E-JOURNAAL 2008 http://www.mowic.nl Ny/Hotton, december 2008
Motto: Onder ´toeval´ verstaan we een ´waarneembaar gevolg van een (nog) niet waarneembare oorzaak´. Quote wetenschapsjournalist Pek van Andel, NRC, 19 / 20 mei 2008
Hooggewaardeerde Liefhebbers van cultureel erfgoed in het algemeen en van MoWIC in het bijzonder
Serendipity is het begrip voor een ongezochte vondst. Het is het effect dat men tijdens een onderzoek toevallig aantreft, terwijl men naar iets anders op zoek is. Op die manier worden oplossingen gevonden voor tot dan onopgehelderde problemen. Voor consensus omtrent het begrip toeval, zie motto.
MoWIC´s nog korte historie kent diverse momenten met een hoge serendipity factor. Daarbij moeten we niet denken aan de vondsten tijdens de opgravingen in Fort Oranje. Die waren door analyse van de historische gegevens voorspelbaar, al was het daadwerkelijk aantreffen soms een grote verrassing. Denk aan de stenen constellatie van de ´Hollandse Poort´ onder de tonnen zand van terre-plein 3/4 , aan het licht gekomen in januari 2003. Ook de sluipwal op een van de laatste campagnedagen buiten het fort opgedolven, was te danken aan logisch doordenken na elektronische meetgegevens en grondboring in de voorafgaande tijd.
Fort Oranje. Sluipwal, overwegend gele kalksteen. Mei 2003.
Wel een typisch geval van serendipity bleek de uitkomst van een exploratietochtje van archeoloog Marcos Albuquerque, waarbij hij door het plankier van de brug over de Paripé bij Vila Velha viel, met een ontzette schouder tot gevolg. Dit echter, mag op zich nog geen serendipity heten. Het was min of meer voorspelbaar: de brug was zo gammel als een ouwe deur. Maar in diezelfde week viel door het eerder ontstane gat een in de avond naar huis rennend jochie. Deze lag een week in coma. Het komt in de buurt, maar ook dit moet worden toegeschreven aan de wet van de causaliteit. Maar de ontzetting, niet van de schouder maar van het gemoed van ondergetekende en de empathie van Cultureel Attaché Robert-Jan Sieben, bracht onverwacht een onderzoeks- en praktijkproject voort, met grote, onverwachte uitkomsten. Het project Trilha dos Holandeses was geboren, genoemd naar de hier rondscharrelende WIC soldaten van weleer. De praktische steun kwam in de beginfase van voormalig bestuurslid Willem Muller en Flávio Domingues te Recife. Deze was uitvoerend secretaris van Nassau - 400 Anos, die de festiviteiten organiseerde voor het jaar 2004, waarin herdacht zou worden, dat Johan Maurits van Nassau 400 jaar geleden geboren werd. Toegegeven, het was voorspelbaar, dat de brug hersteld zou worden, maar er kwam zelfs een volstrekt nieuw geconstrueerde, hardhouten vervanger. Maar het was in den beginne volstrekt onvoorzien, dat er een project gerealiseerd zou worden met een holistische aanpak en dientengevolge een grote veelzijdigheid. Het lijkt logisch, dat er, als hommage aan natuurminnaar Nassau, een ecologische inventarisatie werd uitgevoerd, maar hierbij werd een onverwacht groot aantal medicinale planten opgetekend. En bovenal: er verschenen langs het pad, bij het kerkje São Paulo bij Fort Oranje tot boven in Vila Velha en beneden aan de Porto dos Holandeses bij de nieuwe brug, een tiental kunstzinnig uitgevoerde informatiepanelen over geschiedenis, flora en fauna. Beeldend kunstenaar was Luiz Jasmin en de teksten waren van bioloog Cláudio Avellar en archeoloog Ulysses Pernambucano de Mello. Jasmin bleek juist dit gebied intens te hebben bestudeerd en in zich te hebben opgenomen. Dit leverde een verrassend ingeleefd resultaat op van spirituele allure. Zie voor de afbeeldingen onze website.
Door weer en wind aangetast paneel met de heraldische wapens van Itamaracá en Johan Maurits van Nassau. Luiz Jasmin f. Tekst Ulysses Pernambucano de Mello.
Enkele jaren genoot de Trilha dos Holandeses door deze kunsttoepassing internationaal aanzien. Maar helaas, wij staan met beide benen teruggeworpen op de zandgrond van de trail. Het aluminiumfolie bleek niet opgewassen tegen de zoute
zeelucht, maresia, en begon te bladderen. De bevolking ontvreemdde er toen maar enkelen voor toepassing bij hun schamele woninkjes. De restanten zijn onlangs van overheidswege weggehaald. Zij wachten op duurzame restauratie en meer hermetische herplaatsing. Hiervoor vragen wij met klem bij u allen om aandacht. De borden vormen een unieke serie. Herplaatsing in Villa Velha zelf, of bij de Porto dos Holandeses, zou een overzichtelijke, museale optie zijn en de educatieve functie zou hersteld worden. Zoveel hoeft dat niet te kosten.
Voor het overige was dit een blijmoedig jaar. In de herinnering roepen wij:
President Luiz Inázio Lula da Silva. Foto Internet.
1. Het staatsbezoek van President Luiz Inázio Lula da Silva van Brazilië aan ons land op 10 en 11 april. Hierbij zat ondergetekende aan, aan het luisterrijke diner op Paleis Noordeinde, voerde aangename kout met haar tafelheren en struikelde op de rode loper van de trap niet over haar gewaad, zoals de coiffeur, wiens vader lakei ten paleize Noordeinde was, haar voorspeld had. (Overigens, voor de restauratie van Paleis Noordeinde (1983-1986) werd advies ingewonnen bij Prof. Dr. Ir. C.L. Temminck Groll, zie punt 10.) 2. Ondergetekende bood namens onze stichting, naar idee van mr. Reinier Russell, aan alle hoogmogende personen het door Kon. Tichelaar vervaardigde tegeltje ´De Violist´ aan. Dit is een fraai uitgevoerde replica van één van de bijna duizend tegeltjes uit het Convento de Santo Antônio do Recife. Deze geste werd door Hare Majesteit en de President, cum suis, gewaardeerd. De scheidende Braziliaanse Ambassadeur, Z.E. Gilberto Vergne Saboia en de aantredende, Z.E. José Arthur Denot Medeiros, alsmede de Gouverneur van Pernambuco, Eduardo Campos, ontvingen eveneens een tegeltje. Ook Jacob Gelt Dekker werd als dank voor zijn bemiddeling bij de Fa. Tichelaar, op zijn verjaardag met een exemplaar verblijd.1 1
In september verscheen van de hand van ondergetekende een groot artikel in TEGEL 36, ‘Nederlandse tegels in Brazilië in cultuurhistorisch perspectief’, opgedragen aan Prof. Dr. Ir. C.L. Temminck Groll. Nederlands Tegelmuseum te Otterlo, 0318 591519,
[email protected]
De Violist. Replica uit Recife. Firma Kon. Tichelaar, Makkum f. april 2008 Foto Roderick van Beem.
3. Belangrijk voor ons was de ondertekening op 11 april van het Memorandum of Understanding (MOU) over Cultural Heritage, door Minister Plasterk en de Minister van Buitenlandse Zaken van Brazilië, Celso Amorim. Tengevolge van de ontmoetingen tijdens het staatsdiner en de regeringslunch, legden Reinier Russell en ondergetekende bezoeken af aan de afdeling DCO van het Ministerie van Buitenlandse Zaken, het Nederlands Restauratie Fonds in Hoevelaken, waarvan Pieter van Vollenhoven voorzitter is, en de afdeling Cultureel Erfgoed van het Ministerie van OCW. Voor contact met Prof. Van Vollenhoven ontvingen wij steun van raadslid Carel de Haseth, die wij vanaf deze plaats hartelijk feliciteren met zijn op handen zijnde benoeming tot Directeur ad interim van de Directie Buitenlandse Betrekkingen (DBB).2 4. Uit Brazilië bereikte ons het verzoek van Dr. Hermógenes Galdino Torres, werkzaam bij de afdeling Cultuur en Toerisme van de staat Pernambuco, om in Nederland aandacht te vragen voor een onderzoek naar drie grotten in de heuvels bij de plaats Bom Conselho. In de Nederlandse periode zijn deze bewoond geweest door diverse groeperingen. Dit waren zowel voor de Portugese Inquisitie gevluchte joden van de kust, als vrijgevochten slaven, als rondzwervende WIC soldaten na de overgave van 1654! 5.
In de tussentijd werd er door Roderick van Beem, Roy for his friends, secretaris van Jacob Gelt Dekker, aan Sander en ondergetekende een college Onderhoud Website gegeven. In de praktijk blijkt het wel erg lastig, om daarbij geen fouten te maken. Toch zal er binnenkort een update volgen. Wait and see.
6. In de zomer traden tot de stichting als leden van de Raad van Advies toe: Zijne Excellentie Henk J.W. Soeters, Ambassadeur te Buenos Aires, voorheen te Paramaribo, en Zijne Excellentie Frans van Haren, Ambassadeur te Santa Fé de Bogotá, voorheen te Brasília. Laatstgenoemde is sinds deze zomer emeritus. Henk Soeters werd bij zijn vertrek uit Suriname in 2006 onderscheiden als 2
Antilliaans Dagblad van maandag 8 december 2008.
drager van het Groot Erelint in de Orde van de Palm. Warm welkom, mijne Heren, en op deze plaats onze dank voor de adviezen, die wij inmiddels van u hebben mogen ontvangen! 7. Op 25 september woonden Jacob Gelt Dekker en ondergetekende een receptie bij van het Ministerie van OCW voor de vertegenwoordigers van de acht landen, waarmee Nederland een MOU over cultureel erfgoed heeft gesloten. Uitgebreide conversatie met de Directeur generaal van IPHAN in Brasília, Luiz Almeida, leerde, dat de Portugese en Nederlandse tegeltjes worden gerestaureerd met geld van de BNDES (Banco Nacional do Desenvolvimento Económico Social). Het geeft te denken, dat het advies van de Fa. Tichelaar om de originelen ergens veilig onder te brengen en kopieën aan de air pollutie bloot te stellen, kennelijk niet wordt opgevolgd. Er is daar echter wel behoefte aan steun van Nederland in de vorm van kennisoverdracht. Dit aspect laat MoWIC niet vallen. Temeer waar de HGIS gelden onder de ambassades van de GCE landen verdeeld zijn. 8. Er is op 29 september tijdens de MoWIC bestuursvergadering besloten op het voorstel van Jacob Gelt Dekker positief in te gaan, om de volgende bijeenkomst in zijn Hotel Kurá Hulanda op Curaçao te houden. Hieraan zal een korte conferentie worden gekoppeld: ´Cultural Heritage, a creative connection with the Past.´ Door omstandigheden zal het quorum van het bestuur nipt aanwezig zijn, in de personen van Loes Westermann-van der Steen, die de organisatie op zich heeft genomen, Willy Metz en ondergetekende. Over het programma van de conferentie hieronder meer. 9. Inmiddels ontvingen wij een verzoek van Stephen Fokké, Directeur van het SGES, Stichting Gebouwd Erfgoed van Suriname. Hij vroeg om bemiddeling bij het opstellen en opstarten van een project voor Ston Oso. Hij stuurde fotomateriaal en informatie over de juridische stand van zaken, die het het bestuur van Paramaribo mogelijk maakt, om daar eindelijk iets te beginnen. Dit zou ons erelid, Thijs Ornstein zaliger, als muziek in de oren hebben geklonken.
Ston Oso nu. Foto A.Lamur, SGES.
Ston Oso, Zwartehovenbrugstraat 88, hoek Dr. Sophie Redmondstraat. Zie tevens C.L. Temminck Groll, A.R.H. Tjien A Djie e.a., Suriname en zijn Historie. Walburg Pers, Zutphen 1973, pp 263, 264. Foto C.L. Temminck Groll, ca 1970.
10.
Een éclatante honorering van zijn oeuvre ontving Prof. Dr. Ir. Coen Temminck Groll. Hem werd de Prins Bernard Monumenten Prijs 2008 toegekend, die hem door Hare Koninklijke Hoogheid Prinses Margriet op 25 november werd uitgereikt. De Prins Bernhard Cultuurfonds Monumentenprijs wordt eens in de drie jaar toegekend ter bekroning van bijzondere verdiensten op het terrein van de monumentenzorg. Enkele passages uit het juryrapport luiden: De Raad van Toezicht van het Prins Bernhard Cultuurfonds heeft ingestemd met de juryvoordracht in de overtuiging dat de laureaat zich bijzonder verdienstelijk heeft gemaakt op het terrein van het gebouwde Nederlandse erfgoed binnen het koninkrijk en overzee. Coenraad Temminck Groll kan worden beschouwd als de huidige nestor van de Nederlandse monumentenzorg. Hij bouwde een fantastische carrière op als hoogleraar in de wetenschap en werkte daarnaast als succesvol restauratiearchitect. Hiermee bracht hij theorie en praktijk samen. (-) Tevens heeft hij zich actief ingezet voor een groot aantal cultuurhistorische verenigingen en stichtingen in Nederland en daar buiten. Door zijn onuitputtelijke energie heeft hij een indrukwekkende biografie opgebouwd als auteur. In 2002 wordt aan deze lijst het werk The Dutch Overseas toegevoegd. Dit werk is het resultaat van meer dan 40 jaar onderzoek naar het gebouwde overzeese Nederlandse Erfgoed in Azië, Afrika en Amerika. Door zijn kennis van het erfgoed heeft hij ook in diverse landen veelvuldig bij restauraties geadviseerd. (-)Met zijn enthousiasme en bevlogenheid heeft hij als hoogleraar vele toenmalige leerlingen en nu werkende monumentenzorgers geïnspireerd en gemotiveerd. Met zijn lezingen en zijn vele publicaties in tijdschriften over architectuur, archeologie en monumenten heeft hij een groot publiek voor cultuurhistorie weten te interesseren.
H.K.H. Prinses Margriet reikte de Monumentenprijs 2008 uit aan de winnaar Coenraad Temminck Groll op 25 november in het Muziek Gebouw aan het IJ. Foto www.prinsbernhardcultuurfonds
De jury werd gevormd door: prof.dr. G.J. Borger (voorzitter), prof.dr. J.C. Bierens de Haan en drs. G.P. Karstkarel.
Op deze plaats willen wij onze Beschermheer van harte feliciteren. Wij hopen, dat het door ons gezonden kerststukske de herinnering aan dit evenement lang moge begeleiden!
`
Zorgvuldig heeft de laureaat projecten uit zijn lange loopbaan voor een geldinjectie uitgekozen. Om zijn beschermheerschap en de betrokkenheid bij onze projecten te onderstrepen, kende hij ook aan onze stichting een bedrag ad € 5.000,00 toe, om te verdelen tussen de Synagoge Holen Dalim op SintEustatius en het hopelijk te starten project van Ston Oso te Paramaribo. Op de synagoge moet het dak nog worden gezet, zoals Drs. Frits van Dulm ons bevestigde, als gast aanwezig in de vergadering ten kantore van Diederik Six te Zeist op 14 februari, waar Coen eveneens aanwezig was. Ston Oso moet letterlijk en figuurlijk van de grond getild worden. Wij zijn onze Beschermheer bijzonder dankbaar voor deze welkome gift. Wij zullen ervoor zorgen, dat de gelden na ontvangst, onverwijld aan de door de schenker bedoelde doelen worden besteed. 11.
Voor de septembervergadering was Daniel Breda, M.D., uit Recife uitgenodigd. Hij is verbonden aan het Joods Historisch Instituut in zijn woonplaats en bezocht Leiden voor een voorbereidend promotie onderzoek betreffende de Judaica ten tijde van de Nederlandse periode in Brazilië. Hij gaf ons, als behoorlijk Neerlandofoon!, informatie over de stagnatie bij Fort Oranje, zie punt 12. Daniel werd uitgenodigd voor een voordracht op de conferentie op Curaçao. Vermoedelijk onderwerp: de joodse immigratie in de zeventiende eeuw naar Brazilië.
12.
Uit doorgaans goedingelichte bron vernamen wij over de reis van Staatssecretaris Europese Zaken, Drs. Frans Timmermans, naar Paramaribo en Recife, eind oktober. Wij stelden een briefing voor hem samen over onderwerpen als de situatie Ston Oso, onderzoek naar Huis Vrijburgh, kennisoverdracht Tegeltjes, protectie Fort Oranje, exploratie Bom Conselho, voorzien van namen van relevante instanties als IPHAN en FUNDARPE.
Wij willen nog even terugkomen op punt 3. De gesprekken met de functionarissen van genoemde instanties verliepen in een prettige sfeer. Het was echter onze indruk, dat de behartiging van het cultureel erfgoed door de Nederlandse overheid een overwegend ambtelijk karakter dreigt te krijgen. Ter bewaking der gelden is strakke regelgeving zeker op zijn plaats. Maar gedeeld cultureel erfgoed is de materiële en immateriële drager van de geschiedenis van twee landen, die van belang is voor hun identiteit. Daarin doen zich situaties voor, die niet alleen in Microsoft Excel formulieren te vatten zijn. Voor een visionaire en alerte behandeling van kleine projecten, waarin ongekende kwesties zich kunnen voordoen, moeten óók mogelijkheden worden gecreëerd. Sympatieke, kleinschalige en mens-georiënteerde voorstellen, zoals -een kleine greepKennisoverdracht aan de tegelrestaurateurs te Recife, globaal Onderzoek in situ te Bom Conselho, of een Maquette van Schopstad alias Vila Velha voor de locale bevolking, dreigen anders in de papierversnipperaar terecht te komen.
In de afgelopen acht jaar zijn er door de UNESCO verschillende conventies aangenomen, die het begrip cultural heritage definiëren en structuur brengen in de te ondernemen stappen. De doelen van onze MoWIC stemmen daar volkomen mee overeen. De stichting is verheugd over de zorgvuldigheid, waarmee de UNESCO vijf jaar geleden (april 2003) de betrokken landen benaderde, om de principes van het cultureel erfgoedbeleid politieke vorm te geven: The 2008-2009 biennium will be crucial for the formulation of the main guidelines governing their implementation. It may be hoped that by the end of 2009, the conferences of States Parties to each of these three new conventions (two are already in force and the third could be by the end of 2007) will have adopted their principal working methods. At the same time, one of the most pressing tasks is to incorporate these principles in the national policies of States. It is therefore important to prepare “briefs” for all national partners that clearly explain the principles shared by these instruments, their particularities and how to include them in national policies. Such will be the major objective of the efforts to be made in 2008-2009.
Wij vertrouwen erop, dat de Nederlandse overheid een beleid zal voeren, waarin bureaucratisering niet de nekslag worde van enthousiasme en idealisme. Voor zowel gezochte resultaten, als ongezochte uitkomsten, is vrijheid van handelen een eerste voorwaarde. Serendipiteit, waar de mooiste resultaten uit voortkomen, is niet alleen afhankelijk van de visie van de waarnemer op een zich voordoende toevalligheid, maar ook van financiële ruimte, waarin het toeval gedijen kan en waarmee de waarnemer de uitkomsten kan realiseren.
Tenslotte volgt hier het voorlopige programma van de Conferentie
‘Cultural Heritage: a creative connection with the Past’ Data:
12, 13 en 14 februari, met een uitloop, eventueel, naar zondag 15 februari 2009
Locatie: Kurá Hulanda, Langestraat 8, Willemstad, Curacao, NA T: +5999 434 7715 / M: +5999 528 7344 / F: + 5999 434 7732 / www: kurahulanda.com Deelname: vrij. De vergader accomodatie wordt door het management van het hotel ter beschikking gesteld, wat onze dank verdient. Organisator: Mw. Drs. Loes Westermann, +31 (0)35 624 6987.Mobiel: +31 (0)6-41906585;
[email protected] De onderwerpen zijn gekozen volgens de principes van het materieel en
immaterieel erfgoed: Restauratie, Rechtsgang, Natuur, Jodendom, Slavernij, Grottekeningen.
Hotel Kurá Hulanda, Spa en Casino. Foto Internet.
Er worden in de ochtend voordrachten gehouden, in de middag excursies en ’s avonds zullen er films worden getoond. De participerende bestuursleden van MoWIC hebben zich tevens bereid verklaard tot voorlichtingsbijeenkomsten op scholen. In de loop van januari zullen de uitnodigingen worden verstuurd.
De stichting voor onderzoek naar en behoud van cultureel erfgoed van de WIC wenst ieder van u Fijne Feestdagen en Gelukkig Nieuwjaar! Moge het het toeval u gunstig gunstig gezind zijn.
Uw toegewijde monumentenzorger, namens de stichting MoWIC, Hannedea van Nederveen Meerkerk Voorzitter
