u n i 13 # 21 De bouwwereld verbeteren? Begin bij jezelf met bimmen! Sierbeton als solist in harmonieus orkest

platform voor ontwerp, fabricage, bouw en gebruik van prefab betonproducten

: # 21

j u n i 13

De bouwwereld verbeteren? Begin bij jezelf met bimmen! Sierbeton als solist in harmonieus orkest Milieu-impact van betongebruik in Nederlandse bouw Betonproducten: de groene longen van de stad

VOORWOORD

Volwassen kinderschoenen

:

Wanneer men de toepassing van prefab beton vandaag de dag bekijkt, valt te constateren dat er sprake is van vergaande volwassenheid. Er is decennialang ontwikkeld aan (prefab) beton. De inmiddels doordachte, uitgedokterde en doelmatige toepassingen van producten en elementen dragen direct bij aan het succes van vele projecten in de B&U en GWW sectoren. En indirect aan de welvaart van onze maatschappij.

B

ij die volwassenheid denk je dat nagenoeg het maximale uit (prefab) beton is gehaald. Hoe anders is de werkelijkheid als blijkt dat bouwen met prefab beton op diverse terreinen nog in de kinderschoenen

staat. Zo blijkt dat BIM informatie-uitwisseling tot een nieuwe generatie prefab betonelementen leidt en er nog heel veel vormvrijheid van prefab elementen mogelijk is. Nieuwe toeslagstoffen in beton zorgen voor extra nevenfuncties, zoals luchtzuivering. Betonmengsels op basis van andere grondstoffen blijken sterker, dunner en goedkoper prefab beton op te leveren en de woningbouw een duwtje in de rug te kunnen geven. Intensief (lean) samenwerken en het versnellen van met name het voorbereidingsproces stellen bouwers in staat om direct te beginnen met een bouwproject en daarbij te rekenen op de tijdige beschikbaarheid van de prefab elementen. De mogelijkheden van sierbeton zijn nog lang niet uitgeput, getuige elementen die in vorm en nabehandeling van het beton zeer gevarieerd zijn; in één en hetzelfde element wel te verstaan. Heien in binnenstedelijk gebied is vaker een optie dan men denkt, als men een speciale rekenmodule op de geluidsbelasting inzet. Elke maand B:ton Zo kunnen wij nog wel even doorgaan met voorbeelden van toepassingen die een nieuwe stap in de ont-

ontvangen? Meld u aan voor

wikkeling van prefab beton vertegenwoordigen. Ze zijn vervat in de visies, projecten en nieuwsberichten

de B:ton e-zine via

die in deze uitgave van B:ton zijn opgenomen. Stuk voor stuk moderne toepassingen. Meteen volwassen

www.bton.nl

oplossingen, deels direct vanuit de kinderschoenen. Veel leesplezier, Paul Engels hoofdredacteur

Colofon B:ton is het platform voor ontwerp, fabricage, bouw en

ADVERTENTIES

B:ton Magazine wordt in opdracht van

gebruik van prefab betonproducten.

Het grote bereik en de onderscheidende formule ma-

de BFBN uitgegeven door:

ken B:ton tot een uiterst geschikt advertentiemedium OPLAGE EN BEREIK

om op indringende wijze de doelgroep te bereiken. Wilt

Acquire Publishing BV

B:ton Magazine verschijnt in een oplage van 10.000

u een advies op maat, neem dan contact met ons op via

Dr. van Deenweg 56

exemplaren en bereikt alle beleidsmakers en uitvoeren-

(038) 4606384 en vraag naar Gerjan Raidt of

8023 BC Zwolle

den bij de rijksoverheid, provincies, gemeenten, project-

[email protected]

T (038) 4606384

ontwikkelaars, architecten, aannemers, toeleveranciers en adviesbureaus.

F (084) 8670430 ABONNEMENTEN

[email protected]

Een abonnement op B:ton kunt u gratis aanvragen via

www.acquirepublishing.nl

MEDEWERKERS

[email protected] of via de website

Aan dit nummer werkten mee: Paul Engels,

www.bton.nl

Naomi Heidinga, Geert Dijkstra, Toine van Cas-

Niets uit deze uitgave mag worden

teren, Fotografie: Ineke Key p 32-33; Daria

VORMGEVING

vermenigvuldigden/of openbaar gemaakt

Scagliola/©Neutelings Riedijk Architecten p 1, 19, 20;

De Bladenkamer, Zwolle (www.debladenkamer.nl)

d.m.v. druk, fotokopie

Christiaan Richters/©Neutelings Riedijk Architecten p 20;

of welke andere wijze dan ook zonder

Sarah Blee/©Neutelings Riedijk Architecten p 20; Henk

DRUK

Snaterse p 51; Paul Engels, STABU, BAM Civiel, diverse

Ten Brink - Meppel

voorafgaande toestemming van de uitgever.

betonfabrikanten en anderen. 3

INHOUD

:

Opening Voorwoord

3

Inhoud 5 Nieuws 6-9

Achtergronden De bouwwereld verbeteren? Begin bij jezelf met bimmen!

10-16

Milieu-impact van betongebruik in Nederlandse bouw

22-23

Maanden eerder opleveren, iedereen profiteert

34-36

Netwerk betonketens: onderweg naar duurzaam beton

38-39

Geluidberekening ondersteunt verantwoorde keuze heien

46-48

600 Aardige jongens

52-54

Column Toine van Casteren

58

Praktijk Sierbeton als solist in harmonieus orkest

18-20

Ei-vormige columbuizen op A18 Bedrijvenpark Wehl

21

Betonproducten: de groene longen van de stad

24-25

Productnieuws 26-29 Kroon op het werk

30-31

Prefab beton vervult cruciale rol Westrandweg

32-33

Zonnestralen zorgen voor schitterend lijnenspel

37

Nieuw betonmengsel voor prefab wanden

40-41

Nistelrode is bijzondere, energieneutrale woning rijker

42-43

Betonnen keukenblad: een staaltje vakmanschap

44-45

Koninklijk plaveisel

51

Service Voor u gelezen

55-56

Agenda 57 5

:

OPENING: NIEUWS

Beton voor de natuur Voor de vijfde keer organiseert het Cement&BetonCentrum de ideeënprijsvraag ‘In de kiem gescoord’. Thema voor dit jaar is ‘Beton voor de natuur’. De organisatie daagt iedereen die wil bijdragen aan ‘beton voor de natuur’ uit een vernieuwend idee te presenteren voor de toepassing van beton ten behoeve van natuurbeleving, -ontwikkeling en/of -bescherming. Het vernieuwende karakter kan betrekking hebben op zowel de toepassing (functie) als het materiaal (materiaaleigenschappen/productiemethode). Voorop staat wel dat de voorgestelde toepassing en/of producteigenschappen aantoonbaar bijdragen aan natuurbeleving, -ontwikkeling en/of -bescherming. Het beste idee wordt beloond met een voucher ter waarde van € 5.000,- voor onderzoek of advies voor verdere ontwikkeling van het idee. De deadline voor inzending is 20 oktober 2013. De uitslag wordt bekend gemaakt tijdens een thema-evenement op vrijdag 29 november 2013. Meer informatie en aanmelden www.indekiemgescoord.nl.

Betonprijs: High Tech Beton! Elke twee jaar organiseert de Betonvereniging de Betonprijs. Met deze prijs worden projecten beloond die op een bijzondere wijze het materiaal beton hebben toegepast. De projecten zijn ingedeeld in twee categorieën: • Sectorale prijzen: bruggen en viaducten, natte waterbouw, woningbouw en utiliteitsbouw • Thematische prijzen: restauratie/reparatie (gezamenlijk met Platform Betononderhoud), uitvoering (gezamenlijk met Stubeco), betontechnologie en constructief ontwerp Kent u een project waarbij de goede eigenschappen van beton op voorbeeldige wijze zijn benut? Meld dan uw project aan bij de Betonvereniging om in aanmerking te komen voor de Betonprijs 2013. Voorwaarde is wel dat het project in gebruik genomen/gebruiksgereed moet zijn vóór 15 augustus 2013. Informatie en aanmelding: tel. 0182-539233 of [email protected]. U kunt het inschrijfformulier ook downloaden via de website, www.betonvereniging.nl. Aanmelden kan tot 20 augustus.

Meer aandacht voor veiligheid in betonproductenindustrie In de periode april tot en met december 2012 hebben vier Verbetercoaches diverse betonproducenten in Nederland bezocht. Doel: het veiligheidsbewustzijn vergroten door het geven van praktische en efficiënte adviezen op het gebied van arbeidsveiligheid. En door het ondersteunen van bedrijven bij de implementatie hiervan. Deelnemende bedrijven toonden zich tevreden over de Verbetercoaches. En, belangrijker nog, het bezoek van de Verbetercoach motiveerde een overgrote meerderheid van de bedrijven om verder aan de slag te gaan met arbeidsveiligheid. Betonproducenten konden zich aanmelden voor een kosteloos bezoek van een Verbetercoach. Hierdoor was deelname aan het project laagdrempelig en voor ieder bedrijf haalbaar. Bij advisering aan bedrijven richtten de coaches zich primair op praktisch haalbare verbeteringen. In totaal werden zeventig bedrijven bezocht. Onder deze betonfabrieken waren zowel koplopers op het gebied van arbeidsveiligheid als bedrijven die eerder getypeerd kunnen worden als ‘achterblijvers’. De adviezen van de Verbetercoaches verschilden daarom per bedrijf. De inzet van Verbetercoaches is onderdeel van een actieprogramma dat de BFBN, vakbonden en de Arbeidsinspectie in 2010 overeenkwamen. Doel van dit plan is het drastisch verlagen van de ongevalkans in de betonproductenindustrie.

6

B:ton juni 2013

: Nieuwe organisatiestructuur voor Rijkswaterstaat Rijkswaterstaat wil uniformer, slagvaardiger en efficiënter werken aan de maatschappelijke vraagstukken van deze tijd. Daarom heeft Rijkswaterstaat vanaf 2 april 2013 een nieuwe structuur. Een landelijk opererende kennisdienst gaat alle kennis van water, verkeer, infrastructuur en leefomgeving samenhangend beheren. Zo wil de organisatie haar kennis beter toegankelijk maken voor burgers, medeoverheden en kennispartners. Ook het bedrijfsleven krijgt één herkenbaar aanspreekpunt over aanleg, onderhoud en projectmanagement. De productie, kennis en advieskracht van het uitvoerende werk wordt landelijk samengevoegd. Verder wil Rijkswaterstaat in de regio nog beter en efficiënter samenwerken met regionale overheden, burgers als bedrijven. Ontwikkelingen op het gebied van water, infrastructuur en ruimte worden samenhangend opgepakt. Over de grenzen van provincies heen. Een aantal van de huidige regionale directies wordt daarom samengevoegd en anders ingericht. De nieuwe organisatiestructuur en de namen van de nieuwe dienstonderdelen zijn te vinden op www.rws.nl.

Vernieuwing onomkeerbaar volgens monitor Vernieuwing Bouwsector De partijen die bezig zijn met - en investeren in - ketensamenwerking, levensduurdenken en vernieuwend leiderschap zijn sterke partijen blijkt uit de Monitor vernieuwing bouwsector. De bouwsector blijft vernieuwen ondanks de crisis. Zo is levensduurdenken bijvoorbeeld vanzelfsprekend binnen de sector, zegt het rapport. Ook op het gebied van vertrouwen en ketensamenwerking zijn stappen gemaakt. Het bestuur van Vernieuwing Bouw geeft zes concrete aanbevelingen met praktische handvatten om de vernieuwing in de sector verder te brengen. De bestuursleden van Vernieuwing Bouw committeren zich aan het inzetten van deze acties in hun eigen organisaties. Het bestuur roept het netwerk Vernieuwing Bouw op om deze acties ook op te pakken. Meer informatie: www.vernieuwingbouw.nl.

Almere koploper duurzaam bouwen Almere loopt licht voor op andere steden als het gaat om duurzaam bouwen, meldt onderzoeksbureau USP. Een ruime meerderheid in de bouwwereld kan echter geen stad noemen die op dit punt toonaangevend is. USP Marketing Consultancy deed in het vierde kwartaal van 2012 onderzoek onder 237 respondenten die werkzaam zijn in de bouw- en installatiesector. Vanwege de brede maatschappelijke trend van duurzaam bouwen is het opvallend dat een ruime meerderheid in de bouwwereld (58%) niet een toonaangevende stad in Nederland kan noemen wanneer het gaat om duurzaam bouwen. In 2009, toen USP Marketing Consultancy dit onderzoek ook heeft uitgevoerd, was dit niet anders. Destijds wist ook de helft van de ondervraagden geen steden te noemen die uitblonken in duurzaam bouwen.

Lever ook uw nieuws aan voor B:ton! De redactie van B:ton nodigt u van harte uit om uw nieuws in te dienen voor publicatie in het magazine en/of de website. Stuur een mail naar [email protected] en één van de redactieleden neemt contact met u op. 7

:

OPENING: NIEUWS

Bouwkunde stopt met mastertrack Building Technology De Technische Universiteit Eindhoven (TU/e) stopt per 1 september 2013 met de mastertrack Building Technology. De huidige studenten kunnen hun mastertrack afmaken. De medewerkers bij de leerstoelgroep worden herplaatst bij andere leerstoelen in de faculteit. Waardevolle onderdelen van de mastertrack worden ingebed in de overige vijf mastertracks en in het bacheloronderwijs. Personeelsgebrek in de leerstoelgroep en financiële problemen zijn debet aan het stopzetten. Ook past het niet binnen de koers die de faculteit wil varen. De unit Architectural Urban Design and Engineering waar de leerstoel onder valt, heeft al enkele jaren een fors financieel tekort en de medewerkers worstelen met een hoge werkdruk. Het faculteitsbestuur hoopt door de opheffing andere groepen en opleidingen in de faculteit te kunnen versterken.

Corporaties gaan minder bouwen De komende vijf jaar gaan woningcorporaties fors minder huurwoningen bouwen, blijkt uit een trendanalyse van het Waarborgsfonds Sociale Woningbouw (WSW). Corporaties verhogen de huren fors en beperken hun investeringen (nieuwbouw). Dit blijkt uit een analyse van de meerjarenprognoses die corporaties recent hebben afgegeven over de periode 2013 tot en met 2017. De maatregelen worden genomen om de financiële continuïteit te kunnen waarborgen. Dit is noodzakelijk vanwege de overheidsmaatregelen uit het woonakkoord die een stevige impact hebben op de (financiële) situatie van corporaties. Doordat corporaties de huren fors laten stijgen, worden de mogelijkheden voor corporaties beperkt om nieuwe tegenvallers op te kunnen vangen, zoals een stijging van de rente. Hierdoor nemen de risico’s in de sector toe. In de komende vijf jaar zijn er plannen voor de nieuwbouw van 105.000 zelfstandige huurwoningen. In de prognose van 2012 werden nog 146.000 nieuwe huurwoningen gepland. Dit betekent een daling van 28%. De jaarlijkse WSW trendanalyse woningcorporaties schetst een beeld van de investeringen, beheer kasstromen en financiering van woningcorporaties. De cijfers zijn gebaseerd op de prognoses die 370 woningcorporaties aan het begin van 2013 hebben afgegeven. De WSW trendanalyse woningcorporaties is te downloaden via de website van WSW (www.wsw.nl onder Weten en doen, Publicaties, Trends).

Ruilverkaveling voor leegstaande kantoren Heijmans en het Kadaster hebben een intentieovereenkomst getekend om ruilverkaveling in te zetten voor het terugdringen van de kantorenleegstand in Nederland. Beide partijen brengen hun kennis en expertise in om het door Heijmans ontwikkelde herverkavelinginstrument RealExchange in de praktijk te gaan toetsen en verbeteren. De ondertekening vond plaats in het door Heijmans onlangs gerenoveerde Provinciehuis van Noord-Holland in Haarlem. Het Kadaster heeft in landelijke gebieden een ruime ervaring met herverkaveling. De principes daarvan heeft Heijmans voor de leegstand in de kantorenmarkt vertaald naar Heijmans RealExchange. Dit concept combineert huurders in leegstaande kantoren en maakt verschuivingen mogelijk die ruimte maken om kantoren te herontwikkelen en/of te slopen. Het Kadaster zet zijn expertise in voor de verbetering van dit concept en zijn inzicht in de kantorenvoorraad in Nederland. Heijmans benut de eigen kennis van ontwikkelen en bouwen, (duurzame) transformatie en exploitatie voor gebouwen en locaties, vastgoedfinancieringen en installatietechniek. Daarmee kan niet alleen de ruilverkaveling worden bedacht maar ook worden waargemaakt. Het gerenoveerde Provinciehuis is een voorbeeld voor verbetering en verduurzaming van bestaande kantoren die het Kadaster en Heijmans willen realiseren. In elke aspect van het gebouw, waarin 8

B:ton juni 2013

: 1000 flexibele werkplekken gerealiseerd zijn, zijn energiebesparende technieken toegepast. Er is gebruik gemaakt van warmte-/koudeopslag, drielaagse beglazing, led verlichting, mossedum daken, duurzame installaties en voor PV-cellen is alles aanwezig om ze later snel te kunnen plaatsen.

Samenwerking en communicatie belangrijk voor constructieve veiligheid De Technische Universiteit Delft heeft in samenwerking met het Platform Constructieve Veiligheid een onderzoek uitgevoerd naar factoren die van invloed zijn op de borging van constructieve veiligheid in hedendaagse bouwprojecten. De drie factoren samenwerking en communicatie, risicomanagement en controle blijken een goede indicator. Waarbij de eerste factor het belangrijkst is: als deze drie factoren positief worden beoordeeld krijgt ook de constructieve veiligheid van het bouwproject een hoog cijfer; als deze factoren neutraal of negatief worden beoordeeld krijgt de constructieve veiligheid van het bouwproject nog maar een krappe voldoende. Het onderzoek naar verschilmakers in constructieve veiligheid is uitgevoerd door middel van een enquête die, onder andere via de websites van Bouwend Nederland, VNconstructeurs, NLingenieurs en het Platform, is verspreid. In totaal hebben 226 personen, allen met ruime ervaring in de bouwsector, de enquête ingevuld. Ze konden daarbij een waardering geven aan benoemde organisatorische en persoonsgebonden factoren. Naast de drie genoemde factoren komen ook de factoren verantwoordelijkheidsverdeling, veiligheidscultuur en kennisinfrastructuur naar voren als verschilmakers. Wat verder opvalt, is dat vooral factoren die te maken hebben met de projectorganisatie het verschil maken, meer dan bedrijfsgebonden of persoonsgebonden factoren. De onderzoeksresultaten zullen door het Platform Constructieve Veiligheid in de verdere programmering gebruikt worden. Zo zal bij de in ontwikkeling zijnde best practices nadrukkelijk aandacht worden besteed aan samenwerken en communiceren en aan risicomanagement inclusief daarbij behorende controle. (advertentie)

9

:

ACHTERGRONDEN: INTERVIEW

De bouwwereld verbeteren?

Tijd voor nieuwe generatie prefab elementen

BIM opent wegen voor extra vormvrijheid Staat BIM nu nog in de kinderschoenen of heeft de informatie-uitwisseling al een allesbepalende plek gekregen in de bouw? Het is allebei waar. Dankzij BIM worden grenzen in prefab beton verlegd: de meest complexe elementen voor de meest complex vormgegeven gebouwen worden vervaardigd. Ook voorbereidings- en uitvoeringsprocessen varen wel bij bimmen. BIM spoort aan tot integrale samenwerking, tot een open en efficiënte communicatie tussen alle partijen in het bouwproces. En ook de opdrachtgever, professioneel of de individuele gebruiker/bewoner, profiteert van een snel en beheerst bouwproces. Daartegenover staat dat BIM nog veel eenduidiger kan worden ingezet door allerlei afspraken en programma’s beter op elkaar af te stemmen. In onderstaande interviews wordt de ontwikkeling van BIM geschetst. Prefab beton draagt daar een behoorlijk steentje aan bij.

10

r. Rob Huijben van Hurks delphi engineering heeft

I

voor gebouwen. Het soort prefab elementen zoals

toch al heel wat bijzondere constructies in prefab

ze bij de parkeergarage P+R Uithof zijn toegepast,

beton ontworpen, van wokkelvormige opritten in

die is hij echter nog nooit tegengekomen. “Dit pro-

parkeergarages tot kolossale ondersteuningbalken

ject is weer een stap verder met wat we tot dusver B:ton juni 2013

: Begin bij jezelf met bimmen!

in prefab beton hebben gemaakt. Het is met be-

ren annex hellingbanen scheef lopen, krijgt het ge-

hulp van BIM geconstrueerd en geproduceerd. En

bouw een extra speelse uitstraling, zeker omdat de

het past allemaal.”

hellingen op plekken boven elkaar stijgen én dalen

Rob Huijben werd bij deze parkeergarage langs de

en dus uit elkaar lopen. Bovendien is er een grote

A27 geconfronteerd met de complexe architectuur

vide binnen de wokkels. Hier is ook de 8 m hoge

die door KCAP en StudioSK was voorgeschoteld. “Je

toegang voor het openbaar vervoer van bussen en

ziet sowieso de vormvrijheid toenemen. Architec-

trams gesitueerd.

ten willen iets bijzonders. Dit betekent wel dat je in de constructie moet uitzoeken hoe je alles kunt

Onwezenlijke knooppunten

oplossen. Je praat bij dit project over bijvoorbeeld

Van meet af aan is gekozen voor een combinatie

ingewikkelde stabiliteitsoplossingen en knooppun-

van staal en prefab beton als draagconstructie. Rob

ten. Ook zijn veelal zeer ingenieuze prefab beto-

Huijben: “Om met name de verticale afdracht van

nelementen vereist, in lastige vormen en met veel

de grote krachten op te lossen en de vele aan-

hoeken, draaiingen, oplegneuzen, hoge wapening-

sluitingen tussen staal en beton te verminderen,

concentraties, stalen instortvoorzieningen, in het

hebben wij de fijnmazige structuur van de stalen

zicht blijvende verbindingen et cetera. Zowel voor

‘netkous’ grover gemaakt. De spanten verzorgen

het tekenen van de constructie als voor het detail-

naast stabiliteit ook deels een overkluizingscon-

leren van de prefab elementen kun je niet zonder

structie op de begane grond, hoog 8 m, die per ver-

BIM modellen. Omgekeerd zorgen dergelijke pro-

dieping een lijnlast van circa 17 m vloerbelasting

gramma’s ervoor dat je grenzen kunt verleggen in

moet opvangen. Om hieraan tegemoet te komen,

ontwerp, constructie en prefab beton. Ik noem het

is gekozen voor een omgekeerde V-vormige stalen

wel de nieuwe generatie prefab betonelementen.”

spant, bestaande uit stalen buizen rond 457 mm met wanddikten oplopend tot 40 mm, gesitueerd

De vormgeving van de garage bestaat als het ware

over de eerste vijf bouwlagen. Deze stalen buizen

uit twee door elkaar gevlochten wokkels. Centraal

lopen door de voorgespannen prefab betonbalken

daarin een opvallende stalen structuur als een soort

heen, vanwege de hoge krachten in het staal. Con-

netkous, opgenomen in een tiental gebouwhoge

soles komen in de spanten niet voor, in tegenstel-

en 16,6 m brede beton-staal spantconstructies. De

ling tot de rest van de prefab constructie. Daar zijn

langgerekte parkeergarage van 150 x 50 m heeft

de krachten te groot voor.”

twee knikken in de plattegrond. Doordat de vloe-

Boven het omgekeerde stalen V-spant zijn de voor11

:

ACHTERGRONDEN: INTERVIEW gespannen prefab betonbalken ongedeeld over

dit project staat of valt met BIM. De hele enginee-

meerdere steunpunten uitgevoerd met een lengte

ring zit in één model. Alles is berekend en ligt vast

van 18,5 m. Dat resulteert in minder lastige knoop-

tot op het laatste ankertje en instortvoorziening. Op

punten en montagehandelingen. Het grove net-

papier was dit niet te controleren geweest.”

kousontwerp, met lange buisdiagonalen, zorgt in vergelijking met een fijner netkousontwerp voor

Antwoord op creatieve vormvrijheid

een snellere en eenvoudige montage. Er zijn im-

Virtueel is het gebouw al vele malen gebouwd, zo

mers minder elementen te koppelen en er is meer

vaak hebben de modelleurs van Delphi de parkeer-

ruimte om te stellen. Een ander voor-

garage zitten uitdokteren en zijn er communicatie-

deel van de grove netkous is dat de

slagen gemaakt. Vervolgens zijn productie en mon-

stalen diagonaalbuizen flauw op de

tage van Hurks uitstekend visueel geïnformeerd

betonbalken aansluiten en daarmee

met het 3D-model, in aanvulling op de vele teke-

vrij blijven van de kolommen. “Door

ningen. “In de eerste ontwerpfase was een kolom

de knikken in het gebouw en de

driemaal overbelast of kwam je met je betonkolom

schuine vloeren met hellingen van 3,

weer een schuin stalen spant tegen waar je door-

4 en 6% kreeg je bovendien ontzet-

heen moest. Dus moest je of een knooppunt maken

tend veel meervoudige hoekaanslui-

of kiezen voor een andere constructieve opzet.”

tingen. Simpel even een rechte prefab

Dankzij BIM kunnen architectonisch complexe vormen succesvol worden vertaald in constructie-opzet en uitwerking van de benodigde prefab betonelementen.

balk fabriceren en op twee kolommen

Krachten waren plaatselijk groot en toch was het

monteren, dat is er bij dit project niet

zaak een constructie te ontwerpen die beperkt van

bij. Juist deze zeer complexe vormen,

afmeting is en gelijkmatig kan worden ingezet.

wapening en instortvoorzieningen van

Door te spelen met de hoofdvorm van de stalen

de prefab elementen, resulterend in

spanten bleek het haalbaar te zijn op de hoge be-

bijna onwezenlijke knooppunten, konden wij al-

gane grond bouwlaag overal dezelfde zeshoekige

leen met BIM modules visualiseren, engineeren en

kolommen met een maat van 800 mm toe te pas-

berekenen.”

sen. Voor de bovenliggende verdiepingen zijn zeshoekige kolommen met een maat van 600 mm

Hij spreekt van een zeer slimme en fraaie opzet

toegepast. Rob Huijben besluit: “Als je ziet hoeveel

van de architect voor de parkeergarage voor 2.000

vormen bij elkaar komen, dan is dat alleen met BIM

auto’s. “Knap hoe je functionaliteit en vormgeving

op te lossen. Met 2D was dit project er niet in deze

zo weet te combineren, want het is voor de au-

vorm gekomen. Daar ben ik van overtuigd. Laat de

tomobilist een handige, ruime en overzichtelijke

architecten maar komen met hun creaties! Prefab

garage. Toch kwam op een gegeven moment de

beton heeft mede dankzij BIM het antwoord. Dit

vraag: ‘Kan dat wel worden gemaakt?’ In feite heb-

resultaat konden we alleen neerzetten via de 3D-

ben wij het ontwerp opnieuw constructief moeten

ervaring opgedaan bij andere projecten. Voor dit

opzetten, om met name de grote afschuifkrachten

project hebben we de Tekla Global BIM Award 2012

op een nette manier naar de knooppunten te lei-

in de categorie Beton mogen ontvangen.”

den. Tevens wil je natuurlijk dat het gebouw er fat-

12

8

soenlijk uit blijft zien, zoals de architecten beogen.

Fascinerend

Ook daarbij bewijst zich de waarde van BIM. We

Hurks prefab beton en bouw zijn verantwoordelijk

konden zeker dankzij met 3D modules de balans

voor de productie en uitvoering. Moeskops Staal-

vinden tussen de esthetische gebaren van de ar-

bouw is dat voor de staalconstructie. Opdrachtge-

chitect en de constructieve doelmatigheid voor de

ver is de gemeente Utrecht. IBU Stadsingenieurs

uitvoering. De kolomkoppen zijn afgestemd op de

heeft het eerste constructieve ontwerp gemaakt.

aansluitende betonvormen. Alles is immers in het

In september van dit jaar wordt de oplevering

zicht. Zodoende nemen de zijkanten van de kolom-

van de parkeergarage verwacht. Een fascinerende

koppen dezelfde vorm aan als de draagneuzen van

garage, die tevens uitgerust is met een tweetal

de balken die de vloeren dragen. Het middenconso-

prefab betonnen klimwanden voor topsport en

ledeel is weer hoger vormgegeven in verband met

recreatief gebruik. En complex project dat een be-

de hoge oplegkrachten van wel circa 1000 kN (in-

zoekje om reden van functionaliteit, architectuur,

clusief belastingfactor) per zijde. De detaillering van

constructie en prefab beton meer dan waard is. B:ton juni 2013

“Met BIM klantwaarde verhogen”

:

De woning eerst digitaal bouwen, waarbij alle vraagstukken samen met co-makers vóór de feitelijke uitvoering worden opgelost. Dat is voor Heijmans Woningbouw de grote impact van BIM. Pim Ketelaars, hoofd voorbereiding van Heijmans Woningbouw: “Met BIM bouwen wij een woning tweemaal, eerst in het 3Dmodel en dan op de bouwplaats. Op die bouwplaats weten wij precies wat we gaan maken; elk detail is uitgewerkt. Resultaat is dat wij snel kunnen bouwen en een gegarandeerde hoge kwaliteit kunnen bieden. Dat zijn aspecten die voor de klant belangrijk zijn.”

B

innen het strategisch plan van Heijmans zijn

ders soms lang op moet wachten. We hebben onze

uitgangpunten als vernieuwend bouwen en

eigen mensen getraind in deze nieuwe manier van

klantwaarde belangrijke uitgangspunten. Om zulke

werken, die is begonnen voor de woningbouw,

begrippen handen en voeten te geven zijn Pim

maar waarmee we inmiddels ook utiliteitsprojec-

Ketelaars en Juun Steen, BIM-engineer, een aantal

ten bouwen. Kern is dat wij zo snel mogelijk par-

jaar geleden begonnen om BIM in te zetten als in-

tijen laten mee engineeren, zodat alles vooraf is

strument om die toegevoegde waarde voor de klant

gedetailleerd. BIM is daarbij een instrument binnen

ook te bereiken. Pim legt uit: “Wij hebben model-

het samenwerkingsproces, maar het is de nieuwe

len opgesteld waarbij je de projectbeschrijving op

werkwijze die zijn nut dagelijks bewijst.”

een andere manier aanpakt, met gebruikmaking van de eigen skills en die van co-makers. Je werkt

Heijmans Woningbouw voert een eigen woning-

in een gezamenlijke verantwoordelijkheid in met

bouwconcept Huismerk®, speciaal voor corporaties

name het voorbereidings- en engineeringsproces

en beleggers. Juun Steen: “Dan zoek je naar een

aan technische oplossingen en een gestroomlijnd

conceptmatige aanpak om zo snel en goedkoop

(uitvoerings)proces. Je kunt daarbij het eindproduct

mogelijk te bouwen. Geen cataloguswoningen,

en de kosten beter beheersen. Bij deze manier van

maar een werkwijze met vaste partners om zo on-

samenwerken ben je minder afhankelijk van de

derdelen van het woningbouwconcept te kunnen

spullen van ontwerper of constructeur waar je an-

standaardiseren. We hebben drie softwaremodel13

:

ACHTERGRONDEN: INTERVIEW de uitvoering op de bouwplaats goed staan. Dan is het uiteindelijke bouwen een fluitje van een cent.”

Zeer interessant Juist omdat BIM aanzet om vooraf alles uit te werken, is prefab zeer interessant, meent ook Pim Ketelaars. “Je lost alle vraagstukken vooraf op, kunt meteen daarna prefabriceren en dankzij de prefab bouwdelen kun je het bouwproces op de bouwplaats vervolgens aanzienlijk versnellen. Bij wijze van spreken hoef je alleen een keer op enter te drukken en in de fabriek gaat de productie van start. Omdat over alles is nagedacht zijn er minder faalkosten. Wij treden op als regisseur in het proces. De co-makers kennen de randvoorwaarden en kunnen softwarematig onze modellen moeiteloos hanteren.” Juun Steen vult aan: “We proberen de co-makers bij een bouwproject vanaf het eerste begin aan tafel te hebben om hen ook de ruimte te geven om ideeën in te brengen. Juist de ‘out of the box reacties’ hebben grote invloed op hoe je technische en procedurele zaken slim oplost.” Bij het project Almere Green Poort wordt op deze wijze gewerkt. Daar worden fasegewijs honderden eengezinswoningen gebouwd door Heijmans Woningbouw. Recent zijn 89 woningen opgeleverd. Met de prefab betonnen fundering en het prefab betonnen casco. Prefab kap erop, afbouwpakket en installatiepakket en de woningen kunnen vliegensvlug worden opgeleverd. Pim Ketelaars besluit: “Als je zo gestructureerd met BIM modellen, co-makers en geprefabriceerde bouwdelen werkt, hoef je eigenlijk niet eens meer na te meten. Je kunt erop vertrouwen dat alles op de juiste manier is gebouwd. Dat is die gegarandeerde kwaliteit len ontwikkeld voor dit concept: bouwkundig, con-

voor de klant. De woningbouwprojecten die wij

structief (casco en kap) en installatie. Bovendien

voor Heijmans Vastgoed bouwen, alsmede die pro-

kun je processen structureren door prefabricage.

jecten die wij voor derden bouwen, worden in de

We hebben in onze woningserie gekozen voor pre-

toekomst vrijwel allemaal op dit principe gestoeld.

fab fundering, een prefab casco en prefab kappen.

We vertalen het ook door naar andere projecten.

Je kunt namelijk met de co-makers, waaronder de

Zo hebben wij ook zorgprojecten met de BIM-uit-

prefab betonfabrikanten IJB Groep voor de funde-

wisseling en prefab beton snel weten te realiseren.

ring en Alvon/Heembeton voor de casco’s, vooraf

Als je erin gelooft, pak je elk project zo aan. BIM is

uitdokteren waar alles aan moet voldoen. Via de

daarbij een nuttig instrument. Nogmaals, het helpt

BIM modellen worden alle details, aansluitingen en

de focus op de samenwerking te leggen. Maar het

voorzieningen van de bouwdelen geoptimaliseerd.

begint met een visie op het vernieuwend en hoog-

En er is over en weer begrip voor elkaars werk. Za-

waardig bouwen voor de klant.”

8

ken worden op elkaar afgestemd. Je kunt daarom heel efficiënt werken met 3D modellen en de BIMcommunicatie. Elke partij heeft zijn inbreng al voor 14

B:ton juni 2013

Eenduidige afspraken voorwaarde voor succesvol bimmen

:

Een standaard in de informatie-uitwisseling zoals BIM is pas een standaard nadat deze door de betrokken partijen is geaccepteerd en geïmplementeerd. STABU wil voorkomen dat het wiel continu opnieuw wordt uitgevonden en is daarom op 27 juni gekomen met een bouwbreed informatiesysteem. “Wij geven de bijbehorende standaarden vrij; iedereen kan daarbij aanhaken,” aldus ir. Maarten van Hezik. “Met eenduidige afspraken en onderlinge aanvaarde classificaties kun je feitelijk pas efficiënt bimmen, bij elk project en met iedereen.” et is voor de scheidend algemeen directeur

H

Nederlandse Bouw Documentatie en ook partijen

van STABU Bouwbreed Informatiesysteem een

als Bouwend Nederland, HIBIN en Uneto-VNI werk-

gouden kans voor de bouwsector om allerlei sys-

ten en werken allemaal aan eenduidige protocol-

temen te koppelen. “Ga aan de slag met eendui-

len. Er is ook nog sprake van een complex proces

dige classificatiesystemen. Iedereen kan nu al ge-

in internationaal verband om onze Nederlandse

automatiseerd CAD tekenen, calculeren, bestekken

systematieken te koppelen aan internationale stan-

schrijven, plannen et cetera. Maar het kan allemaal

daarden. STABU heeft veel tijd en energie besteed

veel efficiënter doordat we in alle verschillende

aan de ontwikkeling van één internationale objec-

softwareprogramma’s dezelfde definities gebruiken

tenbibliotheek voor de bouw en dat is nu de buil-

oftewel: een informatiesysteem met één objecten-

dingSMART Data Dictionary geworden. Deze inter-

bibliotheek. Maar de markt zal die eenduidigheid

nationale standaard is recent door de Nederlandse

moeten afdwingen. Er zijn zoveel verschillende sys-

bouwpartners onder leiding van Rijkswaterstaat en

temen dat verdere afspraken nodig zijn. Ook inter-

de Rijksgebouwendienst geaccepteerd als de stan-

nationaal. Daartussendoor lopen ook nog ontwik-

daard voor de Nederlandse bouw. Je ziet gelukkig

kelingen als nieuwe contractvormen en Europese

dat al die initiatieven meer naar elkaar toegroeien.

regelgeving. Zo moet per 1 juli elk product conform

Als STABU proberen we ook afspraken te maken

CE gespecificeerd zijn. In feite moet al die infor-

met systeemhuizen om de uitwisseling te bevorde-

matietechniek van objectdefinities, coderingen en

ren. We breiden de informatie ook doorlopend uit.

classificaties onder de motorkap uitgekristalliseerd

Er zijn al koppelingen met CAD (Revit) op de markt,

zijn door de partijen die daar nauw bij betrokken

er zijn uitbreidingen van bestekkenprogramma’s in

zijn. Dan kan de bestuurder vervolgens probleem-

de maak en er wordt geïnvesteerd in koppelingen

loos rijden. Dat betekent dat partijen als STABU de

met kostenbibliotheken. We zijn ook bezig de bui-

afspraken en de ordening moeten maken en de

tenruimte te classificeren. Onze juristen zijn boven-

uitvoerende partijen aan de hand van die techniek

dien bezig alle invloeden van bouwrecht en nieuwe

doeltreffend kunnen bimmen en bouwen.”

contractvormen in de systematiek in te passen.”

STABU definieert en ordent als sinds jaar en dag ob-

Voordelen op de werkvloer

jecten en legt die vast in praktische systematieken.

Het nieuwe bouwbrede informatiesysteem is ge-

Maarten van Hezik: “Met de komst in de jaren ’90

stoeld op de eerder opgezette werksoortsystema-

van computers in de bouw ontstond de behoefte

tiek, de objectenbibliotheek STABU-Element (de in

aan informatiestandaarden. Er waren al systema-

2010 gelanceerde standaard waar alle relevante

tieken aanwezig zoals de Elementenmethode, de

partijen hun eigen informatie aan kunnen koppe-

ir. Maarten van Hezik

15

:

ACHTERGRONDEN: INTERVIEW len) en de tabel voor buitenruimten, binnenruim-

en vervolgens met z’n allen gaat toepassen. BIM

ten en gebouwtypen. “Er zitten 80 hoofdstukken

heeft een eenduidig classificatiesysteem nodig. Je

met werksoortenstandaarden in de bouwbrede sys-

ziet dat partijen die moeten samenwerken in pro-

tematiek. Alles is vervat in gestandaardiseerde de-

jecten eigen BIM-afspraken maken. Bij een volgend

finities en omschrijvingen, met codes en afspraken.

project moet dat weer opnieuw. En dan weer met

Dat is die techniek onder de motorkap. Dan moet

andere partijen die hun eigen programma’s han-

de bouw de motor natuurlijk wel willen starten en

teren. Ik weet zeker dat ‘open standaarden’ zoals

gas geven. Men zal de voordelen op de werkvloer

wij die met het bouwbrede informatiesysteem

moeten gaan ervaren.”

lanceren, de waarde en profijt van BIM aanzienlijk kunnen vergroten. Maar nogmaals, de markt zal die

Voor het inzetten van BIM is het bouwbrede in-

standaarden zelf moeten afdwingen, want nu gaat

formatiesysteem een belangrijke impuls, zo ver-

ieder nog zijn weegs.”

:

wacht Maarten van Hezik. “Ook bij BIM draait het om standaarden die je eerst met elkaar afspreekt

Kansen voor prefab beton door nieuwe Europese regelgeving Op 1 juli 2013 treedt de Europese Verordening bouwproducten volledig in werking. Onderdeel daarvan is dat alle fabrikanten verplicht zijn hun producten te specificeren conform CE. Ir. Maarten van Hezik spreekt van een enorme impact voor de fabrikanten, maar ook voor de STABU classificatiesystemen. “We hebben 750.000 bouwproducten in onze database samengevat in ongeveer 4.000 fabrikantgebonden productspecificaties. Die bundeling is nu over. De CE specificatie gaat nu per product gelden, dus voor meer dan de 750.000 producten die alleen wij al kennen. Voor een zevental eigenschappen, gebaseerd op geharmoniseerde normen, moeten de fabrikanten - dus ook die van prefab betonelementen - waardes aan hun product invullen. Zonder de zogeheten ‘Declaration of performance’ mag het product niet worden geleverd. Het is een economisch delict en de inspectie gaat daarop controleren. Toepassers kunnen een product op die waardes selecteren, bijvoorbeeld op eigenschappen als brandwerendheid, geluid, veiligheid et cetera. Waar de aannemer een ‘gelijkwaardig’ product aanbiedt, wordt het voortaan veel eenvoudiger om te beoordelen of het alternatieve product inderdaad ‘gelijkwaardig’ is. Wij bieden binnen onze systematiek de mogelijkheid om de CE-productspecificaties mee te nemen. Wij helpen fabrikanten om hun producten op prestaties te specificeren en niet alleen uit te detailleren op techniek. Dat kan ook nog op een slimme manier waarbij de producten worden gekoppeld aan BIM protocollen. Als je ziet dat de trend in de bouw prestatiebestekken is en je ziet deze Europese regelgeving, dan hebben fabrikanten van prefab beton de kans om op een slimme manier in deze informatie-uitwisseling voorop te lopen en voor prestaties te gaan. Kijk maar eens naar de mogelijkheid om met bijvoorbeeld hogesterktebeton of zelfverdichtend beton extra prestaties te leveren aan een constructie. Sowieso zie ik al geweldige groeikansen voor prefabricage. Werken met prefab is namelijk sneller en efficiënter. De kwaliteit is hoog en je biedt de opdrachtgever extra zekerheid. Dat past allemaal in de filosofie van prestatiegericht bouwen.”

16

B:ton juni 2013

:

PRAKTIJK: PROJECT

Sierbeton als solist in har

Midden in Arnhem verrijst ‘de Rozet’, een markant openbaar gebouw waarin allerlei creatieve en kennisfuncties worden ondergebracht. Een gebouw met prefab betonnen gevel te midden van een morfologie van baksteen voor winkels en woningen. “Juist om de openbare, bijzondere functies al aan het exterieur van dit gebouw te laten zien, hebben wij voor een opvallend materiaal gekozen: gedecoreerd, geelgekleurd prefab sierbeton van Westo Prefab Beton Systemen. Door textuur en decoratie geef je een karakteristieke uitstraling aan het gebouw. Het publiek weet meteen dat dit gebouw een eigen, onderscheidend verhaal vertelt.”

P

rojectarchitect Frank Beelen van Neutelings

op de rand van de binnenstad. Geen spiegelende

Riedijk architecten uit Rotterdam benadrukt dat

glazen kolos, maar een fraai gedetailleerd gebouw,

onderscheid ‘om alleen te onderscheiden’ een ver-

opgetrokken in een mooi steenachtig materiaal.”

keerd uitgangspunt is. “In dit geval gebruiken wij

18

de uitstraling van het gebouw om voor herkenning

Het architectenbureau weet wat het materiaal pre-

bij het publiek te zorgen. Om alvast iets van de bij-

fab beton aan toegevoegde waarde kan betekenen

zondere functies in het gebouw te laten doorklin-

als het om uitstraling gaat. Frank Beelen vervolgt:

ken. Voor de gemeente Arnhem is het een nieuwe

“Beter nog: een slimme combinatie van uitstraling

publiekstrekker binnen het project Rijnboog. Daar-

en constructie. Of van functies en uistraling. Voor

bij worden culturele instellingen samengesmolten.

het kantoor van de Belastingdienst in Apeldoorn

Gebouw de Rozet gaat onder andere onderdak bie-

hebben wij met decoratief zwart prefab beton ge-

den aan de bibliotheek, de Volksuniversiteit, het

werkt. Onder andere constructieve wanden met

Kunstbedrijf en het Historisch Museum Arnhem. Er

een wyberpatroon en prefab betonnen plafonds

zijn voorstellingen, muziekoptredens, tentoonstel-

waarbij in het bollenpatroon keurig alle voorzie-

lingen, mensen repeteren er, lezen boeken: het is

ningen zoals verlichting en sprinklers zijn opgeno-

een kloppend cultureel hart van Arnhem. Dan mag

men. Zo combineer je de constructie met een fraaie

je op goede gronden zo’n gebouw als een soort

uitstraling (wanden) en een speciale vormgeving

eenakter op het podium een eigen smoel geven

met een harmonieuze plek voor de voorzieningen B:ton juni 2013

monieus orkest

:

Rozet De figuratie van de rozet in de prefab betonelementen is afgeleid van de penrose-driehoek, vernoemd naar de Britse wiskundige Roger Penrose. Dit is een zogeheten ‘onmogelijke figuur’, waarbij optisch zaken niet kloppen en de zijden van de driehoek als het ware alsmaar doorlopen. Dit is door het grafisch bureau uitgewerkt tot een rozet waarbij de vlakken eeuwig uitbreidbaar zijn. Dit is een synoniem voor de culturele en kennisfuncties binnen het gebouw. Ook eeuwig uitbreidbaar. Frank Beelen: “Dan moet je zo’n digitaal figuur ook nog eens kunnen vervaardigen in driedimensionaal beton. Samen met specialisten binnen de prefab betonfabrikanten kun je als architect komen tot iets moois. Soms moet je daarbij samen wat naar elkaar toe bewegen om het te kunnen realiseren. Dit is bij de Rozet in Arnhem op een prima manier gelukt. Het is weer een hoofdstuk aan onze experimentele ontdekkingstocht wat we met prefab beton kunnen doen. Het liefst in dubbele functies.”

(plafonds). Bij de brandweerkazerne in Maastricht is sprake van een constructieve sandwichgevel van prefab beton, waarin een bandenpatroon is verwerkt. In een theaterzaal in Leuven hebben wij koperkleurig prefab beton als decoratieve gordijnenwand gebruikt, waarbij meteen de akoestiek goed is geregeld. Bij het MAS museum in Antwerpen zijn de schroefhulzen in het prefab beton benut om met draadstalen ijzers de elementen van de tentoonstelling op te hangen. Bij de Rozet in Arnhem is sprake van twee verschillende kanten van het gekozen prefab beton. Enerzijds constructief beton om het casco snel en doeltreffend op de krappe bouwplaats te realiseren en anderzijds de sierbetonnen elementen voor de gevel. Overigens is ook bij zichtdelen van het constructieve beton gewerkt met een houtprint in het beton, in samenhang met het toegepaste hout in het gebouw. Eikenhout en het gele prefab sierbeton zijn de twee gezichtsbepalende materialen in interieur en exterieur.”

Niet overheersend Het is belangrijk een balans te vinden tussen neu-

waar rozetten met een bas-reliëf in zijn verwerkt

traliteit en specificiteit, stelt de projectarchitect. Hij

met aan de zijkant een vlakke én gekartelde be-

bedoelt daarmee dat een gevel best een krachtige,

lijning. Door de U-vorm, rozetten en karteling krijg

specifieke uitstraling mag hebben, maar dat die uit-

je mede door schaduwwerking een speelse gevel,

straling niet mag gaan overheersen in het gebouw-

die in het licht ook verandert. Ten tweede hebben

beeld. In de Rozet zijn zoveel artistieke functies ver-

wij gezocht naar verschillende texturen van het op-

zameld dat dit alles voor voldoende levendigheid

pervlak. Zo komt de rozet zo uit de kist, is een deel

zorgt. De gevel en de binnencorridor waaraan alle

van het beton gepolijst en het terugliggende deel

functies liggen, zijn daarom opvallend maar niet

gestraald. Dit zorgt door de lichtinval voor een extra

afleidend. Ook de prefab gevel niet, die toch zeer

decoratieve uitstraling. We hebben bewust gekozen

gedecoreerd is. “Ten eerste gaat het om prefab be-

voor natuurlijke toeslagstoffen van zand en grind

tonelementen met een opvallend U-vormig profiel,

in combinatie met een kleurpigment, waardoor de 19

:

PRAKTIJK: PROJECT gevel een honingkleur uiterlijk krijgt. Er zijn de no-

maakt beton voor gebruikers en omwonenden een

dige proeven genomen om de juiste kleur en het

prettig materiaal. Bovenal een materiaal waarbij je

effect van de afwerking te krijgen. Met aannemer

uitstraling kunt combineren met constructieve en

Wessels uit Rijssen is vooraf gesproken over de

andere functies.”

:

uitvoering van het hele prefab casco en de prefab sierbetonnen gevel. Het resultaat mag er zijn. Natuurlijk zijn er mensen die het gele gebouw min-

Veelzijdig en veelkleurig

der mooi vinden - ook al tijdens de discussie in de

Neutelings Riedijk Architecten

ontwerpfase - maar de meeste mensen zijn er zeer

heeft in verschillende gebou-

content mee nu het recent bouwkundig is opgele-

wen prefab sierbeton toegepast. Zoals de brandweerkazerne in

verd.” Die waardering neemt alleen maar toe wanneer

Maastricht met een constructieve

gebruikers het gebouw ervaren. Vooral de openba-

sandwichgevel van esthetisch

re galerijcorridor die aan de binnenzijde van de ge-

bijzonder prefab beton. Ander voorbeeld: koperkleurig prefab

vel van beneden naar boven loopt vindt men mooi. Frank Beelen: “Men kan vanaf de kelder waar de grote tentoonstellingen worden gehouden tot de

beton als decoratieve gordijnen-

top van het gebouw lopen, waar het auditorium

wand in een theaterzaal in Leu-

en het terras komen. Onderweg passeert men de

ven. Of het kantoor van de Be-

verschillende functies die men kan zien. De scheidingswand wordt ook gebruikt als expositieruimte

lastingdienst in Apeldoorn met

in de vorm van vitrines, boekenkast, lichtbak, licht-

decoratief zwart prefab beton

krant, et cetera, zodat je bijvoorbeeld archeologi-

voor de constructieve wanden

sche voorwerpen kunt laten zien terwijl men op

de plafonds (foto’s rechts).

de trap loopt of herkent dat op die verdieping de bibliotheek zit. De trap heeft tevens plateaus en grote treden als zitjes, waar men kan wachten op de kinderen die op muziekles zitten, met anderen kan praten of iets samen kan drinken. Het gaat als gemeenschappelijke ruimte binnen het gebouw dienen.”

Eigen dynamiek

:

Op die slimme manier kon het uitgebreide programma van eisen van de gemeente Arnhem in het bouwvolume worden ondergebracht. Want het was

Opdrachtgever:

een lastige opgave met een smalle, schegvormige

gemeente Arnhem

kavel. Zodoende is er een gebouw ontworpen van

Architect:

90 meter lengte met aan de kop slechts 15 me-

Neutelings

ter breedte en aan de staart 31 meter breedte. Een

Riedijk architecten

smal en hoog gebouw tussen de aanpalende pan-

Aannemer:

den. “Daarom ook is het essentieel dat de gevel

Bouwbedrijf Wessels Rijssen

een eigen dynamiek krijgt. Dan krijgt het gebouw

Constructeur:

in de stedelijk dichtheid zijn eigen plek.”

Van de Laar Advies- en Ingenieursbureau voor

Frank Beelen besluit: “Beton is een heel interes-

bouwconstructies

sant materiaal. Het is robuust, verschaft stevigheid

Prefab beton:

en toch kunnen wij als architecten er met toeslag-

Westo Prefab Beton

materialen, detaillering en figuraties er een hoge

Systemen

mate van fijnzinnigheid en tactiliteit aan geven. Dat 20

B:ton juni 2013

PRAKTIJK: PROJECT KORT

Ei-vormige Columbuizen op A18 Bedrijvenpark Wehl

Bij de ontwikkeling van het A18 Bedrijvenpark zijn circa 1300 m1 aan Columbuizen van betonindustrie De Hamer gebruikt bij het bouw- en woningrijp maken. De hogere aan-

:

De Columbuizen (links op de foto) met hun kenmerkende ei-vorm.

schafkosten worden bij projecten als deze ruimschoots gecompenseerd door de voordelen die deze ei-vormige buizen hebben, aldus opdrachtgever en leverancier. William Josemanders van Betonindustrie De Hamer uit Nijmegen licht toe: “Dankzij de unieke eivorm heeft de Columbuis een dubbelfunctie: bij gering debiet blijft een krachtige vloeistofstroom aanwezig, bij groot debiet is er een aanzienlijk bergend vermogen. De buis bezit een groot transporterend vermogen, zorgt voor grote stroomsnelheden en vloeistofhoogte. En het zelfreinigend vermogen maakt de Columbuis onderhoudsarm.” Gemeenten werken samen

H

zijn halverwege, zo laat Willy Beunk van hoofdaan-

et A18 Bedrijvenpark is een samenwerkings-

nemer Hoornstra weten. Terwijl hij en passant nog

verband tussen vier Achterhoekse gemeenten

even wijst op de lange historie van de ei-vorming

Doetinchem, Bronkhorst, Montferland en Oude IJs-

buis, voordat hij een aantal argumenten voor het

selstreek, zo laat Nart Everdijk van de gemeente

gebruik ervan aanstipt: “Bij opgravingen komen

Doetinchem weten: “Om een mogelijke wildgroei

we deze ei-buizen veel vaker tegen, voor de oorlog

in bedrijventerreinen voor te zijn, werd zo’n acht

werden ze heel regelmatig toegepast. In aanschaf

jaar geleden besloten om gezamenlijk dit terrein

zijn ze wat duurder, maar de beheer- en onder-

te ontwikkelen. Toen vervolgens tijdens de verdere

houdskosten vallen over de tientallen jaren dat het

ontwikkeling van het plan als gevolg van de crisis

rioolstelsel gebruikt wordt, lager uit. Voor de aan-

de verwachte vraag voor een deel uitbleef, is voor

leg gebruiken we, in tegenstelling tot ronde buizen

de riolering voor de Columbuizen gekozen. Want

waarbij het gebruik van kettingen volstaat, een

ook bij een kleine afvoer is een goede doorstro-

speciale machine waarbij we met een soort vork-

ming gegarandeerd en is een grote berging mo-

heftruck de buizen plaatsen.” Voor het project Wehl

gelijk indien nodig.” Het ontwerp voor dit project

fase 1 worden door aannemer Hoornstra ongeveer

komt van adviesbureau Cicom Infra uit Ede.

500 m1 Columbuizen 30/45 x 200 cm en 800 m1 Columbuizen 60/90 x 240 cm geleverd. Naast en-

Lagere integrale kostprijs

kele honderden meters Haprobuizen en putten van

Het werk is inmiddels tot circa driekwart gevorderd,

diverse diameters. De eerste bedrijven hebben zich

het riool zit er in en de asfalteringswerkzaamheden

inmiddels op het bedrijventerrein gevestigd.

: 21

:

ACHTERGRONDEN: DUURZAAM

Milieu-impact van betongebruik in de Nederlandse bouw

Eind 2012 is de Green Deal ‘Verduurzaming betonketen’ gesloten tussen de overheid en het MVO Netwerk en Beton, waarin 21 bedrijven en 6 brancheorganisaties in de betonketen deelnemen. Doel van deze Green Deal is een 100% duurzame betonketen in 2050, plus het zetten van concrete stappen daartoe op korte termijn. Vanuit deze Green Deal hebben Rijkswaterstaat en het MVO Netwerk Beton aan CE Delft gevraagd een analyse te doen van de milieu-impact van betongebruik in de Nederlandse bouw inclusief een analyse van een aantal verbeteropties.

Betonfabrikant Struyk Verwo heeft in Purmerend het puin van oude betontegels gebruikt voor de productie van nieuwe tegels.

E Delft heeft met behulp van diverse organisa-

C

derlandse betonketen op macroschaal over 2010.

ties in de cement- en betonbranche een rap-

De analyse omvat de ketenstappen betonproduc-

port opgesteld, waarbij men uit is gegaan van de

tie, wapeningsstaalproductie, betongerelateerde

situatie in 2010. Doel van het rapport was het vin-

bouwactiviteiten en transport, sloop en recycling

den van een status quo, of vertrekpunt vanaf waar

van betonpuin. Ook wordt de gebruiksfase van

verbeteringen kunnen worden gemeten. Daarnaast

bouwwerken. Onderzochte milieueffecten zijn de

zijn verbeteropties getoetst, die de betonketen

klimaatimpact, fijnstofemissie, en het primair ener-

duurzamer moeten maken.

gieverbruik. 2. De te behalen milieuwinst door kansrijke verbe-

22

De uitgevoerde studie bestaat uit twee onderdelen:

teropties of handelingsperspectieven in de beton-

1. Een analyse van de milieu-impact van de Ne-

keten, ten opzichte van de status quo. B:ton juni 2013

:

In 2010 werd 14 miljoen m3 beton gebruikt in de

Betonkernactivering

Nederlandse bouw en ongeveer 550 kton aan wa-

Door betonkernactivering (korte definitie: het nut-

peningsstaal. Dit betongebruik veroorzaakt in de

tig gebruiken van de massa van een gebouw om

hele keten een klimaatimpact van 3,5 Mton CO2.

koude of warmte te bufferen en af te geven aan

Dit is zo’n 1,7 procent van de Nederlandse natio-

de binnenruimte) toe te passen in gebouwen, kan

nale emissie. Het betongebruik heeft het grootste

het energieverbruik over de levensduur van het ge-

aandeel in de milieu-impact (40 tot 60 procent),

bouw aanzienlijk worden verlaagd. De milieuwinst

veroorzaakt door het cementgebruik, dat 95 pro-

die te behalen valt door de toepassing, is niet ge-

cent van de klimaatimpact van het materiaal beton

heel toe te schrijven aan de betonindustrie, omdat

voor zijn rekening neemt. Er is ook gekeken naar

ook andere sectoren betrokken zijn bij de imple-

de klimaatemissie van energiegebruik tijdens de

mentatie van betonkernactivering. Desondanks is

gebruiksfase van woningen en kantoren in 2010.

het een goede optie om winst te behalen ten op-

‘Als we alleen kijken naar energie voor verwarming

zichte van de huidige situatie.

van woningen die in 2010 zijn gebouwd, dan schatten we in dat met de huidige EPC-norm (0,8) de

Bij het uitvoeren van de analyse heeft CE Delft aan

klimaatimpact van het betongebruik in een woning

aantal zaken geconstateerd die deze analyse en

ongeveer gelijk staat aan de klimaatimpact van vijf

LCA-analyses (Life Cycle Analysis) door andere on-

jaar verwarmen van een woning,’ aldus de onder-

derzoekers kunnen verbeteren:

zoekers. ‘Over een levensduur van 50 jaar is het

1. De bekendheid en algemene beschikbaarheid

energiegebruik voor verwarming van een woning

van de milieu-informatie van beton en diverse ce-

uit 2010 dus grof weg tien keer zoveel energie dan

menttypen, specifiek voor de Nederlandse situatie,

de energie benodigd voor het beton met wapening

kan verbeterd worden. De veel gebruikte Ecoinvent

in de woning.’

database (beschikbaar in LCA-software) bevat voor Nederland verouderde informatie.

Verbeteropties die aan de orde komen in het rap-

2. Er is nog geen uitgesplitste milieu-informatie be-

port zijn:

schikbaar voor betontypen CEM II, CEM IV, CEM V en

• gebruik van betontype CEM I ( gemaakt met Port-

een range aan CEM III-typen. De verschillen tussen

landklinker) vervangen door type CEM III (gemaakt

betontypen zijn echter wel substantieel. Verdere

met hoogovenslak);

verfijning per betontype kan analyse derhalve pre-

• het op verschillende manieren verminderen van

ciezer maken.

de milieu-impact van cementproductie (biomassa-

3. Fijnstofemissie wordt niet gerapporteerd over

gebruik, CO2-afvang en -opslag, et cetera);

Nederlands cement en beton. Voor een volledige

• het toepassen van betonkernactivering in wonin-

milieuanalyse zou het goed zijn als ook fijnstof voor

:

gen en kantoren waardoor bespaard kan worden op

de Nederlandse situatie beschikbaar is, zodat men

Het volledige rapport is in te

energie voor verwarmen.

niet afhankelijk is van de Ecoinvent database. 

:

zien op www.ce.nl.

Klinkergehalte verlagen In Nederland wordt al relatief veel gebruikt gemaakt van samengestelde cementen waarbij de Portlandklinker (verantwoordelijk voor hoge CO2 uitstoot) wordt vervangen door vliegas of hoogovenslak. Door minder gebruik te maken van traditioneel beton (CEM I), kan de CO2 uitstoot nog verder worden verlaagd.

Verlagen cementgehalte Het verlagen van het cementgehalte in beton draagt bij aan de reductie van de CO2 uitstoot. Door vermalen betonpuin te gebruiken in plaats van cement, wordt het klinkergehalte automatisch verlaagd.

23

:

PRAKTIJK: INNOVATIE

Betonproducten: de groene longen van de stad!

Schematische weergave van de werking van Auranox dakpannen met een coating van titaandioxide van Monier.

Bomen en planten zijn de groene longen van de aarde. Dankzij fotosynthese komt zuurstof vrij en daarnaast nemen ze fijnstof op. Niet alleen in het regenwoud, maar ook in de stad zijn bomen daarom van levensbelang. Midden in de stad is echter weinig plaats voor groen. Door nieuwe vindingen kan de bebouwde omgeving ook bijdragen aan een gezonder leefmilieu. Een treffend voorbeeld hiervan is het stijgend aantal betonproducten met een coating van - of cementmengsel met titaandioxide (TiO2). Deze producten hebben een luchtzuiverende werking. Of het nu op het dak is, aan de wand of op straat: voor alle toepassingen kunnen dergelijke betonproducten worden gemaakt. En zo kunnen betonproducten op meerdere manieren hun bijdrage leveren aan een schoner milieu, niet alleen door luchtzuiverende eigenschappen, maar ook op het gebied van duurzaamheid.

24

indingen die bij kunnen dragen aan een beter

V

in Nederlandse grote steden is te groot. En dat kan

leefmilieu in de stad, dat is goed nieuws voor

een streep halen door bouwplannen van de betrok-

stadsbestuurders. Onlangs stond in de Cobouw een

ken gemeenten.

artikel met de dreigende titel: ‘Bouwstop dreigt

Niet voor niets heeft de Europese Commissie 2013

in grote steden’. De bouwstop dreigt volgens de

uitgeroepen tot Jaar van de Lucht. Een derde van

krant omdat de grote steden in 2015 niet kunnen

de Europese stedelingen staat bloot aan te hoge

voldoen aan Europese normen voor luchtkwaliteit.

concentraties fijnstof. Dit jaar wordt daarom het

Vooral de concentratie van stikstofdioxide (NO2) in

EU-luchtkwaliteitsbeleid geëvalueerd en mogelijk

de lucht, grotendeels afkomstig van uitlaatgassen,

bijgesteld. B:ton juni 2013

: Naast noodzakelijke en meer voor de hand liggende

maakt van het onderzoek in het lab naar de praktijk.

maatregelen om de uitstoot van schadelijke gassen

Prof. Dr. Ir. Jos Brouwers van TU Eindhoven beaamt

en fijnstof te voorkomen, bijvoorbeeld door ver-

dat er meer onderzoek, met name in de buiten-

keersbeperkende maatregelen of het verplichten

lucht, nodig is. Eerder deed hij onderzoek naar de

van roetfilters op auto’s, zijn er ook ‘alternatieve’

werking van TiO2 in een proefvak in Hengelo. Over

oplossingen die kunnen bijdragen aan een schoner

dit onderzoek verschijnt binnenkort een paper.

leefmilieu in de stad. Zo hebben verschillende be-

Volgens Brouwers is de inzet van producten met

tonfabrikanten producten op de markt gebracht die

TiO2 het meest doelmatig in een bebouwde omge-

een luchtzuiverende werking hebben. Op dit mo-

ving met voldoende verkeer, waar verwaaiing van

ment bestaan er al betonnen straatstenen, dakpan-

geproduceerde NOx nauwelijks plaatsvindt. Op deze

nen en bouwstenen met een dergelijke eigenschap,

plaatsen komt overschrijding van de maximumcon-

die ze danken aan een coating die op het product

centratie in de lucht regelmatig voor. Een ideale op-

is aangebracht, of bestaan uit een mengel waar-

lossing dus voor steden.

aan titaandioxide is toegevoegd. De mogelijkhe-

De zuiverende werking hangt sterk samen met

den zijn eindeloos. Want titaandioxide kan zonder

de luchtvochtigheid, wind en hoeveelheid zon.

problemen ook op andere betonproducten worden

“De producten werken niet als het regent of als er

aangebracht, van brugligger tot geluidsscherm. Zo

sneeuw op ligt, maar dan zijn de concentraties stik-

kunnen er enorme vlakken langs de weg en in de

stofoxiden ook minder vaak een probleem,” aldus

stad ontstaan die de vervuilde lucht zuiveren.

Brouwers. Het Belgische Opzoekingscentrum voor

Een woning in Wageningen met een dak vol pannen met TiO2.

de Wegenbouw (OCW) zegt hierover: ‘Algemeen

Overtuigende resultaten

kan worden gesteld dat de efficiëntie van fotoka-

Dat klinkt bijna te mooi om waar te zijn. Want hoe

talytisch materiaal voor NOx reductie groter is bij

werkt dat eigenlijk, titaandioxide? Onder invloed

een lange contacttijd en lagere relatieve vochtig-

van zonlicht kan titaandioxide stikstofoxide (NOx)

heid. Dit zijn ook de condities waarin het risico op

afbreken. De TiO2 functioneert als een katalysator

ozon- en smogvorming het grootst zijn: hoge tem-

die schadelijke stikstofoxiden omzet in onschadelijk

peratuur, geen wind en geen regen. Op zulke da-

nitraat. Dit nitraat wordt vervolgens met het regen-

gen zal de fotokatalytische reactie dus ook meer

water weggespoeld. Een kind kan de was doen, lijkt

uitgesproken zijn.’

De Auranox dakpan ziet er net zo uit als een gewone dakpan.

het. Vanaf dit moment zou alleen nog maar mogen worden gebouwd met betonproducten die over ti-

Graag zou Brouwers verder gaan met testen. “Daar-

taandioxide beschikken. Een enorm potentieel, als

voor hebben we echter wel de steun van een lokale

je alleen al denk aan de hoeveelheid aan vierkante

overheid nodig. Ik zou graag een langere duurproef

meter dakbedekking, gevels en straatstenen in ons

willen doen, waarbij we dag en nacht meten. Ge-

land. In het lab zijn overtuigende testresultaten be-

meenten die geïnteresseerd zijn in een dergelijk

haald met verschillende betonproducten met TiO2.

onderzoek en een proefvak ter beschikking willen

Zo werden er onder meer dakpannen en gevelste-

stellen, kunnen zich aanmelden!” 

:

nen getest. Wel moet er nog een slag worden ge-

MBI introduceerde dit jaar de GeoStylistiX gevelsteen: niet alleen bijzonder vanwege de vorm, maar ook vanwege de luchtzuiverende werking.

In Eelderwolde is inmiddels een huis gebouwd met deze gevelsteen van MBI.

25

:

PRAKTIJK: PRODUCTEN

Grasbetonblok zorgt voor minder geluidshinder De Morssinkhof Groep presenteert een nieuw type grasbetonblok, genaamd ‘Meander’, dat de geluidshinder voor omwonenden moet verminderen. Nog steeds vinden er in Nederland veel ongelukken plaats doordat motorvoertuigen in een onverharde berm terecht komen. Het verharden van de berm met grasbetonblokken is een goede manier om het aantal ongelukken terug te brengen. Deze grasbetonblokken zorgen niet alleen voor een breder wegdek, maar hebben door de genokte bovenzijde ook een signaleringsfunctie richting de bestuurder. Een nadeel van traditioneel grasbetonblok is het feit dat er veel geluidsoverlast ontstaat voor omwonenden als er over deze grasbetonblokken gereden wordt. Het nieuwe grasbetonblok type Meander is voorzien van een meanderend oppervlak. Deze zorgt ervoor dat de signaleringsfunctie van het grasbeton naar de bestuurder intact blijft, terwijl er een enorme geluidsreductie wordt gerealiseerd ten opzichte van traditioneel grasbeton. De Morssinkhof Groep

blokken bevatten afwateringsmogelijkheden en zijn tevens voorzien van infiltratiegaten waar gras door kan

T 074 2426000

groeien. De blokken (40 x 40 x 12 cm) wegen 30 kg per stuk, zijn voorzien van een ‘hol en dol verbinding’

I www.morssinkhof-groep.nl

en worden standaard geleverd in machinaal pakket.

Nieuw ankersysteem voor verbindingen tussen elementen Halfen introduceert een nieuw ankersysteem dat verbindingen tussen prefab elementen, zowel horizontaal als verticaal, mogelijk maakt. ‘Dankzij de bijzondere plaat met dubbel vertand oppervlak van het Hek® systeem kunnen trek- en drukkrachten worden overgedragen, afhankelijk van het type toepassing. Het systeem heeft een universele verbinding, waardoor het geschikt is voor verschillende typen aansluitingen, zoals wand-wand; wand-vloer Halfen

of wand-kolom,’ aldus het bedrijf.

T 074 2671449 I www.halfen.nl

Reflecterende straatstenen verbeteren verkeersveiligheid Struyk Verwo Infra produceert reflecterende straatstenen, tegels en banden die de verkeersveiligheid verbeteren. De reflecterende straatproducten worden gemaakt onder de noemer ‘Optiflex’. Volgens het bedrijf verbeteren de producten niet alleen de verkeersveiligheid, maar zorgen ze ook nog eens voor een energiereductie: door de reflecterende laag op de stenen kan de lichtsterkte van de straatverlichting omlaag. De Optiflex Struyk Verwo Infra

producten danken hun eigenschappen aan een speciale microstructuur en witte kleur. De hardheid van het

T 0344 624488

materiaal zorgt ervoor dat vuil niet kan doordringen. Bovendien blijven de eigenschappen van de steen zo

I www.struykverwoinfra.nl

voor lange tijd behouden. De stenen zijn verkrijgbaar in verschillende kleuren.

Promoten prefab fietspaden Easypath en Leicon Verkeersgeleiding uit Steenwijk gaan samen aan de slag met het promoten en vermarkten van prefab betonfietspaden in Nederland. Door de samenwerking tussen de twee landelijk opererende bedrijven worden productkennis en marktkennis gebundeld waarmee een stevig fundament wordt gelegd voor de verdere ontwikkeling van onderhoudsLeicon Verkeersgeleiding

arme, duurzame en fietservriendelijke fietspaden in Nederland.

T 0521 524225 I www.leicon.nl

26

B:ton juni 2013

: Luchtzuiverende gevelsteen op de markt Met de Clairplus (Clean-air-plus) heeft MBI De Steenmeesters een luchtzuiverende gevelsteen op de markt gebracht die 63 tot 80 procent van de stikstofoxiden (NOx en NO) uit de lucht haalt. Een vierkante meter Clairplus zuivert de lucht net zoveel als een grote boom dat doet. Dat titaandioxide onder invloed van zonlicht stikstofoxide kan afbreken was al langer bekend. Het toepassen ervan in bouwmaterialen is betrekkelijk nieuw. De coating functioneert als een katalysator die schadelijke stikstofoxiden omzet in onschadelijk nitraat, dat met het regenwater wordt weggespoeld. Deze chemische reactie heet fotokatalyse en vindt bij planten in de natuur op dezelfde wijze plaats. Het bedrijf heeft de gepatenteerde technologie voor het eerst toegepast op zijn gevelsteen GeoStylistix, maar zal dat ook bij betonstenen voor infra en tuin doen en bij de overige producten voor de bouw. Bijkomend voordeel van stenen met een coating van titaandioxide is

MBI De Steenmeesters

het zelfreinigende vermogen. Op de toplaag krijgen vuil, algen en mossen geen kans om zich te hechten,

T 0413 349400

waardoor de steen zijn kleur behoudt.

I www.mbi.nl

Nieuw: kokerplaatvloer Tricon Betonsystemen, Multi Bouw Systemen en Adviesburo Opzeeland hebben een nieuwe systeemvloer ontwikkeld: de kokerplaatvloer. Deze vloer is gebaseerd op het principe van de breedplaatvloer, maar de in de breedplaatvloer toegepaste tralieliggers zijn vervangen door ingestorte stalen kokers met een bovenschil van beton. De ingestorte kokers zorgen voor extra stijfheid en draagvermogen in de stortfase. Met deze vloer kunnen vrije overspanningen tot circa 6500 mm zonder tijdelijke ondersteuning uitgevoerd worden. Ten opzichte van de traditionele breedplaatvloer geeft de kokerplaatvloer door zijn holle ruimtes ook een besparing van circa 20 procent op te storten beton en een gewichtsbesparing van circa 20 procent. De stalen kokers zijn voorzien van voorgeprogrammeerde sparingen zodat leidingen en kokers zonder probleem op de vloer aangebracht kunnen worden. Het vloersysteem heeft een ontwerp-

Multi Bouw Systemen

hoogte van 250 mm. De schildikte van de vloer is standaard 50 mm. In overleg kan de vloer ook uitgevoerd

T 035 5881888

worden in een grotere hoogte of een dikkere plaat.

I www.multibouwsystemen.nl

Gezondheidsgevel voor een schoner leefmilieu BIA Beton heeft een gezondheidsgevel ontwikkeld. De gevel is onderdeel van het Duurzaamheidsprogramma van het bedrijf. Het programma is ingedeeld naar een aantal categorieën, te weten: grondstof, energie- en CO2 reductie, verbetering van arbeidsomstandigheden op de bouwplaats, hergebruik van producten en grondstoffen. Voor de gezondheidsgevel heeft het bedrijf in samenwerking met aantal toonaangevende marktpartijen het Groene Wand Blok en de Clear, een luchtzuiverende gevelsteen ontwikkeld. Uitgangspunt is dat het betonproduct een directe bijdrage moeten leveren aan de gezondheid. Voordeel van een gevel gemaakt met het Groene Wand Blok is dat deze CO2 reducerend werkt. Daarnaast wordt fijnstof geabsorbeerd en er sprake is van warmteregulatie. De luchtzuiverende steen Clear bevat in de toplaag Tiocem, een cement dat nanodeeltjes titaanoxide bevat. Hiermee worden schadelijke stoffen uit

BIA Beton

de lucht gehaald, zoals stikstof. Het afbraakproces wordt geactiveerd door licht in de vorm van UV stralen

T 024 6488484

en vindt plaats aan de oppervlakte van de gevelsteen. Bovendien werkt de steen vuilafstotend.

I www.bia-beton.nl

27

:

PRAKTIJK: PRODUCTEN

Prefab middengeleider kan tijdelijk worden weggehaald Nijmeegse Betonindustrie De Hamer heeft in samenwerking met Semfab een prefab middengeleider geleverd aan de gemeente Overbetuwe die is geproduceerd zonder de traditionele houten of stalen bekisting. De middengeleiders bestaan uit trottoirbanden die bij het betonbedrijf op een stalen vloer worden gesteld. Hierna worden aan de binnenzijde van de banden stekeinden ingeboord en verlijmd. Daarna wordt een wapeningsnet aangebracht inclusief de hijsvoorzieningen. Direct na het storten kan desgewenst een print aangebracht worden. Na verharding gaan de elementen naar het werk, waar ze met het gebruikelijke wegenbouw materieel gesteld worden. De middengeleider is dan direct overrijdbaar. Bij evenementen kan de middengeleider desgewenst tijdelijk worden wegDe Hamer T 024 3441244

genomen. De prefab middengeleider verkort niet alleen de uitvoeringstermijn, maar draagt ook bij aan de verhoging van de verkeersveiligheid.

I www.dehamer.nl

Nieuwe generatie energiepaal De Comfortpaal is een nieuwe generatie energiepaal, met sterk verbeterd rendement. “De paal is het antwoord op de huidige vraag naar verwarming en koeling van woningen of gebouwen,” aldus de IJB Groep. De Comfortpaal is een voorgespannen prefab betonnen heipaal voorzien van een speciaal in Zwitserland ontwikkelde warmtewisselaar. Deze warmtewisselaar is over de gehele lengte van de paal aangebracht en zorgt voor een optimale uitwisseling van warmte/koude met de grond in een gesloten systeem. “Op basis van het palenplan en het geotechnisch onderzoek, kunnen onze specialisten bepalen hoeveel comfortpalen nodig zijn om een optimale opbrengst van het systeem te krijgen. Met behulp van specifieke software wordt het systeem berekend,” aldus de IJB Groep. IJB Groep T 0514 568800 I www.ijbgroep.nl

Turnkey tribunebouwconcept ontzorgt sportclubs Veel clubs kunnen geen tribune betalen of zien op tegen het laten bouwen of renoveren ervan. Daarom verlagen Haitsma Beton en LG Architecten de drempel met een exclusief tribunebouwconcept van standaard tribunes op maat. Het betonbedrijf produceert al jaren tribunes voor uiteenlopende sportaccommodaties en LG Architecten heeft ruime ervaring met het ontwerpen van tribunes en alle bijbehorende (bouw)begeleiding. “Maar een totaalconcept ontbrak op de Nederlandse markt”, zegt Jasper van Lammeren van LG Architecten. Dat concept omvat de levering van standaard tribunes, het ontwerp, de montage én de volledige begeleiding van het bouwproces tot en met zelfs het verzorgen van de bordsponsoring. Naast beide initiatiefnemers participeren ook een constructeur en staalbouwer in de samenwerking. ”Zo verdelen wij de kosten en kunnen we telkens dezelfde opbouw hanteren. Wij hoeven niet elke keer opnieuw alles door te rekenen en kunnen de tribunes dus goedkoper aanbieden.” Hoewel het om standaard tribunes gaat, is maatwerk zeker mogelijk. Haitsma Beton

“Wij kijken voor het ontwerp naar de gehele context. Daarom is het bijvoorbeeld ook mogelijk de tribune in

T 0512 335678

de bestaande bouw te integreren of een spelersdoorgang te creëren, maar er kan ook gevarieerd worden

I www.haitsma.nl

28

met onder andere plaatmateriaal van reclameborden.”

B:ton juni 2013

: Veilig hijsen van breedplaatvloeren De Dycore breedplaatvloer is vanaf nu voorzien van gemarkeerde tralieknopen. Dit zijn de aanpikpunten voor de vier- of achtsprong. De hijspunten worden door de constructeur van het betonbedrijf bepaald en daarna fabrieksmatig aangegeven op de elementen. Het hijsen van een breedplaat dient gelijkmatig en horizontaal te gebeuren. Een goede gewichtsverdeling is daarbij van belang. Het gebruik van eindloze stroppen is dan ook noodzakelijk. Maar ook de hijspunten spelen hierin een rol. Met name voor vloeren die niet rechthoekig zijn of een combinatie van sparingen bevatten. Reden genoeg om het veilig monteren van de vloerelementen een handje Dycore

te helpen.

T 0162 477477 I www.dycore.nl

Geactualiseerd KOMO-certificaat sandwichplaatverankering Hakron uit Nunspeet heeft het KOMO-certificaat K26381 voor haar sandwichplaatverankering geactualiseerd. Hiermee voldoet het geheel aan de eisen van de herziene BRL 0511 ‘Verankeringen voor betonnen sandwichconstructies.’ Sandwichplaatverankeringen zijn draagankers die het buitenblad met het dragende binnenblad van een sandwichelement verbinden. Naast het binnen- en buitenblad van beton bestaan sandwichelementen uit een isolatielaag en eventueel een luchtlaag. Het materiaal van de manchetankers, plaatankers en haarspelden is hoogwaardig roestvast staal (RVS 316). De draagfunctie wordt gevormd door 1 manchetanker of 2 plaatankers. Sandwichplaatankers zijn ook toepasbaar bij grote spouwafstanden en elementdiktes en zijn eenvoudig te verwerken. Op de technische achtergronden en toepassingen van dit systeem is het geactualiseerde KOMO-attest-met-

Hakron Nunspeet B.V.

certificaat nr. K26381/03 van toepassing. Deze is te downloaden van www.hakron.nl.

T 0341 278840 I www.hakron.nl

Profielmatten en gietstoffen voor profileren oppervlak NOEplast profielmatten, gemaakt van polyurethaan, zijn al sinds jaar en dag het product om betonoppervlakken mee te profileren. Indien de meer dan 100 verschillende standaardstructuren voor de ontwerper geen passende oplossing bieden, behoort het maken van projectmatten eveneens tot de mogelijkheden. Naast de profielmatten levert NOE-Betonvormgeving ook vloeibare polyurethaan, een gemakkelijk verwerkbare twee-component gietmassa waarmee vormen kunnen worden afgegoten om in beton te reproduceren. De gietstof die speciaal voor dit doel is ontwikkeld, heeft een hardheid van shore 55, hecht zich met de bijbehorende lossingswas nagenoeg niet aan het af te gieten oppervlak en blijft na uitharding voldoende plastisch om zelfs lastige vormen met tegenlossing makkelijk te kunnen ontkisten. Voor het gieten van een gering aantal profielmatten op een nieuw model is de Gietstof Professional vaak een uitkomst; dit is een gietstof met een hardheid van shore 60-70, dat overeenkomt met de hardheid van standaard matten.

I NOE-Betonvormgeving: W www.noe.nl T 0183 569899

29

:

PRAKTIJK: PROJECT

Kroon op het werk

De kroon op het werk, zo kun je de bijzondere prefab kronen in het Cityplaza in Nieuwegein noemen. De kronen sieren de gevels van winkelpanden en geven het Stadskwartier in Nieuwegein een haast Koninklijke uitstraling. Het vervaardigen van de prefab elementen was een hele klus. “In dertig jaar prefab beton heb ik niet eerder een dergelijk project meegemaakt,” aldus Rino Bodt van Riboton uit Woerdense Verlaat. “Dit lijkt me echt iets voor de Betonprijs,” voegt hij er lachend aan toe.

‘Vooral het maken van de mallen was een puzzelstuk.’

30

H

et Cityplaza is onderdeel van de tweede fase

der Pol van Dok architecten in Amsterdam.

van het project Stadskwartier Nieuwegein.

52 kronen fabriceerde het betonbedrijf uit Woer-

Dit project omvat 15 duizend vierkante meter aan

dense Verlaat voor het winkelgebied in Nieuwe-

winkels, horeca, 38 appartementen en 150 par-

gein. “Daarnaast hebben we galerijplaten in bijzon-

keerplaatsen. Er wordt een winkelpassage gerea-

dere vormen geleverd,” vertelt Rino Bodt, directeur

liseerd die loopt van het Stadshuis naar de markt.

van het betonbedrijf. Een bijzonder project voor de

De markt krijgt een rigoureuze metamorfose. Alle

fabrikant, die in het verleden al eerder complexe

gevels worden naar voren gebracht en het plein

elementen vervaardigde. De prefab kronen stel-

komt op dezelfde hoogte als de winkels van het

den het bedrijf echter voor een nieuwe uitdaging.

huidige Cityplaza. De winkels in de winkelpassage

“Vooral het maken van de mallen was een puzzel-

krijgen een zeer bijzondere voorgevel, met daar op

stuk,” aldus Bodt. “Commerciële partijen wilden er

een prefab kroon. Het ontwerp is van Liesbeth van

niet aan. Onze eigen mensen hebben daarom de B:ton juni 2013

: mallen gemaakt. Dat was echt handwerk. Twee mallen hadden we nodig. Het maken van de eerste mal nam maar liefst drie maanden in beslag; de tweede kostte ons zo’n twee maanden.’ De kroon is opgebouwd uit twee delen. “We hebben eigenlijk een soort vlaggetje gemaakt. Dat kon niet anders, ook vanwege het transport. Elk deel bestaat uit een poot met een stukje van de ‘vlag’. Die twee zijn tegen elkaar gezet.” Het storten van de elementen vormde een volgende uitdaging. Voor het mengsel werd zelfverdichtend beton (zvb) gebruikt, met wit cement en Noors marmer als toeslagmateriaal. “De achterzijde van de kroon is de stortzijde,” verduidelijkt Bodt. “De poot van het vlaggetje is horizontaal gelegd; de kroon is schuin gemaakt. Vervolgens is vanuit één positie gestort met zvb. Daarmee liep de mal netjes vol.” Stap twee was het ontkisten van de elementen. “De kronen hebben een complexe vorm. Om de elementen heel te houden, was het absoluut noodzakelijk om ze rechtstandig uit de mal te halen. Een beetje te schuin zou al schade op kunnen leveren. Vandaar dat we hebben geïnvesteerd in speciaal hijsmateriaal. De eerste keer ontkisten was voor ons heel spannend.” Gelukkig kwamen de kronen dankzij de aangeschafte hijsmiddelen ongeschonden uit de mal. Het betonbedrijf werd bij het vervaardigen van de kronen geholpen door ingenieursbureau Vericon. Het bureau heeft de elementen volledig in 3D ontworpen. “Doordat de wapening volledig in 3D is uitgewerkt konden de wapeningsmachines van Holterman Wapeningsstaal direct vanuit het model worden aangestuurd. Voordeel hierbij was dat er geen buigstaten meer vervaardigd en ingevoerd hoefden te worden en dat de wapening voor de ingewikkelde vorm van de kronen precies paste,” aldus het ingenieursbureau. Architect Liesbeth van der Pol is verantwoordelijk voor het ontwerp van de kronen. Ze staat bekend om haar gebouwen met ‘uitgesproken karakters’. Andere bekende projecten van haar hand zijn onder meer: de Rode Donders in Almere en meer recentelijk de vernieuwing van het Nederlands Scheepvaartmuseum in Amsterdam.

:

31

:

Prefab beton vervult cruciale rol Westrandweg De Tweede Coentunnel en de Westrandweg zijn officieel in gebruik genomen door minister Schultz van Haegen (Infrastructuur en Milieu). Wachten is nog op de renovatie van de bestaande Coentunnel, zodat het nieuwe verkeerswegennet ten volle tot zijn recht komt. De bestaande tunnel krijgt onder andere nieuwe installaties voor de veiligheid, verlichting en luchtkwaliteit. De renovatie gaat naar verwachting een jaar duren. De Westrandweg (A5) is een innovatief visitekaartje voor bouwend Nederland. Het gaat om het langste wegviaduct van Nederland met een lengte van 3,3 km en een maximale hoogte van bijna 12 meter boven het maaiveld. De weg is gebouwd in zeer druk stedelijk gebied, de Haven van Amsterdam. “Tijdens de bouw is er minimale verkeershinder geweest doordat gebruik is gemaakt van een nog niet eerder in Nederland vertoonde bouwwijze. Met de Launching Gantry ‘de Hercules’, een zichzelf van pijler tot pijler verplaatsende horizontale kraan, was het mogelijk om de prefab betonnen wegdelen van 44 meter lengte op de pijlers van de Westrandweg te plaatsen zonder het verkeer op het onderliggend wegennet stil te leggen,” aldus opdrachtgever Rijkswaterstaat. In totaal zijn 850 speciaal door Spanbeton ontwikkelde PIQ-liggers gemonteerd voor 100.000 m2 brugdek door de Combinatie Westpoort (Van Hattum en Blankevoort, Boskalis en KWS). Met het oog op een optimale integratie tussen ontwerp en bouwmethode, alsmede een zo laag mogelijk eigen gewicht van de constructie, viel de keuze op de innovatieve prefab betonligger. Hierdoor konden de onderbouw en funderingen minder zwaar worden gebouwd en konden grote overspanningen worden gerealiseerd met minder steunpunten. Summum was het plaatsen van een 27 m lange dwarsligger met een gewicht van 1 miljoen kilo over het spoortracé Amsterdam-Sloterdijk/Zaandam geplaatst. Het indraaien van de pijler met dwarsligger vergde slechts luttele uren en voorkwam dat het treinverkeer tussen Amsterdam-Sloterdijk en Zaandam voor langere tijd moest worden gestremd.

32

B:ton juni 2013

:

33

:

ACHTERGRONDEN: INTERVIEW

Maanden eerder opleveren: iedereen profiteert

Meer bereiken met minder inspanning. Dat is het principe van lean. Voor BAM Civiel is verkorting van de doorlooptijd van projecten een middel om te komen tot een optimaal productieproces met meer rendement. Een hogere snelheid dwingt tot Ir. Marianne Knibbe, procesmanager bij BAM Civiel: “Gestructureerde processen die bij zoveel mogelijk projecten leiden tot een snellere oplevering, brengen uiteindelijk minder verspilling en een betere samenwerking met andere partijen. Het aardige is dat prefabricage behoorlijk wat raakvlakken heeft met lean, want ook daar wordt nagedacht over optimalisatie van processen in de fabriek en op de bouwplaats van aanvoer tot montage. Het zou mooi zijn als lean en prefabricage elkaar in projecten kunnen versterken. Niet telkens één project en dan opnieuw beginnen, maar de leerervaring doorzetten en toewerken naar vaste patronen.”

34

B:ton juni 2013

M

arianne Knibbe snapt mede door haar civiele

en weer met elkaars processen ‘te bemoeien’. Dat

opleiding aan de TU Delft de veelal techni-

gaat echt ver in die zin dat onze werkvoorbereider

sche benadering van projecten. Zij heeft zich de

bij de betonfabrikant mee mocht denken over diens

laatste jaren gefocust op processen. Te meer daar

productieschema’s. Zo wordt bijvoorbeeld gekeken

:

op directieniveau enkele jaren geleden werd beslo-

of met inzet van extra mallen sneller geproduceerd

ten om lean in te voeren. Als stimulator en adviseur

kan worden, waardoor de uitvoering op de bouw-

gaat zij alle startende projecten bij BAM Civiel langs

plaats sneller verloopt. Omgekeerd is er inbreng

om werkvoorbereiders, projectleiders en uitvoer-

over engineering, detaillering, transport en monta-

ders bij elkaar te krijgen en te beginnen met een

ge. Mede door het gebruik van BIM-modellen kun

lean planning. Als het kan worden ook uitvoerders

je veel sneller van ontwerp tot feitelijke productie

van andere betrokken partijen bij deze planning be-

komen. Die wisselwerking door samenwerking en

trokken, waaronder prefab betonfabrikanten. “De

moderne technieken werpt zijn vruchten af. We

Marianne Knibbe: kern van

mensen op de werkvloer weten vaak het beste hoe

doen de lean aanpak nu met dezelfde fabrikant bij

lean is een transparante

de werkzaamheden uitgevoerd worden en wat er

de N33 in Drenthe.”

samenwerking

technisch mogelijk is. Zij maken dus zelf hun eigen planning. Daarvoor moet iedereen precies weten

Klein deel projectspecifiek

wat zijn eigen rol is en weten wat de ander doet.

Er is altijd de opmerking dat infrastructurele proces-

In een lean planning bespreek je processen met

sen uniek zijn en dat elk proces anders is. Marianne

elkaar en zie je waar knelpunten ontstaan, bijvoor-

Knibbe bestrijdt dat. “Ik hanteer de 80-20 regel,

beeld als de één moet wachten op de ander. We

waarbij ik zeg dat we voor 80% dezelfde handelin-

proberen de uitvoeringsprocessen vooraf in kaart

gen in processen kunnen structureren, ook bij infra

te brengen. Soms liggen zaken vast zoals gekozen

projecten. Je moet altijd een ligger van de fabriek

bouwmethoden en probeer je (deel)processen op

naar de bouwplaats transporteren, inhijsen en op-

de bouwplaats te stroomlijnen. Soms kun je verder

leggen op oplegblokken. De lengte zal verschillen

gaan en bijvoorbeeld prefab betonfabrikanten bij

en de randbalk zal anders zijn per project, maar we

de lean planning betrekken.”

kunnen de manier waarop we werken wel standaardiseren. Bijvoorbeeld een vaste manier van

Zo heeft BAM Civiel bij de verbreding van de A12

verankering van de randelementen. Waarom moet

ook BetonSon vanaf het begin bij het project betrok-

het de ene keer aangieten zijn en bij een volgend

ken. “Uitgangspunt was om de doorlooptijd van de

werk boutbevestigingen? Zo kun je naar mijn me-

verbreding van de A12 en bouw van diverse viaduc-

ning 80% van een infra project procesmatig door-

ten met zes maanden te verkorten. Uiteindelijk zijn

vertalen naar een volgend werk en 20% is dan pro-

dat er negen geworden. Simpelweg door je over

jectspecifiek. Het is de bedoeling dat we leren van

35

:

ACHTERGRONDEN: INTERVIEW een lean project en de aanpak vervolgens in een

de planning en laten zien wat de resultaten zijn bij

volgend project laten terugkomen.” Zij geeft aan

eerdere projecten. Als het moet, beginnen wij een-

dat de ene projectleider lean helemaal omarmt,

voudig door deelprocessen te optimaliseren. Het

waar de ander meer op vertrouwde werkwijzen

mooiste is natuurlijk als je het proces van ontwerp

terugvalt. “Lean staat nog in de kinderschoenen,

tot uitvoering geheel in kaart kunt brengen en kunt

zeker op de bouwplaats. Kijk je naar fabrieksmatig

versnellen. Lean blijft een filosofie die wordt ver-

produceren dan wordt daar al veel meer gezocht

sterkt door lean technieken en andere instrumenten

naar optimalisatie van processen.”

en bouwmethoden. Bijvoorbeeld via een methode als ‘concurrent engineering’ waarbij ontwerp, werk-

Aandacht voor omgeving

voorbereiding en productie veel meer gezamenlijk

Het optimaliseren leidt ertoe dat sneller kan wor-

optrekken. Wederom om tijdwinst te boeken.” Snel,

den gebouwd. Dit biedt voor alle betrokken partijen

sneller, snelst, het is het bouwen van de toekomst.

voordelen. “Een snellere doorlooptijd is voor de op-

Maar wel veilig en met oog voor de mensen die

drachtgever van groot belang omdat deze eerder

het moeten doen. Dan geeft het profijt voor ieder-

het project in gebruik kan nemen en zijn investering

een. En waar mogelijk met synergie tussen lean en

eerder rendement oplevert. De gebruikers profite-

prefabricage.

ren direct van de snel aangelegde of verbrede weg. Ook voor de aannemer heeft het voordeel, want

Lange termijn relaties

hij heeft minder rentelasten. Fabrikanten krijgen

Het is voor Marianne Knibbe een logische gedachte

eerder hun geld en hoeven minder voor te finan-

om een selectie te maken van toeleverende par-

cieren. En de omwonenden hebben minder hinder

tijen en daar een lange termijn relatie mee op te

als de bouwtijd wordt verkort. Je ziet dat in het ka-

bouwen. “Kern van lean is een transparante samen-

der van Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen

werking waarin men processen verbetert. Dat kan

er steeds meer aandacht is voor de omgeving. Als

alleen als er onderling vertrouwen is en je over en

bedrijf hebben wij het zelfs in onze slogan: ‘Vorm

weer ook invloed op elkaars processen kunt uitoe-

geven aan ruimte zonder dat de omgeving er erg

fenen. Het is lastig als je bij elk project via inkoop

in heeft’. Dat kunnen wij waarmaken door lean te

een partij binnenhaalt en maar moet afwachten of

bouwen, snel, zonder verspilling en met minimale

die mee wil doen met lean. Daarom zie ik als trend

overlast.”

binnen ons bedrijf om te streven naar langjarige vaste relaties. Partijen die je bij meer opdrachten

36

Het vergt wel een cultuuromslag binnen het con-

betrekt en die de manier van lean bouwen (gaan

cern, zo merkt Marianne Knibbe. Projectleiders,

leren) kennen. Aan zulke vaste relaties zal het in-

werkvoorbereiders, uitvoerders, iedereen moet er

tern nog wennen zijn. Het is best spannend om

geloof in hebben. Zien doet geloven en wat dat

je te richten op pakweg twee toeleveranciers per

betreft is de aanpak ook doeltreffend: “We begin-

bouwdeel. Maar als je het over verbeteren hebt, is

nen praktisch. Halen mensen bij elkaar, bespreken

dit wel een logische stap…”

:

B:ton juni 2013

PRAKTIJK: PROJECT KORT

Zonnestralen zorgen voor schitterend lijnenspel

:

De Rabobank in Herten (gemeente Roermond) is vormgegeven als een sculptuur. Opdracht voor Engelman Architecten was het maken van een kenniscentrum en kantoorgebouw voor de Rabobank. Het gebouw moest een statement zijn èn dynamiek uitstralen.

E

en gebouw met luxueuze uitstraling, dat vraagt

Verwo wist met een duurzaam alternatief de ont-

om een openbare ruimte met dezelfde look en

werpers te overtuigen. De tweekleurige bestrating,

feel. Speciaal voor het project werd gebruik ge-

met een glimmende strook en matte strook, zorgt

maakt van langgerekte betonstraatstenen in twee

voor een luxe uitstraling. Als de zon erop schijnt,

kleurschakeringen. Oorspronkelijke wens was het

komt het lijnenspel, dat ook terug te zien is in het

gebruik van natuursteen, maar producent Struyk

gebouw, volledig tot zijn recht. 

:

37

:

ACHTERGRONDEN: KETENSAMENWERKING

Netwerk Betonketens

Onderweg naar duurzaam beton

Inmiddels heeft recyclingbeton haar weg gevonden als vervanger van grindbeton. Langzaam kruipt het onder de weg vandaan naar hoogwaardig gebruik. Tekst: Raffaela Amato (De Kok & Partners)

Om vraag en aanbod nog beter op elkaar af te stemmen en zo het gebruik van recyclingbeton te bevorderen, wordt ingezet op een intensief samenspel op lokaal niveau. Daarin spelen de Netwerk Betonketens een toenemende rol.

D

Vragen

overdracht, optimaliseert communicatie tussen

Bij Netwerk Betonketens draait het om de realisa-

de partijen uit de keten en versterkt de economie

tie van samenwerking tussen alle marktpartijen,

binnen de regio. De drie P’s spelen daarbij een cen-

opdrachtgevers en overheid. Vanuit dit samenwer-

trale rol: Planet (gezonde grondstoffenbalans), Pro-

kingsverband wordt vervolgens ingezet op onder

fit (gezonde economische verhoudingen) en People

andere het bevorderen van het gebruik van recy-

ketensamen-

(arbeidsklimaat waarbij ook mensen met een af-

clingbeton, het besparen van grondstoffen, het be-

stand tot de arbeidsmarkt binnen het arbeidsproces

werkstelligen van CO2 reductie en het initiëren van

werking lijkt

kunnen integreren).

nieuwe projecten. Het realiseren van een dergelijke

logisch, maar

Mede op initiatief van bureau de Kok & Partners uit

tijk is weerbarstig. Het tot stand brengen van de

de praktijk is

Arnhem zijn er in Nederland meerdere van deze

verbondenheid werkt alleen als alle marktpartijen

Netwerk Betonketens in het leven geroepen. De

daadwerkelijk met elkaar de keten sluiten. Om te

werkwijze laat zich vangen in drie woorden:

komen tot een Netwerk Betonketen wordt daarom

Vragen, Verbinden en Creëren.

gekozen voor een afgebakend gebied. Samenwer-

Het realiseren van een dergelijke

eze vorm van samenwerking bevordert kennis-

ketensamenwerking lijkt logisch, maar de prak-

weerbarstig. 38

B:ton juni 2013

:

kende partijen verbinden zich in de keten in eerste

Creëren

instantie op lokaal of regionaal niveau.

Naast ervarings- en kennisuitwisseling en het volgen van lopende projecten, komen er in de bijeen-

Startpunt is het stellen van vragen. Aan alle deelne-

komsten van de Netwerk Betonketens verschillende

mende partijen wordt gevraagd welke maatrege-

thema’s aan bod. Het gaat daarbij om onderwerpen

len zij (kunnen) nemen voor het verduurzamen van

als CO2 footprint, beschikbare instrumenten, tech-

de betonketen, vanuit hun Cradle to Cradle-gedach-

nieken op het gebied van duurzaam beton en het

ten, vanuit hun doelen van Maatschappelijk Verant-

streven naar eenduidigheid in bestekken voor zo-

woord Ondernemen, vanuit de CO2-prestatieladder

wel sloop als nieuwbouw. Bovendien sluiten de Be-

en binnen hun huidige (commerciële) speelruimte.

tonketens aan op de Green Deal Beton.

Vervolgens komt de vraag aan de orde hoe partijen elkaar kunnen ondersteunen en versterken bij het

De inzet bij de Netwerk Betonketens is: ‘geen woor-

nemen van dergelijke maatregelen en het opzetten

den maar daden!’ Vrijblijvendheid leidt niet tot het

van nieuwe initiatieven.

realiseren van de doelstellingen op korte termijn. Deelnemers gaan daarom na elke bijeenkomst met

Verbinden

actiepunten naar huis. Ook worden er gezamenlijk

De eerste Netwerk Betonketens zijn opgericht in de

zoveel mogelijk concrete projecten geïnitieerd. De

provincie Noord-Brabant waar in 2010 een project

samenwerking met en tussen de partijen wordt

is gestart om vraag en aanbod op elkaar af te stem-

daarmee geïntensiveerd. Op deze wijze een zo

men en het recirculeren van beton te bevorderen.

hoog mogelijk rendement behaald op de gebieden

Na een inventarisatie van de relevante partijen in

Planet, People en Profit.

zijn deze benaderd voor deelname aan de eerste

De focus ligt daarbij niet meer alleen op granulaat

:

Netwerk Betonketen. Kort daarna volgde de provin-

in beton, maar op het verduurzamen van de be-

Meer informatie over de

cie Utrecht met een soortgelijk project en zijn er nu

tonketen in zijn totaliteit. Vele organisaties zijn on-

activiteiten en actualiteiten

Netwerk Betonketens geïnitieerd in Nieuwegein,

derweg naar duurzaam beton. Door de krachten te

Veenendaal en Woerden. De aanpak bleek te wer-

bundelen, wordt het mogelijk om nog meer nieuwe

ken en ook in andere regio’s raakten marktpartijen

kansen te creëren. Elke organisatie die daaraan een

en gemeenten enthousiast om een Netwerk Beton-

bijdrage kan en wil leveren is van harte welkom!

en rondom de gemeenten Eindhoven en Tilburg,

van de Netwerk Betonketens vindt u op

:

www.betonketen.nl.

keten op te zetten. Naast Noord-Brabant en Utrecht is er nu ook een Netwerk Betonketen actief in de regio Arnhem/Nijmegen en in de regio Twente.

Geen woorden maar daden!

39

:

PRAKTIJK: INNOVATIE

Nieuw betonmengsel voor prefab wanden Prefab betonwanden extra concurrerend

“Een nieuwe generatie beton voor onze prefab wanden.” Chris Spaansen en Ron Zonneveld, respectievelijk commercieel technisch adviseur en betontechnoloog bij betonfabrikant Spaansen uit Harlingen beschrijven daarmee de switch van beton van geëxpandeerde kleikorrels naar beton met zeezand/vliegas. “Dit laatste betonmengsel maakt de wanden sterker en goedkoper.”

D

e woningbouwsector heeft een aantal ver-

Hij somt direct een aantal duidelijke voordelen op.

trouwde bouwsystemen tot zijn beschikking.

Het nieuwe betonmengsel heeft een hogere druk-

“Prefab betoncasco’s zijn dat evenzeer,” zo ervaart

sterkte C13/15 en is dus sterker en beter. Daardoor

Chris Spaansen, die zelfs in deze zware tijd voor de

kunnen de wanden dunner worden uitgevoerd.

woningbouw de vraag naar zijn prefab betonnen

“Praatte je voorheen over een wandopbouw van

wanden stabiel ziet blijven. “Ook als men opteert

12 cm beton, 6 cm spouw en 12 cm beton, nu kan

voor kalkzandsteenvervangende bouwsystemen,

dat met 10 cm dikke wanden met 4 cm spouw. Die

heeft Spaansen het antwoord klaar. “Wij maken

6 cm extra ruimte betekent direct een groter woon-

zelf als sinds 2003 lichtbetonnen wanden voor met

oppervlak van de hele woning. Tweede belangrijke

name de woningbouw, lage appartementenbouw

voordeel is de strakkere afwerking van de wan-

en kleinschalige utiliteitsbouw. Dit deden wij altijd

den, waardoor de kosten van de stukadoor verder

met een betonmengsel met geëxpandeerde kleik-

worden geminimaliseerd. Voorts praat je over een

orrels. Bekend als lichtbeton van maximaal 2.000

goedkopere samenstelling van de mortel, dus kun-

kg/kuub. Dit voorjaar hebben wij echter een switch

nen wij de wanden ook scherper aanbieden in de

gemaakt naar een mengsel op basis van zeezand,

markt. Meer kuubs woninginhoud tegen verlaagde

grind en vliegas. We winnen als onderneming zelf

kosten is schot in de roos, zeker in deze tijd. We

anderhalf miljoen kuub zeezand per jaar. Dat is

hebben de variatie aan mengsels kunnen vermin-

een voordeel, maar de belangrijkste drijfveer is dat

deren waardoor

dankzij het nieuwe mengsel de eigenschappen van

uiteindelijk de opdrachtgever ten goede komt.” De

de wanden nog beter tot hun recht komen. Dit is

betontechnoloog blijft overigens het mengsel ver-

uiteindelijk in het voordeel van de bouwpartijen,

der ontwikkelen, bijvoorbeeld door het percentage

alsmede de eindgebruiker.”

cement te verlagen, een extra impuls voor kosten-

wij efficiënter produceren, wat

beheersing en duurzaamheid. “Prefabricage heeft 40

B:ton juni 2013

:

toch al de toekomst, maar met dergelijke ontwik-

bricage. Kant en klare bouwdelen fabrieksmatig

kelingen wordt de keuze voor de bouwsector wel

produceren en op de bouwplaats samenvoegen,

heel makkelijk…”

zonder veel handen op de bouwplaats, zonder veel invloeden van (weers)omstandigheden en

Licht door lucht

zonder al te grote risico’s als alles vooraf goed is

Ron Zonneveld geeft aan dat de fabrikant niet over

uitgedokterd. “Denk in complete pakketten funde-

één nacht Elfstedentochtijs is gegaan. “We hebben

ring, hoofddraagconstructie/casco, kap, afbouw en

dit nieuwe mengsel uitvoerig getest. Het wordt ook

installatietechniek en je hebt in feite je woning.

door enkele fabrikanten al in meer of mindere mate

Bouwen met ketenpartners waarbij de aannemer

toegepast. We gebruiken voor het betonmengsel

de regie heeft, dat is het bouwen van vandaag en

zeezand 0-2 mm, grind, cement en een substan-

morgen. Zo bieden wij het casco voor een ‘fixed

tieel deel vliegas. De crux van het mengsel is dat

price’ aan, waarbij wij de prefab vloeren van een

bij het produceren lucht wordt ingesloten. Daarmee

vast aantal collega BFBN-fabrikanten betrekken.

krijg je een enigszins poreuze, lichte betonwand.

Het vergt nogal wat lef van de aannemer om grote

Het is een handdroge mortel die met een grote

delen van zijn werk uit te besteden, maar dan koopt

walsrol wordt samengeperst.” Op de productie-

hij engineering, slimme constructieve oplossingen,

tafels worden eenvoudig en geheel automatisch

een doelmatige productie, transport en montage

met latexverf alle voorzieningen zoals sparingen

op afgesproken tijden en uiteraard hoge kwaliteit.

of doorvoeren aangegeven. Ook het stellen van de

De één zal daar ver in gaan en betonwanden com-

randbekisting voor de elementmaatvoering gaat

pleet met beglaasde kozijnen kiezen, de ander wil

snel. Chris Spaansen: “We storten ook zwaardere

op de bouwplaats kozijnen stellen en aansluitingen

betonwanden met meer gangbare, nattere grind-

en detaillering zelf verzorgen. Belangrijk is dat pre-

mengsels. Ook daar werk je toe naar effectieve pro-

fab altijd maatvast is waardoor de aansluitingen in

cessen, maar als je ziet hoe zo’n wals doorlopend

hoge mate luchtdicht zijn. Onze prefab industrie

een serie betonwanden maakt, is dit toch wel wat

staat in een goed daglicht als je kijkt naar ontwik-

mijn vader Arie Spaansen voor ogen had toen hij zei

kelingen als efficiënt, snel en hoogwaardig bou-

dat we een oplossing moesten gaan bieden voor de

wen. Daarbij is de capaciteit makkelijk schaalbaar,

woningbouw en niet met het zoveelste standaard

wat essentieel is in het bouwen van nu. Met deze

product moesten komen aanzetten.”

nieuwe generatie betonproducten komen wij nog meer in de schijnwerpers te staan. En terecht!”  :

Vaste partners Hij voorzag daarbij een eminente rol voor prefa41

:

PRAKTIJK: PROJECT

BlueCasco® de basis voor ieder energieneutraal woningbouwconcept

Nistelrode is bijzondere energieneutrale woning rijker

Opdrachtgever Peter van der Heijden en Bas Boom van BlueCasco® voor de opgeleverde energieneutrale woning in Nistelrode.

Wonen in een prachtige groene omgeving vraagt om een passende woning die meer aan de natuur geeft dan onttrekt. Dat vond voormalig varkenshouder Peter van der Heijden ook. Hij voegde de daad bij het woord en bouwde een energieneutrale woning.

V

an der Heijden: “Ik was altijd al geïnteresseerd

Passief met de voordelen van beton

in een gezond leefklimaat en op zoek naar me-

Van der Heijden creëerde samen met architect

thodes om minder koudeval, tocht en luchtlekken

Henk Ariëns zijn eigen concept door het beste van

te realiseren, waardoor je minder luchtverplaatsing

het Passiefhuis met het BlueCasco® concept te

en dus ook minder stof hebt en minder verlies aan

combineren. Zo heeft de woning het meeste glas

energie zou lijden. De termen energieneutraal en

op het zuiden en een hoge kierdichting. En heb-

Passiefhuis klonken allemaal interessant, maar ik

ben de gevels een hoge isolatiewaarde (Rc 10m2

wist er niets van. Toen ik me meer in de materie

·K/W). Het BlueCasco® concept heeft veel aspec-

verdiepte, raakte ik gecharmeerd van de voordelen

ten van het Passiefhuis, maar onderscheidt zich

van betonkernactivering, waardoor ik uiteindelijk

door toepassing van betonkernactivering. Hierdoor

bij BlueCasco® terechtkwam.”

kan energiebesparing gecombineerd worden met wooncomfort.

42

B:ton juni 2013

:

Comfortabele betonkernactivering Bas Boom, Business unit manager BlueCasco®: “Betonkernactivering verwarmt niet alleen maar koelt ook waardoor tevens in de zomer een constant binnenklimaat wordt verkregen. In 80% van de locaties in Nederland kan dit principe met een bodembron toegepast worden. In alle andere gevallen is elke andere bron die lage temperaturen kan leveren geschikt. Bij deze woning is er een warmtekoude bron van 160 meter diepte geslagen die water met een temperatuur van rond de 11 graden naar boven pompt door middel van een warmtepomp. Door een compressor wordt hier warmte uitgehaald. Het water wordt vervolgens door een pomp rondgepompt door het gesloten leidingsysteem in de prefab betonnen wanden. In iedere ruimte is een aparte thermostaat aangebracht waarop de temperatuur individueel te regelen is.”

Seriegrootte 1: ook in prefab Vanwege comfortaspecten, zoals geluidisolatie, stralingswarmte en het vermogen om te koelen, werd op verzoek van de opdrachtgever overgestapt van houtskeletbouw naar het prefab betonnen BlueCasco® concept. Zelfs met seriegrootte 1 is BlueCasco® concurrerend ten opzichte van andere bouwmethoden. De woning is volledig in de fabriek

Aanbrengen van de prefab kapconstructie op het geïsoleerde betonnen casco door eigen montageploeg waardoor garantie op kierdichtheid kan worden gegeven.

geproduceerd en voorzien van wandverwarming en –koeling, leidingen voor elektra, HR-isolatie, kozijnen en een prefab dakconstructie. Iets dat bij de primeur van dit concept de doorlooptijd aanzienlijk verkort heeft, ook omdat er in de winter gebouwd werd door Cornelissen Aannemingsbedrijf.

Wat zijn de ervaringen? Bij de oplevering van BlueCasco® (in de ruwbouwfase) werd door middel van een blowerdoortest een kierdichtheid van qv;10 = 0,24 dm³/ s.m² behaald. Ruim onder de door BlueCasco® gegarandeerde waarde van 0,4 dm³/ s.m². Van der Heijden: “Ook in het voorjaar blijft het woonklimaat dankzij de hoge isolatiewaarde en toepassing van betonkernactivering constant. Ik kan met lage temperaturen werken waardoor ik aanzienlijk op stookkosten bespaar. Daarnaast is stralingswarmte een prettige manier van verwarmen en koelen. Comfort en besparingen gaan hand in hand. Mijn doel is bereikt.”

Productie van de betonnen wanden voorzien van leidingen voor de betonkernactivering, electra, kozijnen en isolatie.

43

:

PRAKTIJK: WONINGBOUW

Betonnen keukenblad: een staaltje vakmanschap

Bij het woord ‘beton’ zullen niet veel mensen aan een hoogwaardig design product denken. Woorden als ‘grijs’ en ’bouwmateriaal’ komen waarschijnlijk eerder bij hen op. Beton wint echter aan terrein als luxe materiaal dat binnenshuis wordt toegepast. Zijn de associaties met beton als bouwmateriaal wellicht negatief; aan betonnen meubels kleeft een heel ander imago. Beton past in een ‘industrieel’ ontwerp, is stoer en robuust en er zit een prijskaartje aan. Niet gek, want er worden kwaliteitsproducten van beton gemaakt. Een prefab wand of trap is al een kunststukje op zich, maar betonnen keukenbladen vormen een klasse apart.

D

e productie van keukenbladen vraagt om precisie en geduld. Niet alleen qua samenstelling

komt het erg nauw, ook de condities waarin geproduceerd wordt, moeten tot in detail worden gereguleerd. Het Keukenblad uit Eck en Wiel beheerst deze finesses tot in de puntjes. Dit resulteert in prachtige keukenbladen, die in het luxe segment keukens worden verkocht.

Starten in de crisis Eigenaar Mickey Bakker ging in 2009 van start met zijn bedrijf. Hij had geen slechter moment kunnen kiezen. Door de crisis lag de woningmarkt op z’n gat. Bovendien was het lastig voet aan de grond te krijgen in de keukenbranche. In het eerste jaar kreeg het bedrijf nauwelijks orders. In 2010 keerde het tij, het bedrijf sleepte een grote opdrachtgever binnen. Bakker kon aan de slag. Al snel bleek het maken van keukenbladen echter een vak apart. Ondanks de vijftien jaar ervaring in de beton, was het toch nog zoeken naar de juiste betonsamenstelling. Bovendien bleek het product erg gevoelig voor bijvoorbeeld temperatuursschommelingen.

Veertig verbeterpunten “Na de productie van de eerste keukenbladen gingen we kijken in showrooms en bij mensen thuis om te zien hoe onze producten erbij lagen,” vertelt Mickey Bakker. “We vonden veertig punten ter verbetering. Daar zijn we heel eerlijk in geweest, ook naar onze klanten. In de keukenwereld draait het deels 44

B:ton juni 2013

:

om uiterlijk vertoon, maar als je daar doorheen kunt prikken en jezelf blijft, word je daar uiteindelijk voor beloond.” Door het experimenteren met mengsels en wapening vindt Bakker de perfecte samenstelling voor de aanrechtbladen. De productie gebeurt met de grootste zorg; geen wonder, want er geldt een maattolerantie van 2 millimeter. Dat betekent dat de bladen maar 2 millimeter mogen afwijken van de tekening. Daarom staat niet snelheid, maar precisie bij de productie centraal. Van order tot levering van een keukenblad beslaat een periode van vier tot zes weken. “Voor elk keukenblad maken we een nieuwe mal. In het begin maakten we mallen van betonplex, een heel prijzige oplossing. Nu maken we een houten mal bedekt met een laklaag, een soort antistoflaagje. Een fijn materiaal om te bewerken.”

Uitgekiende productie In het keukenblad moeten uitsparingen komen voor de wasbak en kookplaat. In het blad wordt overal wapeningsstaal toegepast, met een diameter van 12 of 6 millimeter. Daaroverheen komt een laag van 1,5 centimeter zelfverdichtend beton. “Normaliter moet daar minstens een laag van 2,5 centimeter overheen.

De volgende stap is het omdraaien van het blad. Dan

Omdat de bladen binnenshuis worden toegepast en

wordt het piepschuim uit de uitsparingen gehaald.

dus niet hebben te lijden onder weersinvloeden,

Het blad wordt eerst schoongemaakt met water en

mag die laag dunner zijn. Bovendien hangen de bla-

staalwol, om vervolgens te worden gewassen met

den nergens aan, ze hebben dus niet echt te kampen

cement. Zo worden de laatste oneffenheden weg

met trekkrachten.” Voor het storten van het beton,

gehaald. Hierna volgen weer drie tot vier dagen

wordt eerst de mal ingewreven met olie. “Overal

‘rust’. Het keukenblad wordt dan in een ‘cabine’

moet precies evenveel olie worden aangebracht.

gelegd, die zoveel mogelijk stofvrij is en waar de

Er mogen nergens plasjes ontstaan, anders krijg je

temperatuur wordt gereguleerd. Tot slot wordt het

kleurverschillen aan het oppervlak,’ aldus Bakker. De

blad behandeld met een soort olie, die het blad be-

basisbladen zijn zo’n vier centimeter dik met daarop

schermd tegen de eerste vlekken.

randen die tot twintig centimeter hoog kunnen zijn.

Het bedrijf levert en installeert de bladen zelf. “Vroeger besteedden we dit uit. Hierbij werden bladen

De uitsparingen worden gevuld met tempex. Aan de

regelmatig beschadigd. Door het in eigen handen

bovenzijde van het blad worden staven wapenings-

nemen van de montage en levering is het schade-

staal van 12 millimeter rond gelegd. Na het storten

percentage is daardoor drastisch gedaald. Voorheen

van het beton wordt voorzichtig de lucht eruit ge-

lag dit op zo’n 40 procent van de geleverde bladen,

prikt. Vervolgens wordt het hele blad bedekt met

terwijl dat nu slechts 2 procent bedraagt.” Momen-

een laagje tempex. Daaroverheen komt een zeil.

teel maakt het bedrijf zo’n vijf keukenbladen per

“Hierdoor wordt de warmte vastgehouden. Dit gaat

week. “In de toekomst worden dit er hopelijk zeven

krimpscheuren tegen,” vertelt Bakker. Het blad blijft

tot tien,” aldus Bakker. “Veel meer gaan het er niet

dan twee tot drie dagen onaangeroerd liggen. “Na

worden, omdat ik geen concessies aan de kwaliteit

een aantal dagen halen we de mal eraf, samen met

wil doen.”

het piepschuim. Oneffenheden worden weggehaald van het oppervlak. Op de slijptafel brengen we dan

Naast keukenbladen, maakt het bedrijf ook buiten-

een mooie facetrand aan, zodat het blad ‘aaibaar’

keukens en incidenteel ook meubilair. “Ik laat me

wordt.”

graag uitdagen door een opdrachtgever. Waar anderen stoppen, gaan wij door,” besluit Mickey.

:

: Meer informatie: www.hetkeukenblad.nl. 45

:

ACHTERGRONDEN: GELUID

Geluidberekening onderst

In het Bouwbesluit zijn strikte normen opgenomen ten aanzien van de geluidsbelasting bij industrieel lawaai. Hoe krijgt men in dit verband snel duidelijkheid of het heien van prefab betonpalen op een bouwproject aan de geluidsnormen van het Bouwbesluit voldoet? DGMR heeft een doeltreffend softwareprogramma ontwikkeld, waarmee binnen luttele minuten zichtbaar wordt of de geselecteerde manier van heien, eventueel met aanvullende maatregelen, wettelijk binnen de normen valt. 46

B:ton juni 2013

:

eunt verantwoorde keuze heien D

men vanuit het Bouwbesluit vormen een complex

campagne ‘Een tikje zachter’ gestart om aan

vraagstuk, waarin niet alleen het geluidsniveau

te geven dat het geluid bij heien te beteugelen valt

maar ook de geluidsduur maatgevend zijn. DGMR

door goede keuzes in het uitvoeringsproces. Bij-

is een gespecialiseerd ingenieursbureau met veel

voorbeeld via de inzet van meer heistellingen om

knowhow op het gebied van onder andere geluid

de duur van de overlast te beperken of aanvullende

en softwareontwikkeling. Het heeft in het teken

maatregelen zoals geluidmantels, inzet van alter-

van de campagne ‘Tikje zachter’ een gratis te ge-

natieve blokken, voorboren et cetera. Maatregelen

bruiken softwareprogramma ontwikkeld waarbij

die de moeite waard zijn als daarmee het heien

de opdrachtgever, de bouwer, het heibedrijf of

van betonnen palen mogelijk is. Want bij prefab be-

een andere betrokken partij de impact van twee

tonnen palen weet je wat je in de grond stopt. De

geluidsbronnen kan invullen. Dit kunnen bijvoor-

palen zijn volgens berekeningen gedimensioneerd

beeld zijn: het heien van betonpalen en tegelijk het

voor een bepaald project en conform (certificatie)

slaan van damwanden. Een ander voorbeeld is het

normen geproduceerd. Ze worden volgens strakke

werken met twee heistellingen tegelijk. Naast deze

richtlijnen geheid en daarna is de draagkracht te

compacte versie van het rekenprogramma is er een

controleren. Elke paal is meetbaar. Er is 100% ze-

uitgebreidere abonnementsversie waarmee ook

kerheid over de beoogde kwaliteit van de funde-

de algemeen voorkomende bouwwerkzaamheden

ring.

kunnen worden getoetst.

Die kwaliteit en zekerheid zijn belangrijk voor op-

Optimale inzet van materieel

drachtgever, bouwer en heibedrijf. Maar dat is het

Ir. Rob Witte, senior adviseur industrie, verkeer en

voldoen aan de regelgeving ook. De geluidsnor-

milieu van DGMR legt uit: “Het gaat zowel in de

e branchevereniging AB-FAB is vorig jaar de

47

:

ACHTERGRONDEN: GELUID compacte als uitgebreide versie om een handig

een een aantal decibellen. Je kunt die maatregelen

hulpmiddel. Het programma laat via een verkeers-

eenvoudig invullen in het programma en ziet met-

licht zien of het voorspelde geluidsniveau bij de

een het effect.” Bij het Bouwbesluit wordt ervan

beoogde werkzaamheden aan de eisen voldoet.

uitgegaan dat de bouwactiviteiten alleen overdag

Groen betekent dat het wettelijk geluidsniveau niet

worden uitgevoerd. Ontheffing van de regels is

zal worden overschreden bij het uitvoeren van de

mogelijk wanneer men bijvoorbeeld ’s nacht moet

ingevulde werkzaamheden. Oranje geeft twijfel

heien voor een spoorviaduct, omdat er dan geen

en vraagt om nader onderzoek en/of aanvullen-

treinverkeer is.

de maatregelen. Rood betekent dat men niet aan

De software is gratis te gebruiken via de website www.tikjezachter.nl, waarop

normen kan voldoen. Het programma geeft niet

Richard Schmidt verwacht dat veel partijen nut kun-

alleen een snelle en betrouwbare indicatie of de

nen hebben van het programma. “Ten eerste zie

werkzaamheden passen binnen het Bouwbesluit,

je of de boogde methode geluidstechnisch kan.

het programma biedt ook de mogelijkheid om te

Ten tweede kun je variëren met tijdsduur, aantal

variëren in aantallen machines, de tijdsduur en de

stellingen, overlap van machines en aanvullende

overlap in de werkzaamheden. Zo komt men tot

maatregelen om een minimale geluidsbelasting te

een optimale inzet van materiaal. Rekening hou-

krijgen. Ten derde is het een welkome tool in de

dend met de (wettelijke) normen ter voorkoming

communicatie met de omgeving, waarbij je vooraf

van geluidsoverlast.”

kunt vertellen dat er lawaai is, maar dat dit binnen

overigens ook praktische tips

de grenzen blijft. Ten vierde krijgt het heibedrijf ook Zijn collega ing. Richard Schmidt, directeur software

meer gevoel voor tijd; ze zien wat er past binnen

en IT, heeft het programma gebouwd op basis van

een project als het om de duur van dagelijks heien

de rekenregels van het ministerie, in combinatie

gaat met bijhorende impact op de geluidsbelasting.

dio juli komt de uitgebreidere

met berekeningen vanuit de eigen kennis en erva-

Het is zeker de moeite waard om op de website

abonnementsversie beschikbaar.

ring. “We hebben objectieve gegevens uit Infomil

www.tikjezachter.nl eens wat rekenwerk te doen.

Voor meer informatie over

genomen voor de brongeluiden, aangevuld met

En er staat ook de link naar de uitgebreidere versie

eigen ervaring. Het zijn gemiddelden, maar we

die men tegen alleszins redelijke abonnementsta-

voor het beperken van geluid en trillingen zijn opgenomen. Me-

‘Tikje zachter’ kunt u contact

zijn ook wat aan de veilige kant gaan zitten met

rieven kan gebruiken.” Het rekenprogramma is zo-

opnemen met Rob Witte, senior

de berekeningen. Er komt bij het invullen van pa-

wel op de laptop als de Ipad te gebruiken.

adviseur bij DGMR in Den Haag:

rameters als werkmethoden, afstand tot de bron

telefoon: (070) 350 39 99 of per e-mail: [email protected].

en aanvullende maatregelen, een betrouwbare

Zekerheid binnen handbereik

waarde uit. Natuurlijk kan het in de praktijk anders

De branchevereniging AB-FAB hoopt dat opdracht-

lopen als naast de bouwplaats de straat wordt open

gevers, adviseurs en bouwers het progamma gaan

gefreesd. Maar men kan goed uit de voeten met de

benutten. Want nu komt het toch regelmatig voor

compacte versie en zeker met de uitgebreide ver-

dat op basis van veronderstellingen en verwach-

sie. Men ziet direct of men aan de geluidsnormen

tingen omtrent geluidshinder een keuze voor een

voldoet.”

alternatieve funderingsmethode dan prefab betonpalen wordt gemaakt. Zonde, want dan laat men

Kort en hevig

maximale zekerheid ten aanzien van de vereiste

DGMR is ook mede betrokken geweest bij het op-

fundering en beheersing van kosten wel heel ge-

stellen van de geluidsnormen in het Bouwbesluit.

makkelijk schieten. Het programma geeft duide-

Leidraad daarbij was: liever korte tijd een hoger

lijkheid, zodat men niet ten onrechte uitwijkt naar

geluidsniveau dan lange tijd overlast van een iets

andere funderingsmogelijkheden. Meten is weten!

lager geluidsniveau. Daarom zit in de norm ook de

:

combinatie van geluidsniveau en geluidsduur. Rob Witte: “Dat opent de mogelijkheid om bijvoorbeeld met meerdere heistellingen tegelijk te werken en zo de tijdsduur te bekorten, zij het dat dan cumulatieve geluidswaarden optreden. Ook dit berekent het programma. Het geluid is ook te beteugelen door aanvullende maatregelen te nemen, zoals een geluidsmantel of dieselblok. Dat scheelt met48

B:ton juni 2013

PRAKTIJK: PROJECT KORT

Koninklijk plaveisel

:

Dat met betonstraatstenen mooie figuraties kunnen worden gemaakt, weet een groot deel van straatmakend Nederland al. Gemeentewapens, logo’s, dieren, een compleet ganzenbordspel op een plein; Jan de Jong heeft het allemaal ontworpen. Met de troonswisseling hebben de Bond van Fabrikanten van Betonproducten in Nederland (BFBN) en de gezamenlijke fabrikanten van betonnen bestratingsmaterialen (www.straategie.nl) de gemeenten Amstelveen en Graft-De Rijp een grote beeltenis in de bestrating aangeboden, gemaakt van betonstraatstenen in vijf verschillende grijstinten.

D

De betonstraatstenen zijn kleurvast. In de toplaag

het feite dat de geplande komst van koningin

is natuurlijk materiaal verwerkt. Daarmee blijft de

Beatrix op 30 april niet doorging in verband met de

figuratie helder van kleur. BFBN-directeur Ton Piel-

abdicatie. De gemeenten worden nu bezocht tijdens

kenrood. “Als de Koninklijke familie volgend jaar

de eerste Koningsdag in 2014. Tot die tijd hebben zij

naar beide gemeenten afreist voor Koningsdag

de figuratie als voorbode van het aanstaande feest

kan ze zelf zien hoe mooi de figuraties zijn. Bij de

in hun gemeente.

aanleg zijn ook leerling-straatmakers van leerbe-

e gemeenten hebben de geste te danken aan

drijf SPG Noord-Holland betrokken. Daarmee wil de In Amstelveen is de figuratie opgenomen in het

BFBN het vak van stratenmaker promoten. Pielken-

Stadsplein. Vanaf het maaiveld is het voor de be-

rood: “Van zo’n project steken ze heel veel op en ze

zoekers van dit plein niet meteen duidelijk wat

hebben iets om trots op te zijn. Ook willen we de

de bijzondere bestrating voorstelt, maar vanaf de

schijnwerpers richten op de opleidingen. Er is op het

verdieping van de openbare bibliotheek is koning

ogenblik een behoorlijke uitstroom van personeel

Willem-Alexander goed te herkennen. In Graft-De

uit de bouw. Straks trekt de markt aan en dan heb-

Rijp is de figuratie onder een helling op een talud

ben we jonge mensen nodig.”

:

gelegd, zodat voorbijganger, automobilisten en omwonenden Willem-Alexander kunnen begroeten. 51

:

ACHTERGRONDEN: TECHNIEK

“600 Aardige jongens”

De prefab betonpoeren die bij de bouw van het nieuwe winkelcentrum met 260 woningen in Waddinxveen worden gebruikt, zijn volgens projectleider Cees Slaats van Bouwcombinatie Hurks-Slokker niet het meest spannende onderdeel van het project. Toch zijn ze volgens hem wel karakteristiek voor het versnellen van de bouwtijd, het beperken van risico’s op de bouwplaats en het uitbesteden van werk aan specialistische partijen.

Bijna 40 jaar praten en ontwikkelen en als er

addinxveen heeft 40 jaar moeten wachten

W

landelijke ketens als lokale retailers. Als eindbe-

op het nieuwe winkelcentrum, tenminste, zo

legger is Altera Vastgoed N.V. gecontracteerd ten

lang zijn er al plannen voor de ontwikkeling van

behoeve van de winkels en gedeeltelijke parkeer-

een nieuw winkelgebied. ASR Vastgoed Ontwik-

garage.

keling gaf begin dit jaar aan de bouwcombinatie

dan groen licht is, moet het project ook zo snel mogelijk gerealiseerd worden.

52

Hurks-Slokker, waarin Hurks bouw zuid en Slokker

Voorbereidings- en bouwproces versnellen

Bouwgroep vestiging Huizen participeren, opdracht

Bijna 40 jaar praten en ontwikkelen en als er dan

tot de bouw van circa 20.000 m2 winkeloppervlakte

groen licht is, moet het project ook zo snel mogelijk

annex 260 woningen. Het project is een gezamen-

gerealiseerd worden. Cees Slaats legt uit: “Op 17

lijk ontwerp van SoetersvanEldonk, 01-10 Archi-

december 2012 hebben wij getekend, op 4 febru-

tecten, RPHS architecten, Dittmar Bochmann Ar-

ari begonnen wij al met de heiwerkzaamheden. Er

chitecten en Copijn en CH&partners. Het moderne,

is sprake van een zeer krappe bouwtijd, omdat de

gevarieerde centrum gaat ruimte bieden aan zowel

opdrachtgever eind 2014 de winkels al in gebruik B:ton juni 2013

wil laten nemen. Die vereiste snelheid maakte voor

deze optimaal is berekend en wordt vervaardigd.

ons duidelijk dat we veel zouden moeten prefabri-

Hierdoor is er minder wapening nodig. Daardoor

ceren. In het werk storten is soms financieel aan-

kan de hoogte beperkt blijven tot 1,10 meter, waar

trekkelijk, maar als je kijkt naar de risico’s op de

de natte variant 1,25 meter meet. Met die 1,10 me-

bouwplaats en tijdwinst, dan haal je met prefab

ter blijven we net boven de grondwaterstand, wat

beton daar weer financieel voordeel mee. Belang-

weer voordelen heeft voor een eenvoudiger ont-

rijk is wel dat je behalve het bouwproces ook het

watering van de bouwplaats via simpele drainage.

voorbereidingsproces versnelt. Op die manier kun

Ook is er gekozen voor grote zelfdragende prefab

je snel beginnen met bouwen. Je moet zorgen dat

balkbodems omdat we daardoor veel minder on-

je productie op de bouwplaats geen vertraging op-

derstempeling nodig hebben.”

:

loopt door engineering, tekenwerk en prefabricage. De kosten en risico’s zijn bij dit project in het voor-

Als dek wordt gebruik gemaakt van breedplaat-

traject helemaal uitgedacht. Daarbij werken wij

vloeren met een forse constructieve laag. “We ma-

met een aantal vertrouwde partijen waarmee je in

ken meters met zo’n 390 m2 vloerveld per dag. Zo

een vroeg stadium alles kunt vastleggen. Dan heb

kies je het beste van twee werelden, gelet om de

je vervolgens geen zeeën van tijd nodig om alles

situatie, de bouwplaats, de bouwstromen en in dit

uit te werken in de uitvoeringsfase, maar kun je in

geval de ondergrond. Je wilt altijd snel bouwen, bij

luttele weken van een tekening tot daadwerkelijk

voorkeur in droge systemen. Maar het hangt ook

bouwen komen. Deze versnelling van de voorberei-

van de situatie en transportmogelijkheden af. Wij

dingstijd is essentieel voor bouwen in prefab beton.

hebben hier een mooie opstelplaats kunnen reali-

Zo verhoog je de bouwsnelheid nog meer.”

seren. De vrachtwagens met de prefab elementen rijden ’s avond en ‘s nachts naar het depot. Van-

Eén van de specialistische partners die zijn kennis

daar uit kunnen wij de benodigde elementen op

al in de voorbereiding mocht inbrengen is de IJB

het juiste moment inrijden. Een efficiënt transport

Groep. Zij zijn ingeschakeld voor al het funderings-

is ook onderdeel van het Breeam Excellent dat de

werk, van berekening tot en met aanbrengen. Cees

nieuwbouw van dit winkelcentrum gaat halen. We

Slaats: “Wij leggen het werk in handen van partijen

liggen keurig op schema. De tijdsdruk is geen pro-

met de nodige kennis en ervaring. De uiteindelijke

bleem. In de bovenbouw met de woningen komt

kwaliteit staat nummer 1. Die houden wij scherp

eveneens het nodige prefab beton aan bod. Ook

in de gaten. Maar het werkt doeltreffend als de

daarvan zal de voorbereiding gedegen en snel zijn.”

fabrikant van de prefab funderingen alles in eigen hand kan uitvoeren. Wij zijn verantwoordelijk voor

Voorbereidingsnelheid

de coördinatie, het slaan van 3.000 palen (1 op de

Op het moment dat tekeningen bij een bouwpro-

6 als trekpaal in schoorstand), het graafwerk, kop-

ject louter papier zijn, is het onhaalbaar om snel

pensnellen en plaatsen van 600 prefab poeren van

te werken, meent Cees Slaats. “Wij werken bij dit

1,80 x 1,80 m. Aardige jongens. De prefab fabrikant

project met Doc Stream, een soort digitale ver-

is verantwoordelijk tot en met de maatvoering. Wij

zamelbox van tekeningen. Er zitten straks ruim

kunnen zo verder met de prefab kolommen, pre-

3.000 tekeningen in, alleen al voor de fundering

fab funderingsbalkbodems en het grote dek van de

dik 400 stuks. Als men in het proces een aantal

parkeergarage dat extra zwaar wordt uitgevoerd

malen wijzigingen uitprint, dan heb je boeken-

(verkeersklasse 45), omdat er op het maaiveld

kast vol aan tekeningen. Nu worden ze digitaal

dat je behalve het

door allerhande verkeer overheen wordt gereden.”

aangepast en hebben alle betrokken partijen

bouwproces ook het

Belangrijk is wel

meteen de juiste tekening. Dit is belangrijk voor

Minder wapening, minder hoogte

een snelle werkvoorbereiding. Vroeger kon je het

Aanvankelijk was de gedachte om de hele kelder

vergeten als je een ‘spoedje’ had en alle tekenin-

te prefabriceren, maar de grondslag is zodanig dat

gen moesten worden aangepast voordat de pre-

er is gekozen voor een combinatie van prefab en in

fab fabrikant kon produceren. Nu heb je binnen

het werk gestorte delen. Zo zijn 600 poeren gepre-

no time alle productiegegevens voor het beno-

fabriceerd en 100 stuks vanwege een complexere

digde prefab beton. De tijd dat iedereen zei dat

vorm bij liftschachten en aansluitingen in het werk

prefab een lange voorbereidingstijd nodig had, is

gestort. “Groot voordeel van de prefab variant is dat

echt voorbij!”

voorbereidingsproces versnelt.

53

SERVICE: VOOR U GELEZEN

:

Basisschool ‘t Egeltje: nieuwe generatie sandwichpanelen Basisschool het Egeltje in het Belgische plaatsje Mol is gebouwd met een nieuwe generatie sandwichpanelen. Een klassiek sandwichpaneel is drieledig en bestaat uit een dragend binnenspouwblad, een isolatielaag en een buitenspouwblad of sierlaag. Het binnenspouwblad heeft doorgaans een behoorlijke dikte en werkt constructief. Deze binnenschil draagt de volledige wand. Het buitenspouwblad is louter esthetisch en ‘hangt’ aan de binnenschil. In de isolerende middenzone zitten de verankeringen die het geheel samenhouden. Deze verankeringen zijn metalen (RVS) verbindingen die de isolatie perforeren en hierdoor koudebruggen vormen. Maar dit kan beter. Een Belgische betonleverancier werkt bijvoorbeeld al geruime tijd met de Carbonast technologie. De verbindingen worden vervangen door een koolstofnet (C-grid). De buitenschil is zelf geen last meer, maar werkt actief mee in de lastendaling. Daardoor ontstaat een wand die 100 procent composiet is. Dankzij de composiete werking kan het binnenblad een stuk dunner worden. Bovendien is de wand volledig thermisch onderbroken dankzij het koolstofnet. Elke strook koolstof bestraat uit duizenden vezels. Carbonvezels zijn licht, duurzaam, corroderen niet en geleiden nagenoeg geen warmte. De treksterkte is bovendien vier keer hoger dan bij staal. Door de nieuwe vorm wordt het sandwichpaneel breder toepasbaar. Doordat de wanden minder wegen, zijn grotere afmetingen mogelijk. Bovendien is er meer ruimte voor isolatie. De nieuwe sandwichpanelen zijn toegepast bij de nieuwbouw van basisschool ’t Egeltje. Het ontwerp is van Cypers & Q. Gelezen in: Beton, nr 219, Febe, www.febe.nl

Gevel met licht doorlatend beton Op 6 december 2012 werd ’s werelds eerste lichtdoorlatende gevel van beton onthuld. De gevel maakt deel uit van een nieuw gebouw van de Universiteit van Aachen (Duitsland). De 136 panelen waaruit de gevel bestaat, werken samen als een groot scherm. Door elk paneel kan een andere kleur worden getoond. Het lichtsysteem wordt gereguleerd met behulp van een app voor de IPhone. De gebruiker kan dus zelf het lichtpatroon bepalen. Bij het vervaardigen van de panelen worden optische vezels toegevoegd aan het verse betonmengsel. Als het beton hard geworden is, wordt het betonnen blok op zo’n manier doorgesneden zodat het einde van de optische vezels aan de oppervlakte verschijnt. Dankzij de optische vezels is het beton lichtdoorlatend. Achter de panelen zijn LED lichtjes geplaatst, die snel van kleur kunnen wisselen. De elementen zijn gemaakt door Lucem. Gelezen in: BFT International, nr 1 2013, www.bft-international.com

foto’s Koen van Damme

55

:

SERVICE: VOOR U GELEZEN

Lichtvoetig beton: dienstencentrum straalt elegantie uit Het nieuwe gemeentehuis van Haacht (België) is een illustratie van hoe lichtvoetig beton kan zijn. De antracietgrijze gevel straalt vanuit de verte elegantie en verfijning uit. Naarmate men dichterbij komt, gaat de textuur van het gebouw meer leven. Bij neerslag wordt de gevel glimmend zwart en tijdens het opdrogen komen verschillende tinten van pikzwart tot lichtgrijs te voorschijn. De slanke vormgeving, met kolommen zonder naden, zou met staal of baksteen nooit te realiseren zijn geweest. Het nieuwe dienstencentrum is ontworpen door Thomas Delauré van Lava Architecten. ‘Bij aanvang van het project stond er een oud kasteeltje waar in de loop der jaren allerlei gebouwen tegenaan zijn gebouwd. Alleen het kasteeltje was nog te redden.’ De kolommen en gesloten gevelelementen werden opgebouwd uit antraciet architectonisch beton. ‘Prefab omwille van de hoge afwerkinggraad en antraciet als tegenpool voor het lichtgrijze zichtbeton binnen in het gebouw,’ aldus de architect. Voor het ritme van de vormgeving vertrok men van het kasteeltje. Dat ritme werd vertaald in afgeschuinde kolommen van 19 centimeter vooraan en 22 centimeter achteraan. Dat was een minimale sectie voor deze hoogte. Door de afschuining kwamen de elementen perfect uit de bekisting. De vormgeving werd doorgetrokken in kroonlijst en dakgoot. Het complex kreeg een ‘voetje’, een plint die kleiner is dan het gebouw, waardoor het lijkt te zweven. Opmerkelijk is dat de gevelelementen in architectonisch beton zelfdragend zijn. Meestal worden gevelelementen opgehangen aan de ruwbouw. Hier steunen ze op betonnen nokken. De kunst van het architectonisch beton was bij dit project niet zo zeer het beton, aldus de architect. ‘Het vakmanschap zit vooral in de bekistingen. Die zijn zo mooi afgewerkt, dat het bijna meubelstukken op zich zijn. Een daarvan zal daarom permanent in het dienstencentrum te bezichtigen zijn,’ aldus Delauré. Gelezen in : Beton, nr 218, Febe, www.febe.nl

foto’s Lava Architecten

Gevel laat licht door als bladeren van bomen Lontoonkatu 9 in Helsinki is een flatgebouw met 72 appartementen, gebouwd door Oy Sato, een van de grootste ontwikkelaars in Finland. Bijzonder is de gevel van glasvezelbeton. Nog niet eerder werd het materiaal op deze wijze toegepast in Finland. Het idee van de Finse architect Kirsi Korhonen bij de geperforeerde gevel, is dat het licht door de gaten in de appartementen valt zoals licht door de bladeren van bomen. De gevelelementen vormen zowel de façade als balustrade voor de balkons. Samen met Rieder GmbH werden de elementen ontworpen. De ontwikkeling van de glasvezelpanelen nam bijna een jaar in beslag. In het Finse blad Betoni is naast het originele artikel in het Fins, ook een korte samenvatting in het Engels te vinden. Gelezen in: Betoni, nr 4 2012, www.betoni.com

56

B:ton juni 2013

SERVICE: AGENDA

:

Agenda 2013

9-10 oktober

Dag van de Openbare Ruimte Expo, Houten De Dag van de Openbare Ruimte is het jaarlijkse ontmoetingsmoment voor iedereen die werkzaam is binnen het werkveld openbare ruimte: ontwerp, inrichting, onderhoud en beheer. Zie ook www.openbareruimte.nl. 10 oktober

Betonwegendag Congrescentrum Brabanthallen, Den Bosch Thema van de Betonwegendag is ‘Kennis uit de bron’. De organisatie ligt in handen van het Cement&BetonCentrum en Bouwend Nederland. De dag is bestemd voor een brede doelgroep, waaronder beleidsmedewerkers van provincie, rijk en gemeentes. Meer informatie: www.betonwegendag.nl. 15-17 oktober

Betonvakdagen Evenementenhal, Gorinchem Alweer de 10e editie van deze vakbeurs voor de betonbranche, als een professioneel platform waar fabrikanten, importeurs en adviseurs drie dagen lang hun nieuwste producten en diensten kunnen tonen en de perfecte locatie waar men face to face vakinformatie kan uitwisselen en contacten kan leggen. Zie: www.evenementenhal.nl/gorinchem 21 november

Betondag De Doelen, Rotterdam Elk jaar op de derde donderdag in november vindt in de Betondag plaats. De Doelen in Rotterdam vormt dit jaar op 21 november het decor voor de belangrijkste dag in het jaar voor betonminnend Nederland. Thema is dit jaar ‘High Tech Beton’. Meer informatie: www. betonvereniging.nl. De actuele agenda vindt u op www.bton.nl

(advertentie)

57

:

COLUMN

Op een andere leest geschoeid Het moet anders, dat is wel duidelijk. We zitten al een tijdje vast in de neerwaartse spiraal van de recessie en het wordt er niet vrolijker op. Het bouwvolume is in nauwelijks vier jaar tijd gehalveerd, er is geen zicht op enig herstel en de sfeer wordt met de dag grimmiger. Een kader waarin het moeilijk is om lekker te ondernemen. Kleine dingen blijf je altijd houden, zeg ik dan maar.

I

k vind het grappig dat iedere bouwvergadering zo langzamerhand start met een “zanik-kwartiertje” vooraf. In de hoop dat het bij de ander nog slechter gaat, informeren alle bouwers bij binnenkomst naar

elkaars portefeuille en ervaringen om daarna in mineur de eigen verkoopstatistieken nog maar eens een beetje naar beneden bij te stellen. Niet echt een opbeurende start voor een sessie waarin we het beste uit elkaar naar boven zouden moeten halen om de klant optimaal te bedienen. Maar ja, hoe ontkom je er aan? Een directeur van een Spaans bedrijf vertelde mij onlangs dat hij had geïnvesteerd in wat nieuwe cd’s met wat vrolijke muziek, dan hoefde hij op weg naar kantoor niet meer naar deprimerende nieuwsberichten te luisteren. Een andere directeur verzocht mij om een van zijn collega’s maar eens te bellen met goeie schuine mop, die zou midden in de zoveelste reorganisatie wel wat afleiding kunnen gebruiken. Het moet niet veel gekker worden, zou ik zeggen.

Toine van Casteren

Doemdenkers van de betonbouw zou ik graag eens over de schutting willen laten kijken bij een andere

Civiel ingenieur/betontech-

industrie. En in therapie doen bij Floris van Bommel van het gelijknamige schoenenbedrijf in Moergestel.

noloog Toine van Casteren

Daar krijg je een cursus out of the box denken, zonder moeilijke analyses, gewone taal en een verhaal met

is gespecialiseerd in onder-

een glimlach. Het gezellige Brabants dialect krijg je er gratis bij.

zoek en procesoptimalisatie op de bouwplaats en in de

De Nederlandse schoenenindustrie is in enkele decennia flink achteruit gehobbeld. Heel wat fabrieken

fabriek. Toine is directeur van

hebben de deuren moeten sluiten door de totale vraaguitval naar traditioneel handgemaakte “gaatjes-

betontechnologisch ingeni-

schoenen” en de opkomst van goedkoop schoeisel uit andere landen. Desondanks is Van Bommel met een

eursbureau B|A|S Research

vrolijke, vernieuwende aanpak uitgegroeid tot een trendsetter van de eerste orde. Omzet en winstgevend-

& Technology. Het bedrijf

heid zijn maar liefst verviervoudigd.

opereert internationaal en beschikt over geaccrediteerde

Succesfactor één is het talent van zoon Floris die het kwaliteitsmerk in een aansprekend modieus jasje

onderzoeksfaciliteiten. Spe-

wist te stoppen, met gedurfde ontwerpen en vlammende reclamecampagnes. Geen dure reclamebureaus,

cialismen: schade-expertise

maar handgetekende advertenties waarin Floris originele geintjes uithaalt en zo een jongere doelgroep

en inspectie, onderzoek en

aanspreekt. En geheel buiten het traditionele denken om heeft hij ook de zool van de schoen in flitsende

ontwikkeling, productie- en

kleuren ontworpen, waarbij hij notabene de onderkant van de schoen gebruikt voor het communiceren

bouwbegeleiding en pro-

van zijn boodschap. Zo stileerde hij de onderkant van de schoen als puzzel en liet op de plek van de B

cesoptimalisatie.

van Bommel een “puzzelstukje”weg, waardoor je Floris van Rommel leest…. En dan de klanten een brief sturen met het missende puzzelstukje met de mededeling dat er een foutje is gemaakt in de productie. Uiteindelijk is het Floris met deze nieuwe benadering gelukt om zowel studenten in gescheurde spijkerbroeken als leden van de raad van bestuur bovenmodale handgemaakte modeschoenen aan te meten. Voor een schoen die volledig is afgestemd op de specifieke wens van een klant, waarmee hij zich kan onderscheiden, heeft die klant wel degelijk honderden euro’s over. Succesfactor twee is Pa (Frans) van Bommel, die zijn drie zoons volledig de vrije hand gaf om naar eigen gevoel te ondernemen en het merk af te stemmen op een andere doelgroep. Geen concessies aan kwaliteit maar gedurfd op een andere leest geschoeid.  58

: B:ton juni 2013