erfdienstbaarheid toelaat. Dit moet een duidelijk beding zijn.147 100. Vervolgens is er het geval van vervulling van de voorwaarden van artikel 694 BW. Er moet een onderscheid gemaakt worden tussen gevallen waarin men te maken heeft met enerzijds al dan niet voortdurende erfdienstbaarheden die niet zichtbaar zijn en anderzijds al dan niet voortdurende erfdienstbaarheden die zichtbaar zijn. KLUYSKENS zegt dat niet zichtbare erfdienstbaarheden niet herleven terwijl zichtbare erfdienstbaarheden met toepassing van artikel 694 BW wel herleven.148 Artikel 694 BW luidt als volgt: wanneer de eigenaar van twee erven waartussen een zichtbare erfdienstbaarheid bestaat, over een van
143
CH. BEUDANT, P. LEREBOURS-PIGEONNIERe en P. VOIRIN, Cours de Droit Civil Français, II, Parijs, Rousseau, 1938, 664, nr. 614; A. KLUYSKENS, Beginselen van burgerlijk recht, V., Zakenrecht, Antwerpen, NV Standaard-Boekhandel, 1953, 385, nr. 401.
A. KLUYSKENS, Beginselen van burgerlijk recht, V., Zakenrecht, Antwerpen, NV Standaard-Boekhandel, 1953, 385, nr. 401; J. KOKELENBERG, “Privaatrechtelijke erfdienstbaarheden”, TPR 1983, p. 158, nr. 41. 145 J. KOKELENBERG, “Privaatrechtelijke erfdienstbaarheden”, TPR 1983, p. 158, nr. 41. 146 H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 572, nr. 678 B, b. 147 G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden in Reeks Notariële Praktijkstudies, Mechelen, Kluwer, 2006, 340; J. KOKELENBERG, “Privaatrechtelijke erfdienstbaarheden”, TPR 1983, p. 158, nr. 41. 144
A. KLUYSKENS, Beginselen van burgerlijk recht, V., Zakenrecht, Antwerpen, NV Standaard-Boekhandel, 1953, 385, nr. 401.
148
37
deze erven beschikt zonder dat het contract enig beding omtrent de erfdienstbaarheid bevat, blijft deze heersend of lijdend voortbestaan ten voordele van het vervreemde erf of op het vervreemde erf.149 Zo zal een zichtbare erfdienstbaarheid waarvan het bestaan wordt onthuld door een zichtbaar werk of teken, zoals een waterleiding, weg of venster, dan herleven.150 DE PAGE en DEKKERS voegen hieraan toe dat de erfdienstbaarheid herleeft op voorwaarde dat de akte van vervreemding van één der erven geen strijdig beding bevat, en het teken steeds is blijven voortbestaan tijdens de vereniging in één hand.151 Men bevindt zich hier in de hypothese van artikel 694 BW, bestemming door de huisvader.152 De splitsing zal enkel mogelijk zijn indien op dat ogenblik alle door dat artikel gestelde voorwaarden vervuld zijn. 101.
De volgende uitzondering op de regel dat het beëindigen van de vermenging ex
causa nova geen herleving van de erfdienstbaarheid tot gevolg heeft wordt gevormd door artikel 105, eerste lid Hyp. W. Krachtens dit artikel herleven de zakelijke rechten en de erfdienstbaarheden die de derde-bezitter had op het onroerend goed, vooraleer dit in zijn bezit was, indien hij van dit goed afstand doet of na de tegen hem gedane toewijzing.153 KLUYSKENS, BEUDANT en AUBRY halen daarentegen dit geval aan als voorbeeld van herleving wegens beëindiging van de vermenging ex causa antiqua. Dit leidt volgens hen dus tot een herleving van de erfdienstbaarheid met retroactief effect.154 Terecht voeren DE PAGE en DEKKERS hiertegen aan dat het systeem in de wet er helemaal niet in bestaat te doen alsof de derde-bezitter nooit de eigendom van het bezwaarde goed heeft gehad.155 Dit
149
Artikel 694 BW. G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden in Reeks Notariële Praktijkstudies, Mechelen, Kluwer, 2006, 340. 151 H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 572, nr. 678, B. 152 Artikel 694 BW. 153 Artikel 105 Hypotheekwet; G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden in Reeks Notariële Praktijkstudies, Mechelen, Kluwer, 2006, 340. 154 C. AUBRY, C. RAU, P. ESMEIN en A. PONSARD, Droit civil Français, III, Parijs, 1968, §255, 128, nr. 75; CH. BEUDANT, P. LEREBOURS-PIGEONNIERE en P. VOIRIN, Cours de Droit Civil Français, II, Parijs, Rousseau, 1938, 665, nr. 614; A. KLUYSKENS, Beginselen van burgerlijk recht, V., Zakenrecht, Antwerpen, NV Standaard-Boekhandel, 1953, 384-385, nr. 401, 1°. 155 H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 572, nr. 678, B. 150
38
kan men verantwoorden door artikel 105, tweede lid Hyp. W. te lezen. Hierin staat dat de op het afgestane of toegewezen goed gevestigde hypotheken die door de derde-bezitter zijn verleend aan zijn persoonlijke schuldeisers nog steeds kunnen uitgeoefend worden op het goed volgens hun rang van inschrijving.156 Hieruit kunnen we de wil van de wetgever afleiden en mogen we stellen dat de wetgever niet van mening is om te doen alsof het betreffende onroerend goed nooit van de derde-bezitter is geweest. 102. Ten slotte is er de verkoop van erfrechten waardoor de vermenging ophoudt. Bij erfopvolging kan er vermenging zijn waardoor de erfdienstbaarheid uitdooft. Deze vermenging komt tot stand doordat de eigenaar van het dienstbaar erf het heersend erf erft of omgekeerd. Als de erfgenaam zijn erfrechten wil verkopen dan zal als gevolg hiervan de vermenging ophouden en zal de erfdienstbaarheid herleven.157
156
Artikel 105 Hypotheekwet. H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 573, nr. 678, B, b, 4°.
157
39
Hoofdstuk 5 1
Tenietgaan wegens niet uitoefening gedurende dertig jaar
Toepassingsgebied
103.
De verjaring wegens onbruik is toepasselijk op conventionele erfdienstbaarheden.
104.
Over de toepassing op wettelijke erfdienstbaarheden is er geen eensgezindheid tussen
de rechtsgeleerden. KLUYSKENS en LAURENT zijn van oordeel dat de verjaring door onbruik niet van toepassing is op alle wettelijke erfdienstbaarheden, zonder dat hij hiervoor een reden geeft. 158 COLIN en CAPITANT sluiten enkel de wettelijke erfdienstbaarheden die wederkerig zijn uit om reden dat het loutere aspecten zijn van het eigendomsrecht.159 JOSSERAND is van oordeel dat enkel de wettelijke erfdienstbaarheden tot louter privaat nut vatbaar zijn voor uitdovende verjaring.160 DE PAGE en DEKKERS zien niet in waarom deze wijze van uitdoving niet van toepassing zou zijn op alle wettelijke erfdienstbaarheden. Zij vinden het overdreven dat om reden van de term “wettelijk” er gevolgen worden getrokken die veel te verregaand zijn. Naar hun mening begint de verjaringstermijn van nietuitoefening van het merendeel van voortdurende wettelijke erfdienstbaarheden te lopen op de dag waarop een met de wet strijdige daad verricht is. 105.
Over de toepassing op natuurlijke erfdienstbaarheden bestaat er ook geen
eensgezindheid. De ene strekking is van oordeel dat verjaring na dertig jaar onbruik niet van toepassing is op natuurlijke erfdienstbaarheden. 161 De andere strekking is de mening aangedaan
dat
natuurlijke
erfdienstbaarheden
net
zoals
voortdurende
wettelijke
erfdienstbaarheden verjaren door dertig jaar onbruik. Men heeft het dan in het bijzonder over de afloop van water.162
A. KLUYSKENS, Beginselen van burgerlijk recht, V., Zakenrecht, Antwerpen, NV Standaard-Boekhandel, 1953, 384-386, nr. 402; F. LAURENT, Principes de droit civil, VIII, Brussel, Bruylant-Christophe, 1873, nr. 306.
158
159
A. COLIN en H. CAPITANT, Cours élémentaire de droit cilvil français, I, Paris, 1947, nr. 1047. L. JOSSERAND, Cours de droit civil positif français, I, Théorie générale du droit et des droits. Les personnens-la famille. La propriété et les autres droits réels principaux, Paris, Recueil Sirey, 1930, 1001, nr. 2017, 1°.
160
A. KLUYSKENS, Beginselen van burgerlijk recht, V., Zakenrecht, Antwerpen, NV Standaard-Boekhandel, 1953, 384-385, nr. 402; F. LAURENT, Principes de droit civil, VIII, Brussel, Bruylant-Christophe, 1873, nr. 306. 162 H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 552, nr. 661, c. 161
40
2
Artikel 706 BW
106. De uitdovende verjaring is terug te vinden in artikel 706 BW en luidt als volgt: “Een erfdienstbaarheid gaat teniet door het niet uitoefenen daarvan gedurende dertig jaar”. Het ongebruik kan dus tot gevolg hebben dat voortaan het dienstbaar erf bevrijd is van de erfdienstbaarheid. Men heeft hier te doen met een bevrijdende verjaring.163 107. Er dient een duidelijk onderscheid worden gemaakt tussen de toepassingsvoorwaarden van de verkrijgende verjaring voor de vestiging van een erfdienstbaarheid164 en die van de bevrijdende verjaring voor de uitdoving van een erfdienstbaarheid. 165 De verkrijgende verjaring is slechts van toepassing op voortdurende zichtbare erfdienstbaarheden door dertig jaar bezit. 166 Voortdurende niet-zichtbare en niet voortdurende al dan niet zichtbare erfdienstbaarheden kunnen niet verkregen worden door verjaring. Terwijl de bevrijdende verjaring zowel van toepassing is bij niet uitoefening gedurende dertig jaar van zowel voortdurende als niet-voortdurende erfdienstbaarheden. Dit wordt bevestigd doordat een onderscheiden ogenblik van aanvang wordt aangenomen bij de uitdovende verjaring van voortdurende of niet-voortdurende erfdienstbaarheden.167
3
Accessoire erfdienstbaarheden
108. Accessoire erfdienstbaarheden kunnen niet zelfstandig door onbruik verjaren. 168 Zij gaan slechts teniet samen met de hoofderfdienstbaarheid. Maar omgekeerd zal het gebruik van de accessoire erfdienstbaarheid niet bij machte zijn om het tenietgaan van de hoofderfdienstbaarheid door onbruik te verhinderen.169 109. Artikel 696 BW bepaalt dat wanneer men een erfdienstbaarheid vestigt, men ook geacht wordt alles toe te staan wat voor het gebruik daarvan nodig is. 170 In het tweede lid
A. KLUYSKENS, Beginselen van burgerlijk recht, V., Zakenrecht, Antwerpen, NV Standaard-Boekhandel, 1953, 384-385, nr. 401, 1°. 164 Artikel 690 BW. 165 Artikel 706 BW. 166 Artikel 690 BW. 167 Artikel 707 BW. 168 Artikel 696 BW. 169 C. AUBRY, C. RAU, P. ESMEIN en A. PONSARD, Droit civil Français, III, Parijs, 1968, §255; G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden in Reeks Notariële Praktijkstudies, Mechelen, Kluwer, 2006, 324. 170 H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 552-553, nr. 661, D. 163
41
geeft de wetgever het voorbeeld dat bij de vestiging van een erfdienstbaarheid om water te putten uit de bron van een ander men ook accessoir een erfdienstbaarheid tot recht van overgang verkrijgt. Dit is noodzakelijk tot uitoefening van de principale erfdienstbaarheid. We kunnen hier een vergelijk maken tussen de regels die gelden voor de vestiging van erfdienstbaarheden en het tenietgaan. Zoals accessoire erfdienstbaarheden slechts gevestigd kunnen worden samen met de principale erfdienstbaarheid zo zullen ze slechts tenietgaan wanneer de principale erfdienstbaarheid teniet gaat. Accessoire erfdienstbaarheden zullen slechts uitdoven wanneer er een langdurig niet-gebruik is van de hoofderfdienstbaarheid waarvan zij een aanhangsel zijn.
4
Uitdovende verjaring, de juridische grondslag en de aanvang
110. De auteurs zijn het er over eens dat het om een uitdovende verjaring gaat die, bekeken vanuit het standpunt van de eigenaar van het lijdend erf, als bevrijdend kan bestempeld worden.171 111. De term “verjaring” wordt gebruikt in de zin van extinctieve verjaring van een erfdienstbaarheid. Reeds in het Romeinse recht en in het Oude recht gingen de erfdienstbaarheden teniet door de extinctieve verjaring. In het Duitse recht, dat vestiging door verjaring niet kent, gaan de erfdienstbaarheden daarentegen wel teniet door extinctieve verjaring. In Nederlandse rechtsleer wordt soms voorgehouden, dat er een wezenlijk verschil bestaat tussen extinctieve verjaring en het dertigjarig onbruik. De eerstgenoemde is slechts facultatief, in die zin dat de rechter ze niet ambtshalve moet inroepen. Het dertigjarig onbruik maakt integendeel automatisch een einde aan de erfdienstbaarheid.172 112. De erfdienstbaarheden gaan teniet door de extinctieve verjaring, maar niet door de verkrijgende verjaring van een derde. De verkrijgende verjaring van een derde is ten opzichte van een erfdienstbaarheid geheel uitgesloten, omdat dit strijdig zou zijn met de grondregel, dat de erfdienstbaarheid moet kleven aan een erf. Die derde zou alleen de eigenaar van het lijdend erf kunnen zijn. Maar terecht stelt LINDEMANS zich de vraag hoe deze eigenaar van het lijdend erf zijn eigen erf kan bevrijden van een erfdienstbaarheid, door op dat zelfde erf een andere erfdienstbaarheid te vestigen door verkrijgende verjaring? Of bedoelt men met die derde soms de eigenaar van het heersend erf? Maar hoe kan deze A. KLUYSKENS, Beginselen van burgerlijk recht, V., Zakenrecht, Antwerpen, NV Standaard-Boekhandel, 1953, 385, nr. 402; J. KOKELENBERG, “Privaatrechtelijke erfdienstbaarheden”, TPR 1983, p. 159, nr. 42. 172 L. LINDEMANS, “Erfdienstbaarheden”, APR 1958, Brussel, Larcier, 395, nr. 844. 171
42
door verjaring een erfdienstbaarheid verliezen? Nochtans wordt het tegendeel soms verdedigd uitgaande van de voorstelling dat wettelijke eigendomsbeperkingen volwaardige erfdienstbaarheden zijn.173 113. Door het feit dat erfdienstbaarheden tenietgaan door de uitdovende verjaring onderscheiden zij zich van eigendom en mede-eigendom, die niet door de uitdovende verjaring maar wel door de verkrijgende verjaring van een derde verloren gaan.174 114.
Over de juridische grondslag van uitdovende verjaring zijn er uiteenlopende
strekkingen. Men zou kunnen zeggen dat uitdovende verjaring door dertig jaar onbruik berust op stilzwijgende afstand door de eigenaar van het heersend erf. Dit standpunt valt makkelijk te bekritiseren en lijkt daarom nogal voorbarig. Ten eerste gebeurt de afstand op een bepaald ogenblik. Het duurt dus geen dertig jaar. 175 Ten tweede zou dit een probleem inzake tegenbewijs meebrengen. Het stelsel van vermoedelijke afstand zou meebrengen dat het vermoeden van tegenbewijs mag geleverd worden zoals bijvoorbeeld het bewijs van de bedoeling de erfdienstbaarheid te handhaven. Maar zo een tegenbewijs is uitgesloten.176 115. Meer verantwoord is de strekking die stelt dat de grondslag van de uitdovende verjaring te zoeken is in de klaarblijkelijke nutteloosheid van de erfdienstbaarheid. DE PAGE en DEKKERS zijn aanhangers van dit standpunt door te stellen dat : “L’article 706 procède de l’idée que les charges foncières ne se justifient que si on en use.”177 Vermits het bestaan van een erfdienstbaarheid slechts verantwoord is door haar economisch nut, moet men ze uitschakelen en het lijdend erf ervan ontlasten, wanneer het door dertig jaar onbruik is gebleken dat zij economisch nutteloos of ten minste onnodig is geworden.178 116. De aanvang van de verjaring is vermeld in artikel 707 BW. Er wordt een onderscheid gemaakt voor de aanvang van de verjaring naargelang het gaat om voortdurende (infra nr. 145 e.v.) of niet-voortdurende erfdienstbaarheden (infra nr. 117 e.v.).179 Men zal in het
173
H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 573, nr. 678. 174 L. LINDEMANS, “Erfdienstbaarheden”, APR 1958, Brussel, Larcier, 396, nr. 845. 175 H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 551, nr. 660. 176 L. LINDEMANS, “Erfdienstbaarheden”, APR 1958, Brussel, Larcier, 397, nr. 847. 177 H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 552, nr. 661. 178 L. LINDEMANS, “Erfdienstbaarheden”, APR 1958, Brussel, Larcier, 397, nr. 847. 179 Artikel 707 BW.
43
kader van de aanvang ook rekening moeten houden met een derde hypothese, namelijk de mogelijkheid dat de erfdienstbaarheid nooit werd uitgeoefend (infra nr. 155 e.v.).180 Ik zet deze drie hypothesen hieronder uiteen.
5
Niet-voortdurende erfdienstbaarheden
117. Voor een niet-voortdurende erfdienstbaarheid beginnen de dertig jaren te lopen vanaf de dag dat men heeft opgehouden daarvan gebruik te maken. 181 Niet-voortdurende erfdienstbaarheden zijn die welke, om te worden uitgeoefend, telkens een daad van de mens vereisen.182 Dit betekent dat zodra de handeling ophoudt de erfdienstbaarheid niet meer wordt uitgeoefend en er vanaf dan een toestand van onbruik bestaat. Het uitgangspunt is daarom de actuele handeling van de eigenaar of zijn vertegenwoordiger waardoor de erfdienstbaarheid wordt uitgeoefend. Als voorbeeld is er het geval van een erfdienstbaarheid van overgang, waar de bevrijdende verjaring van dertig jaar begint te lopen vanaf de dag dat de eigenaar van het heersend erf de laatste maal over het dienstbare erf gegaan is.183 118. In de wet staat “vanaf men heeft opgehouden daarvan gebruik te maken”.184 Gebruik heeft de betekenis van genot voor de eigenaar van het heersend erf. Deze formulering is vatbaar tot verkeerde interpretatie. De wet zegt niet “de laatste daad van genot” zoals dit verkeerdelijk werd aangehaald in rechtspraak.185 De wet zegt daarentegen wel “vanaf men ophoudt ervan te genieten”.186 Ook de vrederechter van Dalhem vonniste dat voor de nietvoortdurende erfdienstbaarheden de verjaring begint te lopen van de dag waarop de laatste daad van genot werd verricht.187 119. Bij het verder analyseren van deze woorden besluit ik dat er een onderscheid gemaakt moet worden tussen enerzijds erfdienstbaarheden die heel vaak, bijvoorbeeld dagelijks, worden uitgeoefend en anderzijds erfdienstbaarheden die slechts zelden, met grote rustperioden tussenin, worden uitgeoefend. Het bovenstaande voorbeeld (supra nr. 117) van
180
J. KOKELENBERG, ‘De privaatrechtelijke erfdienstbaarheden’, TPR 1983, 159, nr. 43. Artikel 707 BW. 182 Artikel 707 j° 688 lid 2 BW. 181
A. KLUYSKENS, Beginselen van burgerlijk recht, V., Zakenrecht, Antwerpen, NV Standaard-Boekhandel, 1953, 386, nr. 403. 184 Artikel 707 BW. 185 G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden in Reeks Notariële Praktijkstudies, Mechelen, Kluwer, 2006, 325. 186 L. LINDEMANS, “Erfdienstbaarheden”, APR 1958, Brussel, Larcier, 405, nr. 860. 187 Vred. Dalhem, 16 april 1962, bevestigd door Rb. Luik, 4 december 1964, T. Vred., 1965, 224. 183
44
het recht van overgang is enkel correct indien het gaat om een erfdienstbaarheid die heel frequent wordt uitgeoefend.188 120. LINDEMANS volgt dit standpunt. Hij stelt dat, wanneer de niet-voortdurende erfdienstbaarheden slechts met aanzienlijke tussenpozen worden uitgeoefend, begint het onbruik niet dadelijk na de laatste uitoefening doch pas op de dag, waarop de uitoefening werd verzuimd alhoewel zij normalerwijze moest plaats hebben.189 Men staaft dit met het voorbeeld dat het onbruik van een recht van overgang, gevestigd om in een bos hout te kappen, niet dadelijk begint na de laatste uitgevoerde kapping, doch wel pas op de dag, waarop voor het eerst een kapping werd verzuimd of over een andere weg werd weggevoerd. Die dag is gemakkelijker op te sporen, wanneer het recht bij titel beperkt is tot houtkappingen om de zoveel jaar. Bij gebreke van precisering in de titel, dient als begin van het onbruik te worden beschouwd, de dag waarop van het recht geen gebruik werd gemaakt, alhoewel de eigenaar van het heersend erf behoefte had aan hout.190 Andere rechtsgeleerden delen dezelfde mening hierover.191 121. We kunnen dit aanvullen met een voorbeeld van onbruik van het ladderrecht. Het onbruik begint op de dag dat onderhouds- of herstellingswerken aan de afsluiting worden uitgevoerd zonder dat gebruik gemaakt werd van het ladderrecht, het recht om over het terrein van de buurman doorgang te nemen, alhoewel zij noodzakelijk en gebruikelijk waren.192 122.
Hieronder beantwoord ik enkele vragen die zich zouden kunnen stellen in verband
met het verjaren door onbruik van niet-voortdurende erfdienstbaarheden. De vragen zijn de volgende: Wat bij uitoefening door andere personen dan de eigenaar? Heeft de reden van de niet-uitoefening belang? Gaan buurtwegen teniet bij onbruik? Wat in het geval van gedeeltelijk onbruik van niet-voortdurende erfdienstbaarheden? En hoe zit het met de bewijslast?
A. KLUYSKENS, Beginselen van burgerlijk recht, V., Zakenrecht, Antwerpen, NV Standaard-Boekhandel, 1953, 386, nr. 403. 189 L. LINDEMANS, “Erfdienstbaarheden”, APR 1958, Brussel, Larcier, 405, nr. 860; C. AUBRY, C. RAU, P. ESMEIN en A. PONSARD, Droit civil Français, III, Parijs, 1968, §255 noot 14. 190 L. LINDEMANS, “Erfdienstbaarheden”, APR 1958, Brussel, Larcier, 405, nr. 860. 191 C. AUBRY, C. RAU, P. ESMEIN en A. PONSARD, Droit civil Français, III, Parijs, 1968, §255 noot 14; H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 553, nr. 662; R. DERINE, “Overzicht van rechtspraak (1965-1968). Zakenrecht”, TPR, 1969, 747. 192 L. LINDEMANS, “Erfdienstbaarheden”, APR 1958, Brussel, Larcier, 405, nr. 860. 188
45
5.1
Uitoefening door andere personen dan de eigenaar
123. Het is in se niet vereist dat de niet-voortdurende erfdienstbaarheid wordt uitgeoefend door de eigenaar van het heersend erf zelf om de uitdoving door onbruik te verhinderen.193 Ook vrienden, familie, werklieden, huurders, pachters, vruchtgebruiker, bezoekers van de eigenaar van het heersend erf, die om een of andere reden de erfdienstbaarheid van overgang uitoefenen, zorgen voor het behoud van de erfdienstbaarheid.194 “Ces solutions s’expliquent par la formule très générale qu’emploie l’article 707 (“au jour où l’on a cessé d’en jouir”).”195 124. De wet spreekt over de dag dat “men” heeft opgehouden gebruik te maken van de erfdienstbaarheid. Er wordt niet gesproken over de eigenaar maar wel over de algemene term men. Het recht zal verloren gaan indien het niet wordt gebruikt door de vertegenwoordigers van de eigenaar, zoals bij onbruik door vruchtgebruikers of huurders.196
5.2
Reden van de niet-uitoefening
125. Welke de reden is van de niet uitoefening speelt geen rol.197 De niet uitoefening kan het gevolg zijn van toeval of overmacht. Dit maakt geen verschil uit voor de uitdovende verjaring door onbruik ook al is de niet-uitoefening onvrijwillig.198 De Franse rechtsleer volgt dit standpunt : “On ne distingue pas suivant la cause qui a déterminé le non-usage; que celui-si soit volontaire ou forcé, le résultat est le même; la servitude est éteinte alors même que sa non-utilisation proviendrait d’un cas de force majeure…”199 126. LINDEMANS zegt dat deze opvatting betwistbaar is. Zo zou het strijdig zijn met het adagium contra non valentem agere non currit praescriptio en zou afbreuk doen aan het beginsel dat uitdovende verjaring berust op een vermoeden van afstand. Dat, zoals het 193
G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden in Reeks Notariële Praktijkstudies, Mechelen, Kluwer, 2006, 325. 194 J. KOKELENBERG, ‘De privaatrechtelijke erfdienstbaarheden’, TPR 1983, 159, nr. 44. 195 H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 553, nr. 662. 196 H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 553, nr. 662. 197 J. KOKELENBERG, ‘De privaatrechtelijke erfdienstbaarheden’, TPR 1983, 159, nr. 44. 198 G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden in Reeks Notariële Praktijkstudies, Mechelen, Kluwer, 2006, 325. 199 L. JOSSERAND, Cours de droit civil positif français, I, Théorie générale du droit et des droits. Les personnens-la famille. La propriété et les autres droits réels principaux, Paris, Recueil Sirey, 1930, 1001, nr. 2017.
46
adagium zegt, de verjaring niet loopt tegen iemand die in de onmogelijkheid is om de vordering in te stellen ten gevolge van een beletsel, wordt niet betwist. Het wordt zelfs bepaald in artikel 710 BW waar er sprake is van onverdeeldheid.200 Toch wordt door het Hof van Cassatie geoordeeld dat dit Latijnse adagium geen algemeen rechtsbeginsel uitmaakt. 201 Maar in het geval van artikel 710 BW is de hinderpaal die de verjaring uitschakelt van juridische aard, terwijl de hinderpaal, veroorzaakt door toeval of overmacht, van materiële aard is. De vergelijking gaat dus niet op. Aan de andere kant is de grondslag van de extinctieve verjaring niet te vinden in vermoedelijke afstand. Men mag niet vergeten dat de strijdige handeling ook het werk van derden kan zijn.202
5.3
Onbruik van buurtwegen
127. De vrederechter van Wolvertem moest zich uitspreken over een geval van het recht van overgang ten bate van een gemeente. In casu ging het over een buurtweg. Deze kan tenietgaan door onbruik. Dat lijkt wel de heersende mening te zijn. Maar indien de buurtweg gedeeltelijk werd gebruikt dan blijft het recht ten volle behouden.203 Niettemin kan de erfdienstbaarheid door onbruik gedeeltelijk tenietgaan, wanneer gedurende dertig jaar materiële hindernissen het volledig gebruik beletten zonder enig verweer van de rechthebbende uit te lokken.204 (Zie infra nr. 128 e.v.).
5.4
Gedeeltelijk onbruik van niet-voortdurende erfdienstbaarheden
128. Artikel 708 BW bepaalt dat de wijze van gebruik van een erfdienstbaarheid verjaart evenals de erfdienstbaarheid zelf en op gelijke wijze. Uit deze bepaling volgt dat de omvang van een erfdienstbaarheid kan verminderd worden wanneer men gedurende dertig jaar slechts gebruik heeft gemaakt van een kleiner deel dan hetgeen waarop men recht heeft.205 In het Romeinse recht was dit strijdig met het principe van de ondeelbaarheid van erfdienstbaarheden want hetgeen in een recht werd gehuldigd kon niet verloren gaan voor een deel.206 Maar een tegenovergestelde zienswijze vinden wij terug in artikel 708 BW. Deze tegenovergestelde zienswijze is afkomstig van DOMAT. “La solution romaine avait été
200
L. LINDEMANS, “Erfdienstbaarheden”, APR 1958, Brussel, Larcier, 399, nr. 852. Cass. 30 juni 2006, JLMB 2006, afl. 37, 1622; RW 2009-10, 577 met noot. 202 L. LINDEMANS, “Erfdienstbaarheden”, APR 1958, Brussel, Larcier, 399, nr. 852. 203 Vred. Wolvertem, 16 februari 1961, T. Vred., 1961, 142. 204 R. DERINE, “Overzicht van rechtspraak (1961-1964). Zakenrecht”, TPR, 103, nr. 75. 205 G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden in Reeks Notariële Praktijkstudies, Mechelen, Kluwer, 2006, 326. 206 L. LINDEMANS, “Erfdienstbaarheden”, APR 1958, Brussel, Larcier, 411, nr. 870. 201
47
conservéé dans l’ancien droit français; seul DOMAT proposa la solution contraire, pour des raisons d’une logique superficielle. Il est plus exact de dire que DOMAT se fondait sur des textes romains, mais qui étaient étrangers à la question.”207 129. De zienswijze van DOMAT is logisch want waarom zou een erfdienstbaarheid die voor het geheel door onbruik kan tenietgaan ook niet a fortiori voor een deel op dezelfde wijze verloren kunnen gaan?208 Enerzijds mogen we niet uit het oog verliezen dat de gedeeltelijke verjaring van de erfdienstbaarheid slechts kan teniet gaan op dezelfde wijze als de erfdienstbaarheid zelf. Voor niet-voortdurende erfdienstbaarheden begint de verjaring, zoals reeds vermeld, vanaf de dag dat men heeft opgehouden daarvan gebruik te maken. Anderzijds wordt aangenomen dat artikel 708 BW geen absolute regel inhoudt waarbij elke dertigjarige beperking in de uitoefening van de erfdienstbaarheid noodzakelijk een beperking van het recht van de erfdienstbaarheid tot gevolg heeft. Want dit artikel bepaalt slechts dat de wijze van gebruik evenals de erfdienstbaarheid zelf kan verjaren naargelang de omstandigheden.209 5.4.1
Materiële hindernis, daad van een derde, overmacht
130. Wat indien het gedeeltelijk onbruik van niet-voortdurende erfdienstbaarheden veroorzaakt is door een materiële hindernis, een daad van een derde of overmacht? Artikel 708 BW betekent dat wanneer de eigenaar van het heersend erf of zijn vertegenwoordiger verhinderd wordt om bijvoorbeeld een recht van overgang over de oorspronkelijke breedte of traject uit te oefenen, door daad van een derde of omstandigheden die overmacht vormen, dit gedeeltelijk onbruik ook partiële uitdoving van de erfdienstbaarheid met zich brengt.210 Men zegt dat slechts indien de gedeeltelijke uitoefening van de erfdienstbaarheid het gevolg is van een materiële hinderpaal, de erfdienstbaarheid voor dat deel verloren zal gegaan zijn.211
207
H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 563, nr. 670.
A. KLUYSKENS, Beginselen van burgerlijk recht, V., Zakenrecht, Antwerpen, NV Standaard-Boekhandel, 1953, 388, nr. 405.
208
A. KLUYSKENS, Beginselen van burgerlijk recht, V., Zakenrecht, Antwerpen, NV Standaard-Boekhandel, 1953, 388, nr. 405. 210 G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden in Reeks Notariële Praktijkstudies, Mechelen, Kluwer, 2006, 326. 211 H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 564, nr. 670; A. KLUYSKENS, Beginselen van burgerlijk recht, V., Zakenrecht, Antwerpen, NV Standaard-Boekhandel, 1953, 388, nr. 405. 209
48
131. Ik geef een voorbeeld uit de rechtspraak: Er werden barakken aangebracht op de bedding van een erfdienstbaarheid van overgang die het gebruik van de overgang belemmerden over de oorspronkelijke breedte van 3,50 m. Ze lieten slecht overgang toe over een breedte van 1,70 m en deze situatie bleef voortduren gedurende dertig jaar zonder verweer van de rechthebbende uit te lokken. Er werd geoordeeld dat de erfdienstbaarheid gedeeltelijk door onbruik teniet was gegaan. De erfdienstbaarheid bleef echter verder bestaan met de verminderde modaliteit, dat wil zeggen over een breedte van 1,70 m.212 5.4.2
Vrijwillig
132. De situatie is anders indien de eigenaar van het heersend erf vrijwillig de uitoefening van de erfdienstbaarheid doet op slechts een gedeelte ervan. Men neemt algemeen aan dat de titularis van de erfdienstbaarheid over een zekere vrijheid moet beschikken en zijn recht volgens zijn persoonlijke keuze moet kunnen genieten, zonder het steeds volledig te moeten uitoefenen. 213 Bij vrijwillig beperkt genot kan hij de volheid van zijn recht niet door onbruik verliezen.214 Hij behoudt de volledige erfdienstbaarheid indien hij overeenkomstig zijn titel, voor zover hij het nodig vond en het hem paste, gehandeld heeft.215 133. De vrederechter te Ekeren oordeelde op deze manier. Het ging over een recht van overgang dat gevestigd was over een breedte van 2,50 m. De eigenaar van het lijdende erf riep in dat de erfdienstbaarheid gedurende dertig jaar slechts over een breedte van 0,90 m was uitgeoefend, zodat het volgens hem door bevrijdende verjaring gedeeltelijk tot die breedte was herleid. De vrederechter wees dit af met het argument dat de bezitter van het zakelijk recht niet verplicht is de algeheelheid van dit recht uit te oefenen.216 134. In de Franse rechtsleer wordt dezelfde zienswijze gevolgd.217
212
Vred. Neerpelt, 8 september 1960, T. Not. 1961, 47; R. DERINE, “Overzicht van rechtspraak (1961-1964). Zakenrecht”, TPR, 1965, 103, nr. 75. 213 H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 564, nr. 670. 214 G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden in Reeks Notariële Praktijkstudies, Mechelen, Kluwer, 2006, 326.
A. KLUYSKENS, Beginselen van burgerlijk recht, V., Zakenrecht, Antwerpen, NV Standaard-Boekhandel, 1953, 388, nr. 405. 216 Vred. Ekeren 15 juni 1967, RW 1967-68, 506; R. DERINE, “Overzicht van rechtspraak (1965-1968). Zakenrecht”, TPR, 1969, 748, nr. 96. 217 L. JOSSERAND, Cours de droit civil positif français, I, Théorie générale du droit et des droits. Les personnens-la famille. La propriété et les autres droits réels principaux, Paris, Recueil Sirey, 1930, 1001, nr. 2017. 215
49
135. We kunnen dus besluiten dat het principiële argument dat gedeeltelijk gebruik geen verjaring met zich brengt, behalve wanneer er een materiële hindernis bestaat, algemeen wordt aangenomen.218
5.5
Bewijslast
136. Het probleem van de bewijslast bij niet-voortdurende erfdienstbaarheden stelt zich enkel bij erfdienstbaarheden waarvan de vestiging ouder is dan dertig jaar. Het spreekt van zelf dat indien de titel van vestiging van de erfdienstbaarheid vrij recent is, dit wil zeggen jonger dan dertig jaar , onbruik zonder succes zal aangevoerd worden door de eigenaar van het dienstbaar erf.219 5.5.1
Bewijslast bij eigenaar heersend erf
137. De bewijslast zal in twee gevallen bij de eigenaar van het heersend erf liggen. Enerzijds bij een actie tot ontkenning of als verweer in een actie tot erkenning uitgaande van de eigenaar van het heersend erf en anderzijds wanneer de bevrijdende verjaring opgeworpen wordt door de eigenaar van het lijdend erf. (infra nr. 313 e.v.) 138. Wanneer de eigenaar van het beweerde dienstbaar erf in een actie tot ontkenning (actio negatoria) van een erfdienstbaarheid, of als verweer in een actie tot erkenning (uitgaande van de eigenaar van het heersend erf), opwerpt dat de erfdienstbaarheid door dertig jaar onbruik is uitgedoofd, zal hij in beginsel het bewijs van die uitdoving moeten aanbrengen.220 In de praktijk is dat bewijs bijna onmogelijk te leveren. Om utiliteitsredenen neemt men dan ook algemeen aan dat wanneer het gaat om een niet-voortdurende erfdienstbaarheid, zoals bijvoorbeeld een recht van overgang, het de eigenaar van het heersend erf is die moet aantonen, eens het onbruik aangevoerd, dat dit beweerde verlies van het recht niet voltrokken is. 221 Dit wil zeggen dat hij de erfdienstbaarheid tijdens de 218
H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 564, nr. 670; R. DERINE, “Overzicht van rechtspraak (1965-1968). Zakenrecht”, TPR, 1969, 748, nr. 96; A. KLUYSKENS, Beginselen van burgerlijk recht, V., Zakenrecht, Antwerpen, NV Standaard-Boekhandel, 1953, 388, nr. 405. 219 G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden in Reeks Notariële Praktijkstudies, Mechelen, Kluwer, 2006, 328. 220 H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 549, nr. 658. 221 G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden in Reeks Notariële Praktijkstudies, Mechelen, Kluwer, 2006, 327; H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 550, nr. 658; L. JOSSERAND, Cours de droit civil positif français, I, Théorie générale du droit et des droits. Les personnens-la famille. La propriété et les autres droits réels principaux, Paris, Recueil Sirey, 1930, 999, nr. 2012.
50
laatste dertig jaar nog heeft uitgeoefend.222 De vrederechter van Dalhem vonniste daarom dat de verweerder moet bewijzen dat hij een erfdienstbaarheid bezit wanneer de eigenaar van het lijdend erf de actio negatoria instelt. 223 Dit om reden dat men van de eigenaar niet het negatief bewijs kan vergen dat op zijn terrein geen erfdienstbaarheid weegt.224 139. Volgens KLUYSKENS en HANSENNE wordt ieder erf verondersteld vrij en onbelast van erfdienstbaarheden te zijn, tenzij het tegendeel bewezen is.225 Vanuit die gezichtshoek zal degene die beweert titularis van een erfdienstbaarheid te zijn, niet alleen moeten aanvoeren dat er eertijds een recht gevestigd is, maar tevens dat dit behouden is gebleven.226 In feite wordt derhalve het onbruik vermoed en moet het bewijs van de stuiting van dat onbruik geleverd worden, hetgeen door de eigenaar van het heersend erf moet gedaan worden.227 140. Het Hof van Cassatie heeft op duidelijke wijze stelling ingenomen in deze delicate rechtsvraag. Wanneer de bevrijdende verjaring opgeworpen wordt, moet hij die zich beroept op een titel die ouder is dan dertig jaar, om de uitoefening van de conventionele erfdienstbaarheid van overgang te vorderen, het bewijs leveren dat de niet-voortdurende erfdienstbaarheid is uitgeoefend sedert minder dan dertig jaar. Dit bewijs zal aldus aantonen dat de verjaring werd gestuit en het verval door onbruik werd vermeden.228 In casu ging het om een erfdienstbaarheid van overgang ten gunste van een houthandel op het heersend erf, een exploitatie die echter sedert meer dan dertig jaar werd stopgezet. In die omstandigheden moest de eigenaar van het beweerde heersend erf aantonen dat de doorgang nog door hem of zijn rechtsvoorganger gebruikt werd in de afgelopen dertig jaar.229 141. In het arrest van 30 mei 2003 van het Hof van Cassatie herhaalt het Hof zijn beslissing. Hij die zich beroept op de titel ouder dan dertig jaar moet bewijzen dat het verval door onbruik vermeden werd.230 222
G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden in Reeks Notariële Praktijkstudies, Mechelen, Kluwer, 2006, 327. 223 Vred. Dalhem 16 april 1962, T. Vred., 1965, 224. 224 R. DERINE, “Overzicht van rechtspraak (1965-1968). Zakenrecht”, TPR, 1969, 748, nr. 97.
A. KLUYSKENS, Beginselen van burgerlijk recht, V., Zakenrecht, Antwerpen, NV Standaard-Boekhandel, 1953, 381, nr. 397; J. HANSENNE, ‘Examen de jurisprudence. (1970-1975)Les biens’, RCJB 1977, 180, nr. 68. 226 G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden in Reeks Notariële Praktijkstudies, Mechelen, Kluwer, 2006, 327. 227 L. LINDEMANS, “Erfdienstbaarheden”, APR 1958, Brussel, Larcier, 418, nr. 882. 228 Cass. 18 november 1983, Arr Cass, 1983-84, 325; JT 1985, 96; Pas. 1984, I, 305, RW 1983-84, 1980. 229 Cass. 18 november 1983, Arr Cass, 1983-84, 325; JT 1985, 96; Pas. 1984, I, 305, RW 1983-84, 1980. 230 Cass. 30 mei 2003, www.cass.be; Vred. Spa 26 juli 1974, Pas. 1975, III, 21. 225
51
5.5.2
Bewijslast bij eigenaar lijdend erf
142. De eigenaar van het lijdend erf dient de bewijslast slechts in één geval te dragen, namelijk wanneer gedeeltelijk onbruik wordt ingeroepen. Aldus besliste het Hof van Cassatie in een arrest van 5 april 1990 dat de eigenaar van het lijdend erf, die zich slechts beroept op het gedeeltelijk tenietgaan van de erfdienstbaarheid, het bewijs van gedeeltelijk onbruik moet leveren. De eigenaar van het lijdend erf moet dan bewijzen dat de erfdienstbaarheid gedurende meer dan dertig jaar niet meer is uitgeoefend zoals in de titel is bepaald.231 143. In het arrest van 5 april 1990 bevestigt het Hof dus de regel die we onder bovenstaand randnummer besproken hebben en voegt er de uitzondering in geval van gedeeltelijk onbruik aan toe. De essentie van het arrest staat in één passage: “Overwegende dat, hoewel, in de regel, de eigenaar van het heersende erf, die zich beroept op een titel die ouder is dan dertig jaren, met toepassing van de artikelen 706 en 707 BW kan en moet bewijzen dat de conventionele erfdienstbaarheid van overgang sedert minder dan dertig jaren werd uitgeoefend, (toch) moet de eigenaar van het dienstbaar erf, die zich met toepassing van artikel 708 van voormeld wetboek enkel op het gedeeltelijk tenietgaan van die erfdienstbaarheid door verjaring beroept, het bewijs van het gedeeltelijk onbruik kan en moet leveren, namelijk dat de erfdienstbaarheid gedurende dertig jaren niet meer werd uitgeoefend zoals in de titel is bepaald.”232 144. Het valt op dat het Hof in één enkele alinea twee maal spreekt van het bewijs dat kan en moet geleverd worden door respectievelijk de eigenaar van het heersend erf en door de eigenaar van het dienend erf. Men kan zich afvragen of het Hof hierdoor niet het accent heeft willen leggen op de loyauteit en samenwerking die bij die bewijsvoering moet bestaan en dus de kern van het probleem eerder in de sfeer van het procesrecht dan in die van de erfdienstbaarheden heeft willen leggen.233
231
Cass. 5 april 1990, Arr. Cass. 1989-90, 10; Pas. 1990, I, 916; RW 1990-91, 184. Cass. 5 april 1990, www.cass.be 233 J. KOKELENBERG, T. VAN SINAY en H. VUYE, “Overzicht van rechtspraak (1989-1994). Zakenrecht”, TPR 1995, 667, nr. 128. 232
52
6
Voortdurende erfdienstbaarheden
145. Artikel 688 BW bepaalt dat het onderscheid tussen voortdurende en niet-voortdurende erfdienstbaarheden inhoudt dat bij voortdurende geen actief optreden of herhaalde handelingen van de mens nodig is om ervan te genieten terwijl dit wel zo is bij nietvoortdurende. “De voortdurende erfdienstbaarheid oefent eigenlijk zichzelf uit”.234 Wanneer er een obstakel de uitoefening van de erfdienstbaarheid gedurende dertig jaar belemmert en de eigenaar van het heersend erf reageert hier niet tegen dan treedt de uitdovende verjaring in. 235 De verjaringstermijn vangt aan op de dag wanneer een met de voortdurende erfdienstbaarheid strijdige daad werd verricht.236 146. Het venster met een recht van uitzicht waarvoor een muur wordt gebouwd die dit uitzicht belemmert is een geval van voortdurende erfdienstbaarheden waarbij de dertigjarige verjaringstermijn tot uitdoving van de erfdienstbaarheid kan leiden. De verjaring begint te lopen tegen dat recht van uitzicht vanaf het ogenblik dat er voor dat venster gebouwd wordt.237 Een erfdienstbaarheid non aedificandi zal uitgedoofd zijn dertig jaar nadat met bouwwerken op het lijdend erf een aanvang werd genomen. Gaat het om een erfdienstbaarheid van burgerlijke bewoning, dan begint de verjaring te lopen vanaf het ogenblik dat het ongeoorloofde gebouw werd opgericht of het verboden bedrijf in werking werd gesteld.238 Als voorbeeld van de verjaring van een erfdienstbaarheid van burgerlijke bewoning was er een zaak waarbij de erfdienstbaarheid inhield dat er een verbod was om handel te drijven op een bepaald erf. Deze erfdienstbaarheid verjaarde indien men gedurende dertig jaar tegen het verbod in toch handel voerde op het lijdende erf. Een erfdienstbaarheid
die
zo
een
verbod
inhoudt
is
een
voortdurende
negatieve
erfdienstbaarheid.239
A. KLUYSKENS, Beginselen van burgerlijk recht, V., Zakenrecht, Antwerpen, NV Standaard-Boekhandel, 1953, 386, nr. 403. 235 H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 554, nr. 662. 236 Artikel 707 BW; J. KOKELENBERG, ‘De privaatrechtelijke erfdienstbaarheden’, TPR 1983, 160, nr. 45. 237 J. KOKELENBERG, ‘De privaatrechtelijke erfdienstbaarheden’, TPR 1983, 160, nr. 45. 238 J. KOKELENBERG, ‘De privaatrechtelijke erfdienstbaarheden’, TPR 1983, 160, nr. 45. 239 Brussel, 10 juni 1971, Pas., 1971, II, 307. 234
53
6.1
Reden van het onbruik
147. Het voornaamste is dat de mogelijkheid om de voortdurende erfdienstbaarheid uit te oefenen moet worden belemmerd door een feitelijke of materiële hindernis. Dit kan veroorzaakt worden door overmacht maar ook door een persoon. Het heeft geen belang van wie de strijdige handeling uitgaat. DE PAGE en DEKKERS merken op dat “Une simple protestation adressée au propriétaire du fonds dominant, contre l’exercice de la servitude, ne suffirait pas. Il faut un obstacle de fait.”240
6.2
Gedeeltelijk onbruik van voortdurende erfdienstbaarheden
148. Zoals bij Gedeeltelijk onbruik van niet-voortdurende erfdienstbaarheden kan het gedeeltelijk onbruik ook voorkomen bij voortdurende erfdienstbaarheden. Men neemt aan dat artikel 708 BW zowel van toepassing is op niet-voortdurende erfdienstbaarheden als op voortdurende erfdienstbaarheden.241 Dit artikel zegt dat “het tenietgaan door gedeeltelijk onbruik zijn uitwerking heeft “op gelijke wijze als het gehele onbruik”. Men bedoelt daarmee precies dat de voortdurende erfdienstbaarheden gedeeltelijk in onbruik zijn wanneer een ermee strijdige handeling wordt verricht, die de uitoefening gedeeltelijk uitschakelt. Het onbruik zal voor effect hebben dat de omvang van de erfdienstbaarheid herleid zal worden tot de grenzen waarbinnen men er nog wel gebruik van heeft gemaakt.242 “Si j’ai deux fenêtres au lieu de trois, auxquelles j’ai droit, je perds, au bout de trente ans, le bénéfice de la troisième fenêtre.”243 149. Het betekent dat de voortdurende erfdienstbaarheid nog slechts zal blijven voortbestaan in de mate dat zij niet door een dertigjarige strijdige toestand werd afgeschaft.244 Toegepast op het voorbeeld van de erfdienstbaarheid non aedificandi leidt dit tot de toestand dat het bouwverbod gedeeltelijk teniet gaat wanneer op een deel van het lijdend erf gebouwd werd sinds dertig jaar.245 Indien de eigenaar geen reactie geeft op de inbreuk van dit, door de erfdienstbaarheid voorziene, bouwverbod dan kan hij na verloop
240
H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 554, nr. 662.2; zie ook C. AUBRY, C. RAU, P. ESMEIN en A. PONSARD, Droit civil Français, III, Parijs, 1968, §255, 130. 241 L. LINDEMANS, “Erfdienstbaarheden”, APR 1958, Brussel, Larcier, 412, nr. 873. 242 J. KOKELENBERG, ‘De privaatrechtelijke erfdienstbaarheden’, TPR 1983, 165, nr. 51. 243 H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 564, nr. 670 a). 244 Brussel, 10 juni 1971, Pas., 1971, II, 307. 245 L. LINDEMANS, “Erfdienstbaarheden”, APR 1958, Brussel, Larcier, 412, nr. 873.
54
van dertig jaar geen afbraak van het bouwwerk meer vorderen.246 Heeft de eigenaar van een 100 meter lange muur deze, in strijd met een erfdienstbaarheid non altius tollendi, over een lengte van 50 meter verhoogd, dan kan na 30 jaar geen afbraak meer gevorderd worden. Voor de resterende 50 meter is de erfdienstbaarheid echter blijven bestaan.247 150. Zoals bij niet-voortdurende erfdienstbaarheden vermeld zou een te strikte toepassing van de regel van artikel 708 BW tot onbillijke gevolgen leiden. Daarom omschreef de rechtsleer en de rechtspraak de draagwijdte. Er zijn drie beperkingen aan artikel 708 BW die zowel
gelden
voor
voortdurende
erfdienstbaarheden
als
voor
niet-voortdurende
erfdienstbaarheden. 151. Ten eerste kan het gedeeltelijk tenietgaan door verjaring slechts plaatsvinden wanneer het om een materiële hindernis gaat. Vrijwillige gedeeltelijke niet-uitoefening kan niet leiden tot gedeeltelijk verlies van de erfdienstbaarheid. 152. Een tweede beperking is dat gedeeltelijk onbruik alleen het gedeeltelijk tenietgaan van de verjaring meebrengt wat betreft die modaliteiten die bepaald zijn in de titel. Wanneer bijvoorbeeld een erfdienstbaarheid werd gevestigd waardoor de eigenaar van het heersend erf zoveel uitzicht gevende vensters kan openen als hij verlangt, kan hij na verloop van dertig jaar nog nieuwe vensters openen. Het probleem met deze beperking van het gedeeltelijk tenietgaan door verjaring is eigen aan de erfdienstbaarheden die door titel werden gevestigd. Dit om reden dat de modaliteiten van erfdienstbaarheden gevestigd op de twee andere manieren altijd beperkt zijn tot hetgeen blijkt uit het bezit of de gesteldheid van de plaats.248 153.
Een derde beperking van artikel 708 BW is dat het onbruik van een bepaalde
modaliteit van een erfdienstbaarheid wordt gedekt door het gebruik van de erfdienstbaarheid door een ruimere of zwaardere modaliteit.249 Het gebruik van het recht van overgang met de wagen houdt het recht in stand om de overgang met de fiets te doen. “Qui peut le plus peut le moins.”
246
J. KOKELENBERG, ‘De privaatrechtelijke erfdienstbaarheden’, TPR 1983, 165, nr. 51. H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 563, nr. 670; R. DERINE, “Overzicht van rechtspraak (1969-1972). Zakenrecht”, TPR, 1973, 857, nr. 105; J. KOKELENBERG, ‘De privaatrechtelijke erfdienstbaarheden’, TPR 1983, 165, nr. 51. 248 L. LINDEMANS, “Erfdienstbaarheden”, APR 1958, Brussel, Larcier, 414, nr. 875. 249 L. LINDEMANS, “Erfdienstbaarheden”, APR 1958, Brussel, Larcier, 416, nr. 877. 247
55
6.3
Bewijslast
154. “De voortdurende erfdienstbaarheid oefent eigenlijk zichzelf uit.” Op basis van dit citaat wordt aangenomen dat het recht van de erfdienstbaarheid voortdurend en onbetwist heeft bestaan.250 Voortspruitend hieruit geniet het heersende erf het vermoeden dat de toestand waaruit de erfdienstbaarheid voortvloeit, ononderbroken is blijven voortbestaan. Het is dus aan de eigenaar van het lijdende erf om dat vermoeden te ontkrachten en aan te tonen dat een met de voortdurende erfdienstbaarheid strijdige handeling werd gesteld.251
7 155.
De erfdienstbaarheid werd nooit uitgeoefend Na de verjaring van voortdurende en niet-voortdurende erfdienstbaarheden behandel
ik hier een hypothese waarbij de erfdienstbaarheid nooit werd uitgeoefend. Vooreerst kan ik zeggen dat er zich geen probleem stelt indien door de eigenaar van het lijdend erf een erkenning van de uitdoving door onbruik wordt gedaan. Men neemt aan dat een erfdienstbaarheid die, naar eigen zeggen van de eigenaars, sedert meer dan dertig jaar niet meer uitgeoefend is, is getroffen door uitdovende verjaring wegens onbruik. De vrederechter te Brasschaat besliste op deze manier toen de eigenaars van het heersend erf zelf erkenden dat ze sinds hun aankoop, die meer dan dertig jaar voordien was gebeurd, van hun recht van overgang geen gebruik hebben gemaakt.252 156. Er is daarentegen wel een probleem bij de vraag van wat met de aanvang van de uitdovende verjaring bij een erfdienstbaarheid waarvan het heersend erf nog niet opgebouwd is en waarvan nog geen gebruik gemaakt wordt? Vangt die aan op het ogenblik van de vestiging dan wel op het ogenblik van de uitoefening van de erfdienstbaarheid? 157. Dit doet zich voor wanneer bij een verkaveling van bouwgronden voor de diverse loten, erfdienstbaarheden van overgang bedongen worden, die natuurlijk maar nut zullen hebben in de mate dat er later zal gebouwd worden op de verschillende terreinen. Wat indien men meer dan 30 jaar wacht om te bouwen? Zijn de bedongen erfdienstbaarheden van overgang dan uitgedoofd door dertig jaar niet-uitoefening? Er is geen eenduidigheid.
250
G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden in Reeks Notariële Praktijkstudies, Mechelen, Kluwer, 2006, 327. 251 L. LINDEMANS, “Erfdienstbaarheden”, APR 1958, Brussel, Larcier, 417, nr. 881. 252 Vred. Brasschaat 30 oktober 1974, RW 1974-75, 1844, noot SUETENS-BURGEOIS.
56
Ik zet de twee verschillende strekkingen uiteen.
7.1
Eerste strekking: Uitdoving indien na 30 jaar geen bouwwerken gestart zijn
158. VAN KOKELENBERG verdedigt de stelling dat men als eigenaar van het heersend erf rekening moet houden met de verjaringstermijn van dertig jaar. Om de uitdovende verjaring te voorkomen moet men bouwen op het stuk grond. Volgens deze strekking start de dertigjarige termijn van de uitdovende verjaring vanaf de vestiging van de erfdienstbaarheid. Dit is vanaf het verkrijgen van de titel. VAN KOKELENBERG steunt zijn betoog op redeneringen van andere rechtsgeleerden die hieronder worden aangehaald.253 159. DE PAGE en DEKKERS menen ongeacht of het nu al dan niet over een voortdurende erfdienstbaarheid gaat, dat de termijn begint te lopen vanaf het ogenblik dat het recht bestaat. Dit wil zeggen vanaf het ogenblik dat de titel van kracht wordt of de door de wet gestelde voorwaarden vervuld zijn.254 Er is rechtspraak die oordeelt in dezelfde zin.255 Deze formulering is erg ongenuanceerd omdat zij het bestaan van een recht en de mogelijkheid van de uitoefening ervan niet duidelijk van elkaar onderscheidt.256 Het is dus eigenlijk correcter te zeggen dat de verjaring een aanvang neemt op het ogenblik dat de erfdienstbaarheid kon uitgeoefend worden. Dit is de tweede strekking die we hierna behandelen (infra nr. 165-166). 160. In de Franse rechtsleer werd door BEUDANT gesteld dat de verjaring in principe pas begint te lopen vanaf het ogenblik dat de erfdienstbaarheid kan uitgeoefend worden en dat dit de dag is waarop de erfdienstbaarheid gevestigd wordt.257 Hieruit blijkt duidelijk dat BEUDANT niet goed het onderscheid maakt tussen het ogenblik van vestiging en het ogenblik van uitoefening. Uiteindelijk werd door de Franse Cassatierechtspraak het criterium, van het ogenblik waarop de erfdienstbaarheid kan uitgeoefend worden,
253
J. KOKELENBERG, ‘De privaatrechtelijke erfdienstbaarheden’, TPR 1983, 161, nr. 46. H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 554, nr. 662.3. 255 Brussel, 29 mei 1964, JT 1965, 87. 256 G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden, Mechelen in Reeks Notariële Praktijkstudies, Kluwer, 2006, 327. 257 CH. BEUDANT, P. LEREBOURS-PIGEONNIERE en P. VOIRIN, Cours de Droit Civil Français, II, Parijs, Rousseau, 1938, 668, nr. 618. 254
57
gehanteerd.258 Dit is ook het correcte criterium. Het is de toepassing van het principe contra non valentem agere non currit praescriptio. 161. De uitoefening van een recht kan afhankelijk gesteld worden van een (opschortende) voorwaarde of een termijn. Is dit niet het geval dan is het juist dat de verjaring begint te lopen vanaf het ogenblik van de vestiging, vermits niets de eigenaar van het heersend erf belette om onmiddellijk zijn recht uit te oefenen. Mag het recht echter slechts na het verstrijken van een bepaalde termijn of na het vervullen van een bepaalde voorwaarde uitgeoefend worden, dan kan men de titularis van dit recht niet verwijten dat hij niet onmiddellijk vanaf de vestiging van het recht gebruik gemaakt heeft, vermits hij dan zonder recht gehandeld zou hebben.259 162. Waarom heeft men de neiging om de vestiging en de uitoefening van een erfdienstbaarheid onvoldoende van elkaar te scheiden? Dit komt omdat veel erfdienstbaarheden, die met deze problematiek te maken kunnen hebben, veelal erfdienstbaarheden van overgang zijn. Bij deze erfdienstbaarheden wordt vaak bedongen dat er om ze te kunnen uitoefenen vereist wordt dat de titularis bepaalde constructies aanbrengt op het heersend erf. Hierbij stellen we ons de vraag of dit aanzien kan worden als een voorwaarde of een termijn? Het antwoord is negatief.260 163. Enerzijds kan het geen termijn zijn want in artikel 1185 BW staat dat een termijn verschilt van een voorwaarde omdat zij de verbintenis niet opschort maar enkel haar uitvoering uitstelt. 261 Een termijn is een toekomstige maar zekere gebeurtenis. Dat zekerheidselement ontbreekt indien het louter van de wil van de eigenaar van het heersend erf afhangt of de erfdienstbaarheid wordt uitgeoefend.262 Het is ook geen voorwaarde want artikel 1178 BW zegt dat de voorwaarde (het vertrekpunt van de verjaring) geacht wordt vervuld te zijn, wanneer de titularis van de erfdienstbaarheid, die zich onder voorwaarde verbonden heeft, zelf de vervulling ervan verhinderd heeft.263 Dus indien de titularis van de erfdienstbaarheid het tot stand komen van de voorwaarde belet, door gedurende dertig jaar
258
J. KOKELENBERG, ‘De privaatrechtelijke erfdienstbaarheden’, TPR 1983, 161, nr. 46. J. KOKELENBERG, ‘De privaatrechtelijke erfdienstbaarheden’, TPR 1983, 161, nr. 46. 260 Cass. Fr., 14 december 1863, S., 1864, I, 126. 261 Artikel 1185 BW. 262 J. KOKELENBERG, ‘De privaatrechtelijke erfdienstbaarheden’, TPR 1983, 161, nr. 46. 263 Artikel 1178 BW. 259
58
niet te starten met bouwen op het heersend erf dan wordt de voorwaarde geacht vervuld te zijn.264 164. Als we de eerste strekking toepassen op het voorbeeld van de erfdienstbaarheid van overgang gevestigd op de stukken grond in een verkaveling geeft dit het volgende resultaat: Indien de eigenaar van het heersend erf gedurende dertig jaar na de vestiging niet aanvangt met bouwen op de verkaveling dan zal zijn recht van overgang zijn uitgedoofd. Had men het tenietgaan willen beletten dan had de eigenaar moeten bouwen of de gebeurlijke kopers de verplichting moeten opleggen om rekening te houden met de termijn om te beginnen bouwen.
7.2
Tweede strekking: Geen uitdoving indien na 30 jaar geen bouwwerken zijn gestart
165. Deze strekking werd gevolgd in het vonnis van de vrederechter van Nieuwpoort.265 Hier krijgt de erfdienstbaarheid pas zijn volle uitwerking vanaf het ogenblik dat de constructies zijn opgericht. Hij ging ervan uit dat de erfdienstbaarheden niet uitgedoofd waren ook al was er meer dan dertig jaar gewacht om te bouwen. Volgens deze strekking begint de verjaring pas te lopen vanaf het ogenblik dat de erfdienstbaarheid daadwerkelijk en nuttig kan uitgeoefend worden. Dit wil zeggen bij de constructie van de bouwwerken.266 166. Dit argument kan gestaafd worden door het feit dat extinctieve verjaring berust op de nutteloosheid van de erfdienstbaarheid die tot het onbruik leidt. Dat is de ratio legis van de extinctieve verjaring. En deze nutteloosheid kan enkel blijken bij het in gebruik nemen van het heersend erf.267 Als men daarentegen het heersend erf nog niet in gebruik neemt of kan nemen, omdat er nog geen constructie op gebouwd is dan kan de nutteloosheid van de erfdienstbaarheid nog niet waargenomen worden. Mijns inziens is dit de correcte strekking.
264
J. KOKELENBERG, ‘De privaatrechtelijke erfdienstbaarheden’, TPR 1983, 161, nr. 46. Vred. Nieuwpoort, 30 maart 1966, RW 1967-68, 2070. 266 Vred. Nieuwpoort, 30 maart 1966, RW 1967-68, 2070; J. KOKELENBERG, ‘De privaatrechtelijke erfdienstbaarheden’, TPR 1983, 161, nr. 46. 267 R. DERINE, “Overzicht van rechtspraak (1965-1968). Zakenrecht”, TPR 1969, 747, nr. 94. 265
59
8
Termijn
167. Zoals artikel 706 BW vermeld, gaan erfdienstbaarheden teniet door het nietuitoefenen ervan gedurende dertig opeenvolgende jaren. Er kan op het eerste zicht dus moeilijk twijfel bestaan omtrent de termijn die nodig is opdat een erfdienstbaarheid door onbruik zou tenietgaan.268 Maar de vraag kan gesteld worden of de termijnen van de verkorte verjaringen, die vermeld worden in artikel 2265 BW, niet van toepassing zijn op de uitdovende verjaring van erfdienstbaarheden. 168. Er was een deel in de rechtsleer die er van overtuigd was dat de tienjarige en de twintigjarige termijn uit artikel 2265 BW toch in aanmerking kwamen.269 Zij namen aan dat de erfdienstbaarheid ook na korte verjaringstermijnen teniet konden gaan, indien een derde verkrijger met toepassing van artikel 2265 BW, het dienstbaar erf, als vrij van deze erfdienstbaarheid gekocht had en het derhalve via de verkorte verjaring verkregen heeft. Tegen deze verkrijger kan de erfdienstbaarheid niet tegenstelbaar zijn wanneer er niks vermeld was in de titel en er geen uitoefening van de erfdienstbaarheid heeft plaatsgehad.270 169. Deze visie werd resoluut afgewezen. Men mag dan ook aannemen dat de dertigjarige termijn de meerderheidsopinie en het principe is.271 Men baseert zich op twee argumenten. 170. Ten eerste heeft artikel 2265 BW enkel betrekking op de verkrijgende verjaring van eigendom en niet over de uitdovende verjaring van erfdienstbaarheden.272 Het onderscheid tussen usucapio en praescriptio mag men niet uit het oog verliezen. DE PAGE en DEKKERS zeggen dat de verkorte verjaring van tien of twintig jaar in dit opzicht geen rol kunnen spelen : “il faut décider que l’usucapion de la propriété n’a rien de commun avec l’extinction des charges qui le grèvent; et que si la propriété s’acquiert par dix à vingts ans
268
J. KOKELENBERG, ‘De privaatrechtelijke erfdienstbaarheden’, TPR 1983, 162, nr. 48. CH. BEUDANT, P. LEREBOURS-PIGEONNIERE en P. VOIRIN, Cours de Droit Civil Français, II, Parijs, Rousseau, 1938, 670, nr. 62; L. JOSSERAND, Cours de droit civil positif français, I, Théorie générale du droit et des droits. Les personnens-la famille. La propriété et les autres droits réels principaux, Paris, Recueil Sirey, 1930, 1001, nr. 2018.
269
A. KLUYSKENS, Beginselen van burgerlijk recht, V., Zakenrecht, Antwerpen, NV Standaard-Boekhandel, 1953, 404, nr. 387. 271 J. KOKELENBERG, ‘De privaatrechtelijke erfdienstbaarheden’, TPR 1983, 162, nr. 48. 272 C. AUBRY, C. RAU, P. ESMEIN en A. PONSARD, Droit civil Français, III, Parijs, 1968, 129, nr. 76. 270
60
de possession, il n’y a point là de raison suffisante pour l’affranchir d’une servitude qui ne peut éteindre qu’au bout de trente ans.”273 171. Ten tweede is artikel 2264 BW hier van toepassing. Dit artikel betekent dat indien de titel waarover gehandeld wordt zelf voorziet in een regeling van verjaring dan zijn de algemene
termijnen
van
verjaring
niet
van
toepassing.
274
Onder
“Titel
IV
Erfdienstbaarheden of Grondlasten” wordt echter zowel voorzien in een termijn voor verkrijgende verjaring als in een termijn voor uitdovende verjaring. Dit respectievelijk in de artikelen 690 en 706 BW. 172. Wat met de verkorte verkrijgende verjaring van de eigendom in combinatie met de uitdovende verjaring van een erfdienstbaarheid? Het antwoord op deze vraag toon ik aan de hand van een voorbeeld. Stel: je koopt een huis van een persoon die zich voordoet als eigenaar maar in werkelijkheid is hij helemaal geen eigenaar. Daar bovenop blijkt er een erfdienstbaarheid in het voordeel van de buurman van dit huis gevestigd te zijn waarvan je als koper geen weet hebt. Op vlak van het eigendomsrecht geldt artikel 2265 BW. Omdat je als koper te goeder trouw hebt gehandeld (want je niet wist dat de verkoper niet de werkelijke eigenaar was) en omdat er een wettige titel van aankoop is, zal je op basis van 2265 BW na tien of twintig jaar de eigendom van het gekochte goed verwerven. Maar wat als ondertussen deze erfdienstbaarheid niet werd uitgeoefend? Is deze dan door het verloop van tien of twintig jaar uitgedoofd? Zoals hierboven reeds aangehaald waren er verschillende meningen in de rechtsleer maar heeft de meerderheidsopvatting het gehaald. Deze opvatting gaat ervan uit dat het recht van erfdienstbaarheden anders geregeld is dan het eigendomsrecht. De verkrijgende verjaring heeft als nut dat de koop ten aanzien van de vorige eigenaar verstevigd wordt. Maar dit heeft niets te maken met de erfdienstbaarheid van de buurman, en betekent niet dat de bevrijdende verjaring tegen hem kan ingeroepen worden, omdat de termijn van dertig jaar niet verstreken is.275 173. Ten slotte dient vermeld te worden dat er zich geen probleem stelt indien de erfdienstbaarheid
verder
werd
uitgeoefend
tijdens
de
(verkorte)
verkrijgende
273
H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 661, nr. 669.
A. KLUYSKENS, Beginselen van burgerlijk recht, V., Zakenrecht, Antwerpen, NV Standaard-Boekhandel, 1953, 404, nr. 387.
274
A. KLUYSKENS, Beginselen van burgerlijk recht, V., Zakenrecht, Antwerpen, NV Standaard-Boekhandel, 1953, 404, nr. 387.
275
61
verjaringstermijn van de eigendom van het goed dat bezwaard is.276 De erfdienstbaarheid blijft in dit geval behouden. De verkorte verkrijgende verjaringstermijn van artikel 2265 BW zal tot gevolg hebben dat het onroerend goed, samen met de erfdienstbaarheid die erop gevestigd is, naar de nieuwe eigenaar overgaat.277
9
Gevolg van het dertig jarig onbruik
174. Het niet-uitoefenen gedurende dertig jaar van de erfdienstbaarheid heeft op zichzelf de absolute uitdoving tot gevolg.278 Dit wordt klaar en duidelijk vermeld in artikel 706 BW. De vraag stelt zich nu of de eigenaar van het lijdende erf aan deze verjaring kan verzaken zoals bepaald in artikel 2220 BW.279 Dit artikel zegt dat men niet vooraf afstand kan doen van een verjaring, maar wel achteraf. VAN KOKELENBERG is van oordeel dat inzake erfdienstbaarheden men kan verzaken aan verkregen verjaring.280 Overeenkomstig artikel 2221 BW kan die verzaking zelfs stilzwijgend zijn.281 Men neemt aan dat door het feit dat de eigenaar van het lijdend erf, na het verstrijken van de dertig jarige verjaringstermijn, nog daden van uitoefening duldt, er kan op wijzen dat hij aan de uitdovende verjaring verzaakt heeft.282 Die verzaking wordt ook hier niet vermoed. De verzaking moet duidelijk zijn en mag niet verward worden met een loutere tolerantie vanwege de buurman.283 Het gedrag van de eigenaar van het lijdend erf mag voor geen andere uitleg vatbaar zijn.284 175. Omgekeerd zal niet altijd een dertigjarig onbruik moeten afgewacht worden om van uitdoving van een erfdienstbaarheid te kunnen spreken. De eigenaar van het heersend erf kan aan de erfdienstbaarheid verzaken.285
276
G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden in Reeks Notariële Praktijkstudies, Mechelen, Kluwer, 2006, 332. 277 H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 661, nr. 669. 278 CH. BEUDANT, P. LEREBOURS-PIGEONNIERE en P. VOIRIN, Cours de Droit Civil Français, II, Parijs, Rousseau, 1938, 670, nr. 621. 279 Artikel 2220 Burgerlijk Wetboek. 280 J. KOKELENBERG, ‘De privaatrechtelijke erfdienstbaarheden’, TPR 1983, 163, nr. 49. 281 Artikel 2221 BW. 282 G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden in Reeks Notariële Praktijkstudies, Mechelen, Kluwer, 2006, 332. 283 J. KOKELENBERG, ‘De privaatrechtelijke erfdienstbaarheden’, TPR 1983, 163, nr. 49. 284 CH. BEUDANT, P. LEREBOURS-PIGEONNIERE en P. VOIRIN, Cours de Droit Civil Français, II, Parijs, Rousseau, 1938, 670, nr. 621; C. AUBRY, C. RAU, P. ESMEIN en A. PONSARD, Droit civil Français, III, Parijs, 1968, 129, nr. 76. 285 G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden in Reeks Notariële Praktijkstudies, Mechelen, Kluwer, 2006, 332.
62
10
Schorsing en stuiting van de verjaring
176. De regels in artikel 2242 tot 2259 BW van hoofdstuk IV “Oorzaken die de verjaring stuiten of schorsen” van Titel XX van boek II in het Burgerlijk Wetboek zijn van toepassing op de stuiting en de schorsing van de extinctieve verjaring van erfdienstbaarheden door dertig jaar onbruik.286 Dit wordt unaniem aangenomen in de rechtsleer.287
10.1
Schorsing
177. We maken een indeling van vier situaties waarin vragen rond schorsing kunnen voorkomen. Deze situaties zijn de onverdeeldheid onder mede-eigenaars van het heersend erf, de minderjarige mede-eigenaar, het heersend erf maakt deel uit van een nalatenschap en wat na verdeling van het erf. Ik zet ze hieronder uiteen. 10.1.1
Onverdeeldheid van het heersend erf
178. Het komt voor dat het heersende erf onverdeeld toebehoort aan verschillende eigenaars. De vraag rijst wat dit als effect heeft op de uitdovende verjaring die loopt tegen hen. Indien al de mede-eigenaars de erfdienstbaarheid gebruiken dan wordt deze integraal behouden en artikel 706 BW zal niet van toepassing zijn. Indien geen enkele van de medeeigenaars de erfdienstbaarheid uitoefent, dan treedt artikel 706 BW in werking en loopt de dertig jarige verjaring. 288 De wetgever heeft het artikel 709 BW voorzien waarin staat dat het genot van één van hen de verjaring belet ten opzichte van allen. Deze regel laat zich verklaren doordat een erfdienstbaarheid ten voordele van een erf is ingesteld.289 Het genot ervan door één van de mede-eigenaars behoudt op die wijze het recht ten voordele van het heersend erf.290 “La jouissance de la servitude par l’un des copropriétaires empêche la prescription à l’égard dus fonds.”291
286
Artikel 2242 tot en met 2259 BW. H. DE PAGE EN R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 555, nr. 664; R. DERINE, “Overzicht van rechtspraak (1969-1972). Zakenrecht”, TPR 1973, 857, nr. 104. 288 CH. BEUDANT, P. LEREBOURS-PIGEONNIERE en P. VOIRIN, Cours de Droit Civil Français, II, Parijs, Rousseau, 1938, 673, nr. 625. 289 H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 555, nr. 664. 290 G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden in Reeks Notariële Praktijkstudies, Mechelen, Kluwer, 2006, 333. 291 CH. BEUDANT, P. LEREBOURS-PIGEONNIERE en P. VOIRIN, Cours de Droit Civil Français, II, Parijs, Rousseau, 1938, 673, nr. 625; H. DE PAGE EN R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 555, nr. 664. 287
63
179. Maar indien de erfdienstbaarheid is uitgeoefend in delen door de mede-eigenaars, dan is zij ook slechts bewaard gebleven voor de delen die uitgeoefend zijn ten aanzien van alle mede-eigenaars. Dit wil zeggen dat enkel voor de uitgeoefende delen, de verjaring geschorst zal zijn. De zogenaamde ondeelbaarheid van erfdienstbaarheden verklaart helemaal niet artikel 709 Burgerlijke Wetboek. 292 180. Ik geef een voorbeeld. Een erfdienstbaarheid om water te putten uit de bron van een buurman geeft de eigenaar van het heersend erf het recht om drie hectoliter per week te putten. Deze eigenaar sterft en laat drie erfgenamen achter. Een van deze erfgenamen blijft deze erfdienstbaarheid gedurende dertig jaar uitoefenen door wekelijks één hectoliter water te putten. Hierdoor is de erfdienstbaarheid bewaard gebleven maar slechts voor één hectoliter per week. Maar omdat de erfdienstbaarheid behoort tot het heersende erf en niet aan de persoon, geniet het erf nog steeds de erfdienstbaarheid, weliswaar op een gereduceerde manier, waardoor de drie mede-eigenaars gezamenlijk nog recht hebben op één hectoliter.293 Hieruit kunnen we afleiden dat artikel 709 BW nog altijd van toepassing is dankzij de natuur van het recht van een erfdienstbaarheid en niet door de ondeelbaarheid van de erfdienstbaarheid. 181. We moeten de regel van de gedeeltelijke uitdoving van artikel 708 BW in acht nemen. Er
wordt
onderscheid
gemaakt
tussen
voortdurende
en
niet-voortdurende
erfdienstbaarheden. Voortdurende erfdienstbaarheden gaan gedeeltelijk teniet door gedeeltelijke uitoefening in alle gevallen. Terwijl niet-voortdurende erfdienstbaarheden slechts gedeeltelijk tenietgaan bij gedeeltelijke niet-uitoefening die voortspruit uit een materiële/actuele hindernis veroorzaakt door overmacht of een derde. De vrijwillige gedeeltelijke niet-uitoefening hiervan zal niet leiden tot gedeeltelijke uitdoving door verjaring. 294
292
CH. BEUDANT, P. LEREBOURS-PIGEONNIERE en P. VOIRIN, Cours de Droit Civil Français, II, Parijs, Rousseau, 1938, 674, nr. 625. 293 CH. BEUDANT, P. LEREBOURS-PIGEONNIERE en P. VOIRIN, Cours de Droit Civil Français, II, Parijs, Rousseau, 1938, 674, nr. 625. 294 G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden in Reeks Notariële Praktijkstudies, Mechelen, Kluwer, 2006, 326-330.
64
10.1.2
Minderjarige mede-eigenaar
182. Artikel 710 BW bepaalt dat indien zich onder de mede-eigenaars iemand bevindt tegen wie de verjaring niet kan lopen, zoals een minderjarige, bewaart deze het recht van alle overige mede-eigenaars.295 De schorsing van de verjaring ten voordele van één medeeigenaar strekt op die wijze tot voordeel van alle anderen en ten gunste van het erf. 183. DE PAGE en DEKKERS delen artikel 710 BW op in twee regels. Enerzijds een impliciete regel, namelijk dat de regels van artikel 2251 BW e.v., over oorzaken van schorsing, van toepassing zijn op de schorsing van de verjaring bij de niet-uitoefening van de erfdienstbaarheden. Anderzijds een expliciete regel, namelijk dat de schorsing van de verjaring door één mede-eigenaar strekt tot voordeel van alle anderen ten gunste van het erf als zodanig.296 10.1.3
Heersend erf maakt deel uit van een nalatenschap
184. Wat met schorsing van de verjaringstermijn wanneer het erf deel uitmaakt van een nalatenschap? Wanneer het heersend erf deel uitmaakt van een nalatenschap en er wordt tot verdeling overgegaan dan is er geen aarzeling mogelijk indien degene aan wie het erf toegekend werd, juist dezelfde is als degene tegen wie de verjaring niet gelopen heeft omdat ze dankzij hem geschorst was. Hij zal verder, en dit maal voor het geheel, het voordeel blijven genieten van de oorzaak van schorsing die te zijnen bate bestaat.297 185. Wanneer het heersend erf door verdeling toegekend wordt aan een ander erfgenaam dan degene die het recht heeft uitgeoefend tijdens de onverdeeldheid, dan zal de vraag niet zo eenvoudig meer zijn en kan men twijfelen of artikel 709 en 710 BW nog toepasselijk zijn. Maar het principe is dat het recht door dit genot behouden gebleven is.298
295
Artikel 710 BW. H. DE PAGE en R. DEKKERs, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 557, nr. 665, B.
296
A. KLUYSKENS, Beginselen van burgerlijk recht, V., Zakenrecht, Antwerpen, NV Standaard-Boekhandel, 1953, 407, nr. 390. 298 G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden in Reeks Notariële Praktijkstudies, Mechelen, Kluwer, 2006, 333. 297
65
186. LINDEMANS en KLUYSKENS zeggen dat volgens zekere rechtspraak het principe van de terugwerkende kracht van de verdeling in acht moet genomen worden.299 Deze regel is verwoord in artikel 883 BW volgens dewelke de mede-eigenaar geacht wordt alleen en onmiddellijk uitsluitende eigenaar te zijn geweest vanaf de dag waarop de onverdeeldheid begonnen is. 300 De foute redenering van deze rechtspraak bepaalt dat wanneer men derhalve de artikelen 709 en 710 BW in verband brengt met artikel 883 BW dan komt men tot het besluit dat er geen rekening moet gehouden worden met de oorzaken van de schorsing (of stuiting) die zich tijdens de onverdeeldheid hebben voorgedaan ten voordele van een persoon, die men thans, ten gevolge van de declaratieve werking van de verdeling, als volkomen vreemd aan het erf geweest zijnde moet beschouwen.301 Wanneer er schorsing (of stuiting) geschiedde in hoofde van iemand die uiteindelijk niet de eigenaar is geworden van het heersend erf zou er helemaal geen schorsing (of stuiting) van het onbruik zijn. 187. Deze zienswijze wordt algemeen door de rechtsleer afgekeurd. De rechtsleer verdedigt daarentegen het principe van strikte toepassing van artikel 709 en 710 BW. De absolute woorden van die artikelen, namelijk “beletten van verjaring” en “bewaren het recht voor allen”, verliezen zin en betekenis wanneer de wijze van verdeling de schorsing (of stuiting) ongedaan kan maken.302 Die artikelen bepalen dat de verjaring ten opzichte van al de medeeigenaars geschorst (of gestuit) is. KLUYSKENS zegt dat derhalve het beneficium van deze schorsing (of stuiting), dat al de mede-eigenaars gedurende de onverdeeldheid verkregen hebben, als een verworven recht moet beschouwd worden, waarvan geen van hen door verdeling kan ontroofd worden.303 DE PAGE en DEKKERS voegen nog enkele redenen toe waarom de rechtsleer de zienswijze van de rechtspraak afkeurt. Vooreerst de idee van schorsing (of stuiting) die alleen de persoon van één mede-eigenaar tot voordeel zou strekken, is onverenigbaar met het wezen zelf van een erfdienstbaarheid. Deze strekt immers niet tot nut van een persoon maar wel tot
A. KLUYSKENS, Beginselen van burgerlijk recht, V., Zakenrecht, Antwerpen, NV Standaard-Boekhandel, 1953, 407, nr. 390; L. LINDEMANS, “Erfdienstbaarheden”, APR 1958, Brussel, Larcier, 410, nr. 869.
299
Artikel 883 BW; A. KLUYSKENS, Beginselen van burgerlijk recht, V., Zakenrecht, Antwerpen, NV Standaard-Boekhandel, 1953, 407, nr. 390.
300
A. KLUYSKENS, Beginselen van burgerlijk recht, V., Zakenrecht, Antwerpen, NV Standaard-Boekhandel, 1953, 407, nr. 390. 302 L. LINDEMANS, “Erfdienstbaarheden”, APR 1958, Brussel, Larcier, 411, nr. 867. 301
A. KLUYSKENS, Beginselen van burgerlijk recht, V., Zakenrecht, Antwerpen, NV Standaard-Boekhandel, 1953, 407, nr. 390.
303
66
dat van een erf.304 Vervolgens staat het vast dat het geen belang heeft, ook buiten het geval van onverdeeldheid, wie uit naam van de eigenaar van het heersend erf werkelijk het recht uitoefent.305 Ten slotte duidt men erop dat artikel 883 BW totaal vreemd is aan de materie van erfdienstbaarheden. Men kan in dit verband ook wijzen op de beperkte draagwijdte van het verklarend karakter van de verdeling.306 10.1.4
Na verdeling van het erf
188. Wat met de schorsing na de verdeling? De verdeling bezit het verklarend karakter slechts om betwistingen tussen erfgenamen te vermijden en niet om rechtsverhoudingen tussen erfgenamen en derden te regelen. De betekenis van schorsing (of stuiting) bij toebedeling van het heersend erf aan een andere erfgenaam dan diegene door wie de schorsing (of stuiting) bestaat is precies de kwestie die de belangen van de erfgenamen stelt tegenover die van derden.307
10.2
Stuiting
189. Een erfdienstbaarheid zal, zoals reeds gezegd, tenietgaan door onbruik gedurende dertig opeenvolgende jaren. Dit is een uitdovende verjaring. De gemeenrechtelijke regels inzake schorsing en stuiting zijn aldus van toepassing. Ik maak een onderscheid tussen de stuiting van voortdurende en niet-voortdurende erfdienstbaarheden. 10.2.1
Voortdurende erfdienstbaarheden
190. De bevrijdende verjaring van voortdurende erfdienstbaarheden, waarbij door stuiting het voordeel van de reeds verlopen tijd verloren gaat, kan zich op burgerlijke wijze voordoen door een dagvaarding.308 Dit vloeit trouwens impliciet voort uit de bepalingen van de artikelen 709 en 710 BW.309 Als de eigenaar van een 100 meter lange muur deze, in
304
H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 557, nr. 665 B, b). 305 L. LINDEMANS, “Erfdienstbaarheden”, APR 1958, Brussel, Larcier, 411, nr. 867. 306 H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 557, nr. 665 B, c); L. LINDEMANS, “Erfdienstbaarheden”, APR 1958, Brussel, Larcier, 411, nr. 867. 307 H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 558, nr. 665 D; L. LINDEMANS, “Erfdienstbaarheden”, APR 1958, Brussel, Larcier, 411, nr. 867. 308 G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden in Reeks Notariële Praktijkstudies, Mechelen, Kluwer, 2006, 333; H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 555, nr. 664; A. KLUYSKENS, Beginselen van burgerlijk recht, V., Zakenrecht, Antwerpen, NV Standaard-Boekhandel, 1953, 386, nr. 402. 309 H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 555, nr. 664; L. LINDEMANS, “Erfdienstbaarheden”, APR 1958, Brussel, Larcier, 405, nr. 861.
67
strijd met de erfdienstbaarheid non altius tollendi, over een lengte van 50 meter verhoogd, dan kan na dertig jaar geen afbraak meer gevorderd worden. Bij dit voorbeeld van de erfdienstbaarheid om niet hoger te bouwen is de verjaring beginnen lopen vanaf het oprichten van de verhoogde constructie. Het had kunnen gestuit worden voor het verhoogde gedeelte door de vordering tot het doen erkennen van de erfdienstbaarheid en afbraak van de bouwwerken in te stellen voor de termijn van dertig jaar onbruik.310 10.2.2
Niet-voortdurende erfdienstbaarheden
191. Een niet-voortdurende erfdienstbaarheid wordt gestuit op natuurlijke wijze. Dit betekent dat elke daad van uitoefening van de erfdienstbaarheid voordat dertig jaren zijn verstreken sinds het laatste gebruik de verjaring zal stuiten.311 Praktisch komt de stuiting van de extinctieve verjaring van niet-voortdurende erfdienstbaarheden erop neer dat de eigenaar van het heersend erf er moet voor zorgen dat hij om de dertig jaar van zijn recht gebruik maakt en daarvan het bewijs moet leveren.312 192. De bevrijdende verjaring van een niet voortdurende erfdienstbaarheid (bijvoorbeeld recht van overgang) wordt gestuit door iedere uitoefening ervan. Er is niet alleen stuiting als het wordt uitgeoefend door de eigenaar van het heersend erf maar ook als dit gebeurt door iemand die hem vertegenwoordigt, zoals zijn huurder, vruchtgebruiker, aangestelde of eenvoudig door een derde wordt uitgeoefend.313 193. Wanneer twee conventionele erfdienstbaarheden van overgang ten gunste van twee verschillende erven gevestigd zijn op exact het zelfde stuk van het lijdend erf dan kan de uitoefening van de ene erfdienstbaarheid natuurlijk geen stuiting van de bevrijdende verjaring van het ander recht opleveren. Voor de stuiting is het uiteraard vereist dat de bedoelde erfdienstbaarheid wordt uitgeoefend en niet een andere.314
310
J. KOKELENBERG, ‘De privaatrechtelijke erfdienstbaarheden’, TPR 1983, 165, nr. 51. Vred. Ekeren 15 juni 1967, RW 1967-68, 506; G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden in Reeks Notariële Praktijkstudies, Mechelen, Kluwer, 2006, 333. 312 L. LINDEMANS, “Erfdienstbaarheden”, APR 1958, Brussel, Larcier, 405, nr. 861. 313 Cass. 19 november 1982, Arr. Cass. 1983-84, 385; G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden in Reeks Notariële Praktijkstudies, Mechelen, Kluwer, 2006, 334; J. KOKELENBERG, ‘De privaatrechtelijke erfdienstbaarheden’, TPR 1983, 164, nr. 50. 314 G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden in Reeks Notariële Praktijkstudies, Mechelen, Kluwer, 2006, 334. 311
68
10.2.3
Gedeelde aspecten
194. Hier vermeld ik aspecten van stuiting van de verjaring die zowel op voortdurende als op niet-voortdurende erfdienstbaarheden van toepassing zijn. 195. De gemeenrechtelijke regels over stuiting zijn van toepassing op de uitdovende verjaring.315 Artikel 2248 BW zegt dat de verjaring tevens wordt gestuit door de erkenning van het recht van hem tegen wie de verjaring loopt.316 De burgerlijke stuiting, is via erkenning van de erfdienstbaarheid, niet beperkt tot de gevallen waarin degene tegen wie de verjaring loopt het initiatief neemt. Zij kan volgens hen ook het gevolg zijn van een erkenning die gedaan wordt door degene in wiens voordeel de verjaring loopt. De regel van artikel 2248 BW heeft een algemene draagwijdte en is dus ook toepasselijk inzake stuiting van uitdovende verjaring van erfdienstbaarheden. De erkenning stemt virtueel overeen met een verzaking.317 Zo werd in strijd met de erfdienstbaarheid die het verbod inhield om tot bepaalde exploitaties over te gaan, op het dienstbaar erf gedurende meer dan dertig jaar een restaurant uitgebaat. Normaal zou de erfdienstbaarheid teniet gegaan zijn. Maar nu had de eigenaar van het bezwaarde erf echter in verkoopcontracten met derden gesloten het bestaan van de erfdienstbaarheid vermeld. Dat is een erkenning van het recht van degene tegen wie de verjaring loopt, die stuitende werking heeft.318 196. De burgerlijke stuiting, die mogelijk is bij voortdurende erfdienstbaarheden is wel denkbaar maar moeilijk te verwezenlijken voor de stuiting van niet-voortdurende erfdienstbaarheden.
319
Het zou zeer tegenstrijdig zijn dat de titularis van de
erfdienstbaarheid enerzijds de verjaring laat lopen doordat hij geen gebruik maakt van zijn recht en dat hij anderzijds een dagvaarding laat betekenen om het behoud van zijn recht te verzekeren.320 Een kwalificatie tot rechtsmisbruik kan hier aan de orde zijn. 197. De bevrijdende verjaring kan ook gestuit worden door een uitdrukking van de wil om de erfdienstbaarheid te behouden, zoals door een aangetekende brief die uitgaat van de
315
Artikelen 2242 tot en met 2250 BW. Artikel 2248 BW. 317 J. KOKELENBERG, ‘De privaatrechtelijke erfdienstbaarheden’, TPR 1983, 164, nr. 50. 318 Brussel 27 juni 1969, Pas. 1969, II, 232. 319 H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 555, nr. 664. 320 J. KOKELENBERG, ‘De privaatrechtelijke erfdienstbaarheden’, TPR 1983, 164, nr. 50. 316
69
raadsman van de titularis van de erfdienstbaarheid.321 Een uitdrukkelijk voorbehoud of protest is voldoende volgens LINDEMANS. 322 Hij stelt zich de vraag of het eigenlijk wel nodig is om bij de extinctieve verjaring een onderscheid te maken tussen natuurlijke en burgerlijke stuiting. Zou het niet beter zijn om dit onderscheid enkel te maken bij de verkrijgende verjaring? Doordat men dit onderscheid ook toepast op de extinctieve verjaring moet men gebruik maken van kunstmatige constructies. Overigens kan de stuiting door effectieve uitoefening of door een uitdrukkelijk voorbehoud geschieden, of het nu om een voortdurende of niet-voortdurende erfdienstbaarheid gaat. Dit uitdrukkelijk voorbehoud toegepast op het recht van overgang is goed denkbaar bijvoorbeeld als de eigenaar van het heersend erf de eigenaar van het lijdend erf de mogelijkheid wil geven om herstellingen uit te voeren die tijdelijk het recht van overgang onderbreken.323
11
Uitoefening op andere wijze dan voorzien
198. Ik behandel twee vragen. Enerzijds de vraag of door de uitoefening, gedurende dertig jaar, het recht verworven is om de erfdienstbaarheid op een andere plaats of op een ander tijdstip uit te oefenen. Anderzijds de vraag of deze gewijzigde uitoefening door verjaring de uitdoving van de oorspronkelijke uitoefeningswijze of zelfs van de erfdienstbaarheid met zich meebrengt. De gewijzigde uitoefening impliceert de niet-uitoefening volgens de oorspronkelijke modaliteiten.324 We maken een onderscheid tussen de erfdienstbaarheden die vatbaar zijn voor verkrijgende verjaring en die niet vatbaar zijn voor verkrijgende verjaring.325
11.1
Voortdurende en zichtbare erfdienstbaarheden
199. Zoals reeds vermeld is de verkrijgende verjaring slechts mogelijk voor de voortdurende en zichtbare erfdienstbaarheid. Hierbij kan door verjaring een nieuw recht verworven worden om de erfdienstbaarheid op een andere plaats of ander tijdstip uit te oefenen.326 In de mate dat de toegelaten modaliteiten niet benut worden gaan ze door verjaring teniet. Wanneer men de erfdienstbaarheid gedurende dertig jaar niet uitoefent op 321
Vred. La Roche-en-Ardenne 6 juni 1978, Rev. Région. Dr. , 1978, 611. L. LINDEMANS, “Erfdienstbaarheden”, APR 1958, Brussel, Larcier, 405, nr. 861. 323 L. LINDEMANS, “Erfdienstbaarheden”, APR 1958, Brussel, Larcier, 406, nr. 861. 324 J. KOKELENBERG, ‘De privaatrechtelijke erfdienstbaarheden’, TPR 1983, 165, nr. 52. 325 Artikel 690 BW. 326 Ch. BEUDANT, P. LEREBOURS-PIGEONNIERE en P. VOIRIN, Cours de Droit Civil Français, II, Parijs, Rousseau, 1938, 666, nr. 616; G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden in Reeks Notariële Praktijkstudies, Mechelen, Kluwer, 2006, 334; J. KOKELENBERG, ‘De privaatrechtelijke erfdienstbaarheden’, TPR 1983, 166, nr. 52. 322
70
zijn oorspronkelijke plaats dan dooft deze erfdienstbaarheid uit door verjaring. Wie dus op een andere plaats gedurende dertig jaar de erfdienstbaarheid uitoefent zal zijn oorspronkelijke verliezen.327
11.2
Niet-voortdurende of niet zichtbare erfdienstbaarheden
200. Indien het gaat om niet-voortdurende al dan niet zichtbare, of voortdurende niet zichtbare erfdienstbaarheden dan zijn die niet vatbaar voor verkrijgende verjaring op basis van artikel 690 BW. Omdat het recht zelf niet kan verkregen worden door verjaring kunnen andere modaliteiten ook niet verkregen worden. 201. Doven niet-voortdurende erfdienstbaarheden uit omdat ze op een andere wijze dan voorzien worden uitgeoefend? Er dient een onderscheid gemaakt te worden tussen titels van erfdienstbaarheden waarvan de modaliteiten een limitatief of een niet-limitatief karakter hebben.328 Erfdienstbaarheid met limitatieve modaliteiten: De oorspronkelijke erfdienstbaarheid zelf zal uitdoven zonder dat het recht ontstaat om haar op een andere wijze te genieten. Dit is een gevolg van de combinatie van de uitdovende verjaring van de niet uitgeoefende modaliteiten uit artikel 708 BW en het feit dat het gaat om een erfdienstbaarheid die niet beantwoordt aan de cumulatieve voorwaarde van artikel 690 BW.329 Erfdienstbaarheid met niet-limitatieve modaliteiten: Werden de modaliteiten daarentegen niet limitatief opgesomd dan blijft de erfdienstbaarheid zelf bestaan. De eigenaar van het heersend erf mag op afwisselende wijzen van de erfdienstbaarheid genieten en het oorspronkelijk recht blijft behouden.330 De erfdienstbaarheid zal niet uitdoven wanneer men van in het begin op verschillende wijzen het recht uitoefent, anders dan oorspronkelijk
327
C. AUBRY, C. RAU, P. ESMEIN en A. PONSARD, Droit civil Français, III, Parijs, 1968, 133, nr. 77; CH. BEUDANT, P. LEREBOURS-PIGEONNIERE en P. VOIRIN, Cours de Droit Civil Français, II, Parijs, Rousseau, 1938, 666, nr. 616; G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden in Reeks Notariële Praktijkstudies, Mechelen, Kluwer, 2006, 334. 328 G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden in Reeks Notariële Praktijkstudies, Mechelen, Kluwer, 2006, 334. 329 J. KOKELENBERG, ‘De privaatrechtelijke erfdienstbaarheden’, TPR 1983, 166, nr. 52. 330 G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden in Reeks Notariële Praktijkstudies, Mechelen, Kluwer, 2006, 334.
71
voorzien is en zonder dat er limitatieve modaliteiten bedongen zijn. De afwezigheid van beperking van de modaliteiten laat dit namelijk toe.331
12
Onbruik van een soortgelijke erfdienstbaarheid op andere erven in de omgeving
202. Deze bijzondere titel toon ik aan met een voorbeeld uit de rechtspraak van de Rechtbank van Veurne. De feiten gingen als volgt: In een verkoopakte van een perceel was een bouwverbod (erfdienstbaarheid non aedificandi) opgelegd. Over een diepte van vijf meter moesten de voortuintjes behouden blijven, net zoals dit voorzien was bij de andere naburige percelen in de wijk. De verweerder riep verjaring in die volgens hem voortkwam uit de niet-uitoefening gedurende dertig jaar van de erfdienstbaarheid van de omliggende percelen. De wijk was gecommercialiseerd en de opgerichte magazijnen en hotels hadden terrassen in de plaats van de tuintjes aangebracht. De rechtbank van Veurne nam het onbruik, bestaande op andere percelen dan het dienstbaar erf, in aanmerking.332 203. Gezaghebbende rechtsleer vindt dit een zeer verregaande toepassing. DERINE argumenteert dat in het geval van een voortdurende erfdienstbaarheid, artikel 707 BW vereist dat een met de erfdienstbaarheid strijdige daad wordt verricht.333 LINDEMANS zegt dat het zonder belang is van wie de strijdige handeling uitgaat opdat het onbruik van de voortdurende erfdienstbaarheid zou verwezenlijkt zijn.334 DE PAGE en DEKKERS geven als voorbeeld “Un droit de passage exercé par des ouvriers est conservé au titulaire de la servitude”.335 Maar in de gegeven omstandigheden gaat het om strijdige handelingen in de omgeving van het lijdend erf en niet op het lijdend erf. Er vindt geen strijdige handeling tegen de erfdienstbaarheid non aedificandi plaats op de verboden zone op het perceel zelf. Voortdurende erfdienstbaarheden worden uitgeoefend zolang de bezwarende toestand gehandhaafd blijft.336 Daarom nemen de rechtsgeleerden aan dat de bevrijding van één 331
C. AUBRY, C. RAU, P. ESMEIN en A. PONSARD, Droit civil Français, III, Parijs, 1968, 133, nr. 77; CH. BEUDANT, P. LEREBOURS-PIGEONNIERE en P. VOIRIN, Cours de Droit Civil Français, II, Parijs, Rousseau, 1938, 666, nr. 616; A. KLUYSKENS, Beginselen van burgerlijk recht, V., Zakenrecht, Antwerpen, NV Standaard-Boekhandel, 1953, 390, nr. 407; J. KOKELENBERG, ‘De privaatrechtelijke erfdienstbaarheden’, TPR 1983, 166, nr. 52. 332 Rb. Veurne, 18 juni 1964, JT 1964, 564; R. DERINE, “Overzicht van rechtspraak (1961-1964). Zakenrecht”, TPR 1965, 103, nr. 76. 333 R. DERINE, “Overzicht van rechtspraak (1961-1964). Zakenrecht”, TPR 1965, 103, nr. 76. 334 L. LINDEMANS, “Erfdienstbaarheden”, APR 1958, Brussel, Larcier, 399, nr. 852. 335 H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 553, nr. 662. 336 L. LINDEMANS, “Erfdienstbaarheden”, APR 1958, Brussel, Larcier, 398, nr. 849.
72
dienstbaar erf, door dertig jarig onbruik of een strijdige toestand, slechts de uitdoving van de op dat erf wegende erfdienstbaarheid tot gevolg kan hebben, maar niet de bevrijding van andere erven in de omgeving.337
337
G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden in Reeks Notariële Praktijkstudies, Mechelen, Kluwer, 2006, 335; R. DERINE, “Overzicht van rechtspraak (1961-1964). Zakenrecht”, TPR 1965, 103, nr. 76; J. KOKELENBERG, ‘De privaatrechtelijke erfdienstbaarheden’, TPR 1983, 166, nr. 53.
73
Hoofdstuk 6
Afschaffing door de rechter bij verlies van ieder nut door artikel 710bis
1 204.
Toepassingsgebied Artikel 710bis BW is een artikel dat specifiek ontworpen is voor erfdienstbaarheden
die gevestigd zijn door de mens. Het is namelijk enkel van toepassing op conventionele erfdienstbaarheden,
erfdienstbaarheden
die
door
verjaring
zijn
verkregen
en
erfdienstbaarheden door bestemming van de huisvader. Dit kan afgeleid worden uit de reden van invoering van het artikel (infra nr. 218 e.v. ). 205.
Een beroep op artikel 710bis BW is uitgesloten bij wettelijke erfdienstbaarheden.338
Er is een verschil tussen de criteria voor de afschaffing. Dit verschil zet ik uiteen bij de vergelijking tussen het recht van uitweg en het recht van overgang. (infra nr. 236-237)
2
Artikel 710bis BW
206. Artikel 710bis BW bepaalt dat de rechter op verzoek van de eigenaar van het lijdend erf, de afschaffing van een erfdienstbaarheid kan bevelen wanneer deze ieder nut voor het heersend erf heeft verloren. 339 Dit is een bijzondere oorzaak van uitdoving van een erfdienstbaarheid. Het artikel werd ingevoerd door de Wet van 22 februari 1983.340 Na indiening werd het oorspronkelijke voorstel nog verschillende malen gewijzigd voor het artikel definitief werd aangenomen. In de praktijk lijkt artikel 710bis BW tot veel moeilijkheden aanleiding te geven. Over het algemeen kan gezegd worden dat het verlies van ieder nut, dat door de eigenaar van het lijdend erf moet aangetoond worden, heel streng beoordeeld wordt in de rechtspraak.
338
F. BAUDONQ en T. VIAENE, “Procedurele knelpunten inzake privaatrechtelijke erfdienstbaarheden”, Not. Fisc. M. 2008, afl. 7, 223, nr 35; M. MUYLLE, De duur van zakelijke rechten, onuitg. Doctoraatsthesis Rechten K.U. Leuven, 2012, 470, nr. 756; zie ook Vred. Halle 7 maart 2007, TBBR 2009, 298, noot A. SALVE, “Histoires de passage: déplacement, extinction et publicité”, TBBR 2009, 304. 339 Artikel 710bis BW; F. BAUDONQ en T. VIAENE, “Procedurele knelpunten inzake privaatrechtelijke erfdienstbaarheden”, Not. Fisc. M. 2008, afl. 7, 223, nr. 35; J. KOKELENBERG, ‘De privaatrechtelijke erfdienstbaarheden’, TPR 1983, 167, nr. 54; A. Salve, “Histoires de passage: déplacement, extinction et publicité”, TBBR 2009, 304, nr. 16. 340 J. DERMAGNE “Un nouveau mode d’extinction des servitudes: la suppression judiciaire”, Rev. not. b. 1983, 452-460; M. HUBERT, “À propos de l’article 710bis du Code Civil, la servitude inutile”, JT 1983, 657-660.
74
2.1
Historische achtergrond en totstandkoming in Parlement
207. Om de reden van het ontstaan van artikel 710bis BW te begrijpen moeten we kijken naar de context. Ten eerste bestond, voordat het ontwerp van artikel 710bis BW werd geschreven, artikel 684 BW reeds.341 Dit artikel voorziet dat het recht van uitweg, dat een wettelijke erfdienstbaarheid is, ophoudt te bestaan wanneer het niet meer noodzakelijk is naar voorschrift van artikel 682 §1 BW. Verjaring is bij die wettelijke erfdienstbaarheid niet van toepassing en de rechter krijgt de mogelijkheid om een schadevergoeding toe te kennen aan de eigenaar van het heersend erf wanneer het recht van uitweg wordt afgeschaft.342 Ten tweede werd artikel 57 van de Wet van 29 maart 1962 over de organisatie van ruimtelijke ordening en stedenbouw gewijzigd.343 Wanneer conventionele erfdienstbaarheden in strijd zijn met een later toegekende verkavelingsvergunning dan zal dit de uitdoving van de erfdienstbaarheid tot gevolg hebben, onverminderd een schadevergoeding die toegekend zal worden aan de titularis van de rechten. Deze twee artikelen hebben bijgedragen aan de beslissing om over te gaan tot het creëren van artikel 710bis BW. Er was in diverse wetgeving een mogelijkheid tot afschaffing van erfdienstbaarheden maar dit was niet voorzien binnen de manieren van uitdoving van conventionele erfdienstbaarheden in afdeling 4 van Hoofdstuk III over door de mens gevestigde erfdienstbaarheden.344 Met die feiten in het achterhoofd ging men artikel 710bis BW creëren.345 2.1.1
Wetsvoorstel LINDEMANS
208. LINDEMANS was de senator die het wetsvoorstel tot invoeren van artikel 710bis op 15 mei 1979 voor het eerst op tafel legde.346 Het oorspronkelijke voorstel van LINDEMANS is terug te vinden op de gedrukte stukken van de Senaat van de Buitengewone Zitting van 1979 maar heeft naderhand verschillende wijzigingen ondergaan voor het in werking is getreden.347
341
Artikel 684 BW, gewijzigd door de Wet van 1 maart 1978. Artikel 684, lid 4 BW. 343 Artikel 57 Wet van 29 maart 1962 over de organisatie van de ruimtelijke ordening en stedenbouw gewijzigd door de Wet van 22 december 1970. Dit gewijzigd artikel werd overgenomen in artikel 133 § 2 van het Decreet van 18 mei 1999 over de organisatie van de ruimtelijke ordening. 344 Boek II, Titel IV, hoofdstuk III, afdeling 4 Burgerlijk Wetboek. 345 G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden in Reeks Notariële Praktijkstudies, Mechelen, Kluwer, 2006, 342. 346 Wetsvoorstel L. LINDEMANS, tot invoering van een artikel 710bis in het Burgerlijk Wetboek, Parl. St., Senaat, 1977-78, nr. 314/1; opnieuw ingediend Parl. St., Senaat, Buitengewone Zitting, 1979, nr. 118/1. 347 Parl. St., Senaat, BZ, 1979, nr. 118/1, 2-4. 342
75
209. De argumenten van het voorstel starten met het feit dat de conventionele erfdienstbaarheden uiteraard eeuwigdurend zijn, nochtans is dit kenmerk niet essentieel want men kan bij de vestiging de afkoopbaarheid bedingen. Hij gaat verder door te stellen dat erfdienstbaarheden noodzakelijk zijn voor de economische vooruitgang en daarom moet een stap verder gezet worden. Vervolgens argumenteert men dat ten gevolge van technische vooruitgang en ontwikkeling van streken vele erfdienstbaarheden die uit het verleden dateren op dit ogenblik voorbijgestreefd zijn.348 210. Artikel 710bis BW luidde als volgt: “Op verzoek van de eigenaar van het lijdend erf kan de rechter de afschaffing van een erfdienstbaarheid bevelen wanneer deze ieder nut voor het heersend erf heeft verloren of wanneer zij slechts een beperkt nut overhoudt, buiten verhouding met de lasten opgelegd aan het lijdend erf.”349 Zoals we zien verschilt dit grondig van het huidige artikel 710bis BW. 211. LINDEMANS maakte een vergelijking met Spaans BW, het Braziliaans BW en het Zwitsers BW.350 Naar model van de Zwitsers kon de rechter de afschaffing bevelen zowel wanneer de erfdienstbaarheid ieder nut heeft verloren als wanneer zij nog slechts een beperkt nut heeft overgehouden. In beide gevallen had de rechter de mogelijkheid om een billijke en voorafgaande schadevergoeding toe te kennen. De voorkeur ging dan ook naar het Zwitserse model die “precies beantwoordt aan het doel dat wij nastreven” dixit LINDEMANS.351 Hij wou voorkomen dat er voortdurend beroep zou gedaan worden op het zogenaamde toekomstige nut om de afschaffing van de erfdienstbaarheid te beletten.352 2.1.2
Soepelheid versus rechtszekerheid
212. Het is duidelijk dat LINDEMANS aasde op een bijzonder soepel systeem waarbij de grote originaliteit inhield dat er een mogelijkheid was om de erfdienstbaarheid af te schaffen wanneer zij nog slechts een beperkt nut overgehouden had in vergelijking met het oorspronkelijke nut en het aldus buiten verhouding stond met de lasten opgelegd aan het
348
Parl. St. Senaat, 1977-78, nr. 314/1; G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden in Reeks Notariële Praktijkstudies, Mechelen, Kluwer, 2006, 342. 349 Parl. St., Senaat, BZ, 1979, nr. 118/1, 5. 350 Parl. St., Senaat, BZ, 1979, nr. 118/1, 2-4. 351 Parl. St., Senaat, BZ, 1979, nr. 118/1, 3. 352 Parl. St., Senaat, BZ, 1979, nr. 118/1, 4.
76
lijdend erf. 353 Hieruit mogen we afleiden dat de verleiding naar rechtsmisbruik groot zou zijn. 213.
Er kwam een eerste wijziging van het wetsvoorstel dat een versoepeling inhield door
de Commissie van Justitie van de Senaat waardoor de rechter ook over kon gaan tot gedeeltelijke afschaffing wanneer de erfdienstbaarheid nog gedeeltelijk zijn nut had behouden. Het doel was de rechter grote mogelijkheden te geven om billijk te kunnen oordelen.354 214. Vervolgens werd het wetsvoorstel in de Kamer grondig gewijzigd maar dan op een vernauwende manier. De wijziging kwam uit het voorstel van Volksvertegenwoordiger VAN CAUWENBERGHE. Hij uitte kritiek op het voorstel van LINDEMANS om reden dat de rechtszekerheid in het gedrang kwam door een te algemene draagwijdte van het voorstel. Het amendement van VAN CAUWENBERGHE beperkte de mogelijkheid voor de rechter om de erfdienstbaarheid af te schaffen tot de hypothese waarbij de erfdienstbaarheid ieder nut verloren heeft. De mogelijkheid om een vergoeding toe te kennen werd eveneens afgeschaft.355 De tekst die VAN CAUWENBERGHE voorstelde werd ook niet aangenomen omdat die te lang was en men had schrik dat dit aanleiding zou geven tot uiteenlopende interpretaties. 215. Ten slotte stelde de Kamercommissie huidige tekst van artikel 710bis BW voor. Op verzoek van de eigenaar van het lijdend erf kan de rechter de afschaffing van een erfdienstbaarheid bevelen wanneer deze ieder nut voor het heersend erf heeft verloren.356 Het voornaamste was om bij te dragen aan rechtszekerheid. Het ontwerp werd zonder grote discussie aangenomen door Kamer en Senaat.357 216. Vooreerst voedt men de rechtszekerheid doordat het huidige artikel 710bis BW duidelijk en zeer streng stelt dat de erfdienstbaarheid ieder nut moet verloren hebben. Men geeft de rechter hier geen onbegrensde discretionaire bevoegdheid zoals dat wel het geval 353
Parl. St., Senaat, BZ, 1979, nr. 118/1, 1. H. VUYE, “De nutteloos geworden privaatrechtelijk erfdienstbaarheden: recente tendensen in België, Frankrijk en Nederland”, TBBR, 1991, 324. 355 Amendement, VAN CAUWENBERGHE, J-C., Parl. St., Kamer, 1979-80, nr. 464/2, 1. 356 Artikel 710bis BW. 357 Verslag, E. COOREMAN, namens de commissie voor justitie over het onderwerp van wet tot invoeging van een artikel 710bis in het Burgerlijk Wetboek, Hand., Kamer, 1980-81, 2797-2978 vergadering van 7 juli 1981 en 2892-2893, vergadering van 9 juli 1981; Parl. St., Senaat, 1982-83, nr. 403/2. 354
77
was in het “soepele” ontwerp van LINDEMANS waar de rechter zou moeten geoordeeld hebben wat “slechts een beperkt nut” zou zijn. Een te algemene bewoording geeft te algemene bevoegdheden aan de rechterlijke macht. Het oordelen door de rechter “naar billijkheid” komt in feite grof gezegd neer op een pervers wetboek dat slechts één artikel meer nodig zou hebben: “De rechter komt tussen wanneer de norm geschonden is. Hij oordeelt naar billijkheid”. De norm zou dan de niet geschreven maatschappelijke regels zijn. 358 We mogen van geluk spreken dat artikel 710bis BW op een strikte wijze is ingevoerd. 217. Vervolgens had men bij het ontwerp van LINDEMANS te maken met het woord “kan” die een belangrijke bijdrage was bij zijn doel tot versoepeling. “Op verzoek van de eigenaar van het lijdend erf kan de rechter de afschaffing bevelen”. In het ontwerp van LINDEMANS had “kan” een belangrijke betekenis om bij te dragen aan de grote appreciatiebevoegheid die hij de rechter wou toekennen. In de Kamercommissie volgde men dat standpunt en zei men dat de rechter oordeelt “met inachtneming van de omstandigheden van de zaak”.359 Maar in het huidige artikel 710bis BW streeft men eerder de rechtszekerheid na en heeft “kan” volgens VUYE al zijn betekenis verloren en is het zinledig.
360
Als een
erfdienstbaarheid ieder nut verloren heeft, kan men toch moeilijk stellen dat de rechter eventueel, rekening houdend met de concrete omstandigheden van de zaak, de erfdienstbaarheid kan laten bestaan. Dit zou in strijd zijn met artikel 637 BW dat duidelijk stelt dat het nut voor het heersend erf een essentiële bestaansvoorwaarde is van een erfdienstbaarheid. “Kan” heeft dan de betekenis van “moet”. Wanneer daarentegen de erfdienstbaarheid niet elk nut verloren heeft, dan bevindt de rechter zich niet in de “mogelijkheid” om ze te laten voortbestaan, maar wel in de “onmogelijkheid” om ze af te schaffen.361 De conclusie is dat het invoeren van artikel 710bis het resultaat is van een strijd tussen soepelheid en rechtszekerheid.
358
H. VUYE, “De nutteloos geworden privaatrechtelijk erfdienstbaarheden: recente tendensen in België, Frankrijk en Nederland”, TBBR, 1991, 325. 359 Amendement VAN CAUWENBERGHE, Parl. St., Kamer, 1979-80, nr. 464/2. 360 . VUYE, “De nutteloos geworden privaatrechtelijk erfdienstbaarheden: recente tendensen in België, Frankrijk en Nederland”, TBBR, 1991, 326, nr. 7. 361 H. VUYE, “De nutteloos geworden privaatrechtelijk erfdienstbaarheden: recente tendensen in België, Frankrijk en Nederland”, TBBR, 1991, 326.
78
2.2
Doel
218. Men moet verhinderen dat volstrekt nutteloze grondlasten de onroerende goederen zouden blijven bezwaren.362 Daarom bepaalt artikel 710bis BW dat de rechter op verzoek van de eigenaar van het lijdend erf, de afschaffing van een erfdienstbaarheid kan bevelen wanneer deze ieder nut voor het heersend erf heeft verloren. 219. Het wezenlijke kenmerk van een erfdienstbaarheid is dat ze gevestigd is tot nut van een erf.363 Er kunnen geen nutteloze erfdienstbaarheid gevestigd worden. Maar wat gebeurt er indien het “nut” van de erfdienstbaarheid afneemt of verdwijnt? VUYE verwoordt het als : “Een nutteloze erfdienstbaarheid kan nooit het levenslicht zien, maar een nutteloos geworden erfdienstbaarheid kan men, minstens theoretisch, voorkomen.”364 Het probleem van erfdienstbaarheden die slechts een beperkt nut hebben wordt opgelost door artikel 701 BW waarin staat dat de eigenaar van het dienstbaar erf een andere plaats voor de uitoefening mag aanduiden indien de oorspronkelijke plaats meer bezwarend is geworden, zonder dat de eigenaar van het heersend erf dit aanbod kan afwijzen. Terwijl artikel 710bis BW voorziet dat er afschaffing van een erfdienstbaarheid gevorderd kan worden indien die ieder nut verloren heeft. 220. Men wou een einde maken aan de situaties waarbij de titularis van een overbodig geworden erfdienstbaarheid ze niettemin toch nog wil uitoefenen, enkel om zijn buurman te sarren of te benadelen.365 Dit argument werd later soms bekritiseerd in de rechtspraak.366 Voor de Wet van 22 februari 1983 werd dit reeds bestempeld als zijnde rechtsmisbruik, zonder dat er echter sprake was van een uitdoving van het recht als zodanig. Artikel 710bis had als doel om dergelijk misbruik van recht uit te schakelen.367 Men wou bijdragen aan een eigentijdse herwaardering van het servitutenrecht.368
362
V. SAGAERT en K. SWINNEN, Privaatrechtelijke erfdienstbaarheden door het oog van de 21ste eeuw in Reeks Bibliotheek Burgerlijk Recht en Procesrecht Larcier, Larcier, Gent, 2012, nr. 22, 100. 363 Artikel 637 BW. 364 H. VUYE, “De nutteloos geworden privaatrechtelijk erfdienstbaarheden: recente tendensen in België, Frankrijk en Nederland”, TBBR, 1991, 323. 365 Parl. St., Senaat, BZ, 1979, nr. 118, 1; Parl. St. Senaat, 1977-78, nr. 314/1. 366 Vred. Wolvertem, 11 juli 1996, RW 1996-97, afl. 27, 926. 367 G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden in Reeks Notariële Praktijkstudies, Mechelen, Kluwer, 2006, 342. 368 Parl. St., Senaat, BZ, 1979, nr. 118, 4.
79
3
Restrictieve interpretatie
221. Artikel 710bis vereist een zeer strikte interpretatie. De rechtspraak geeft hieraan duidelijk gevolg. Er is een zeer ruime invulling van de nutsvereiste en dit heeft tot gevolg dat een erfdienstbaarheid in de praktijk eerder uitzonderlijk wordt afgeschaft op grond van artikel 710bis. Het nut dat een erfdienstbaarheid moet verschaffen opdat zij zou kunnen ontstaan, is immers hetzelfde nut als datgene dat de erfdienstbaarheid moet verschaffen om te kunnen blijven bestaan. Om reden van consistentie moet er ook bij de beoordeling van het al dan niet voortbestaan van een erfdienstbaarheid een ruime invulling aan de vereiste nut worden gegeven.369 Ondanks het feit dat de bepaling “ieder nut” veel beoordelingsvrijheid geeft aan de rechter moet men toch besluiten tot een restrictieve interpretatie. 370 De argumenten uit de rechtspraak en de rechtsleer zijn divers. Ten eerste is er het argument van het bindend karakter van de overeenkomsten en het feit dat artikel 710bis BW niet in een vergoeding voorziet. 371 Ten tweede is er het wetshistorisch argument. Uit de parlementaire voorbereiding blijkt dat de wetgever vertrok van een voorstel dat een ruime interpretatiebevoegdheid toekende aan de rechter, maar uiteindelijk heeft men geopteerd voor een strikte afbakening van de afschaffingsmogelijkheid. 372 Ten derde is er de systematiek van het leerstuk over erfdienstbaarheden. Het is zo dat artikel 710bis BW een uitzondering is op het principe dat erfdienstbaarheden eeuwigdurend zijn en daarom moet het beperkend worden geïnterpreteerd.373 Ten vierde is er een tekstueel argument dat de wetgever het verlies van uitdrukkelijk “ieder” nut vereist.374 Ten vijfde is er het argument van de coherente interpretatie van het nutsvereiste bij erfdienstbaarheden. De rechtsleer en rechtspraak hebben altijd benadrukt dat het nutsvereiste van artikel 637 BW bij de vestiging van erfdienstbaarheden ruim moet worden begrepen. Mocht men artikel 710bis BW
369
V. SAGAERT en K. SWINNEN, Privaatrechtelijke erfdienstbaarheden door het oog van de 21ste eeuw in Reeks Bibliotheek Burgerlijk Recht en Procesrecht Larcier, Larcier, Gent, 2012, nr. 22, 101. 370 P. LECOCQ, “Les servitudes: entre tradition et modernité: Livre II-Titre IV”, JT 2004, 385, nr. 4; A. SALVE, “Histoires de passage: déplacement, extinction et publicité”, TBBR 2009, 304, nr. 16. 371 Rb. 3 oktober 1997, RW 1998-99, afl. 12, 410; M. MUYLLE, De duur van zakelijke rechten, onuitg. Doctoraatsthesis Rechten K.U. Leuven, 2012, 470, 757. 372 S. BOUFLETTE, “L’article 710bis du Code civil et la suppression partielle des servitudes du fait de l’homme”, Rev. Dr. ULg 2007, afl. 2, 285; H. VUYE, “De nutteloos geworden privaatrechtelijk erfdienstbaarheden: recente tendensen in België, Frankrijk en Nederland”, TBBR, 1991, 327, nr. 10. 373 H. VUYE, “De nutteloos geworden privaatrechtelijk erfdienstbaarheden: recente tendensen in België, Frankrijk en Nederland”, TBBR, 1991, 327, nr. 10. 374 J. KOKELENBERG, “De privaatrechtelijke erfdienstbaarheden”, TPR, 1983, 167, nr. 54; M. MUYLLE, De duur van zakelijke rechten, onuitg. Doctoraatsthesis Rechten K.U. Leuven, 2012, 471, 757.
80
vervolgens wel beperkend interpreteren, dan zou dit de bestaande coherentie doorbreken. 375 Ten slotte is er een sociaal-economisch argument. De rechter kan bij toepassing van artikel 710bis BW geen compensatie toestaan voor het afschaffen van de erfdienstbaarheid die zelfs maar een gering nut heeft.376 222.
Nut in de zin van artikel 710bis hoeft niet per se economisch waardeerbaar te zijn en
slaat niet enkel op het actueel nut. Ik zet hieronder uiteen wat men verstaat onder ieder nut en toekomstig of potentieel nut.
3.1
Ieder nut
223. Voor het voortbestaan van de erfdienstbaarheid volstaat het dat ze slechts enig nut meer heeft voor het heersend erf. Men neemt aan dat een loutere veraangenaming of een verhoogd gebruiksgemak volstaat. Het Hof van Cassatie zette de trend in de rechtspraak om “ieder nut” zeer ruim in te vullen. Het oordeelde dat een bijkomende toegang als een vergemakkelijking van het gebruik van het heersend erf kan aanzien worden en dat hierdoor de erfdienstbaarheid niet mag afgeschaft worden op basis van artikel 710bis BW.377 Het Hof bepaalt dat, de bewoordingen “tot nut van een erf “ in artikel 637 BW en “mits de gevestigde erfdienstbaarheden noch aan een persoon, noch ten voordele van een persoon maar slechts aan een erf en ten behoeve van een erf worden opgelegd” in artikel 686 BW, niet in hun letterlijke betekenis mogen worden begrepen. 378 Het Hof zegt dat een erfdienstbaarheid altijd van nut is voor personen en dat er sprake is van een erfdienstbaarheid zodra de dienst in direct en onmiddellijk verband staat met het gebruik en de exploitatie van een erf, zelfs als die dienst geen ander gevolg heeft dan de toename van het gemak van dat gebruik en van die exploitatie. Het feit dat de erfdienstbaarheid een meerwaarde toekent aan het erf voor hetwelk ze gevestigd is, is een toepassing van artikel 637 en 686 BW.379 We zien dat “ieder nut” zeer ruim wordt ingevuld en snel als nut aangenomen wordt.
375
M. MUYLLE, De duur van zakelijke rechten, onuitg. Doctoraatsthesis Rechten K.U. Leuven, 2012, 471, 757. H. VUYE, “De nutteloos geworden privaatrechtelijk erfdienstbaarheden: recente tendensen in België, Frankrijk en Nederland”, TBBR, 1991, 328, nr. 10. 377 Cass. 28 januari 2000, Arr. Cass. 2000, 243; RW 2000-01, 309. 378 Artikel 637 en 686 BW. 379 Cass. 28 januari 2000, RW 2000-01, nr. 9, 309. 376
81
3.2
Toekomstig of potentieel nut volstaat
224. Enig nut impliceert enerzijds dat het kan gaan om een actueel of reëel nut maar anderzijds toont de rechtspraak aan dat zelfs een potentieel of toekomstig nut volstaat om de erfdienstbaarheid te behouden. Dit wil zeggen dat, zelfs wanneer de erfdienstbaarheid op het ogenblik van de vordering tot afschaffing geen actueel nut vertoont, maar in de toekomst nog van nut zal zijn of zal kunnen zijn, de erfdienstbaarheid niet kan worden afgeschaft.380 225. De rechtbank van eerste aanleg te Brussel oordeelde op deze wijze. Er was een muur gebouwd op het lijdend erf die het recht van overgang voor het heersend erf verhinderde. Ondanks het feit dat de erfdienstbaarheid niet meer kon worden uitgeoefend oordeelde de rechter dat de erfdienstbaarheid niet kon worden afgeschaft nu er nog steeds een toekomstig of potentieel nut was. Het recht van overgang had niet al zijn nut verloren want men kan de muur op ieder ogenblik afbreken.381 Hier mag men niet uit het oog verliezen dat de in artikel 706 BW voorziene verjaringstermijn van dertig jaar begint te lopen vanaf de laatste keer dat het recht van overgang is verlopen. Verstrijkt deze termijn zonder er gebruik van te maken dan zal de erfdienstbaarheid uitdoven ingevolge van onbruik.382 (supra nr. 117 e.v.) 226. Het feit dat een potentieel en toekomstig nut volstaat voor het voortbestaan van de erfdienstbaarheid en om de afschaffing van de erfdienstbaarheid tegen te houden dient te worden genuanceerd. Doet men dit niet dan ontneemt men elk nut aan artikel 710bis BW. Hieronder geef ik twee nuances weer. 3.2.1
Nuancering 1: verband met actuele bestemming
227. Niet ieder toekomstig of potentieel nut volstaat, maar enkel het toekomstig of potentieel nut dat verband houdt met de actuele bestemming van het heersend erf. Als een erf bijvoorbeeld voor residentiële doeleinden wordt aangewend dan kan er geen erfdienstbaarheid blijven bestaan noch worden gevestigd die slechts van nut zal zijn wanneer het voor commerciële of industriële doeleinden wordt aangewend.383
380
V. SAGAERT en K. SWINNEN, Privaatrechtelijke erfdienstbaarheden door het oog van de 21ste eeuw in Reeks Bibliotheek Burgerlijk Recht en Procesrecht Larcier, Larcier, Gent, 2012, nr. 22, 101. 381 Rb. Brussel 5 februari 2010, Res Jur. Imm. 2010, 329. 382 Artikelen 706 en 707 BW. 383 V. SAGAERT en K. SWINNEN, Privaatrechtelijke erfdienstbaarheden door het oog van de 21ste eeuw in Reeks Bibliotheek Burgerlijk Recht en Procesrecht Larcier, Larcier, Gent, 2012, nr. 22, 102.
82
3.2.2
Nuancering 2: toekomstig nut moet redelijkerwijze te verwachten zijn
228. Deze nuancering is minder verregaand en bestaat erin dat het toekomstig of potentieel nut verband moet houden met een exploitatie of bestemming waarvan redelijkerwijze verwacht kan worden dat zij ooit aan het heersend erf zal worden gegeven. Anders gezegd in negatieve zin: een toekomstig of potentieel nut voor een exploitatie of bestemming die met (quasi-)zekerheid nooit aan het heersend erf zal worden gegeven volstaat niet.384 229. De rechter te Luik oordeelde in dit opzicht dat een recht van overgang voor een landbouwexploitatie over een stuk grond dat volledig verstedelijkt was niet kan aantonen dat er nog enig nut is.385 “Vu le développement urbanistique et commercial du quartier, il n’est pas établi ni même crédible qu’un jour une exploitation agricole d’une ou plusieurs parcelles pourrait être recréé.” Het leidde tot afschaffing. Een toekomstig of potentieel nut volstaat dus niet in alle gevallen om een erfdienstbaarheid te beschermen tegen de afschaffing. 386
3.3
Evolutie van de rechtspraak over artikel 710bis BW
230. Lang voordat het Hof van Cassatie uitspraak deed over het toepassingsgebied van artikel 710bis 387 was er een tweespalt ontstaan in de rechtspraktijk. Deze twee uiteenlopende strekkingen hebben zich ontwikkeld door de uiteenlopende interpretatie van het begrip “ieder nut” uit artikel 710bis BW. Dit is een bewijs dat het artikel niet bijgedragen heeft aan de rechtszekerheid. De ene strekking volgde een ruime toepassing waarbij snel ieder nut verdwenen was en de andere strekking volgde een restrictieve interpretatie waarbij men veel terughoudender was voor te besluiten tot verlies van ieder nut. De laatste strekking heeft het uiteindelijk gehaald. 231. Voorstanders van de ruime interpretatie halen allerhande argumenten aan. Zij zijn van oordeel dat, in het geval er bij een recht van overgang een nieuwe weg wordt aangelegd waardoor het oudere recht van overgang niet meer essentieel is, de afschaffing van het
384
V. SAGAERT en K. SWINNEN, Privaatrechtelijke erfdienstbaarheden door het oog van de 21ste eeuw in Reeks Bibliotheek Burgerlijk Recht en Procesrecht Larcier, Larcier, Gent, 2012, nr. 22, 102. 385 Luik 9 februari 2005, JLMB 2005, 1717, noot P. LECOCQ. 386 V. SAGAERT en K. SWINNEN, Privaatrechtelijke erfdienstbaarheden door het oog van de 21ste eeuw in Reeks Bibliotheek Burgerlijk Recht en Procesrecht Larcier, Larcier, Gent, 2012, nr. 22, 102. 387 Cass. 28 januari 2000, Arr. Cass. 2000, 243; RW 2000-01, 309.
83
oudere recht van overgang geen waardevermindering tot gevolg heeft. Zodus heeft volgens deze redenering de erfdienstbaarheid ieder nut verloren.388 De vrederechter uit Gent was er zelfs van overtuigd dat artikel 710bis BW zonder enige betekenis zou zijn door een restrictieve interpretatie, waarbij de nadruk alleen op het nut van het heersend erf wordt gelegd. Hij was van oordeel dat ook de zinvolheid van de last op het lijdend erf onderzocht moet worden. 389 Andere vrederechters, van Torhout en van Sint-Truiden, oordelen dat artikel 710bis een aanvulling is van artikel 684 BW en tot gevolg heeft dat, ongeacht de naam van de erfdienstbaarheid (uitweg, doorgang, noodweg of wat dan ook) een afschaffing mogelijk is wanneer de erfdienstbaarheid niet meer nodig is.390 Ten slotte was er ook nog de Rechtbank van eerste aanleg uit Leuven die de ruime interpretatie aannam door te zeggen dat het nut verdwijnt wanneer het voordeel door gewijzigde omstandigheden uitermate gering is geworden in verhouding tot de last voor het lijdend erf.391 De bovenvermelde voorstanders van de ruime interpretatie van artikel 710bis in de rechtspraak worden bekritiseerd in de rechtsleer.392 232. Daarnaast zijn er de voorstanders van de restrictieve interpretatie. Zij argumenteren dat artikel 710bis BW afwijkt van het beginsel dat een erfdienstbaarheid eeuwigdurend is en de eigenaars van het lijdend erf zijn hiervan op de hoogte.393 De vrederechter uit Westerlo zegt dat bij een contractuele erfdienstbaarheid artikel 1134 BW geldt, wat inhoudt dat een overeenkomst tussen de partijen waarde heeft van wet.394 De rechter te Bergen maakte duidelijk dat het begrip “nut” in artikel 710bis BW onderscheiden moet worden van het begrip “noodzaak” in artikel 684 BW, dit in tegenstelling tot interpretatie van de hierboven vermelde vrederechters uit Torhout en St-Truiden.395 De vrederechter van Wolvertem zet in zijn vonnis de twee strekkingen tegenover elkaar. De vrederechter is zelf een aanhanger van de restrictieve interpretatie van artikel 710bis BW. Hij concludeert op een merkwaardige manier, namelijk “Er mag besloten worden dat met artikel 710bis BW de wetgever ons “een lege doos” heeft gegeven die geen dienst doet bij het oplossen van geschillen, wel bij het 388
Rb. Hoei 3 april 1985, JT 1985, 406; Res. Jur. Imm. 1985, 325; Rb. Gent 2 januari 1987, T. Agr. R., 1987, 50; Rb. Leuven 28 januari 1987, TBBR 1988, 135; Vred. Gent 8 oktober 1984, TGR 1985, 78. 389 Vred. Gent 8 oktober 1984, TGR 1985, 78. 390 Vred. St-Truiden 7 februari 1985, T. Vred., 1985, 143; Vred. Torhout 4 maart 1986, T. Not., 1986, 124. 391 Rb. Leuven 26 juni 1991, Pas., 1991, III, 102. 392 Onder andere H. VUYE, “De nutteloos geworden privaatrechtelijk erfdienstbaarheden: recente tendensen in België, Frankrijk en Nederland”, TBBR, 1991, 326 en 327. 393 Rb. Brussel 11 mei 1989, T. Vred. 1989-90, 340. 394 Vred. Westerlo 26 november 1989, RW 1986-87, 2178; zie ook Rb. Bergen 8 september 1989, JT 1990, 199. 395 Rb. Bergen 8 september 1989, JT 1990, 199.
84
creëren ervan”.396 De kernvraag bij deze rechtspraak was wat onder “nut” moet worden verstaan. Voor sommigen leek dit “nut” een louter economisch karakter te hebben. Dit blijkt verkeerd te zijn. Economisch zal de erfdienstbaarheid inderdaad een meerwaarde zijn voor het heersend erf.397 Maar die hoeft niet noodzakelijk een actueel of materieel karakter te hebben, maar kan ook van geestelijke intellectuele aard zijn en het mag gaan om een toekomstig voordeel.398 (supra nr. 223 en 224 e.v.). Het werd duidelijk dat ook de rechtsleer eerder de kant van de restrictieve interpretatie ging kiezen. 233. We kunnen stellen dat, sinds het arrest van het Hof van Cassatie van 28 januari 2000, het Hof gekozen heeft voor de strekking van de restrictieve interpretatie binnen de strijd over de verschillende de interpretatie van het “ieder nut. 399 Het Hof van Cassatie vestigde dit niet-onbelangrijk standpunt in de rechtspraak waardoor sindsdien de meeste lagere rechtspraak deze visie volgt. Zo is er een rechter te Brussel die oordeelde dat het feit dat, een nabijgelegen openbare weg door werken zich in een verbeterde toestand bevindt, waardoor deze voor het heersend erf beter bereikbaar is, niet het nut ontneemt van de conventionele erfdienstbaarheid van overgang. Er blijft enig nut bestaan en daarom kan artikel 710bis BW niet toegepast worden. 400 De vrederechter uit Fontaîne-l’Evêque oordeelde dat het volstaat om als weigeringsgrond voor de afschaffing aan te tonen dat het recht van overgang een rustiger, verkeersarmer en stillere omgeving creëert bij de naburen”.401 234. De vrederechter van Halle daarentegen waagde het toch om anders te oordelen gezien de omstandigheden van de zaak. Hij vonniste dat met toepassing van het criterium van het verlies van ieder nut, een erfdienstbaarheid die een tweede toegang verschafte tot de openbare weg ten voordele van het lijdend erf, afgeschaft moest worden. Volgens hem was de lengte van deze toegang aanzienlijk langer dan de andere toegang en was het bovendien gevaarlijk en moeilijk om de toegang te gebruiken waardoor er geen sprake meer was van een veraangenaming. Hij oordeelde dat de tweede toegang ieder nut voor het heersend erf
396
Vred. Wolvertem, 11 juli 1996, RW 1996-97, nr. 27, 926. J. KOKELENBERG, T. VAN SINAY en H. VUYE, “Overzicht van rechtspraak (1980-1988). Zakenrecht”, TPR 1989, 1793, nr. 146. 398 J. KOKELENBERG, “De privaatrechtelijke erfdienstbaarheden”, TPR, 1983, 91, nr. 4. 399 Cass. 28 januari 2000, Arr. Cass. 2000, 243. 400 Brussel 23 maart 2004, Res Jur. Imm 2004, 157. 401 Vred. Fontainre-l’Evêque 26 mei 2005, Rev. dr. Ulg 2007, 273, noot S. BOUFLETTE; Vred. Leuven 4 november 2003, T. App. 2004, afl. 3, 33. 397
85
had verloren.402 Ook de vrederechter van Marche-en-Famenne oordeelde dat een recht van overgang moest afgeschaft worden door verlies van ieder nut.403 235. Ik mag ongetwijfeld stellen dat een recht van overgang een moeilijk afschafbare erfdienstbaarheid is. Enerzijds is een overeenkomst bindend tussen de partijen en heeft ze voor hen de waarde van wet.404 Anderzijds dient men te bewijzen dat het recht van overgang “ieder nut” verloren heeft, waarbij “nut” zeer ruim wordt geïnterpreteerd. Om hoofd te bieden aan deze lastige vereisten heeft de rechtbank van eerste aanleg te Luik geoordeeld dat artikel 710bis BW ook kan toegepast worden op een mildere manier.405 De rechter gaat ervan uit dat een vordering op basis van artikel 710bis BW niet als een “alles-of-nietsverhaal” / “the-winner-takes-it-all-verhaal” mag gezien worden. Hij is van oordeel dat het mogelijk is om een erfdienstbaarheid van overgang slechts gedeeltelijk af te schaffen wanneer deze ieder nut verloren heeft. Werd een recht van overgang bijvoorbeeld gevestigd voor
een
gebruik
te
voet
en
ook
gedeeltelijk
voor
een
gebruik
van
een
landbouwonderneming, dan kan de rechter oordelen, gelet op het feit dat het heersend en het lijdend erf in een volledig verstedelijkte wijk gelegen zijn en het niet geloofwaardig is dat er ooit nog een landbouwactiviteit zal worden uitgeoefend, dat het recht van overgang voortaan enkel nog te voet mag worden uitgeoefend.406
3.4
Recht van uitweg versus recht van overgang
236. De regel van artikel 710bis BW voor de afschaffing van de conventionele erfdienstbaarheid is niet van toepassing op de wettelijke erfdienstbaarheden (zie supra nr. 204). Het is alleen van toepassing op erfdienstbaarheden die gevestigd werden door ’s mensen toedoen, niet op wettelijke erfdienstbaarheden tot privaat nut en evenmin op die tot openbaar nut.407 Het recht van uitweg is een wettelijke erfdienstbaarheid waarvan de titel zich in de wet bevindt, terwijl een recht van overgang een conventionele erfdienstbaarheid
402
Vred. Halle 7 maart 2007, TBBR 2009, 298, noot A. SALVE. Vred. Marche-en-Famenne, 19 december 2000, T. Agr. R. 2002, 67. 404 Artikel 1134 BW; Vred. Wolvertem, 11 juli 1996, RW 1996-97, nr. 27, 925; Vred. Westerlo, 26 november 1986, RW 1986-87; Rb. Bergen, 8 september 1989, JT, 1990 199. 405 Luik 9 februari 2005, JLMB 2005, 1708, noot P. LECOCQ. 406 Luik 9 februari 2005, JLMB 2005, 1708, noot P. LECOCQ; V. SAGAERT en K. SWINNEN, Privaatrechtelijke erfdienstbaarheden door het oog van de 21ste eeuw in Reeks Bibliotheek Burgerlijk Recht en Procesrecht Larcier, Larcier, Gent, 2012, nr. 22, 103-104. 407 Parl. St. Kamer, 1979-80, nr. 464/3, 2; G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden in Reeks Notariële Praktijkstudies, Mechelen, Kluwer, 2006, 343. 403
86
is waarvan de titel vervat ligt in de overeenkomst tussen de partijen. Verschillende rechters maken de vergelijking tussen beide artikels in hun oordeel.408 237. Een recht van uitweg kan afgeschaft worden van zodra het niet meer noodzakelijk is doordat de ingeslotenheid heeft opgehouden te bestaan. Dit is de toepassing van artikel 684, lid 1 van het BW.409 Deze bepaling is niet van toepassing op de een conventioneel recht van overgang, die een veel ruimere finaliteit heeft dan het recht van uitweg. Dit laatste bestaat namelijk met één welbepaald doel: ingesloten percelen ontsluiten. 3.4.1
Doel
238. Het doel waarom een recht van uitweg bestaat is heel beperkt. Het moet namelijk voorkomen dat percelen ingesloten zijn en geen toegang hebben tot de openbare weg.410 Het feit dat deze uitweg noodzakelijk is voor het ingesloten perceel te ontsluiten is het criterium waarover moet beslist worden bij toepassing van artikel 684 BW. 239. Een conventionele erfdienstbaarheid van recht van overgang daarentegen kan gevestigd worden voor gelijk welk doel, behalve indien dat doel strijdig is met openbare orde of goede zeden. De afschaffing kan pas wanneer er verlies is van “ieder nut” van het recht van overgang voor het heersend erf. 3.4.2
Bestaansvoorwaarde
240. Daarnaast verschillen ook de bestaansvoorwaarden van het recht van uitweg en het recht van overgang. Dit verschil vloeit voort uit het feit dat ze een ander doel hebben zoals hierboven uiteengezet. Het ruime criterium dat bij het recht van overgang gehanteerd wordt is dat het recht van overgang “ieder nut” verloren moet hebben om afgeschaft te worden. Een recht van overgang kan maar bestaan wanneer het “nuttig” is voor het heersend erf. Dit nut kan reëel en actueel zijn, maar ook toekomstig of potentieel. Een loutere veraangenaming volstaat om aan het criterium van enig nut te voldoen. Er wordt geoordeeld dat enig nut ook de meerwaarde voor het heersend erf kan zijn die bij verkoop wordt gevalideerd.411 (zie supra 223 en 224 e.v.) 408
Vred. Wolvertem, 11 juli 1996, RW 1996-97, nr. 27, 926; Rb. Brugge 3 oktober 1997, RW 1998-99, nr. 12, 411. 409 Vred. Fontaine-l’Evêque 14 mei 2004, JLMB 2005, 1734, noot S. BOUFLETTE. 410 V. SAGAERT en K. SWINNEN, Privaatrechtelijke erfdienstbaarheden door het oog van de 21ste eeuw, in Reeks Bibliotheek Burgerlijk Recht en Procesrecht Larcier, Larcier, Gent, 2012, nr. 22, 102-103. 411 Rb. Brugge 3 oktober 1997, RW 1998-99, nr. 12, 412.
87
241.
Terwijl de bestaansvoorwaarde van het recht van uitweg veel strenger is. Vooraleer
deze erfdienstbaarheid kan ontstaan moet blijken dat het recht van uitweg noodzakelijk is voor het heersend erf. De noodzaak, en niet het louter nut, staat hier voorop.412 3.4.3
Gevolg
242. Het gevolg komt voort uit de finaliteit van beide soorten erfdienstbaarheden, en dat is logisch. Een recht van overgang zal slechts in uitzonderlijke gevallen teniet gaan. Meer bepaald moet de erfdienstbaarheid ieder nut verloren hebben voor het heersend erf. Deze erfdienstbaarheid zal slechts vatbaar zijn voor de afschaffing voorzien in artikel 710bis BW wanneer bewezen is deze niet meer nuttig is. 243.
Daarentegen zal het recht van uitweg veel sneller teniet gaan. Dit zal reeds zo zijn
wanneer het niet meer noodzakelijk is voor het heersend erf. Dit betekent dat er vanaf het verdwijnen van de ingeslotenheid geen noodzaak meer is, ongeacht of dit recht van uitweg nog nuttig is voor het heersend erf.413 244. Artikel 710bis BW leidt tot een definitief verlies van rechten ook al zou later blijken dat de erfdienstbaarheid toch enig nut kon hebben. Artikel 684 BW heeft daarentegen dat gevolg niet. De titel van de noodweg ligt immers in de wet besloten. Al werd een noodweg opgeheven wegens verdwijning van de ingeslotenheid, toch kan de voormalige titularis van het recht nog steeds een nieuw beroep doen op artikel 682 BW wanneer de situatie van ingeslotenheid opnieuw ontstaat.414
412
V. SAGAERT en K. SWINNEN, Privaatrechtelijke erfdienstbaarheden door het oog van de 21ste eeuw in Reeks Bibliotheek Burgerlijk Recht en Procesrecht Larcier, Larcier, Gent, 2012, nr. 22, 103. 413 V. SAGAERT en K. SWINNEN, Privaatrechtelijke erfdienstbaarheden door het oog van de 21ste eeuw in Reeks Bibliotheek Burgerlijk Recht en Procesrecht Larcier, Larcier, Gent, 2012, nr. 22, 103. 414 J. KOKELENBERG, T. VAN SINAY en H. VUYE, “Overzicht van rechtspraak (1980-1988). Zakenrecht”, TPR 1989, 1795, nr. 146; J. KOKELENBERG, T. VAN SINAY en H. VUYE, “Overzicht van rechtspraak (1989-1994). Zakenrecht”, TPR 1995, 660-663, nr. 122; G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden, Mechelen, Kluwer, 2006, 349.
88
4
Procedurele aspecten van de vordering
245. Vooreerst rijst de vraag wie de bewijslast draagt. Wanneer de eigenaar van het dienstbaar erf het gebrek aan nut van de erfdienstbaarheid opwerpt, zal het de eigenaar van het heersend erf zijn die het bewijs moet leveren dat het recht voor hem enig nut heeft behouden.415 246.
Vervolgens zien we dat artikel 710bis BW niet spreekt over het probleem van
vergoeding. De oorzaak is dat de Kamercommissie elke mogelijkheid van vergoeding, op grond van een door het dienstbaar erf verworven meerwaarde door de afschaffing van de erfdienstbaarheid, heeft willen uitsluiten. 416 Dit draagt bij tot de strenge toepassing van het artikel. 247. Ten slotte moet er rekening gehouden worden met artikel 3 Hyp. Wet.417 De vordering tot opheffing van een erfdienstbaarheid en de uitspraak over zo een eis betekenen een potentiële of effectieve wijziging van de juridische toestand van het onroerend goed. Derden moeten hiervan verwittigd worden. 418 Artikel 3 Hyp. W. vereist daarom dat een eis strekkende tot vernietiging of herroeping van rechten, voortvloeiend uit akten die aan overschrijving onderworpen zijn, moet ingeschreven zijn op de kant van de overschrijving van de titel van verkrijging om ontvankelijk te zijn. Wanneer een eis op grond van artikel 710bis BW wordt ingesteld dan moet deze om bovenstaande reden ingeschreven worden op het kantoor van de hypotheekbewaarder. De inschrijving gebeurt op de kant van de overschrijving van de laatst overgeschreven titel. De ontvankelijkheid wegens gebrek aan kantmelding kan in elke stand van het geding opgeworpen worden, maar kantmelding kan ook op elk ogenblik genomen worden zodat de procedure niet langer geschorst is.419
415
G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden in Reeks Notariële Praktijkstudies, Mechelen, Kluwer, 2006, 345; Vred. Gent 8 oktober 1984, TGR 1985, 78. 416 Parl. St. Kamer, 1979-80, nr. 464/2; G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden in Reeks Notariële Praktijkstudies, Mechelen, Kluwer, 2006, 345. 417 Artikel 3 Hypotheek Wet. 418 J. KOKELENBERG, T. VAN SINAY en H. VUYE, “Overzicht van rechtspraak (1994-2000). Zakenrecht”, TPR 2001, afl. 2, 1127. 419 J. KOKELENBERG, T. VAN SINAY en H. VUYE, “Overzicht van rechtspraak (1989-1994). zakenrecht”, TPR 1995, p. 665, nr. 124; zie ook Rb. Brussel 11 mei 1989, T. Vred., 1989, 340; Bergen 23 september 1988 JT, 1989, 358.
89
248. Ook de in kracht van gewijsde gegane uitspraak van de rechter die de afschaffing beveelt zal in de rand van de kantmelding vermeld moeten worden.420 Dit wordt voorzien in artikel 1 Hyp. W. dat voorschrijft dat alle akten tot overdracht of aanwijzing van onroerende zakelijke rechten overgeschreven moeten worden en hieronder behoren ook de in kracht van gewijsde gegane vonnissen die gelden als titel van die rechten.421 De overschrijving heeft tot doel het verdwijnen van de erfdienstbaarheid tegenstelbaar te maken aan derden te goeder trouw. 249. De uitspraak over de eis op grond van 710bis BW moet tevens ingeschreven worden achter de inschrijving van de eis, in de marge van de laatste overgeschreven titel van eigendom. Erfdienstbaarheden die niet door titel werden gevestigd en waarvan de afschaffing gevraagd wordt, zijn in beginsel niet aan overschrijving onderworpen. Het betreft hier de erfdienstbaarheden die ontstaan zijn door verjaring of door bestemming van de huisvader.422
5
Wie kan de vordering van artikel 710bis BW instellen?
250. Vooreerst dienen we te herinneren aan het principe dat een titularis van een zakelijk recht, het lijdend erf mag bezwaren met een erfdienstbaarheid, met als enige beperking dat de duur maximaal mag overeenstemmen met de duur van het zakelijke recht.423 (zie supra nr. 50 e.v.) 251. Artikel 710bis bepaalt dat het de eigenaar van het lijdend erf is die de vordering tot afschaffing van de erfdienstbaarheid moet instellen. Dit is logisch omdat hij eigenaar en de belanghebbende is. Hij behoudt de mogelijkheid om de vordering in te stellen wanneer hij zijn erf heeft verhuurd of wanneer hij er een beperkt zakelijk recht heeft op toegestaan zoals opstalrecht of erfpacht. De reden hiervoor is dat de eigenaar van het lijdend erf altijd
420
J. KOKELENBERG, T. VAN SINAY en H. VUYE, “Overzicht van rechtspraak (1980-1988). Zakenrecht”, TPR 1989, 1795, nr. 146; G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden in Reeks Notariële Praktijkstudies, Mechelen, Kluwer, 2006, 346; M. HUBERT, ‘À propos de l’article 710bis du code civil, la servitude inutile’, JT 1983, 658; Parl. St. Kamer, 1979-80, nr. 464-2. 421 Artikel 1 Hypotheekwet. 422 J. DERMAGNE ‘un nouveau mode d’extinction des servitudes: la supression judiciaire’ Rev. Not. b. 1983, 460; G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden in Reeks Notariële Praktijkstudies, Mechelen, Kluwer, 2006, 346. 423 L. LINDEMANS, Erfdienstbaarheden, in APR, Brussel, Larcier, 1958, 14, nr. 33.
90
voldoende belang heeft omdat het eeuwigdurend karakter van zijn lijdend erf de erfdienstbaarheid zal laten voortduren, ook na het verstrijken van die erfpacht.424 252. De situatie is anders indien het de beperkt zakelijk gerechtigde is die een erfdienstbaarheid heeft toegestaan op het erf (supra nr. 50 e.v.). De titularissen van beperkte zakelijke rechten, zoals een erfpachter en een opstalhouder, zijn in beginsel gerechtigd om erfdienstbaarheden toe te staan op het lijdend erf waarop zij deze beperkte zakelijke rechten hebben. Deze mogelijkheid om erfdienstbaarheden toe te staan is voorzien in artikel 6 van de Erfpachtwet en in artikel 2 van de Opstalwet. Het recht is weliswaar beperkt in die mate dat het toestaan van de erfdienstbaarheden niet incompatibel mag zijn met de bevoegdheden en de verplichtingen die wettelijk op het beperkt zakelijk recht rusten. 253. In dergelijke gevallen is de erfdienstbaarheid gevestigd op het recht van erfpacht of op het opstalrecht. Het recht van erfpacht of het opstalrecht fungeert juridisch gezien als lijdend erf, waardoor de erfdienstbaarheid, ingevolge het specialiteitsbeginsel, noodzakelijkerwijze ophoudt
te
bestaan
bij
de
beëindiging
van
de
erfpacht.
De
eigenaar-
erfpachtgever/opstalgever heeft hier dus geen belang om voortijdig afschaffing te vorderen.425 De eigenaar kan geen vordering instellen op basis van artikel 710bis BW. Hij kan dit evenmin indien hij een erfdienstbaarheid toegekend heeft voor de duur van het beperkt zakelijk recht.
6
Besluit van artikel 710bis
254. Door het toevoegen van artikel 710bis BW aan de mogelijkheden tot uitdoving van door de mens gevestigde erfdienstbaarheden in de wet is er veel reactie losgekomen vanuit de rechtspraak en de rechtsleer. Men stelt soms dat het een tekst is waarvan men bij het indienen reeds wist dat hij tot problemen aanleiding kon geven. Men geeft de kritiek dat de tekst door de wetgever nog slechter is afgeleverd dan hij in zijn beginfase was. 255. De wet verschaft in artikel 710bis BW geen criteria aan de rechter die hem kunnen helpen bij het vaststellen in concreto of een erfdienstbaarheid inderdaad alle nut verloten heeft. Op die wijze grenst zijn soevereine appreciatiemacht aan het arbitraire. Hoe moet
424
V. SAGAERT en K. SWINNEN, Privaatrechtelijke erfdienstbaarheden door het oog van de 21ste eeuw in Reeks Bibliotheek Burgerlijk Recht en Procesrecht Larcier, Larcier, Gent, 2012, nr. 22, 104. 425 V. SAGAERT en K. SWINNEN, Privaatrechtelijke erfdienstbaarheden door het oog van de 21ste eeuw, in Reeks Bibliotheek Burgerlijk Recht en Procesrecht Larcier, Larcier, Gent, 2012, nr. 22, 104.
91
men bepalen of een erfdienstbaarheid ieder nut verloren heeft en of deze toestand definitief is? 426 De toepassing van artikel 710bis BW lijdt tot moeilijke bewijsvoering en vele discussies over interpretaties. 256. Men kan zich afvragen of men beter niet had gelegifereerd. Het beste bewijs van de nutteloosheid van een erfdienstbaarheid wordt geleverd door haar onbruik. Indien het onbruik gedurende 30 jaar aanhoudt gaat de erfdienstbaarheid teniet op grond van artikel 703 BW. Het argument van LINDEMANS bij het indienen van zijn ontwerp was dat sommige erfdienstbaarheden enkel nog gebruikt werden om anderen te sarren. Dit wordt bekritiseerd door sommigen om reden van irrelevantie omdat een zakelijk recht, zoals ieder ander recht, kan beschermd worden door de rechterlijke correctie door middel van het optreden tegen misbruik van recht.427
426
G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden in Reeks Notariële Praktijkstudies, Mechelen, Kluwer, 2006, 349. 427 J. KOKELENBERG, T. VAN SINAY en H. VUYE, “Overzicht van rechtspraak (1980-1988). Zakenrecht”, TPR 1989, 1796, nr. 146.
92
Hoofdstuk 7
Zijn de beëindigingswijzen van artikel 703-710bis BW limitatief?
257. Op vlak van bijzondere gronden van beëindiging die voorzien zijn in de wet is er een limiet. De artikelen 703-710bis BW houden de vier uiteengezette specifieke wijzen van uitdoving van door de mens gevestigde erfdienstbaarheden in. Maar er bestaan ook nog gemeenrechtelijke beëindigingswijzen. Er wordt algemeen aangenomen dat ontbindende bedingen, opzegbedingen en ontbindende voorwaarden toegepast kunnen worden op erfdienstbaarheden. Er bestaat geen discussie over de toepasselijkheid ervan op erfdienstbaarheden.428 258. In Frankrijk daarentegen lijkt de vraag naar de geldigheid van ontbindende bedingen, opzegbedingen en ontbindende voorwaarden verworteld te zijn in een meer fundamentele discussie of de gemeenrechtelijke beëindigingswijzen wel van toepassing zijn op erfdienstbaarheden. Men heeft er alleszins ook de specifieke beëindigingswijzen van de artikelen 703-710 Code Civil. 429 Er zijn drie verschillende strekkingen, waarvan twee uitersten en één verzoenende. Er is een minderheidsstrekking die zegt dat de beëindigingswijzen limitatief beperkt zijn tot de bijzondere gronden in de wet. Er is een minderheidsstrekking die pleit voor ongeremde toepassing van alle gemeenrechtelijke beëindigingswijzen.430 En er is een strekking die beide standpunten verenigt. Enerzijds aanvaardt deze strekking dat ontbindende bedingen niet op erfdienstbaarheden van toepassing
zijn.
Anderzijds
aanvaardt
ze
wel
dat
andere
gemeenrechtelijke
beëindigingswijzen van toepassing kunnen zijn, zoals bijvoorbeeld de ontbindende voorwaarde.431
428
A. VERBEKE en K. VANHOVE, “Actualia vruchtgebruik, erfpacht, opstal en erfdienstbaarheden”, in H. VANDERNBERGHE (ed.), Themis Zakenrecht 16 - 2002-2003, Brugge, die Keure, 2003, 99; F. BAUDONCQ, “De notaris en de erfdienstbaarheidswegen”, Not. Fisc. M. 2002, 180, nr. 62. 429 M. MUYLLE, De duur van zakelijke rechten, onuitg. Doctoraatsthesis Rechten K.U. Leuven, 2012, 472. 430 F. TERRE et P. SIMLER, Droit Civil, Les biens, Parijs, Dalloz, 2006, 795, nr. 918. 431 F -L. BERGEL, M. BRUSCHI en S. CIMAMONTI, Traité de Droit Civil, Les biens, Parijs, L.G.D.J., 2010, 394395, nr. 328; M. MUYLLE, De duur van zakelijke rechten, onuitg. Doctoraatsthesis Rechten K.U. Leuven, 2012, 472.
93
DEEL III. UITDOVING VAN DE ERFDIENSTBAARHEDEN OP GEMEENRECHTELIJKE WIJZE 259. Buiten
de
wettelijk
voorziene
speciale
gevallen
van
tenietgaan
kunnen
erfdienstbaarheden ook uitdoven krachtens algemene rechtsgronden, die in het BW niet expliciet herhaald worden onder hoofding “erfdienstbaarheden” . Het feit dat deze algemene gronden van tenietgaan ook van toepassing zijn op erfdienstbaarheden wordt algemeen aanvaard in de rechtsleer.432 260.
De gronden van uitdoving van erfdienstbaarheden op gemeenrechtelijke wijze zijn
enkel van toepassing op erfdienstbaarheden die gevestigd zijn door de mens, meer bepaald op de conventionele erfdienstbaarheden. De reden hiervoor is dat de gemeenrechtelijke wijzen van uitdoving enkel kunnen tot stand komen na onderhandelingen tussen de partijen. 261. Hieronder behandel ik opeenvolgende: eerst de minnelijke beëindiging die zich kan veruitwendigen in een gewone rechtsafstand en een minnelijke afkoop. Vervolgens het ontbindend beding die op uitdrukkelijke of stilzwijgende manier kan. Het uitdrukkelijk ontbindend beding voorziet in een sanctie die enkel bij wanprestatie uitwerking kan krijgen. Nadien volgt het opzegbeding, de uitoefening hiervan is daarentegen niet afhankelijk van een wanprestatie.433 Ten slotte bespreken we de ontbindende voorwaarde, die voorziet in de beëindiging van de overeenkomst, indien zich een toekomstige, onzekere gebeurtenis voordoet, die losstaat van enige wanprestatie, of die afhankelijk is van een termijn.434
432
F. BAUDONCQ, “De notaris en de erfdienstbaarheidswegen”, Not. Fisc. M. 2002, 180, nr. 62; A. VERBEKE en K. VANHOVE, “Actualia vruchtgebruik, erfpacht, opstal en erfdienstbaarheden”, in H. VANDERNBERGHE (ed.), Themis Zakenrecht 16 - 2002-2003, Brugge, die Keure, 2003, 99. 433 C. CAUFFMAN, “Het uitdrukkelijk ontbindend beding” in X., Bijzondere overeenkomsten. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, 2009, nr. I; S. STIJNS, De gerechtelijke en de buitengerechtelijke ontbinding van overeenkomsten: onderzoek van het Belgische recht getoetst aan het Franse en het Nederlandse recht, Antwerpen, Maklu, 1994, 486 e.v., nr. 353 e.v. 434 M. MUYLLE en K. SWINNEN, “De contouren van erfdienstbaarheden. Actuele vraagstukken rond hun bestaan, uitoefening en duur”, in V. SAGAERT en A.-L. VERBEKE (eds.), Themis Goederenrecht 2010-2011, Brugge, die Keure, 2011, 43.
94
Hoofdstuk 1
Minnelijke beëindiging
262. Een eerste gemeenrechtelijke mogelijkheid tot beëindigen van een erfdienstbaarheid dat ik behandel is de minnelijke beëindiging.435 De eigenaar van het heersend erf komt in dat geval overeen met de eigenaar van het heersend erf om de erfdienstbaarheid (onherroepelijk) te laten uitdoven. Een akkoord is dus essentieel. Dit kan op verschillende mogelijkheden. Ik maak een onderscheid tussen enerzijds de gewone rechtsafstand of verzaking en anderzijds de minnelijke afkoop.
1
De rechtsafstand of verzaking
263. De rechtsafstand of verzaking is een eenzijdige en vormeloze rechtshandeling die principieel slechts relatieve werking heeft tussen de eigenaar van het lijdend erf en de eigenaar van het heersend erf. De eigenaar van het lijdend erf ontvangt de rechten, die de eigenaar van het heersend erf had ten titel van de erfdienstbaarheid. 436 Het eenzijdig karakter van deze rechtshandeling heeft als gevolg dat ze niet moet aangenomen of aanvaard worden door de eigenaar van het lijdend erf om effect te hebben tussen de partijen.437 Hij kan de eigenaar van het heersend erf immers niet dwingen om tegen zijn zin nog langer gebruik te maken van zijn recht.438 264. De afstand moet uitgaan van de eigenaar van het heersend erf en kan niet rechtsgeldig geschieden door de echtgeno(o)t(e) wanneer het heersend erf een eigen goed is. Erfdienstbaarheden zijn accessoria van de eigen onroerende goederen of rechten. Deze onroerende zakelijke rechten behoren, conform artikel 1400, 1° BW, tot de eigen goederen binnen de regels van het wettelijk huwelijksstelsel.
439
Daarom is het enkel de
echtgeno(o)t(e) die alleen eigenaar is van het heersend erf die over de afstand kan beslissen. Indien het heersend erf in onverdeeldheid is dan kan de afstand van de erfdienstbaarheid enkel door alle mede-eigenaars samen. De afstand door één mede-eigenaar kan zolang de onverdeeldheid duurt alleen maar geldig geschieden ten aanzien van het hem toebehorende
435
M. MUYLLE, De duur van zakelijke rechten, onuitg. Doctoraatsthesis Rechten K.U. Leuven, 2012, 459. R. DERINE, F. VAN NESTE en H. VANDENBERGHE, Beginselen van Belgisch Privaatrecht, II, B, Zakenrecht, Antwerpen, Story-Scientia, 1984, 804. 437 J. KOKELENBERG, “De privaatrechtelijke erfdienstbaarheden”, TPR 1983, 155, nr. 38. 438 CH. BEUDANT, P. LEREBOURS-PIGEONNIERE en P. VOIRIN, Cours de Droit Civil Français, III, Parijs, Rousseau, 1938, nr. 998; Veurne, 3 juli 1909, Pas., 1909, III, 49. 439 W. PINTENS, C. DECLERCK, J. DU MONH en K. VANWINCKELEN, Familiaal Vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2011, 159, nr. 270. 436
95
stuk, of voor het geheel indien gans het heersend erf naderhand aan deze persoon wordt toebedeeld.440 265. De eigenaar van het heersend erf kan deze relatieve werking perfect laten bevestigen door zijn rechtsafstand te laten opnemen in de notariële akte, die dan ter overschrijving op het hypotheekkantoor moet worden aangeboden.441 Door de overschrijving zal dit effect hebben ten aanzien van derden, zoals bijvoorbeeld de koper van het heersend erf. De afstand kan zowel uitdrukkelijk als stilzwijgend zijn. Ik zet beide hieronder uiteen.
1.1
Stilzwijgende afstand
266. Bij stilzwijgende afstand kan er een bewijsprobleem rijzen omdat de verzaking aan een recht niet wordt vermoed.442 Het optreden van de titularis van de erfdienstbaarheid zal dan ook voor geen andere uitleg vatbaar zijn en de feiten moeten onbetwistbaar die draagwijdte hebben.443 De feiten, waarop de opgeworpen stilzwijgende afstand steunt, zijn vatbaar voor tegenbewijs en moeilijk aanvaard in de rechtspraak. “Si la renonciation est tacite, encore faut-il qu’elle soit certaine, ce que la jurisprudence n’admet pas très faciliment.”444 De rechtbank te Nijvel besliste terecht dat er geen verzaking was aan het recht van overgang, dat de ouders zich hadden voorbehouden over een stuk grond dat ze aan hun dochter geschonken hadden, nadat deze ouders akkoord waren dat hun dochter met een muurtje deze grond afsloot. Deze zaak is niet zonder twijfel over de bedoeling van de ouders omdat de omstandigheden erop kunnen wijzen dat het ging om een louter gedogen. Gedogen betekent dat er geen enkel recht wordt toegestaan.445 267. Het verhaal dat zich voordeed in Nijvel en daaropvolgende rechtspraak strookt met hetgeen de klassieke rechtsgeleerden voorspeld hadden.446 Het gedogen van hindernissen,
440
A. KLUYSKENS, Beginselen van burgerlijk recht, V, Zakenrecht, Antwerpen, Standaard Boekhandel, 1940, 392, nr. 410; L. LINDEMANS, Erfdienstbaarheden, in APR, Brussel, Larcier, 1958, 443, nr. 934. 441 H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de droit civil belge, VI, Brussel, Bruylant, 1942, 573, nr. 679; F. LAURENT, Principes de droit civil, VIII, Brussel, Bruylant-Christophe, 1873, nr. 337; Cass. Fr. 5 november 1970, J.C.P. 1979, IV, 309. 442 Cass. 15 februari 1974, Pas. 1974, I, 630; Cass. 4 november 1977, Pas. 1978, I, 270; J. KOKELENBERG, “De privaatrechtelijke erfdienstbaarheden”, TPR 1983, 156, nr. 38; G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden in Reeks Notariële Praktijkstudies, Mechelen, Kluwer, 2006, 350. 443 L. LINDEMANS, Erfdienstbaarheden, in APR, Brussel, Larcier, 1958, 441, nr. 926. 444 H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de droit civil belge, VI, Brussel, Bruylant, 1942, 573, nr. 679, 3° b. 445 Rb. Nijvel 12 oktober 1976, Res. jur. imm., 1977, 161. 446 H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de droit civil belge, VI, Brussel, Bruylant, 1942, 573, nr. 679, 3° b.
96
aangebracht door anderen dan de eigenaar van het lijdend erf zoals door derden of door toeval, wordt op zichzelf niet beschouwd als het bewijs van afstand. De afstand blijkt niet uit het feit dat de eigenaar van het lijdend erf gebouwd heeft in strijd met een bouwverbod. 447 Eigenlijk moet men in zo situaties, waarbij er twijfel is of de erfdienstbaarheid al dan niet is uitgedoofd , beslissen dat ze niet is uitgedoofd. Uitdoving zal slechts het geval zijn na verloop van dertig jaar, als de eigenaar van het heersend erf berust in zijn niet-uitoefening.448 268. Vooraleer er van stilzwijgende afstand van de erfdienstbaarheid sprake kan zijn is een handeling nodig die uitwendig waarneembaar is. De afstand kan niet afgeleid worden uit de vermoedelijke inzichten van de eigenaar van het heersend erf alleen. Hierboven haalde ik reeds aan dat hindernissen op zichzelf niet als afstand worden beschouwd. Wanneer een eigenaar van het heersend erf een nieuw recht van overgang laat vestigen dan wil dit niet zeggen hij van zijn bestaande (ander) recht van overgang afstand doet. Dit betekent dat uit het stilzwijgen van akten met betrekking tot erfdienstbaarheden evenmin een afstand kan worden afgeleid. 269. Daarentegen is er wel afstand enerzijds wanneer de eigenaar van het heersend erf uitdrukkelijk toelaat aan de eigenaar van het lijdend erf om werken uit te voeren die de uitoefening van de erfdienstbaarheid definitief uitschakelen of anderzijds wanneer de eigenaar van het heersend erf erover beschikt met uitdrukkelijke uitsluiting van de daaraan verbonden erfdienstbaarheden.449 Geen afstand is er wanneer deze toelating slechts tijdelijk of ter bede is. Er zal slechts gedeeltelijke afstand zijn indien door de werken slechts een gedeelte van de erfdienstbaarheid wordt uitgeschakeld.450 Werken die de eigenaar van het heersend erf zelf uitvoert betekenen in beginsel geen afstand van een erfdienstbaarheid ook al wordt daardoor de uitoefening van de erfdienstbaarheid onmogelijk.451 Men moet altijd in het achterhoofd houden dat de eigenaar deze werken na verloop van tijd opnieuw kan afbreken. Daarentegen zal er wel afstand zijn wanneer de eigenaar van het heersend erf zijn eigendom zodanig ingrijpend wijzigt dat de erfdienstbaarheid geen nut meer heeft. Zo zal
447
L. LINDEMANS, Erfdienstbaarheden, in APR, Brussel, Larcier, 1958, 441, nr. 927. G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden in Reeks Notariële Praktijkstudies, Mechelen, Kluwer, 2006, 351. 449 A. KLUYSKENS, Beginselen van burgerlijk recht, V, Zakenrecht, Antwerpen, Standaard Boekhandel, 1940, 391, nr. 410. 450 L. LINDEMANS, Erfdienstbaarheden, in APR, Brussel, Larcier, 1958, 441, nr. 929. 451 L. LINDEMANS, Erfdienstbaarheden, in APR, Brussel, Larcier, 1958, 442, nr. 930. 448
97
een watermolen zijn recht van watervang verliezen wanneer de eigenaar de molen afbreekt en er een woning van maakt. Er moet wel zekerheid bestaan over het definitieve karakter van de wijziging van de toestand. 452 270. Als ik de voorwaarden van stilzwijgende verzaking samenvat dan luidt dit als volgt: De stilzwijgende verzaking van een erfdienstbaarheid kan als men (1) zeker is en er geen twijfel bestaat over de bedoeling van de eigenaar van het lijdend erf. Het wordt niet vermoed en het kan gaan om een tijdelijke hindernis. (2) Het dulden van een hindernis volstaat niet als bewijs van stilzwijgende verzaking. (3) Het louter gedogen creëert geen recht en bij twijfel zal de erfdienstbaarheid slechts uitdoven na dertig jaar onbruik.
1.2
Uitdrukkelijke afstand
271. De eigenaar van het heersend erf kan uitdrukkelijk afstand doen van de erfdienstbaarheid bij overeenkomst onder bezwarende titel of om niet, of door een eenzijdige wilsverklaring, of bij uiterste wilsbeschikking.453 Bij een uitdrukkelijke afstand wordt een overeenkomst gesloten en wordt de verzaking uitdrukkelijk bedongen. Het enige probleem dat zich hier kan voordoen is een onduidelijkheid in de tekst of een verkeerde interpretatie. De notaris die de akte van afstand van de conventionele erfdienstbaarheid opstelt moet er op letten dat de eigenaar van het heersend op een onherroepelijke en definitieve wijze afstand doet van de ten voordele van zijn erf bedongen erfdienstbaarheid en dat dit, op een manier die niet vatbaar is voor twijfel, tot uiting wordt gebracht. Men moet voorkomen dat er enige betwisting mogelijk zou zijn of dat de ingeroepen omstandigheden tot interpretatie vatbaar zijn.454 Er wordt algemeen aanvaard dat “l’acte de renonciation ne sera opposable aux tiers de bonne foi que s’il a été transcrit”.455
452
L. LINDEMANS, Erfdienstbaarheden, in APR, Brussel, Larcier, 1958, 441-442, nr. 928 – 931; A. KLUYSKENS, Beginselen van burgerlijk recht, V, Zakenrecht, Antwerpen, Standaard Boekhandel, 1940, 391392, nr. 410. 453 A. KLUYSKENS, Beginselen van burgerlijk recht, V, Zakenrecht, Antwerpen, Standaard Boekhandel, 1940, 391, nr. 410. 454 Rb. Nijvel 12 oktober, Res. Jur. Imm 1977, 161; A. KLUYSKENS, Beginselen van burgerlijk recht, V, Zakenrecht, Antwerpen, Standaard Boekhandel, 1940, nr. 411. 455 H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de droit civil belge, VI, Brussel, Bruylant, 1942, 573, nr. 679, 3° a.
98
2
De minnelijke afkoop
272. Daarnaast is er de minnelijke afkoop456 die ook soms afstand onder bezwarende titel wordt genoemd, nochtans dient dit volgens sommigen terminologisch te worden vermeden.457 Het is een bijzondere vorm van afstand van erfdienstbaarheden. Het principe is weliswaar dat een erfdienstbaarheid onafkoopbaar is wegens haar aard. Maar dit belet niet dat de eigenaars onderling een overeenkomst sluiten over het perceel waarop de erfdienstbaarheid gevestigd is. Ik moet hier onmiddellijk bij opmerken dat we een naderhand gesloten overeenkomst tussen de partijen niet mogen verwarren met een mogelijkheid tot afkoop die reeds voorzien is in de vestigingstitel van het recht van overgang. In dit laatste geval dient het gevestigde recht van overgang juridisch gekwalificeerd worden als een erfdienstbaarheid onder ontbindende voorwaarde en zal de afkoop kunnen gebeuren tegen de zin van de eigenaar van het heersend erf zonder hij zich daartegen kan verzetten.458 Dit wordt later behandeld (zie infra nr. 294). De naderhand gesloten overeenkomst tussen de eigenaars tot afkoop van de erfdienstbaarheid gebeurt meestal door middel van betaling van een geldsom aan de eigenaar van het heersend erf. Het is hij die de mogelijkheid tot uitoefening verliest en met een waardedaling van zijn eigendom te maken heeft. Zoals hierboven reeds vermeld vergt de minnelijke afkoop in beginsel een akkoord tussen beide eigenaars. Minnelijke afkoop tegen de zin van de eigenaar van het heersend erf is niet mogelijk.459 273.
Het is aan de notaris die de akte opstelt om duidelijk en ondubbelzinnig naar voor te
brengen dat het de gemeenschappelijke bedoeling is van de partijen dat de eigenaar van het lijdend erf, mits betaling van een specifiek bepaald bedrag, de erfdienstbaarheid van
456
F. BAUDONCQ, “De notaris en de erfdienstbaarheidswegen”, Not. Fisc. M. 2002, 180, nr. 64; G. BLOCKX, “Tenietgaan van erfdienstbaarheden”, in Het Onroerend Goed in de Praktijk, Mechelen, Kluwer, 2005, afl. 125, I.M.15-33; F. HOREMANS, “De weerslag van een erfdienstbaarheid op de waarde van het dienend erf”, TVV 2009, 42-47; J. KOKELENBERG, “De privaatrechtelijke erfdienstbaarheden”, TPR 1983, 156, nr. 39; A. VERBEKE en K. VANHOVE, “Actualia vruchtgebruik, erfpacht, opstal en erfdienstbaarheden”, in H. VANDERNBERGHE (ed.), Themis 16 - Zakenrecht 2002-2003, Brugge, die Keure, 2003, 99. 457 M. MUYLLE, De duur van zakelijke rechten, onuitg. Doctoraatsthesis Rechten K.U. Leuven, 2012, 460; zie ook C. DEMOLOMBE, Cours de Code Civil, Des Servitudes ou Services Fonciers, VI, Brussel, J. Stienon, 1856, 399, nr. 1039. 458 W. DELVA, Voorrechten en hypotheken, Gent, 1977, 16; J. KOKELENBERG, “De privaatrechtelijke erfdienstbaarheden”, TPR 1983, 156, nr. 39; L. LINDEMANS, Erfdienstbaarheden, in APR., Brussel, Larcier, 1958, 23, nr. 55. 459 J. KOKELENBERG, “De privaatrechtelijke erfdienstbaarheden”, TPR 1983, 156, nr. 39.
99
overgang over zijn erf doet ophouden. 460 De tegenstelbaarheid aan derden noodzaakt overschrijving van de akte van afkoop op het hypotheekkantoor.461
460
F. BAUDONCQ, “De notaris en de erfdienstbaarheidswegen”, Not. Fisc. M. 2002, 180, nr. 64; H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de droit civil belge, VI, Brussel, Bruylant, 1942, 574, nr. 679, 4°; L. LINDEMANS, Erfdienstbaarheden, in APR, Brussel, Larcier, 1958, 23, nr. 55. 461 G. BLOCKX, “Tenietgaan van erfdienstbaarheden”, in Het Onroerend Goed in de Praktijk, Mechelen, Kluwer, 2005, afl. 125, I.M.15-33; W. DELVA, Voorrechten en hypotheken, Gent, 1977, 16; J. KOKELENBERG, “De privaatrechtelijke erfdienstbaarheden”, TPR 1983, 156, nr. 39.
100
Hoofdstuk 2 1
Het ontbindend beding
Het uitdrukkelijk ontbindend beding
274. In de praktijk rijst de vraag of het mogelijk is om de uitoefening van een erfdienstbaarheid te modaliseren en eventuele tekortkomingen in de voorschriften van de vestigingsakte te sanctioneren met de ontbinding van de erfdienstbaarheid. 462 Het uitdrukkelijk ontbindend beding is een beding dat wordt opgenomen in een overeenkomst en voorziet in een sanctie die enkel bij wanprestatie uitwerking kan krijgen. Toegepast op erfdienstbaarheden kunnen we denken aan een titularis van het heersend erf die slechts op geregelde tijdstippen van die erfdienstbaarheid gebruik mag maken of bepaalde onderhoudsdaden moet stellen in verband met de erfdienstbaarheid. De vraag is enerzijds of men zo een beding kan inlassen in de vestigingsakte en anderzijds of zo een tekortkoming aanleiding kan geven tot ontbinding van de vestigingsakte en bijgevolg uitdoving van de erfdienstbaarheid?463 275.
Het antwoord kunnen we terugvinden in de rechtsleer. Het lijkt erop dat men de
geldigheid van een uitdrukkelijk ontbindend beding in de titel van vestiging aanvaardt.464 Zo aanvaardt LINDEMANS dat de beëindiging van de erfdienstbaarheid wegens het schenden van een verplichting door de titularis van het heersende erf mogelijk is. En ook dat de ontbinding niet van rechtswege intreedt maar dat het uitdrukkelijk in de vestigingstitel moet bepaald zijn. 465 Hij schrijft in zijn tekst weliswaar de termen “ontbindende voorwaarde” en “verval” maar bedoelt eigenlijk “ontbindend beding”.466 Dit volgt uit de bewoordingen dat de “ontbindende voorwaarde…een sanctie kan zijn die de eigenaar treft”. Ik kan verwijzen naar artikel 1184 BW waarin een gelijkaardig symptoom zich voordoet. In dat artikel wordt ook de terminologie ‘ontbindende voorwaarde’ gebruikt waar men ‘ontbindend beding’ bedoelt.467
462
M. MUYLLE en K. SWINNEN, “De contouren van erfdienstbaarheden. Actuele vraagstukken rond hun bestaan, uitoefening en duur”, in V. SAGAERT en A.-L. VERBEKE (eds.), Themis Goederenrecht 2010-2011, Brugge, die Keure, 2011, 45, nr. 31. 463 M. MUYLLE, De duur van zakelijke rechten, onuitg. Doctoraatsthesis Rechten K.U. Leuven, 2012, 460. 464 L. LINDEMANS, Erfdienstbaarheden, in APR, Brussel, Larcier, 1958, 20, nr. 47; R. DERINE, F. VAN NESTE en H. VANDENBERGHE, Beginselen van Belgisch Privaatrecht, II, B, Zakenrecht, Antwerpen, Story-Scientia, 1984, 687, nr. 950 en 806, nr. 984; S. BOUFLETTE, “L’article 710bis du Code civil et la suppression partielle des servitudes du fait de l’homme”, Rev. Dr. ULg 2007, afl. 2, 293, nr. 9. 465 L. LINDEMANS, Erfdienstbaarheden, in APR, Brussel, Larcier, 1958, 20, nr. 47. 466 L. LINDEMANS, Erfdienstbaarheden, in APR, Brussel, Larcier, 1958, 20, nr. 47. 467 M. MUYLLE, De duur van zakelijke rechten, onuitg. Doctoraatsthesis Rechten K.U. Leuven, 2012, 460-461 voetnoot 2157.
101
276.
VUYE verdedigt ook de mogelijkheid van een uitdrukkelijk ontbindend beding in de
vestigingstitel en baseert zich op de bijzonder grote contractuele vrijheid bij erfdienstbaarheden.468 Hij is van oordeel dat deze vrijheid ook helemaal niet beperkt moet worden omdat bij het vestigen van erfdienstbaarheden we te maken hebben met partijen die elkaar vanuit een gelijkwaardige positie benaderen.469 Dit betekent dat een erfdienstbaarheid een ware bron van creativiteit kan zijn. De nadruk in de term “contractvrijheid” ligt op “vrijheid” zodat er ook vrij kan bedongen worden dat de erfdienstbaarheid teniet gaat op grond van de algemene beëindigingwijzen.470 Klassiek bedoelde de rechtsleer met deze algemene beëindigingsgronden immers ook de manieren van beëindiging uit artikel 1183 BW en 1184 BW.471 277.
Nu we weten dat de rechtsleer aanvaardt dat er uitdrukkelijk ontbindende bedingen
kunnen opgenomen worden in de vestigingstitel van een erfdienstbaarheid kunnen we ons afvragen of de verbintenisrechtelijke figuur van uitdrukkelijk ontbindend beding wel past binnen het concept van erfdienstbaarheden? De rechtsleer antwoordt hierop positief. Ik toon dit aan door enkele argumenten op te sommen. 278.
Zolang aan de bestaansvoorwaarden voldaan is kan men, naar eigen goeddunken en
met een grote vrijheid in het bepalen van de modaliteiten, een erfdienstbaarheid vestigen. “Il ne peut être question d’en donner une énumération”. 472 Erfdienstbaarheden hebben een open karakter en de rechtspraak voorziet in een uitgebreid gamma van soorten erfdienstbaarheden.473 Daarom kunnen we stellen dat erfdienstbaarheden nauw aanleunen bij verbintenissen. Het zijn verbintenissen met een zakenrechtelijk jasje aan.474 Als
we
erfdienstbaarheden vanuit een verbintenisrechtelijk perspectief bekijken dan zien we dat dit eigenlijk verbintenissen om iets niet te doen zijn. Beide titularissen zijn gebonden door een 468
. VUYE, “De nutteloos geworden privaatrechtelijk erfdienstbaarheden: recente tendensen in België, Frankrijk en Nederland”, TBBR, 1991, 348. 469 H. VUYE, “De nutteloos geworden privaatrechtelijk erfdienstbaarheden: recente tendensen in België, Frankrijk en Nederland”, TBBR, 1991, 348. 470 H. VUYE, “De nutteloos geworden privaatrechtelijk erfdienstbaarheden: recente tendensen in België, Frankrijk en Nederland”, TBBR, 1991, 348; zie ook F. BAUDONCQ, “De notaris en de erfdienstbaarheidswegen”, Not. Fisc. M. 2002, 180, nr. 62. 471 H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de droit civil belge, VI, Brussel, Bruylant, 1942, 588, nr. 695 en 542, nr. 648. 472 H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de droit civil belge, VI, Brussel, Bruylant, 1942, 506, nr. 617. 473 R. DERINE, F. VAN NESTE en H. VANDENBERGHE, Beginselen van Belgisch Privaatrecht, II, B, Zakenrecht, Antwerpen, Story-Scientia, 1984, 663, nr. 943. 474 V. SAGAERT, “Het goederenrecht als open systeem van verbintenissen? Poging tot een nieuwe kwalificatie van de vermogensrechten”, T.P.R. 2005, 996-998, nr. 13-16.
102
onthoudingsplicht. Het is de eigenaar van het heersend erf verboden om de uitoefening van de erfdienstbaarheid te verzwaren of uit te oefenen buiten de grenzen van de titel enerzijds, en het is de eigenaar van het lijdend erf verboden om de het gebruik van de erfdienstbaarheid te verminderen.475 Het verschil zit hierin: bij een gewone verbintenis zijn de verplichtingen gekoppeld aan de schuldenaar en de schuldeiser zelf terwijl bij een erfdienstbaarheid zijn ze gekoppeld aan de hoedanigheid van de titularis van het heersend of lijdend erf.476 279.
Artikel 697 BW houdt een accessoire positieve verplichting in voor de eigenaar van
het lijdend erf. In de rechtsleer rees de vraag of dit een louter persoonlijke verplichting was of niet.477 Men is van oordeel dat deze accessoire verplichting een zakelijke werking heeft en dus een kwalitatieve verbintenis is.478 De koper van het lijdende erf zal ook tot deze verplichting gehouden zijn. 479 De conclusie is dat erfdienstbaarheden verzakelijkte verbintenissen zijn en dat de contractuele beëindigingsmechanismen daarop toegepast kunnen worden. Dit impliceert dat de modaliteiten van uitoefening en de ontbinding bij tekortkoming kan bedongen worden in de titel van de erfdienstbaarheid. 280.
Naast het argument dat een erfdienstbaarheid een verzakelijkte verbintenis is kunnen
we de geldigheid van het uitdrukkelijk ontbindend beding in het kader van een erfdienstbaarheid ook nog steunen door het feit dat ook de andere beperkte zakelijke rechten die betrekking hebben op het privaat belang deze mogelijkheid voorzien. Zo kan het recht van opstal, het recht van erfpacht en het vruchtgebruik geldig uitdoven door een
475
Respectievelijk artikel 702 BW en 701 BW; H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de droit civil belge, VI, Brussel, Bruylant, 1942, 542, nr. 649; R. DERINE, F. VAN NESTE en H. VANDENBERGHE, Beginselen van Belgisch Privaatrecht, II, B, Zakenrecht, Antwerpen, Story-Scientia, 1984, 758, nr. 971 e.v.; J. KOKELENBERG, “De privaatrechtelijke erfdienstbaarheden”, TPR 1983, 143; J. KOKELENBERG, V. SAGAERT, T. VAN SINAY en R. JANSEN, “Overzicht van rechtspraak (2000-2008). Zakenrecht.”, TPR 2009, 1618 e.v., nr. 512 e.v.; J. KOKELENBERG, T. VAN SINAY en H. VUYE “Overzicht van rechtspraak (1980-1988). Zakenrecht.”, TPR 1989, 1782 , nr. 134-135; M. MUYLLE en K. SWINNEN, “De contouren van erfdienstbaarheden. Actuele vraagstukken rond hun bestaan, uitoefening en duur”, in V. SAGAERT en A.-L. VERBEKE (eds.), Themis Goederenrecht 2010-2011, Brugge, die Keure, 2011, 29 e.v., nr. 9 e.v. 476 M. MUYLLE, De duur van zakelijke rechten, onuitg. Doctoraatsthesis Rechten K.U. Leuven, 2012, 463, nr.741. 477 H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de droit civil belge, VI, Brussel, Bruylant, 1942, 403, nr. 499. 478 V. SAGAERT, B. TILLEMAN en A.-L. VERBEKE, Vermogensrecht in kort bestek. Goederen- en overeenkomstenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2010, 313-314, nr. 883 en 316, nr. 888. 479 V. SAGAERT, B. TILLEMAN en A.-L. VERBEKE, Vermogensrecht in kort bestek. Goederen- en overeenkomstenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2010, 313-314, nr. 883 en 316, nr. 888; M. MUYLLE, De duur van zakelijke rechten, onuitg. Doctoraatsthesis Rechten K.U. Leuven, 2012, 463, nr. 741.
103
uitdrukkelijk ontbindend beding.480 Het lijkt dus vanzelfsprekend dat dit ook moet kunnen bij erfdienstbaarheden. 281.
Vervolgens is er ook nog een rechtsvergelijkend argument. In het Nederlandse recht
kan een tekortkoming van de eigenaar van het heersend erf ook worden gesanctioneerd.481 Nochtans is het in Frankrijk slechts de minderheidsstrekking die ervan uit gaat dat een uitdrukkelijk ontbindend beding geldig kan toegepast worden bij erfdienstbaarheden.482 De meerderheidsstrekking en het Franse Hof van Cassatie achten die bedingen niet van toepassing op erfdienstbaarheden, in tegenstelling tot hetgeen in België geldt.483 Ten slotte is er nog een rechtshistorisch argument. In het Romeinse recht was men van mening dat een gebruik in strijd met hetgeen is vastgelegd in de vestigingstitel kan leiden tot de uitdoving van de erfdienstbaarheid. MUYLLE is van oordeel dat we a fortiori hieruit kunnen afleiden dat in het huidige recht we dit moeten interpreteren dat een uitdrukkelijk ontbindend beding kan opgenomen worden in de vestigingstitel.484 282.
Wat met wettelijke erfdienstbaarheden? Uiteraard is een uitdrukkelijk ontbindend
beding enkel mogelijk voor conventionele erfdienstbaarheden. Dit zijn de private erfdienstbaarheden waarover de partijen zelf mogen beslissen om ze te vestigen en om ze te beëindigen. 485 De wettelijke erfdienstbaarheden daarentegen bestaan om reden van het algemeen belang.486 Deze vinden hun basis in de wet en zijn niet vatbaar voor willekeurige vestiging en dus ook niet voor willekeurige uitdoving. Zo zal de noodweg teniet gaan door het loutere feit dat het heersend erf niet langer ingesloten is.487
480
M. MUYLLE, De duur van zakelijke rechten, onuitg. Doctoraatsthesis Rechten K.U. Leuven, 2012, 463, nr. 742. 481 M. MUYLLE, De duur van zakelijke rechten, onuitg. Doctoraatsthesis Rechten K.U. Leuven, 2012, 464, nr. 744. 482 F. TERRE et P. SIMLER, Droit Civil, Les bien, Paris, Dalloz, 2006, 795, nr. 918. 483 Cass. Fr. 23 februari 2005, Bull. Civ. III, n°42; M. MUYLLE en K. SWINNEN, “De contouren van erfdienstbaarheden. Actuele vraagstukken rond hun bestaan, uitoefening en duur”, in V. SAGAERT en A.-L. VERBEKE (eds.), Themis Goederenrecht 2010-2011, Brugge, die Keure, 2011, 46, nr. 31. 484 M. MUYLLE, De duur van zakelijke rechten, onuitg. Doctoraatsthesis Rechten K.U. Leuven, 2012, 464, nr. 743. 485 H. VUYE, “De nutteloos geworden privaatrechtelijk erfdienstbaarheden: recente tendensen in België, Frankrijk en Nederland”, TBBR, 1991, 348, nr. 56-57. 486 M. MUYLLE, De duur van zakelijke rechten, onuitg. Doctoraatsthesis Rechten K.U. Leuven, 2012, 463, nr. 742. 487 Brussel 23 maart 2004, Res. Jur. Imm., 2004, 157.
104
2 283.
Het stilzwijgend ontbindend beding Zoals hierboven uiteengezet worden de uitdrukkelijk ontbindende bedingen die
opgenomen zijn in de vestigingstitel van een conventionele erfdienstbaarheid aanvaard en kan desgevallend beroep gedaan worden op dat beding om de erfdienstbaarheid te laten uitdoven. Maar wat met stilzwijgende ontbindende bedingen (artikel 1184 BW)? Zijn de bedingen die de ontbinding van het recht laten afhangen van een tekortkoming van de titularis van het heersend erf geldig? Er is geen eensgezindheid, maar de meerderheid aanvaardt dat net zoals bij andere beperkt zakelijke rechten, een erfdienstbaarheid beëindigd kan worden via een stilzwijgend ontbindend beding als er wederzijdse verplichtingen bestaan. 488 Het is door het feit dat het uitdrukkelijk ontbindend beding bij een erfdienstbaarheid als geldig wordt aanvaard dat men in het verlengde ook de geldigheid van een stilzwijgend ontbindend beding aanvaardt.489 De vereiste van wederkerigheid vindt zijn oorsprong door vergelijking met artikel 1184 BW die de stilzwijgende ontbindende voorwaarde behandelt.
488
R. DEKKERS en E. DIRIX, Handboek Burgerlijk Recht, II, Antwerpen, Intersentia, 2005, 242. M. MUYLLE, De duur van zakelijke rechten, onuitg. Doctoraatsthesis Rechten K.U. Leuven, 2012, 172, nr. 275, 290, nr. 472, 372, nr. 600 en 464, nr. 746.
489
105
Hoofdstuk 3 284.
Het opzegbeding
Over een opzegbeding, die een eenzijdige beëindigingsmogelijkheid is in de
vestigingsakte van een erfdienstbaarheid en waarvan, in tegenstelling tot het uitdrukkelijk ontbindend beding, de uitoefening niet afhankelijk is van een wanprestatie, wordt in de rechtsleer niet diep ingegaan.490 Nochtans bestaat de mogelijkheid voor het opnemen van een opzegbeding in een vestigingsakte van andere beperkt zakelijke rechten.491 De vraag die ik mij hier stel is of een erfdienstbaarheid opzegbaar bedongen kan worden? Kan men bedingen dat bijvoorbeeld na 25 jaar de erfdienstbaarheid eenzijdig opzegbaar wordt? Zoals reeds herhaaldelijk gezegd is een erfdienstbaarheid in beginsel eeuwigdurend. 492 Ze optimaliseert het gebruik en de aanwendingsmogelijkheden van onroerende eigendommen en zorgt ervoor dat de schaarsheid aan grond minder problematisch aanvoelt. Ze delen het eeuwigdurend karakter met het eigendomsrecht omdat ze er een accessorium van zijn. Een logisch gevolg van dat eeuwigdurend karakter is dat ze niet afkoopbaar zijn.493 Maar op dit principe bestaan uitzonderingen. Zo wordt er in de rechtsleer wel gesproken over andere eenzijdige beëindigingsmogelijkheden dan het opzegbeding.494 Het is namelijk mogelijk voor een beding tot afkoop op te nemen in de vestigingsakte. 285.
De minnelijke afkoop is een overeenkomst die de eigenaars onderling sluiten over de
erfdienstbaarheid die op het lijdend erf gevestigd is en heeft tot doel om dit recht van gebruik naderhand af te kopen van de eigenaar van het heersend erf. Ik heb dit reeds vermeld (supra nr. 272-273). Zo een overeenkomst van afkoop kan niet enkel naderhand worden gesloten, maar kan ook voordien bedongen worden bij het vestigen van de erfdienstbaarheid. Het is deze voordien contractueel vastgelegde eenzijdige afkoop die ik hier behandel.
490
C. CAUFFMAN, “Het uitdrukkelijk ontbindend beding” in X., Bijzondere overeenkomsten. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, 2009, nr. I. 491 M. MUYLLE, De duur van zakelijke rechten, onuitg. Doctoraatsthesis Rechten K.U. Leuven, 2012, 465, nr. 747. 492 H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de droit civil belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 410, nr. 504; R. DERINE, F. VAN NESTE en H. VANDENBERGHE, Zakenrecht, II, B, in Beginselen van Belgisch Privaatrecht, Antwerpen, E. Story-Scientia, 1984, 621, nr. 927; A. KLUYSENS, Zakenrecht, in Beginselen van Belgisch Burgerlijk Recht, V, Antwerpen, Standaard Boekhandel, 1940, 249, nr. 253. 493 R. DERINE, F. VAN NESTE en H. VANDENBERGHE, Zakenrecht, II, B, in Beginselen van Belgisch Privaatrecht, Antwerpen, E. Story-Scientia, 1984, 805, nr. 982. 494 M. MUYLLE, De duur van zakelijke rechten, onuitg. Doctoraatsthesis Rechten K.U. Leuven, 2012, 172, nr. 275, 290, nr. 472 en 372, nr. 600.
106
286.
In beginsel kan de eigenaar van het lijdend erf zich niet eenzijdig bevrijden van de
erfdienstbaarheid door betaling van een geldsom zonder instemming van de eigenaar van het heersend erf. Dit zou immers een onteigening tot privaat nut betekenen.495 Maar door de vrijheid van contracteren van de partijen kunnen zij de afkoopbaarheid eenzijdig bedingen en de modaliteiten ervan vastleggen waardoor het toch zo is dat de eigenaar van het heersend erf zich niet tegen de aankoop zal kunnen verzetten. 496 De mogelijkheid tot eenzijdige afkoop door de eigenaar van het lijdend erf moet uiteraard wel reeds vooraf, bij de vestiging van de erfdienstbaarheid, contractueel voorzien zijn.497 In klassieke Franse rechtsleer wordt de mogelijkheid om eenzijdig, tegen de wil van de eigenaar van heersend erf de erfdienstbaarheid af te kopen, ook aanvaard.498 287.
De reden waarom ik de eenzijdige aankoop aanhaal onder de titel opzegbeding is
omdat de eenzijdige aankoop, die voorzien is in een contract (vestigingstitel), naar toepassing en uitwerking verwant is met het opzegbeding. Doordat men het recht van afkoop in de vestigingsakte afhankelijk maakt van de eenzijdige wilsbeslissing van de titularis van het lijdend erf wekt men de indruk dat erfdienstbaarheden ook opzegbaar zouden kunnen bedongen worden. Ook al wordt er niet veel over gehandeld in de rechtsleer, toch kunnen we ons de vraag stellen of zo een opzegbeding aanvaardbaar is met betrekking tot erfdienstbaarheden. 288.
Enerzijds kunnen we stellen dat het inlassen van een opzegbevoegdheid in hoofde
van de eigenaar van het lijdend erf in de vestigingsakte niet zonder risico is. Een erfdienstbaarheid die na een korte termijn kan worden opgezegd heeft kans om bekritiseerd te worden vanuit de nutsvereiste.499 Het nut van het heersend erf dient voort te komen uit een last die rust op het lijdend erf.500 En wanneer er een opzegbevoegdheid na korte periode 495
R. DERINE, F. VAN NESTE en H. VANDENBERGHE, Zakenrecht, II, B, in Beginselen van Belgisch Privaatrecht, Antwerpen, E. Story-Scientia, 1984, 805, nr. 982. 496 M. MUYLLE en K. SWINNEN, “De contouren van erfdienstbaarheden. Actuele vraagstukken rond hun bestaan, uitoefening en duur”, in V. SAGAERT en A.-L. VERBEKE (eds.), Themis 62 - Goederenrecht 20102011, Brugge, die Keure, 2011, 43, nr. 30. 497 CH. BEUDANT, P. LEREBOURS-PIGEONNIERE en P. VOIRIN, Cours de Droit Civil Français, II, Parijs, Rousseau, 1938, 662, nr. 612; R. DERINE, F. VAN NESTE en H. VANDENBERGHE, Zakenrecht, II, B, in Beginselen van Belgisch Privaatrecht, Antwerpen, E. Story-Scientia, 1984, 805, nr. 982; J. KOKELENBERG, “De privaatrechtelijke erfdienstbaarheden”, TPR 1983, 156, nr. 39. 498 CH. BEUDANT, P. LEREBOURS-PIGEONNIERE en P. VOIRIN, Cours de Droit Civil Français, II, Parijs, Rousseau, 1938, 662, nr. 612. 499 M. MUYLLE, De duur van zakelijke rechten, onuitg. Doctoraatsthesis Rechten K.U. Leuven, 2012, 466, nr. 750. 500 R. DEKKERS en E. DIRIX, Handboek Burgerlijk Recht, II, Antwerpen, Intersentia, 2005, 254; M. MUYLLE en K. SWINNEN, “De contouren van erfdienstbaarheden. Actuele vraagstukken rond hun bestaan, uitoefening en
107
wordt ingelast dan neigt de betrokkenheid en belang voor de titularis te primeren. Hierdoor dreigt een vertroebeling van het zakelijk karakter van de erfdienstbaarheid want een last die enkel rust op de persoon van de eigenaar van het erf is geen erfdienstbaarheid. De kwalificatie als erfdienstbaarheid zal dan in vraag gesteld kunnen worden. Een opzegbeding bij een erfdienstbaarheid werkt zoals een ontbindende voorwaarde. Het gaat om een louter potestatieve voorwaarde.501 In Luik moest de kortgedingrechter uitspraak doen over een geschil tussen de eigenaars van het lijdend erf en het heersend erf waarbij de erfdienstbaarheid wederzijds opzegbaar was bedongen. Elk van hen had om de beurt elk jaar de mogelijkheid om de erfdienstbaarheid op te zeggen.502 Zoals hierboven reeds gezegd zijn erfdienstbaarheden met opzegbedingen van korte duur bekritiseerbaar vanuit de nutsvereiste. Ze maken kans om hun kwalificatie als erfdienstbaarheid te verliezen. Want in zo een geval rijst de vraag of de last wel weegt op het erf, wanneer de titularis van het lijdend erf na het verstrijken van de korte duur, reeds kan opzeggen. Naar mijn gevoel verliest de erfdienstbaarheid door het opzegbeding dat toegepast kan worden na korte duur zijn zakelijk karakter en wordt het een louter persoonlijke dienstbaarheid. 289.
Als er daarentegen een opzegbevoegdheid na het verstrijken van een lange periode in
de vestigingsakte wordt bedongen dan is dit niet strijdig met de aard en het karakter van een erfdienstbaarheid. Er doet zich geen probleem voor op vlak van de nutsvereiste. Maar toch dient de vraag gesteld te worden of dit mogelijk is uit de aard van het opzegmechanisme. Is het opzegbeding mogelijk in de vestigingstitel? Het is niet onbetwist. Enkel duurverbintenissen kunnen opzegbaar worden bedongen. We moeten een onderscheid maken tussen de verbintenis van de erfdienstbaarheid zelf en de verbintenis tot vestiging van de erfdienstbaarheid. De erfdienstbaarheid zelf houdt een onthoudingsplicht in, het is een verbintenis tot iets niet-doen. De vestiging van de erfdienstbaarheid is een verbintenis tot geven die afloopt wanneer de vestiging heeft plaatsgevonden. Dit is geen duurverbintenis want eens uitgevoerd bestaat er geen verbintenis meer. Ze kan dus niet worden opgezegd. Dat is de reden waarom men een beding van afkoop in de vestigingstitel opneemt. Op die manier activeert men een nieuwe verbintenis tot geven die verwant is met het opzegbeding.
duur”, in V. SAGAERT en A.-L. VERBEKE (eds.), Themis 62-Goederenrecht 2010-2011, Brugge, die Keure, 2011, 44, nr. 30. 501 M. MUYLLE en K. SWINNEN, “De contouren van erfdienstbaarheden. Actuele vraagstukken rond hun bestaan, uitoefening en duur”, in V. SAGAERT en A.-L. VERBEKE (eds.), Themis Goederenrecht 2010-2011, Brugge, die Keure, 2011, 44, nr. 30. 502 KG Luik 22 november 2004, JLMB 2005, 1717.
108
290.
Anderzijds kunnen we zeggen dat er zowel aan de zijde van de titularis van het
lijdend erf als aan de zijde van de titularis van het heersend erf een onthoudingsverbintenis bestaat. Hierdoor zou een erfdienstbaarheid wel als een duurverbintenis kunnen worden gekwalificeerd en kan een opzegbevoegdheid worden bedongen in de vestigingstitel. Hiervoor hebben we reeds vermeld dat een conventionele erfdienstbaarheid eigenlijk een verzakelijkte verbintenis is en dit is ook een argument duurverbintenis te kwalificeren.503 Met deze gedachtegang zouden we kunnen aanvaarden dat een erfdienstbaarheid opzegbaar wordt bedongen. 291.
Om ervoor te zorgen dat de afkoop tegenstelbaar is aan derden is uiteraard
overschrijving op het hypotheekkantoor vereist.504
503 504
Artikel 701, lid 1 BW. J. KOKELENBERG, “De privaatrechtelijke erfdienstbaarheden”, TPR 1983, 156, nr. 39.
109
Hoofdstuk 4 292.
Ontbindende voorwaarde of vervallen van een termijn
De uitdoving van een erfdienstbaarheid kan ook volgen uit het feit dat een termijn of
een voorwaarde die in de titel bepaald was verstreken is of zich heeft voorgedaan.505 Omdat zowel de termijn als de voorwaarde een bijzondere wilsuiting vergen kunnen deze redenen van tenietgaan enkel voorkomen bij erfdienstbaarheden die door een titel zijn ontstaan. 506 Dit
is
niet
toepasselijk
bij
wettelijke
erfdienstbaarheden
en
bij
natuurlijke
erfdienstbaarheden (zie supra nr. 259 e.v.).
1 293.
Het verstrijken van de bedongen termijn Hoewel de erfdienstbaarheid eeuwigdurend van aard is belet dit niet dat een
conventionele erfdienstbaarheid zou gevestigd worden voor een zekere termijn. Bij het verstrijken van de in de vestigingstitel overeengekomen termijn gaat de erfdienstbaarheid zonder meer teniet.507
2 294.
De gewone ontbindende voorwaarde Een ontbindende voorwaarde voorziet in de beëindiging van de overeenkomst indien
zich een toekomstige, onzekere gebeurtenis voordoet, die losstaat van enige wanprestatie.508 In de rechtsleer wordt aanvaard dat men een erfdienstbaarheid afhankelijk maakt van een ontbindende voorwaarde en dat het eeuwigdurend karakter van de erfdienstbaarheden dit niet belet.509 De verwezenlijking van de voorwaarde doet de erfdienstbaarheid voor de toekomst teniet. Het is logisch dat de uitoefening van het recht in het verleden juridisch niet ongedaan gemaakt kan worden want gevolgen kunnen niet voor het verleden worden uitgewist.510 “Mais comme la jouissance passée de la servitude est un fait inneffaçable, la condition n’aura pas son effet rétroactif habituel.”511
505
J. KOKELENBERG, V. SAGAERT, T. VAN SINAY en R. JANSEN, “Overzicht van rechtspraak (2000-2008). Zakenrecht.”, TPR 2009, 1635, nr. 530. 506 R. DERINE, F. VAN NESTE en H. VANDENBERGHE, Zakenrecht, II, B, in Beginselen van Belgisch Privaatrecht, Antwerpen, E. Story-Scientia, 1984, 807, nr. 984. 507 R. DERINE, F. VAN NESTE en H. VANDENBERGHE, Zakenrecht, II, B, in Beginselen van Belgisch Privaatrecht, Antwerpen, E. Story-Scientia, 1984, 806, nr. 984; L. LINDEMANS, Erfdienstbaarheden, in APR, Brussel, Larcier, 1958, 439, 921. 508 M. MUYLLE en K. SWINNEN, “De contouren van erfdienstbaarheden. Actuele vraagstukken rond hun bestaan, uitoefening en duur”, in V. SAGAERT en A.-L. VERBEKE (eds.), Themis 62 - Goederenrecht 20102011, Brugge, die Keure, 2011, 43, nr. 28. 509 L. LINDEMANS, Erfdienstbaarheden, in APR, Brussel, Larcier, 1958, 439, 922. 510 R. DEKKERS en E. DIRIX, Handboek Burgerlijk Recht, II, Zakenrecht-Zekerheden-Verjaring, Antwerpen, Intersentia, 2005, 281, nr. 710; L. LINDEMANS, Erfdienstbaarheden, in APR, Brussel, Larcier, 1958, 439, 922; M. MUYLLE en K. SWINNEN, “De contouren van erfdienstbaarheden. Actuele vraagstukken rond hun bestaan,
110
295.
We dienen een onderscheid te maken tussen de ontbindende voorwaarde van de
vestigingsakte zelf en de ontbindende voorwaarde die betrekking heeft op het hoofdrecht. In het laatste geval wordt door het voldoen van de voorwaarde post-factum iemand zijn hoofdrecht ontnomen wanneer derhalve post-factum ook blijkt dat hij onbevoegd is om een erfdienstbaarheid toe te staan.512 Klassieke rechtsleer zegt in dit geval dat het recht van de verkrijger van de erfdienstbaarheid wordt ontbonden en dat de erfdienstbaarheid blijft bestaan als aangebrachte verbetering van het erf.513 Als het gaat over een ontbindende voorwaarde van de vestigingsakte zelf dan wordt het recht zelf ontbonden en dan verdwijnt meteen de erfdienstbaarheid die werd toegestaan. 296.
In de rechtspraak wordt ook aangenomen dat een ontbindende voorwaarde een
erfdienstbaarheid kan doen eindigen. De vrederechter van Elsene oordeelde dat “Une servitude conventionelle de passage peut être assortie d’une modalité particulière qui prévoit son extinction dans les conditions définies par le titre”. 514 Het behoort aan de vrederechter om te oordelen of de erfdienstbaarheid is tenietgegaan en om te onderzoeken of de oorzaak van tenietgaan aanwezig is. Hij dient na te gaan of de onzekere gebeurtenis, die voorzien wordt in de ontbindende voorwaarde, zich heeft voorgedaan. De ontbindende voorwaarde bij de vrederechter te Elsene was het ongebruik van het recht van overgang bij latere verkoop van het heersend erf. In casu waren het heersend en het lijdend erf verkocht aan de partijen in het geding. In het vonnis van bovenstaande vrederechter werd geoordeeld dat de erfdienstbaarheid teniet is gegaan nadat de vrederechter een onderzoek gedaan had naar vijf verschillende omstandigheden om te besluiten of de voorwaarde nu al dan niet voldaan was. Deze omstandigheden waren onder andere verval van het heersend erf, geen aanwezigheid van nutsvoorzieningen, foto’s en deurwaardersvaststellingen, verklaringen en afwezigheid van sleutel van de poort bij de eigenaar van het heersend erf.
515
De
vrederechter oordeelde tot uitdoving van de erfdienstbaarheid wegens voordoen van de ontbindende voorwaarde.
uitoefening en duur”, in V. SAGAERT en A.-L. VERBEKE (eds.), Themis 62- Goederenrecht 2010-2011, Brugge, die Keure, 2011, 43, nr. 29. 511 H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de droit civil belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 573, nr. 79 voetnoot 2. 512 M. MUYLLE, De duur van zakelijke rechten, onuitg. Doctoraatsthesis Rechten K.U. Leuven, 2012, 467, nr. 751. 513 R. DERINE, F. VAN NESTE en H. VANDENBERGHE, Zakenrecht, II, B, in Beginselen van Belgisch Privaatrecht, Antwerpen, E. Story-Scientia, 1984, 807, nr. 984. 514 Vred. Elsene 12 september 2003, T. Vred. 2004, 366. 515 Vred. Elsene 12 september 2003, T. Vred. 2004, 366; Zie ook J. KOKELENBERG, V. SAGAERT, T. VAN SINAY en R. JANSEN, “Overzicht van rechtspraak (2000-2008). Zakenrecht.”, TPR 2009, 1635 voetnoot 1935.
111
297.
Terloops kan ik bij dit vonnis vermelden dat er ook ongelukkige overwegingen
gedaan worden. Er wordt onder andere door de vrederechter gezegd dat door de clausule van de ontbindende voorwaarde de wettelijke bepaling van artikel 703 e.v. BW inzake tenietgaan van erfdienstbaarheden niet toepasselijk zijn. 516 Ik ben van mening dat die ontbindende voorwaarde, in casu, een bijkomende mogelijkheid van tenietgaan toevoegt. Daarnaast begaat de vrederechter een blunder door twee zaken met elkaar te verwarren. Verweester beweerde dat de eiseres geen actio confessoria meer kon instellen omdat de dagvaarding pas na de authentieke verkoopakte kwam en eiseres dus geen eigenaar meer was. De vrederechter veegde het argument van tafel door de stellen dat een verkoop van een onroerend goed alleen maar aan derden tegenstelbaar is vanaf de overschrijving, die na de dagvaarding was gebeurd. De vrederechter verwart enerzijds artikel 1 Hyp. W., dat zegt vanaf wanneer een overdracht tegenstelbaar is aan derden, met anderzijds de mogelijkheid die derden hebben om zich op het bestaan van een overeenkomst als feit te beroepen en er alle gunstige elementen uit te halen. Artikel 1 Hyp. W. voorziet voor de tegenstelbaarheid in een publiciteitssysteem ter bescherming van de derden. Men kan zich niet op het gebrek aan overschrijving beroepen indien men op een andere wijze kennis heeft van de nietgepubliceerde handeling.517
3 298.
De louter potestatieve ontbindende voorwaarde Een verbintenis onder louter potestatieve ontbindende voorwaarde zal ontbonden
worden bij het voordoen van de voorwaarde waarvan de vervulling louter afhangt van de wil van één van de partijen. In het verbintenissenrecht is een potestatieve voorwaarde die afhankelijk is van de wil van de schuldenaar geldig mits de voorwaarde ontbindend is. De vraag is of een erfdienstbaarheid kan gevestigd worden onder louter potestatieve voorwaarde? Bij de overige beperkt zakelijke rechten wordt aangenomen dat de louter potestatieve ontbindende voorwaarde problematisch kan zijn wanneer de toepassing ervan kan leiden tot een louter arbitraire en willekeurige beslissing van de eigenaar.518 Ook bij erfdienstbaarheden zal dit problematisch zijn omdat de louter potestatieve ontbindende voorwaarde zeer sterk de nadruk legt op het persoonlijk karakter van de last. Zoals ik
516
Vred. Elsene 12 september 2003, T. Vred. 2004, 367. J. KOKELENBERG, V. SAGAERT, T. VAN SINAY en R. JANSEN, “Overzicht van rechtspraak (2000-2008). Zakenrecht.”, TPR 2009, 1635 voetnoot 1935. 518 M. MUYLLE, De duur van zakelijke rechten, onuitg. Doctoraatsthesis Rechten K.U. Leuven, 2012, 467, nr. 752. 517
112
hierboven reeds vermeld heb zijn erfdienstbaarheden verzakelijkte verbintenissen maar dreigt dit zakelijk karakter te verdwijnen door het belang ervan en door de last te subjectief te maken en te veel te koppelen aan de persoon van de titularissen ervan. Dit kan als gevolg hebben dat het gekwalificeerd wordt als persoonlijke dienstbaarheid. Men zou het kunnen zien al de veruitwendiging van de wil om een persoonlijk recht toe te staan. Bij een erfdienstbaarheid bestaat één van de essentiële voorwaarden erin dat een last moet rusten op het erf en niet op de persoon. Dit is vermeld in artikel 686 BW.519 299.
Maar dit wil niet zeggen dat een erfdienstbaarheid niet bedongen kan worden onder
louter potestatieve ontbindende voorwaarde. Om te kwalificeren tot erfdienstbaarheid moet de rechter op zoek gaan naar de bedoeling van de partijen door de bewoordingen te analyseren, door te kijken naar het erf zelf en haar noodwendigheden in rekening te brengen en door rekening te houden met alle begeleidende omstandigheden. Men moet nagaan of de beslissing tot inroepen van de louter potestatieve ontbindende voorwaarde door de eigenaar van het lijdend erf kan leiden tot een arbitraire of willekeurige beslissing.520 Dit is dezelfde redenering die men dient te maken bij een opzegbeding. (supra nr. 284 e.v.) 300.
De rechter dient geval per geval te oordelen of er sprake is van een erfdienstbaarheid
en vervolgens dient hij na te gaan of bij de toepassing van de louter potestatieve ontbindende voorwaarde, binnen de specifieke omstandigheden die zich voordoen, de eigenaar zich hierdoor al dan niet schuldig maakt aan rechtsmisbruik.521 Rechtsmisbruik is de rechtsuitoefening die kennelijk de grenzen te buiten gaat van een normale uitoefening van die rechten door een voorzichtig en zorgvuldig persoon. Dit is in strijd met artikel 1134 BW dat zegt dat overeenkomsten te goeder trouw moeten worden uitgevoerd zonder misbruik.522 Men zal moeten oordelen of de voordelen die de eigenaar van het lijdend erf zal hebben bij de uitoefening van het beding in verhouding staan met de nadelen die er voor de eigenaar van het heersend erf uit voort vloeien. 301.
De vraag rijst welke sanctie de rechter kan uitspreken wanneer hij oordeelt dat de
toepassing van het louter potestatief ontbindend beding bij de erfdienstbaarheid
519
Artikel 686 BW. M. MUYLLE, De duur van zakelijke rechten, onuitg. Doctoraatsthesis Rechten K.U. Leuven, 2012, 468, nr. 754. 521 R. DERINE, F. VAN NESTE en H. VANDENBERGHE, Zakenrecht, II, B, in Beginselen van Belgisch Privaatrecht, Antwerpen, E. Story-Scientia, 1984, 595, nr. 920. 522 Artikel 1134 BW. 520
113
rechtsmisbruik is? We mogen niet vergeten dat een overeenkomst gesloten tussen partijen strekt tot wet. Over situaties van rechtsmisbruik oordeelde het Hof van Cassatie in zijn arrest van 16 december 1982 dat misbruik van recht zijn sanctie niet vindt in het verbeuren van dat recht, maar wel in het opleggen van de normale uitoefening van dat recht of in het herstel van de schade die door het misbruik is teweeggebracht.523 Het herhaalde deze uitspraak in volgende arresten. Maar sinds het cassatiearrest van 8 februari 2001 voegt het iets toe namelijk, dat wanneer de abusieve rechtsuitoefening betrekking heeft op de toepassing van een contractueel beding, het herstel van de door het misbruik veroorzaakte schade erin kan bestaan dat aan de schuldeiser het recht wordt ontzegd om op dat beding een beroep te doen. 524 Als we dit arrest toepassen op de uitoefening van de louter potestatieve ontbindende voorwaarde van een erfdienstbaarheid die uitgeoefend wordt door de eigenaar van het lijdend erf en waarvan geoordeeld wordt als zijnde rechtsmisbruik dan kan de rechter als sanctie aan de eigenaar van het lijdend erf gewoon het recht ontzeggen om zich op dat beding te beroepen.525 302.
Enkele voorbeelden: “Piet mag via mijn tuin met zijn fiets naar zijn tuinhuis zolang
ik dat wil”. Hieruit kunnen we niet onmiddellijk afleiden dat de partijen een erfdienstbaarheid willen vestigen. Dit zal als een persoonlijk recht worden gekwalificeerd. “Piet krijgt een erfdienstbaarheid van overgang zolang dat zijn buurvrouw die in het lijdend erf woont dit toelaat”. Hier kan geoordeeld worden dat de bedoeling van de partijen erin bestond om een erfdienstbaarheid te vestigen.
523
Cass. 16 december 1982, Arr. Cass. 1982-83, 518. Cass. 8 februari 2001, RW 2001-02, 778 met voetnoot van A. VAN OEVELEN. 525 M. MUYLLE, De duur van zakelijke rechten, onuitg. Doctoraatsthesis Rechten K.U. Leuven, 2012, 468-469, nr. 754; A. VAN OEVELEN, “De sanctie van het misbruik van contractuele rechten”, RW 2001-02, 779-881, voetnoot bij Cass. 8 februari 2001. 524
114
Hoofdstuk 5 303.
De onteigening
Onteigening is een vorm van verplichte afkoop.526 Een erfdienstbaarheid is langs de
kant van het lijdend erf een last die een zakelijk karakter heeft. Het is een recht dat accessoir verbonden is met het eigendomsrecht omwille van de individuele kenmerken van het betrokken perceel. Het is een recht intuitu rei wat wil zeggen dat het bestaat omwille van de specifieke kenmerken van dat perceel en bijgevolg kan het niet zinvol op een ander perceel worden uitgeoefend. Het principe is dat zowel bij vrijwillige verkoop als bij gedwongen verkoop, zoals bijvoorbeeld bij faillissement of onteigening, er geen zuivering van een erfdienstbaarheid kan plaatsvinden.527 304.
De onteigening van een perceel grond door de overheid kan enerzijds plaatsvinden
om reden van openbaar nut en anderzijds om andere reden dan openbaar nut. In het laatste geval zal het perceel niet tot het openbaar domein behoren maar wel tot het privaat domein. Hier kunnen we met betrekking tot erfdienstbaarheden een onderscheid maken, namelijk de erfdienstbaarheid, die op een perceel gevestigd was dat door de onteigening behoort tot het privaat domein, zal blijven bestaan. De normale burgerrechtelijke regels blijven van toepassing.528 305.
Men moet een onderscheid maken tussen de onteigening van het heersend erf en
onteigening van het lijdend erf. Van uitdoving zal er slechts sprake zijn bij onteigening van het lijdend erf. Indien het heersend erf wordt onteigend dan blijft de erfdienstbaarheid in beginsel voortbestaan ten voordele van het erf dat voortaan aan de overheid toebehoort.529 De onteigenende overheid moet de onteigende wel vergoeden voor de meerwaarde van het heersend erf die verkregen wordt dankzij de erfdienstbaarheid. De overheid kan voortaan zelf de erfdienstbaarheid uitoefenen rekening houdend met hetgeen bedongen is in de titel
526
R. DERINE, F. VAN NESTE en H. VANDENBERGHE, Zakenrecht, II, B, in Beginselen van Belgisch Privaatrecht, Antwerpen, E. Story-Scientia, 1984, 805, nr. 983. 527 V. SAGAERT en K. SWINNEN, Privaatrechtelijke erfdienstbaarheden door het oog van de 21ste eeuw in Reeks Bibliotheek Burgerlijk Recht en Procesrecht Larcier, Gent, Larcier, 2012, 107, nr. 122. 528 R. DERINE, F. VAN NESTE en H. VANDENBERGHE, Zakenrecht, II, B, in Beginselen van Belgisch Privaatrecht, Antwerpen, E. Story-Scientia, 1984, 805, nr. 983; J. KOKELENBERG, “Privaatrechtelijke erfdienstbaarheden”, TPR 1983, 156, nr. 40. 529 H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de droit civil belge, VI, Brussel, Bruylant, 1942, 574, nr. 680; R. DERINE, F. VAN NESTE en H. VANDENBERGHE, Zakenrecht, II, B, in Beginselen van Belgisch Privaatrecht, Antwerpen, E. Story-Scientia, 1984, 805, nr. 983; J. KOKELENBERG, “Privaatrechtelijke erfdienstbaarheden”, TPR 1983, 156, nr. 40; L. LINDEMANS, Erfdienstbaarheden, in APR, Brussel, Larcier, 1958, 437, 916.
115
en conform het verzwaringsverbod van artikel 702 BW.530 Door het accessoir karakter van een erfdienstbaarheid kan dit nooit apart zonder het heersend erf worden onteigend. 306.
Het principe van zuivering heeft tot gevolg dat onteigening van het lijdend erf de
erfdienstbaarheid doet tenietgaat. Maar wat indien de uitoefening van de erfdienstbaarheid verenigbaar is met de bestemming van openbaar nut die aan het perceel gegeven wordt? Hier stel ik vast dat er twee strekkingen binnen de rechtspraak zijn. Enerzijds de klassieke strekking die van een algemene uitsluiting van erfdienstbaarheden uitgaat.531 Anderzijds de recentere rechtspraak die erfdienstbaarheden op het openbaar domein wel mogelijk vinden indien het verenigbaar is met de bestemming van openbaar nut, indien het geen beletsel vormt voor openbaar gebruik en indien het geen afbreuk doet aan het recht van het bestuur om dat gebruik volgens de noden en het belang van de gemeenschap te regelen.532 307.
De rechtsleer is hierover eenduidig. Zij volgen allemaal de strekking dat een
erfdienstbaarheid op openbaar domein mogelijk is indien het niet strijdig is met de bestemming van openbaar nut. Maar zuivering blijft het principe voor zakelijke rechten en daarvoor wordt geen uitzondering gemaakt voor erfdienstbaarheden. Men moet er dus van uitgaan dat onteigening van het lijdend erf voor openbaar nut leidt tot een perceel vrij van erfdienstbaarheden tenzij het behoud ervan uitdrukkelijk in het vonnis of in het onteigeningsbesluit wordt bedongen.533 308.
Er rijzen ook nog andere vragen bij de onteigening. Wat indien slechts een gedeelte
wordt onteigend? In het geval dat het heersend erf slechts gedeeltelijk wordt onteigend wordt de erfdienstbaarheid overgedragen aan de onteigende overheid. Indien de erfdienstbaarheid strekte tot het nut van gans het heersend erf, zoals in het geval van een algemeen bouwverbod, dan blijft zij ook voortbestaan ten voordele van het niet onteigende
530
H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de droit civil belge, VI, Brussel, Bruylant, 1942, 574, nr. 680; L. LINDEMANS, Erfdienstbaarheden, in APR, Brussel, Larcier, 1958, 437, 916; V. SAGAERT en K. SWINNEN, Privaatrechtelijke erfdienstbaarheden door het oog van de 21ste eeuw in Reeks Bibliotheek Burgerlijk Recht en Procesrecht Larcier, Gent, Larcier, 2012, 108, nr. 124. 531 Cass. 18 maart 1926, Pas. 1926, I, 307. 532 Cass. 27 september 1990, RW 1990-91, 852; zie ook V. SAGAERT en K. SWINNEN, Privaatrechtelijke erfdienstbaarheden door het oog van de 21ste eeuw in Reeks Bibliotheek Burgerlijk Recht en Procesrecht Larcier, Gent, Larcier, 2012, 108, voetnoot 329. 533 L. LINDEMANS, Erfdienstbaarheden, in APR, Brussel, Larcier, 1958, 438, 919; V. SAGAERT en K. SWINNEN, Privaatrechtelijke erfdienstbaarheden door het oog van de 21ste eeuw in Reeks Bibliotheek Burgerlijk Recht en Procesrecht Larcier, Gent, Larcier, 2012, 108, nr. 123.
116
gedeelte van het heersend erf.534 In het geval dat het lijdend erf slechts gedeeltelijk wordt onteigend dan blijft de erfdienstbaarheid voortbestaan ten laste van dat deel. Wanneer een erfdienstbaarheid lokaliseerbaar is op een bepaald deel van het erf dan zal de erfdienstbaarheid slechts volledig teniet gaan indien dit gedeelte volledig in de onteigening zit. Indien dat deel niet in de onteigening zit dan blijft de erfdienstbaarheid voortbestaan. Hierbij kan ik meedelen dat de eigenaar van het heersend erf bij gedeeltelijke onteigening slechts aanspraak maakt op een gedeeltelijke vergoeding nu hij slechts een gedeeltelijk verlies van de erfdienstbaarheid heeft. Valt het lokaliseerbaar deel van de erfdienstbaarheid niet onder de onteigening dan zal de eigenaar van het heersend erf zelfs niet vergoed worden gezien hij geen verlies lijdt. 535 Er kan uiteraard slechts van een gedeeltelijk onteigening gewag worden gemaakt op voorwaarde dat de erfdienstbaarheid op het overblijvende gedeelte van het lijdend erf nog nuttig kan worden uitgeoefend. Is dat niet het geval dan verliest het heersend erf de volledige erfdienstbaarheid en moet er een vergoeding voor de volledige minwaarde worden betaald.536 309.
Wat is het ogenblik van tenietgaan van de erfdienstbaarheid bij onteigening van het
lijdend erf? Alleen wanneer de onteigening gerechtelijk is voltrokken dan zal de erfdienstbaarheid die rust op het lijdend erf teniet gaan. Het geschiedt dus op het ogenblik van het vonnis tenzij men de erfdienstbaarheid verenigbaar acht met de bestemming van openbaar nut.537 310.
Wat is de procesrechtelijke bescherming van de titularis van een erfdienstbaarheid
op het onteigende lijdend erf? De onteigeningswet voorziet geen procesrechtelijke bescherming van erfdienstbaarheden.538 Artikel 19 van de onteigeningswet vermeldt niks over erfdienstbaarheden. Het artikel luidt als volgt: “Ingeval er derde betrokkenen zouden zijn op grond van huur, genotspand, gebruik of bewoning is de eigenaar gehouden hen vóór het vaststellen van de vergoeding op te roepen, om indien zij het goedvinden, wat hen betreft aan de werkzaamheden van de schattingen mede te werken, zoniet blijft hij alleen tegenover hen belast met de vergoedingen welke deze laatsten zouden eisen.” 539 Er is
534
LINDEMANS, Erfdienstbaarheden, in APR, Brussel, Larcier, 1958, 916. LINDEMANS, Erfdienstbaarheden, in APR, Brussel, Larcier, 1958, 917. 536 V. SAGAERT en K. SWINNEN, Privaatrechtelijke erfdienstbaarheden door het oog van de 21ste eeuw in Reeks Bibliotheek Burgerlijk Recht en Procesrecht Larcier, Gent, Larcier, 2012, 108, nr. 123. 537 LINDEMANS, Erfdienstbaarheden, in APR, Brussel, Larcier, 1958, 918. 538 Wet van 17 april 1835 op de onteigening ten algemene nutte, hierna Onteigeningswet. 539 Artikel 19 Onteigeningswet. 535
117
rechtspraak die deze bepaling restrictief interpreteert, zodat aan de titularis van een erfdienstbaarheid geen enkele procesrechtelijke bescherming zou toekomen.540 Maar deze zienswijze wordt door de rechtsleer niet bijgetreden. 541 Zij argumenteren via een vergelijkende interpretatie met de erfpachter, de opstalhouder en huurder. Deze worden ook niet in de wet vermeld en toch worden zij in de procedure betrokken. En ook via een grondwetsconforme interpretatie concludeert men tot een verplichte verwittiging van alle titularissen van een gebruiks-en genotsrecht over de onteigening van het betrokken goed.542 Dus ook de titularis van een erfdienstbaarheid. Sowieso is het aangeraden voor de eigenaar van het onteigende goed om de titularis van een erfdienstbaarheid te verwittigen zodat hij niet aansprakelijk kan gesteld worden. Deze aansprakelijkheid is begrensd tot het bedrag van de onteigeningsvergoeding die aan de eigenaar van het heersend erf zou toegekomen zijn.543
540
Luik 17 december 1913, BJ 1914, 119. H. DE PAGE EN R.DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, nr. 680; M. DENYS, Onteigening en planschade, I, beginselen, procedure, planschadevergoeding, Antwerpen, Kluwer, 1995, 256, nr. 336; V. SAGAERT en K. SWINNEN, Privaatrechtelijke erfdienstbaarheden door het oog van de 21ste eeuw in Reeks Bibliotheek Burgerlijk Recht en Procesrecht Larcier, Gent, Larcier, 2012, 109, nr. 125. 542 L. BELVA, A. COENRAETS en G. BELVA, L’expropriation pour cause d’utilité publique in Les novelles. Droit administratif, VII, Brussel, Larcier, 1980, nr. 184. 543 Artikel 19 onteigeningswet in fino; V. SAGAERT en K. SWINNEN, Privaatrechtelijke erfdienstbaarheden door het oog van de 21ste eeuw in Reeks Bibliotheek Burgerlijk Recht en Procesrecht Larcier, Gent, Larcier, 2012, 109, nr. 125. 541
118
DEEL IV.
NOTARIËLE PRAKTIJK EN PROCEDURELE ASPECTEN
Hoofdstuk 1
Notariële
verplichting om de actualiteit van de
erfdienstbaarheden te onderzoeken? 311.
Is er de notaris verplicht om de actualiteit van de erfdienstbaarheden te
onderzoeken? In de gangbare praktijk neemt de notaris de erfdienstbaarheden die blijken uit een vorige titel letterlijk over in de nieuwe titel van het overgedragen onroerend goed. De belangrijke vragen die gesteld moeten worden zijn of een erfdienstbaarheid nog actueel is, of nog zinvol uitgeoefend kan worden, of er geen wijzigingen zijn in de constellatie van de onroerende goederen, of er geen uitdovende verjaring is ingetreden. In de praktijk komen deze vragen nauwelijks aan bod. Volgens sommige rechtsleer behoort het nochtans tot de notariële taakomschrijving om zo precies mogelijk de actuele juridische bezwaringen op het onroerend goed te omschrijven.544 De vraag rijst dan ook of die gangbare praktijk kan worden gehandhaafd. 312.
Het grootste gevaar van dit notarieel automatisme is dat de verkoopprijs van de
onroerende goederen die op papier volgens hun titel bezwaard zijn met een erfdienstbaarheid worden gedrukt terwijl er niets tegenover staat. Dit kan dus leiden tot economische schade. Het is evenwel niet aan de notaris om de rechter te spelen over de vraag of aan de beëindigingsgronden is voldaan neemt V. SAGAERT aan. 545 De bevoegdheden tot vaststelling van bevrijdende verjaring, het verlies van elk nut van de erfdienstbaarheid of de onmogelijkheid om ervan gebruik te maken, komen toe aan de rechterlijke macht. 313.
Met het doel om de ontwaarding van de onroerende goederen tegen te gaan, zou er
wel aan gedacht kunnen worden om de notariële informatieplichten uit te breiden tot het meedelen aan de cliënt van de juridische mogelijkheden die bestaan om grondlasten te beëindigen indien aan de voorwaarden daarvoor zijn voldaan. Dit zou zelfs gekoppeld kunnen worden aan het toekennen van de bevoegdheid aan de notaris om zelf de afschaffing
544
F. BAUDONQ, “De notaris en d erfdienstbaarheidswegen”, Not. Fisc. M. 2002, 174, nr. 41. V. SAGAERT, “Notariële perspectieven en valkuilen in verband met erfdienstbaarheden” in C. CASTELEIN, A.-L. VERBEKE en L. WEYTS (eds.), Notariële actualiteit 2007-2008, Brussel, Larcier, 2009, 221, nr. 25.
545
119
van de erfdienstbaarheid te vorderen indien hij daartoe de machtiging van beide partijen (of minstens zijn cliënt) heeft verkregen.546
546
V. SAGAERT en K. SWINNEN, Privaatrechtelijke erfdienstbaarheden door het oog van de 21ste eeuw in Reeks Bibliotheek Burgerlijk Recht en Procesrecht Larcier, Gent, Larcier, 2012, nr. 22, 99.
120
Hoofdstuk 2 1 314.
Procedurele aspecten
Vorderingen ten gronde In dit laatste deel behandel ik de zakenrechtelijke vorderingen die in het kader van
erfdienstbaarheden kunnen ingesteld worden. Voor de eigenaar van het heersend erf zijn dat de vordering tot erkenning en de bezitsvordering. Voor de eigenaar van het lijdend erf zijn dat de vordering tot ontkenning en de bezitsvordering.547 315.
In de rechtspraak en rechtsleer wordt aanvaard dat ook de beperkt zakelijk
gerechtigden zoals de vruchtgebruiker, de erfpachter, de opstalhouder en de titularis van een recht van bewoning of gebruik met betrekking tot het heersend of lijdend erf betrokken kunnen worden in een procedure met betrekking tot erfdienstbaarheden. Bezitsvorderingen kunnen zelfs tegen elke dader van stoornissen worden ingesteld.548 Hierop zal ik in deze bijdrage niet dieper in gaan.
1.1
Rechtsvorderingen van de titularis van het heersend erf 1.1.1
316.
Actio confessoria
Deze vordering tot erkenning van een erfdienstbaarheid geeft de titularis van het
heersend erf het recht om zijn genot op een erfdienstbaarheid op te eisen en de draagwijdte ervan te laten erkennen. De vordering is slechts ontvankelijk wanneer het bestaan van de erfdienstbaarheid door de titularis van het lijdend erf wordt betwist.549 Via deze vordering kan de eigenaar van het heersend erf hindernissen doen wegnemen die de uitoefening van de erfdienstbaarheid beperken of belemmeren.550 Hij kan er ook de draagwijdte en omvang van zijn recht mee doen erkennen door de eigenaar van het lijdend erf.551 De eigenaar van het heersend erf dient als eiser het bewijs van bestaan van de erfdienstbaarheid te leveren, ongeacht de wijze van totstandkoming ervan.552 547
F. BAUDONQ en T. VIAENE, “Procedurele knelpunten inzake privaatrechtelijke erfdienstbaarheden”, Not. Fisc. M. 2008, afl. 7, 219. 548 F. BAUDONQ en T. VIAENE, “Procedurele knelpunten inzake privaatrechtelijke erfdienstbaarheden”, Not. Fisc. M. 2008, afl. 7, 207. 549 Cass. 6 december 1968, Arr. Cass. 1969, 358; R. DEKKERS en E. DIRIX, Handboek Burgerlijk Recht, II, Zakenrecht-Zekerheden-Verjaring, Antwerpen, Intersentia, 2005, 280. 550 L. LINDEMANS, Erfdienstbaarheden, in APR, Brussel, Larcier, 1958, nr. 797. 551 Artikel 701 BW; Rb. Leuven 14 juni 2000, TBBR 2001, afl. 2, 109. 552 Cass. 20 december 1951, Pas. 1952, I, 210; Rb. Verviers 3 maart 2004, TBBR 2004, 294.
121
1.1.2 317.
Bezitsvordering
In het geval dat de titularis van het heersend erf in het rustig genot van de
erfdienstbaarheid wordt gestoord dan kan hij, met het oog op de handhaving van zijn bezit, een beroep doen op een bezitsvordering.553 Deze vordering is minder verregaand dan een actio confessoria. 554 In artikel 1370 Ger. W. kan men twee soorten bezitsvorderingen onderscheiden. In het eerste lid gaat het over de complainte die het deugdelijk bezit beschermt en enkel kan ingesteld worden wanneer het gaat om onroerende goederen of rechten die verkregen kunnen worden door verjaring. In het tweede lid staat dat niet aan alle voorwaarden uit artikel 1370, lid 1 Ger. W. moet voldaan zijn wanneer de stoornis of de ontzetting van bezit veroorzaakt is door geweld of feitelijkheden. Dit is de reïntegranda. In dit geval wordt de rechter verzocht te bevelen de stoornis te doen ophouden, eventueel onder verbeurte van een dwangsom, zonder dat zijn recht van erfdienstbaarheid nader wordt onderzocht.555 318.
Om een bezitsvordering wegens stoornis ontvankelijk in te stellen moet men niet
enkel binnen het jaar na de stoornis of de ontzetting van het bezit de vordering instellen, men moet ook ten minste één jaar vreedzaam, openbaar en ondubbelzinning het bezit van de erfdienstbaarheid genoten hebben.556 319.
Uit artikel 1370, 1° Ger. W. volgt dat een bezitsvordering enkel kan ingesteld
worden voor erfdienstbaarheden die verkregen kunnen worden door verjaring. Het Hof van Cassatie bevestigt dat dit enkel erfdienstbaarheden zijn die voortdurend en zichtbaar zijn.557 Over artikel 1370, 1° Ger. W. is discussie in de rechtsleer en rechtspraak.558
553
F. BAUDONQ en T. VIAENE, “Procedurele knelpunten inzake privaatrechtelijke erfdienstbaarheden”, Not. Fisc. M. 2008, afl. 7, 219. 554 Rb. Leuven, 14 juni 2000, TBBR 2001, 109; L. LINDEMANS, Erfdienstbaarheden, in APR, Brussel, Larcier, 1958, 376-377, nr. 799. 555 Vred. Brugge 19 maart 1985, T. Vred. 1987, 14, noot E. STASSIJNS; F. BAUDONQ en T. VIAENE, “Procedurele knelpunten inzake privaatrechtelijke erfdienstbaarheden”, Not. Fisc. M. 2008, afl. 7, 219. 556 Artikel 1370 Gerechtelijk Wetboek. 557 Cass. 23 februari 1995, Arr. Cass. 1995, I, 203. 558 GwH. 13 oktober 2011, RAGB 2013, afl. 2, 71; H. VUYE, “Mogelijke perspectieven voor de bezitsbescherming van onroerende goederen” in H. CASMAN, E. DIRIX, R. DE CORTE, G. LEVAL, J. KOKELENBERG, J.L. LEDOUX, M. STORME, M. E. STORME, H. SWENNEN, S. VAN CROMBRUGGE, F. VAN NESTE, A. VAN OEVELEN en H. VUYE, Zakenrecht: absoluut niet een rustig bezit, Antwerpen, Kluwer, 1992, 281-320.
122
1.2
Rechtsvorderingen van de titularis van het lijdend erf 1.2.1
320.
Actio negatoria
De titularis van het lijdend erf heeft de mogelijkheid tot het instellen van een
vordering tot ontkenning van een erfdienstbaarheid. Hiermee heeft hij tot doel om te doen vaststellen dat zijn erf vrij is van en niet bezwaard is met de erfdienstbaarheid die een nabuur beweert te mogen uitoefenen. De vordering zal slechts ontvankelijk zijn indien de titularis van het naburige erf een erfdienstbaarheid in rechte opeist of in feite uitoefent. 559 Door de vordering kan hij een schadevergoeding verkrijgen.560 321.
BAUDONQ geeft twee andere situaties waarvoor deze actio negatoria nog kan
ingesteld worden: ten eerste kan ze tot doel hebben om eventuele werken of installaties welke met miskenning van het recht werden aangebracht te doen wegnemen. Maar de uitvoering van dit vorderingsrecht mag geen rechtsmisbruik uitmaken.
561
Er is een
mogelijkheid om dit te doen onder verbeurte van een dwangsom.562 Ten tweede kan ze eveneens aangewend worden om een erfdienstbaarheid te laten herleiden tot de wijze van uitoefening die oorspronkelijk was overeengekomen. 322.
Op vlak van bewijsvoering kan men zeggen dat er een omkering is van de bewijslast
omwille van het principe dat het eigendomsrecht vrij is van lasten. Wanneer de eigenaar van het lijdend erf een vordering tot ontkenning instelt dan kan van hem niet vereist worden dat hij bewijst dat zijn eigendom niet met een erfdienstbaarheid bezwaard is. Het is daarentegen de eigenaar van het heersende erf die als verdediging tegen een actio negatoria een conventionele erfdienstbaarheid inroept, die het bestaan daarvan moet bewijzen.563 Het bewijs van de modaliteiten van de erfdienstbaarheid moet ook door de eigenaar van het heersend erf geleverd worden.564
559
F. BAUDONQ en T. VIAENE, “Procedurele knelpunten inzake privaatrechtelijke erfdienstbaarheden”, Not. Fisc. M. 2008, afl. 7, 221. 560 G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden in Reeks Notariële Praktijkstudies, Mechelen, Kluwer, 2006, 312. 561 Cass. 14 november 1997, JLMB 1998, III, 1423. 562 Rb. Brugge 3 oktober 1997, RW 1998-99, 410. 563 Vred. Hoei-Hannuit 15 april 2004, T. Vred. 2004, 368. 564 Cass. 20 december 1951, Pas. 1952, I, 210; F. BAUDONQ en T. VIAENE, “Procedurele knelpunten inzake privaatrechtelijke erfdienstbaarheden”, Not. Fisc. M. 2008, afl. 7, 227.
123
1.2.2 323.
Bezitsvordering
Ten slotte kan de titularis van het lijdend erf een bezitsvordering instellen met het
oog op het doen ophouden van feitelijkheden, bestaande in de uitoefening van een volledig betwiste erfdienstbaarheid of van een niet-betwiste erfdienstbaarheid, waarvan de modaliteiten de geoorloofde perken te buiten gaan. 565 324.
De bezitsvordering moet als voorwerp het lijdend erf hebben en niet de
erfdienstbaarheid. Daarnaast moet als doel het bezit van het lijdend erf vrij van erfdienstbaarheden vooropgesteld worden. Om ontvankelijk te zijn wordt niet vereist dat de erfdienstbaarheid die betwist wordt of waarvan de modaliteiten betwist worden voor verjaring vatbaar is.566 325.
Zoals voor de bezitsvordering van de titularis van het heersend erf gelden de
voorwaarden, voorzien in artikel 1370 Ger. W., om ontvankelijk te zijn ook voor de bezitsvordering van de titularis van het lijdend erf.
2 326.
Bijzondere rechtspleging voor het recht van uitweg De wettelijke erfdienstbaarheid van recht van uitweg wordt voorzien van een
bijzondere rechtspleging in de artikelen 1345 en 1371bis Ger. W. Artikel 1345 Ger. W. houdt de verplichting in dat elke vordering inzake een recht van uitweg moet voorafgegaan worden door een oproeping in verzoening. Deze nobele bedoeling van de wetgever lijkt in praktijk weinig realistisch te zijn.567 Artikel 1371bis Ger. W. beschrijft de te volgen rechtspleging indien er geen minnelijke schikking tot stand komt. De ratio legis hiervan was om te voorzien in een vereenvoudigde rechtspleging en een beperking van de gerechtskosten. De rechtspleging impliceert dat de vordering tot toewijzing, afschaffing of verplaatsing van een uitweg ingesteld wordt bij
565
BAUDONQ en T. VIAENE, “Procedurele knelpunten inzake privaatrechtelijke erfdienstbaarheden”, Not. Fisc. M. 2008, afl. 7, 221. 566 H. DE PAGE EN R.DEKKERS, Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 549, nr. 658, B. 567 S. VAN DER JEUGHT, “Erfdienstbaarheden van overgang versus recht van uitweg”, T. Vred. 2003, afl. 8, 349-350.
124
contradictoir verzoekschrift door en tegen dezelfde personen als degenen die betrokken waren bij de mislukte poging tot verzoening.568 327.
Er mag geen verwarring bestaan. Deze bijzondere procedure in artikelen 1345 en
1371bis Ger. W. is alleen van toepassing op vorderingen inzake recht van uitweg als wettelijke erfdienstbaarheid zoals beschreven in artikelen 682-685 BW en niet op deze betreffende een conventionele erfdienstbaarheid van overgang.569
3 328.
Bevoegdheid vrederechter Wanneer zich een geschil voordoet omtrent erfdienstbaarheden dan is de materieel
bevoegde rechter de vrederechter. 570 Erfdienstbaarheden behoren tot de bijzondere bevoegdheid van de vrederechter wat wil zeggen dat hij kennis neemt van het geschil omwille van de inhoud, ongeacht het bedrag.571 De wet voorziet dit in artikel 591, 3° Ger. W.: “Ongeacht het bedrag van de vordering neemt de vrederechter kennis van geschillen inzake erfdienstbaarheden en inzake de verplichtingen die de wet aan de eigenaars van aan elkaar grenzende erven oplegt”.572 329.
Toch bestaat er discussie of de vrederechter bevoegd is om te oordelen over alle
soorten erfdienstbaarheden. Er is enerzijds een strekking die ervan uit gaat dat de vrederechter een algemene bevoegdheid heeft en over alle erfdienstbaarheden kan oordelen.573 En anderzijds is er een strekking die zegt dat de vrederechter slechts bevoegd is voor wettelijke en natuurlijke erfdienstbaarheden.574 In de rechtspraak werd beslist dat wanneer het bedrag van het geschil lager is dan €1.860 de vrederechter bevoegd is voor zowel conventionele als wettelijke erfdienstbaarheden. 575 Indien het geschil dit bedrag overschrijdt dan moet er een onderscheid gemaakt worden in de interpretatie van de
568
F. BAUDONQ en T. VIAENE, “Procedurele knelpunten inzake privaatrechtelijke erfdienstbaarheden”, Not. Fisc. M. 2008, afl. 7, 217. 569 Parl. St. Senaat, toelichting van senator L. LINDENMANS bij het “Voorstel van wet tot wijziging van afdeling V van titel IV van het tweede boek (artikelen 682 tot 685) van het Burgerlijk Wetboek, betreffende het recht van uitweg”, B.Z. 1974, nr. 147/1. 570 R. DE CORTE, Overzicht van het burgerlijk recht, Mechelen, Kluwer, 2003, http://users.ugent.be/~rdecorte/documenten/doctrine/%5B4%5Dgerecht.pdf, 226, nr. 624. 571 J. LAENENS, K. BROECKX en D. SCHEERS, Handboek Gerechtelijk Recht, Antwerpen Intersentia, 2004, 229. 572 Artikel 591, 3° Gerechtelijk Wetboek; J. KOKELENBERG, T. VAN SINAY en H. VUYE, “Overzicht van rechtspraak (1989-1994). Zakenrecht”, TPR 1995, 642, nr. 102. 573 R. VAN LENNEP, Gerechtelijk Wetboek, II, Bevoegdheid, Leuven, Universitas, 1969, 760-761. 574 A. FETTWEIS, Handboek voor Gerechtelijk Recht, II, Bevoegdheid, Antwerpen, NV Scriptoria, 1971, 133. 575 Arrondrb. Brussel 23 mei 1991, Pas. 1991, III, 95; Artikel 590 Gerechtelijk Wetboek.
125
woorden uit artikel 591, 3° Ger. W.. Bedoelt de term “wet” ook “erfdienstbaarheden” dan zou dit de bevoegdheid, inzake conventionele erfdienstbaarheden, van de vrederechter kunnen uitsluiten.576 BAUDONQ en VIAENE zijn geen voorstanders van een systeem dat al dan niet de bevoegdheid van de vrederechter inzake geschillen over conventionele erfdienstbaarheden laat afhangen van een louter cijfermatig criterium.577 De rechtbank van eerste aanleg heeft volheid van bevoegdheid en is dus bevoegd om kennis te nemen van een geschil over erfdienstbaarheden dat bij haar aanhangig is gemaakt.578 330.
De territoriale bevoegdheid van de vrederechter wordt bepaald door de plaats waar
het onroerend goed gelegen is. Het is een regel van dwingend recht waarvan de partijen slechts kunnen afwijken na het ontstaan van het geschil.579 De vrederechter in wiens kanton het onroerend goed gelegen is waarover een geschil omtrent een erfdienstbaarheid of een onteigening bestaat is territoriaal bevoegd op basis van artikel 629, 1° Ger. W.580
576
F. BAUDONQ en T. VIAENE, “Procedurele knelpunten inzake privaatrechtelijke erfdienstbaarheden”, Not. Fisc. M. 2008, afl. 7, 205; G. BLOCKX, F. LENS en L. WYNANT, Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden in Reeks Notariële Praktijkstudies, Mechelen, Kluwer, 2006, 117 en 313; J. KOKELENBERG, T. VAN SINAY en H. VUYE, “Overzicht van rechtspraak (1989-1994). zakenrecht”, TPR 1995, 642-643. 577 F. BAUDONQ en T. VIAENE, “Procedurele knelpunten inzake privaatrechtelijke erfdienstbaarheden”, Not. Fisc. M. 2008, afl. 7, 205. 578 Artikel 568, lid 2 Gerechtelijk Wetboek; Cass. 13 oktober 1978, RW 1978-79, 2811, noot J. LAENENS. 579 Artikel 630, lid 1 Gerechtelijk Wetboek; Cass. 8 juni 1989, Arr. Cass., 1988-89, II, 1198. 580 Artikel 629, 1° Gerechtelijk Wetboek voor zakelijke rechten en 2°e.v. Gerechtelijk Wetboek voor onteigeningen.
126
CONCLUSIE 331.
De huidige bouwwedloop in de hoogte, diepte, lengte en breedte zorgt ervoor dat
erfdienstbaarheden meer dan ooit hun nut kunnen bewijzen. Het leerstuk van de erfdienstbaarheden wordt dan ook door een zondvloed aan dagdagelijkse feiten getest en getoetst. Dit levert heel wat nieuwe vraagstukken op. Voor de practici zijn standvastige uitgangspunten in dit verhaal cruciaal. Erfdienstbaarheden mogen niet lichtzinnig worden gevestigd. De schaarse ruimte noopt nochtans tot een genuanceerde benadering. De vastroesting of onbeschikbaarheid van percelen dient immers vermeden te worden. Een dynamische aanpak is soms gewenst. 332.
De Belgische wetgever heeft voorzien in de mogelijkheid om een einde te stellen aan
erfdienstbaarheden die economisch schadelijk zouden kunnen worden. De mogelijkheden tot uitdoving verschillen naargelang het gaat over natuurlijke erfdienstbaarheden, wettelijke erfdienstbaarheden
of
door
de
mens
gevestigde
erfdienstbaarheden.
Enkel
bij
erfdienstbaarheden die bij wil van de mens gevestigd zijn is er een specifieke afdeling over hoe erfdienstbaarheden teniet gaan. Het is interessant om te weten dat aangenomen wordt dat sommige van deze modaliteiten van tenietgaan ook toepasselijk zijn op wettelijke of natuurlijke erfdienstbaarheden. Zo neemt men aan dat de wettelijke gronden van tenietgaan van conventionele erfdienstbaarheden ook van toepassing zijn op de wettelijke erfdienstbaarheden tot privaat nut. Dit heeft als gevolg dat deze erfdienstbaarheden zullen uitdoven in het geval van vermenging, in geval van uitdovende verjaring (met enkele nuances) en bij onmogelijkheid tot gebruik. Op de natuurlijke erfdienstbaarheden is de vermenging van toepassing en zijn er aanhangers van de toepasselijkheid van uitdovende verjaring. De wettelijke erfdienstbaarheden vinden hun titel in de wet. Zij gaan ook teniet indien dit voorzien is in wet zoals bij het verdwijnen van de ingeslotenheid bij een recht van uitweg. De natuurlijke erfdienstbaarheden doven naast de toepassing van sommige bijzondere gronden van tenietgaan van conventionele erfdienstbaarheden uit wanneer niet aan de wettelijke voorwaarden is voldaan. 333.
In het kader van de door de mens gevestigde erfdienstbaarheden kan er van oudsher
een einde komen aan een erfdienstbaarheid indien de zaken zich in zodanige staat bevinden 127
dat men daarvan geen gebruik meer kan maken. Deze mogelijkheid van tenietgaan is voorzien in artikel 703 BW. Of we dit nu kunnen aanzien als een effectieve wijze van uitdoving laat ik in het midden. Deze discussie bestaat omdat er een mogelijkheid is voorzien in artikel 704 BW waardoor de erfdienstbaarheid herleeft wanneer er opnieuw gebruik van gemaakt kan worden. Sommigen zijn van oordeel dat artikel 703 BW eigenlijk slechts een bijzondere vorm is van de uitdoving door verjaring. In artikel 705 BW wil de wetgever een finale duiding geven aan het belang dat hij hecht aan de ontstaansvoorwaarden van een erfdienstbaarheid die vermeld zijn in artikel 637 BW. Een erfdienstbaarheid kan slechts ontstaan wanneer er een last op een erf gevestigd is dat in het voordeel strekt van een erf dat aan een andere eigenaar toebehoort. Er zijn steeds twee verschillende eigenaars vereist. Deze voorwaarde is niet enkel ontstaansvoorwaarden maar ook een bestaansvoorwaarde. Indien naderhand de beide eigendommen verworven worden door dezelfde eigenaar dan zal de erfdienstbaarheid uitdoven door vereniging in één hand. Opnieuw hebben we volgens sommigen niet te maken met een definitieve uitdoving van de erfdienstbaarheid omdat de mogelijkheid van splitsing van de eigendommen bestaat waardoor de erfdienstbaarheid zal herleven. Vervolgens voorziet de wetgever in artikel 706 BW in een einde van erfdienstbaarheden door dertigjarige uitdovende verjaring. Voor deze belangrijke bijzondere grond van uitdoving heeft de wet voorzien in enkele verduidelijkende artikelen. Dit zijn artikel 707 tot 710 BW. De extinctieve verjaring nadat gedurende dertig jaar geen uitoefening van de erfdienstbaarheid heeft plaatsgevonden is zeker niet de eenvoudigste wijze van uitdoving. Men heeft steeds te kampen met een bewijslast. Van belang bij dit stuk is dat men zich niet laat verleiden om de uitdovende verjaring van een erfdienstbaarheid te vermengen met de verjaring tot verkrijging van een erfdienstbaarheid. Deze soorten verjaringen verschillen in toepassingsgebied. Zo dient een erfdienstbaarheid voortdurend en zichtbaar te zijn om gevestigd te kunnen worden via verkrijgende verjaring terwijl dit onderscheid niet gemaakt wordt om teniet te kunnen gaan via
de
uitdovende
verjaring.
Zowel
de
voortdurende
als
niet-voortdurende
erfdienstbaarheden zijn vatbaar voor de uitdovende verjaring. Het al dan niet zichtbaar zijn speelt geen rol. De aanvang van termijn verschilt afhankelijk of men te maken heeft met een voortdurende erfdienstbaarheid dan wel met een niet-voortdurende erfdienstbaarheid.
128
Recenter voerde de wetgever het artikel 710bis BW in. Volgens dit artikel kan een erfdienstbaarheid ook worden beëindigd wanneer deze ieder nut voor het heersend erf heeft verloren. De totstandkoming van dit artikel was een strijd tussen soepelheid en rechtszekerheid. Het leidt in de rechtspraak tot verschillende strekkingen met uiteenlopende interpretaties. Terecht kunnen we ons de vraag stellen of de wetgever er wel goed aan gedaan heeft door dit artikel in te voeren. 334.
De in de wet voorziene beëindigingsmodaliteiten bieden waarborgen om te
verhinderen dat een economisch schadelijke toestand ontstaat of aanhoudt. Maar indien deze waarborgen voor de eigenaars van de erven niet voldoende zijn dan kan men een beroep doen op de gemeenrechtelijke wijzen van uitdoving. Dankzij de contractsvrijheid die tot de fundamenten van onze rechtsstaat behoort wordt aanvaard dat deze gemeenrechtelijke beëindigingswijzen toepasselijk zijn op conventionele erfdienstbaarheden. 335.
De instrumenterende notaris heeft een belangrijke taak om in de vestigingstitel
ondubbelzinnig en duidelijk de modaliteiten van uitdoven te beschrijven. Dit kan geschillen in de toekomst vermijden. De notaris kan bij overdracht van een onroerend goed zich best vergewissen over de actualiteit van de erfdienstbaarheid en de partijen hierover inlichten. 336.
Het einde van erfdienstbaarheden kan ook worden bekomen of worden vermeden
aan de hand van de vorderingsmogelijkheden die de titularis van het heersend erf of van het lijdend erf bezitten. 337.
Concluderend kunnen we stellen dat er veel uiteenlopende mogelijkheden zijn voor
de uitdoving van een erfdienstbaarheid maar in de praktijk blijkt de uitdoving moeilijker te zijn dan op papier.
129
BIBLIOGRAFIE WETGEVING Artikel 543 – 544 BW. Artikel 597 BW. Artikel 637 BW. Artikel 638 BW. Artikel 640 - 648 BW. Artikel 665 BW. Artikel 682 - 685 BW. Artikel 686 BW. Artikel 688 - 696 BW. Artikel 701 BW. Artikel 702 BW. Artikel 703 – 710bis BW. Artikel 802, eerste lid BW. Artikel 802, tweede lid BW. Artikel 810bis BW. Artikel 883 BW. Artikel 1134 BW. Artikel 1185 BW. Artikel 1341 BW. Artikel 1400, 1° BW. Artikel 1726 BW. Artikel 1727 BW. Artikel 2220 BW. Artikel 2221 BW. Artikel 2242 - 2259 BW.
130
Artikel 6 Erfpachtwet 10 januari 1824. Artikel 1 Opstalwet 10 januari 1824. Artikel 2 Opstalwet 10 januari 1824. Artikel 591 Gerechtelijk Wetboek. Artikel 630, eerste lid Gerechtelijk Wetboek. Artikel 629, 1° en 2° Gerechtelijk Wetboek. Artikel 1345 Gerechtelijk Wetboek. Artikel 1371bis Gerechtelijk Wetboek. Artikel 1 Hypotheekwet. Artikel 3 Hypotheekwet. Artikel 105 Hypotheekwet. Wet 17 april 1835 op de onteigening ten algemene nutte. Artikel 30 e.v. Veldwetboek van 7 oktober 1886. Artikel 57 Wet van 29 maart 1962 over de organisatie van de ruimtelijke ordening en stedenbouw. Artikel 133 § 2 van het Decreet van 18 mei 1999 over de organisatie van de ruimtelijke ordening. Wetsvoorstel LINDEMANS, L., tot invoering van een artikel 710bis in het Burgerlijk Wetboek, Parl. St. Senaat, 1977-78, nr. 314/1. Wetsvoorstel LINDEMANS, L., tot invoering van een artikel 710bis in het Burgerlijk Wetboek Parl. St., Senaat, Buitengewone Zitting, 1979, nr. 118/1. Amendement VAN CAUWENBERGHE, J-C., op wetsontwerp tot invoeging van een artikel 710bis in het Burgerlijk Wetboek, Parl. St., Kamer, 1979-80, nr. 464/2 en 464/3. Parl. St. Senaat, toelichting van senator L. LINDENMANS bij het “Voorstel van wet tot wijziging van afdeling V van titel IV van het tweede boek (artikelen 682 tot 685) van het Burgerlijk Wetboek, betreffende het recht van uitweg”, Buitengewone Zitting, 1974, nr. 147/1. Verslag, COOREMAN, E., namens de commissie voor justitie over het onderwerp van wet tot invoeging van een artikel 710bis in het Burgerlijk Wetboek, Hand., Kamer, 1980-81, 27972978 vergadering van 7 juli 1981 en 2892-2893, vergadering van 9 juli 1981; Parl. St., Senaat, 1982-83, nr. 403/2.
131
RECHTSPRAAK GwH. 13 oktober 2011, RAGB 2013, afl. 2, 71. Cass. Fr. 5 november 1970, J.C.P. 1979, IV, 309. Cass. Fr. 14 december 1863, S., 1864, I, 126. Cass. Fr. 23 februari 2005, Bull. Civ. III, n°42. Cass. 18 maart 1926, Pas. 1926, I, 307-308. Cass. 20 december 1951, Pas. 1952, I, 210-211. Cass. 16 september 1966, JT, 1967, 59-60; RCJB 1968, 166-191 met noot J. HANSENNE. Cass. 6 december 1968, Arr. Cass. 1969, 358. Cass. 15 februari 1974, Pas. 1974, I, 630-631. Cass. 4 november 1977, Pas. 1978, I, 270-271. Cass. 13 oktober 1978, RW 1978-79, 2811-2814 noot J. LAENENS. Cass. 19 november 1982, Arr. Cass. 1983-84, 385-388. Cass. 16 december 1982, Arr. Cass. 1982-83, 518-520. Cass. 18 november 1983, Arr Cass, 1983-84, 325-327; JT 1985, 96-98; Pas. 1984, I, 305307; RW 1983-84, 1980-1983. Cass. 8 juni 1989, Arr. Cass., 1988-89, II, 1196-1198. Cass. 1 maart 1990, RW 1989-90, 1463. Cass. 5 april 1990, Arr. Cass. 1989-90, 10; Pas. 1990, I, 916-918; RW 1990-91, 184; www.cass.be Cass. 27 september 1990, RW 1990-91, 852-854. Cass. 23 februari 1995, Arr. Cass. 1995, I, 202-204. Cass. 14 november 1997, JLMB 1998, III, 1423-1428. Cass. 28 januari 2000, RW 2000-01, 309; Arr. Cass. 2000, 243-247. Cass. 8 februari 2001, RW 2001-02, 778-881 met voetnoot van A. VAN OEVELEN. Cass. 21 september 2001, Arr. Cass. 2001, III, 1506-1509. Cass. 30 mei 2003, www.cass.be Cass. 30 juni 2006, JLMB 2006, afl. 37, 1622-1626; RW 2009-10, 577 met noot. Cass. 13 oktober 2006, Pas. 2006, III, 2065-2067. 132
Cass. 12 juni 2014, RW 2014-15, 905-908, noot V. SAGAERT; www.cass.be Luik 17 december 1913, BJ 1914, 119. Bergen 23 september 1988, JT 1989, 358. Brussel, 29 mei 1964, JT 1965, 87-89. Brussel, 10 juni 1971, Pas. 1971, II, 307. Brussel 25 februari 1988, JT 1988, I, 302-303. Brussel 23 maart 2004, Res Jur. Imm 2004, 157-166. Brussel 28 juni 2002, RJ 2003, afl. 4, 335-346. Luik 9 februari 2005, JT 2007, I, 94-97; JLMB 2005, 1708-1717, noot P. LECOCQ.
Arrondrb. Brussel 23 mei 1991, Pas. 1991, III, 94-96.
Rb. Bergen 8 september 1989, JT 1990, 199-200. Rb. Brugge 3 oktober 1997, RW 1998-99, afl. 12, 410-413. Rb. Brussel 12 februari 2001, T. Vred. 2002, afl. 3-4, 219. Rb. Brussel 20 december 2002, JT 2003, 548. Rb. KG Luik 22 november 2004, JLMB 2005, 1717-1721. Rb. Brussel 5 februari 2010, Res Jur. Imm. 2010, 316-340. Rb. Brussel 11 mei 1989, T. Vred. 1989-90, 340-341. Rb. Dendermonde 19 juni 2003, TGR 2003, 90-91. Rb. Dinant 3 februari 1954, Pas. 1954, III, 71-73. Rb. Doornik 24 oktober 2006, JT 2007, 97-99. Rb. Gent 2 januari 1987, T. Agr. R. 1987, 50-53. Rb. Hoei 3 april 1985, JT 1985, 406-407; Res. Jur. Imm. 1985, 325-329. Rb. Leuven 28 januari 1987, TBBR 1988, 135-136. Rb. Leuven 26 juni 1991, Pas. 1991, III, 102-105. Rb. Leuven 14 juni 2000, TBBR 2001, afl. 2, 109. Rb. Luik 18 maart 1988, TBBR 1989, 409-410. 133
Rb. Luik 4 december 1964, T. Vred. 1965, 224. Rb. Nijvel 12 oktober 1976, Res. jur. imm. 1977, 161-163. Rb. Verviers 3 maart 2004, TBBR 2004, 294-297 Rb. Veurne 18 juni 1964, JT 1964, 564-565.
Vred. Andenne 29 maart 1973, J. Liège 1972-73, 239. Vred. Brasschaat 30 oktober 1974, RW 1974-75, 1844, noot SUETENS-BURGEOIS. Vred. Brugge 19 maart 1985, T. Vred. 1987, 14, noot E. STASSIJNS. Vred. Dalhem, 16 april 1962, T. Vred. 1965, 224. Vred. Ekeren 15 juni 1967, RW 1967-68, 506. Vred. Elsene 12 september 2003, T. Vred. 2004, 366-368. Vred. Fontaine-l’Evêque 14 mei 2004, JLMB 2005, 1734-1740, noot S. BOUFLETTE. Vred. Fontainre-l’Evêque 26 mei 2005, Rev. dr. Ulg 2007, 273-293, noot S. BOUFLETTE. Vred. Gent 8 oktober 1984, TGR 1985, 78-81. Vred. Gent 2 maart 2009, NJW 2010, afl. 217, 162-163. Vred. Halle 7 maart 2007, TBBR 2009, 295 - 298, noot A. SALVE. Vred. Hoei-Hannuit 15 april 2004, T. Vred. 2004, 368. Vred. Leuven 4 november 2003, T. App. 2004, afl. 3, 33. Vred. Marche-en-Famenne, 19 december 2000, T. Agr. R. 2002, 63-68. Vred. Neerpelt, 8 september 1960, T. Not. 1961, 47. Vred. Nieuwpoort, 30 maart 1966. RW 1967-68, 2070. Vred. St-Truiden 7 februari 1985, T. Vred. 1985, 143-144. Vred. Spa 26 juli 1974, Pas. 1975, III, 21. Vred. Torhout 4 maart 1986, T. Not. 1986, 124. Vred. Westerlo 26 november 1989, RW 1986-87, 2178-2179. Vred. Westerlo 28 januari 2000, RW 2001-2002, 173-174. Vred. Wolvertem 16 februari 1961, T. Vred. 1961, 142. Vred. Wolvertem 11 juli 1996, RW 1996-97, 924-926. 134
RECHTSLEER HANDBOEKEN EN VERZAMELWERKEN AUBRY, C., RAU, C. en ESMEIN, P., Droit Civil Français, III, Parijs, Librairies Techniques, 1968, 523 p. BELVA, L., COENRAETS, A. en BELVA, G., L’expropriation pour cause d’utilité publique in Les novelles. Droit administratif, VII, Brussel, Larcier, 1980, XLIX + 292 p. BEUDANT, CH., LEREBOURS-PIGEONNIERE, P. en VOIRIN, P., Cours de Droit Civil Français, IV, Les biens, Parijs, Rousseau, 1938, 991 p. BLOCKX, G., LENS, F. en WYNANT, L., Erfpacht, Opstal en Erfdienstbaarheden in Reeks Notariële Praktijkstudies, Mechelen, Kluwer, 2006, XX + 254 p. BLOCKX, G., “Omvang van erfdienstbaarheden”, in Het onroerend goed in de praktijk, Kluwer, Mechelen, 2005, afl. 124, 18 p. BLOCKX, G., “Tenietgaan van erfdienstbaarheden”, in Het onroerend goed in de praktijk, Kluwer, Mechelen, 2005, afl. 125, 38 p. CARETTE, N., “Actuele ontwikkelingen zakenrecht 2014” in BARBAIX, R. en CARETTE, N., (eds.), Tendensen vermogensrecht 2015, Antwerpen-Cambridge, intersentia, 2015, 43-89. CAUFFMAN, C., “Het uitdrukkelijk ontbindend beding” in Bijzondere overeenkomsten. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, 2009, 24 p. COLIN, A., en CAPITANT, H., Cours élémentaire de droit cilvil français, I, Paris, 1947, XLVII + 1144 p. DE CORTE, R. en DE GROOTE, B., Handboek Civiel Recht, Brussel, Larcier, 2011, 755 p. DE CORTE, R., Overzicht van het burgerlijk recht, Mechelen, Kluwer, 2003, XVIII + 653 p. http://users.ugent.be/~rdecorte/documenten/doctrine/%5B4%5Dgerecht.pdf De GROOTE, B. en DE CORTE, R., Privaatrecht in hoofdlijnen, Antwerpen, Intersentia, 2012, 860 p. DE DECKER, H., en DE WULF, C., “Erfdienstbaarheden” in DE WULF, C., (ed.), Het opstellen van notariële akten, IIA, Mechelen, Kluwer, 2007, 115-155. DEKKERS, R., en DIRIX, E., Handboek Burgerlijk Recht, II, Zakenrecht – Zekerheden – Verjaring, Antwerpen, Intersentia, 2005, 589 p. DELVA, W., Voorrechten en hypotheken, Gent, 1977, 197 p. DEMOLOMBE, C., Cours de Code Civil, Des Servitudes ou Services Fonciers, VI, Brussel, J. Stienon, 1856, 424 p. DENYS, M., Onteigening en planschade, I, beginselen, procedure, planschadevergoeding, Antwerpen, Kluwer, 1995, 379 p.
135
DE PAGE, H., en DEKKERS, R., Traité élémentaire de Droit Civil Belge, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 1192 p. DERINE, R., VAN NESTE, F., VANDENBERGHE, H., Zakenrecht, II B, in Beginselen van Belgisch Privaatrecht, Gent, Story-Scientia, 1984, 951 p. ENGELS, C., Zakenrecht en zakelijke zekerheidsrechten, onuitg., cursus Bachelor Rechten, UGent, 2010-11, 207 p. FETTWEIS, A. Handboek voor Gerechtelijk Recht, II, Bevoegdheid, Antwerpen, NV Scriptoria, 1971, 358 p. HANSENNE, J., Les Biens, II, Luik, Collection Scientifique de la Faculté de Droit de Liège, 1996, 1314 p. JOSSERAND, L., Cours de droit civil positif français, I, Théorie générale du droit et des droits. Les personnens-la famille. La propriété et les autres droits réels principaux, Parijs, Recueil Sirey, 1930, XIX + 1015 p. KLUYSKENS, A., Beginselen van Burgerlijk recht, V: Zakenrecht, Antwerpen, Standaard boekhandel, 1953, 411 p. LAENENS, J., BROECKX, K. en SCHEERS, D., Handboek Gerechtelijk Recht, Antwerpen Intersentia, 2004, 229 p. LARROUMET, C., Droit Civil, Les Biens, Droit réels principaux, II, Parijs, Economica, 1997, 626 p. LAURENT, F., Principes de droit civil, VII, Brussel, Bruylant-Christophe, 1878, IV + 696 p. LAURENT, F., Principes de droit civil, VIII, Brussel, Bruylant-Christophe, 1873, IV + 693 p. LECOCQ, P., Manuel de droit des biens, I, Brussel, Larcier, 2012, 272-275. LIMPENS, A., Handboek der erfdienstbaarheden, Antwerpen, Standaard Boekhandel, 1955, 323 p. LIMPENS, J., “De l’opposabilité des contrats à l’égard des tiers”, in Mélanges en l’honneur du Paul Roubier, II, Parijs, Dalloz-Sirey, 1961, 89-115. LINDEMANS, L., Erfdienstbaarheden, in APR, Brussel, Larcier, 1958, 507 p. MUYLLE, M., De duur van zakelijke rechten, onuitg. Doctoraatsthesis Rechten K.U. Leuven, 2012, 683 p. MUYLLE, M., en SWINNEN, K., “De contouren van erfdienstbaarheden. Actuele vraagstukken rond hun ontstaan, uitoefeningen en duur”, in SAGAERT, V., VERBEKE, A.-L. (eds.), Themis 62 Goederenrecht 2010-2011, Brugge, die Keure, 2011, 23-46. PINTENS, W., DECLERCK, C., DU MONH, J. en VANWINCKELEN, K., Familiaal Vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2011, LIV + 1345 p. SAGAERT, V., Goederenrecht in Beginselen van Belgisch Privaatrecht, Mechelen, Kluwer, 2014, XXVIII + 785 p. 136
SAGAERT, V., “Notariële perspectieven en valkuilen in verband met erfdienstbaarheden” in CASTELEIN, C., VERBEKE A.-L. en WEYTS, L., (eds.), Notariële actualiteit 2007-2008, Brussel, Larcier, 2008, IV + 284 p. SAGAERT, V. en SWINNEN, K., Privaatrechtelijke erfdienstbaarheden door het oog van de 21ste eeuw in Bibliotheek Burgerlijk Recht en Procesrecht Larcier, Gent, Larcier, 2012, V + 118 p. SAGAERT, V., TILLEMAN, B. en VERBEKE, A.-L., Vermogensrecht in kort bestek. Goederenen overeenkomstenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2010, XXXIII + 475 p. STIJNS, S., De gerechtelijke en de buitengerechtelijke ontbinding van overeenkomsten: onderzoek van het Belgische recht getoetst aan het Franse en het Nederlandse recht, Antwerpen, Maklu, 1994, 706 p. TERRE , F. en SIMLER, P., Droit Civil, Les biens, Parijs, Dalloz, 2006, VII + 852 p. TILLEMAN, B., SAGAERT, V. en VERBEKE, A., “Erfdienstbaarheden” in TILLEMAN, B. en VERBEKE, A., (eds.), Vermogensrecht in kort bestek, Antwerpen, Intersentia, 2010, 310-330. VAN IMPE, J., en BURTON, M., “Les servitudes” in Répertoire Notarial, II, Les Biens, Brussel, Larcier, 1990, 1-108. VAN LENNEP, R., Gerechtelijk Wetboek, II, Bevoegdheid, Leuven, Universitas, 1969, 458864. VERBEKE, A., en VANHOVE, K., “Actualia vruchtgebruik, erfpacht, opstal en erfdienstbaarheden”, in VANDERNBERGHE, H. (ed.), Themis 16 - Zakenrecht 2002-2003, Brugge, die Keure, 2003, 102 p. VUYE, H., “Mogelijke perspectieven voor de bezitsbescherming van onroerende goederen” in CASMAN, H., DIRIX, E., DE CORTE, R., LEVAL, G., KOKELENBERG, J., LEDOUX, J.L., STORME, M., STORME, M. E., SWENNEN, H., VAN CROMBRUGGE, S., VAN NESTE, F., VAN OEVELEN, A. en VUYE, H., Zakenrecht: absoluut niet een rustig bezit, Antwerpen, Kluwer, 1992, 281-320. WYLLEMAN, A., Zakenrecht en zakelijke zekerheidsrechten, onuitg. Cursus Bachelor Rechten, UGent, 2014, 181 p.
137
TIJDSCHRIFTEN BAUDONCQ, F., “De notaris en de erfdienstbaarheidswegen”, Not. Fisc. M. 2002, afl. 6-7, 165-187. BAUDONQ, F. en VANHOVE, K., “Combinatie van beperkt zakelijke rechten over de interne grenzen van vruchtgebruik, erfpacht, opstal en erfdienstbaarheden”, Not. Fisc. M. 2004, afl. 6, 135-153. BAUDONQ, F. en VIAENE, T., “Procedurele knelpunten inzake privaatrechtelijke erfdienstbaarheden”, Not. Fisc. M. 2008, afl., 205-240. BOUFLETTE, S., “L’article 710bis du Code civil et la suppression partielle des servitudes du fait de l’homme”, Rev. Dr. ULg 2007, afl. 2, 281- 293. CARETTE, N. en SWINNEN, K., “Actuele ontwikkelingen zakenrecht 2011-2012” in BARBAIX, R. en CARETTE, N. (eds.), Tendensen Vermogensrecht 2013, Antwerpen, Intersentia, 2013, 53-107. DERINE, R., “Overzicht van rechtspraak (1961-1964). Zakenrecht”, TPR 1965, 53-106. DERINE, R., “Overzicht van rechtspraak (1965-1968). Zakenrecht”, TPR 1969, 681–751. DERINE, R., en HAMELINCK, P. “Overzicht van rechtspraak (1969-1972). Zakenrecht”, TPR 1973, 781-874. DERMAGNE, J., ‘Un nouveau mode d’extinction des servitudes: la suppression judiciaire’, Rev. not. b. 1983, 452-460. HANSENNE, J., “Examen de jurisprudence (1979-1975). Les biens”, RCJB 1977, 83-191. HOREMANS, F., “De weerslag van een erfdienstbaarheid op de waarde van het dienend erf”, TVV 2009, 42-47. HUBERT, M., “À propos de l’article 710bis du Code Civil, la servitude inutile”, JT 1983, 657-660. KOKELENBERG, J., VAN SINAY, T., SAGAERT, V. en JANSEN, R., “Erfdienstbaarheid begrip en kenmerken” TPR 2009, afl. 3, 1561-1572. KOKELENBERG, J., VAN SINAY, T. en VUYE, H., “Overzicht van rechtspraak (1980-1988). Zakenrecht”, TPR 1989, 1689-1857. KOKELENBERG, J., VAN SINAY, T., en VUYE, H., “Overzicht van rechtspraak (1989-1994). Zakenrecht”, TPR 1995, 503-799. KOKELENBERG, J., VAN SINAY, T. en VUYE, H., “Overzicht van rechtspraak (1994-2000). Zakenrecht”, TPR 2001, afl. 2, 837-1199. KOKELENBERG, J., VAN SINAY, T., SAGAERT, V. en JANSEN, R., “Overzicht van rechtspraak (2000-2008). Zakenrecht.”, TPR 2009, 1561-1659. KOKELENBERG, J., “Privaatrechtelijke erfdienstbaarheden”, TPR 1983, I, 89-167.
138
LECOCQ, P., “Les servitudes: entre tradition et modernité: Livre II-Titre IV”, JT 2004, 284288. MOEYKENS, F., “Zakelijke rechten (5). Erfdienstbaarheden”, Vastgoed info 2003, afl. 6, 1-3. RENSON, P.P., “Les limites verticales de la propriété immobilière et l’accession”, TBBR 2006, 328-335. SAGAERT, V., “De erfdienstbaarheid van overbouw als (eigendoms)instrument voor grensovershrijdende constructies” (noot onder Cass. 12 juni 2014), RW 2014-15, 906-908. SAGAERT, V., “Het goederenrecht als open systeem van verbintenissen? Poging tot een nieuwe kwalificatie van de vermogensrechten”, TPR 2005, afl. 3, 983-1080. SALVE, A. “Histoires de passage: déplacement, extinction et publicité”, TBBR 2009, 299307. SWINNEN, K., “Het nutsvereiste bij erfdienstbaarheden” (noot onder Cass. 30 november 2007), RW 2008-09, afl. 25, 1048-1051. VAN DER JEUGHT, S., “Erfdienstbaarheden van overgang versus recht van uitweg”, T. Vred. 2003, afl. 8, 346-359. VAN OEVELEN, A., “De sanctie van het misbruik van contractuele rechten”, RW 2001-02, 778-781. VANOVE, K., en BAUDONCQ, F., “Combinatie van beperkt zakelijk rechten – Over interne grenzen van vruchtgebruik, erfpacht, opstal en erfdienstbaarheden”, Not. Fisc. M. 2004, afl. 13, 135-153. VUYE, H.,“De nutteloos geworden privaatrechtelijk erfdienstbaarheden: recente tendensen in België, Frankrijk en Nederland”, TBBR, 1991, 323-350.
139
