Twee eeuwen macht, malaise en migratie

1

Twee eeuwen macht, malaise en migratie Inleiding Op 25 maart 2015 hield Robert Philippo een voordracht over de migratie uit de Zuidelijke Nederlanden naar het Noorden in de 16e en 17e eeuw. Het gaat om de gebieden van het huidige Noord Frankrijk en de aangrenzende gebieden in het Westen van België. Het is altijd een grensgebied geweest: de taalgrens tussen Romaanse dialecten (Waals en Frans) en Germaanse dialecten (Vlaams) loopt er dwars doorheen. Het gebied ligt eigenlijk op het drielandenpunt van Frankrijk, Duitsland, i.c. het Heilige Roomse Rijk en Groot Brittannië, waarvan het slechts ongeveer 40 km gescheiden is. Calais bleef tot 1559 een Brits steunpunt op het continent! Dit gebied heeft vruchtbare landbouwgrond en door zijn ligging zijn er ook mogelijkheden voor handel en nijverheid.

Geschiedenis STAATKUNDIG (Fig. 1) In de 15e eeuw wisten de hertogen van Bourgondië door huwelijk, koop en erfenis de macht te verwerven in de graafschappen Artesië (Artois), Vlaanderen, Holland en Franche Comté en de hertogdommen Henegouwen (Hainaut), Brabant en Luxemburg. Karel V (1500-1558) erfde van zijn vader Filips de Schone in 1506 de Bourgondische erflanden, al viel Bourgondië zelf toen reeds weer onder de Franse kroon. Van zijn grootvader, Maximiliaan van Oostenrijk erfde hij Ober- en Nieder Oesterreich, Tirol en Milaan en van zijn moeder, Johanna van Castilië Spanje, Zuid Italië en de Amerikaanse koloniën. Bovendien werd hij in 1519 tot keizer van Duitsland verkozen. Hij heerste dus over een wereldrijk waarin de zon niet onder ging. Zijn streven was in dat rijk de absolute heerser te zijn en het Katholieke geloof daar te handhaven en in de koloniën te verspreiden.

Fig 1. Het Europese rijk van Karel V

2 De macht van de Katholieke (staats)kerk met eigen wetten, eigen belastingen en sociale controle versterkte de macht van de wereldlijke macht en omgekeerd. Kerk en staat vormden een eenheid. Het is hem echter niet gelukt al deze verschillende staatjes en gebieden tot één staatkundige eenheid samen te voegen. De weerstand binnen en buiten zijn rijk was daarvoor te groot. In de Nederlanden ontstonden interne conflicten met de adel, de steden en de bevolking over de macht, de belastingen en de godsdienst en externe met Frankrijk dat zich bedreigd voelde omdat het voor een groot deel door Habsburgse landen was omsloten. Na het aftreden van Karel V in 1555, volgde zijn zoon Filips II hem op in Spanje, de Italiaanse bezittingen, de Nederlanden en de Franche Comté. De Duitse keurvorsten kozen Karel's broer Ferdinand tot keizer. Het Habsburgse rijk werd dus onder een Spaanse en een Oostenrijkse tak verdeeld. (Fig. 2)

Fig. 2 De Habsburgse spelers die uiteindelijk voor een groot deel verantwoordelijk waren voor de malaise en de migraties in West-Europa. Wat betreft de Nederlanden Filips II, Margaretha van Parma en Alexander Farnese, de laatse een groot bevelhebber en landvoogd.

ECONOMISCH EN SOCIAAL e

e

In de late Middeleeuwen (14 en 15 eeuw) waren in Artesië en Vlaanderen rijke steden met een belangrijke textielindustrie: laken- en wandtapijtweverijen en later ook linnenindustrie: Arras (Atrecht), Tournai (Doornik), Ieper, Kortrijk. Brugge was een belangrijke handelsstad. Doordat het gebied een twistappel was tussen Frankrijk en de Habsburgers, verarmde het wegens het veelvuldig militaire optreden. De oorlogen kostten veel geld, dus waren de belastingen hoog naast alle schade die moest worden hersteld. De locale landbouw produceerde te weinig graan om de bevolking te voeden. Het tekort werd aangevuld met graan uit de Baltische landen. In tijden van oorlog en bij grote droogte leidden de tekorten tot grote prijsverhogingen. Dit was o.a. in 1536, 1557 en 1566 het geval. Mede daardoor verzette de burgerij en de bevolking zich tegen het absolutistische optreden van Karel V en later Filips II en was zij ontvankelijk voor ideeën van de reformatie zoals die door Luther en later door Calvijn werden verkondigd. Dit lokte dan weer vervolging van de ketters uit met als gevolg vlucht en/of verbanning.

3 MIGRATIEGOLVEN 1e kleine golf 1521-1540 Wanneer Luther in 1521 in Worms wordt veroordeeld, begint Karel V in zijn gebied de lutheranen te vervolgen. Dit zijn in eerste instantie geletterde lieden, o.a. afvallige monniken, waarvan er in 1523 enkele worden geëxecuteerd. In 1540 ontneemt Karel V de stad Gent alle privileges, omdat het stadsbestuur heeft geweigerd aan een bede, d.w.z. een belastingoplegging te voldoen. Dit was de aanleiding tot de eerste, kleine migratiegolf uit Antwerpen, Brugge en Gent. De lutherse vluchtelingen gingen veelal naar Embden of Brandenburg.

1e grote golf 1544-1550 Ook het gewone volk begon zich af te keren van de kerk met al zijn pracht en praal en snakte naar een Nieuw Jeruzalem op aarde waar iedereen hetzelfde zou zijn en bezit geen rol zou spelen. De Wederdopers of Anabaptisten waarvan opstanden in 1535 in Amsterdam en Munster waren neergeslagen, vonden nu ook aanhang in de Westhoek, Vlaanderen, Wallonië en Brabant. In eerste instantie weken zij uit naar Antwerpen, de Engelse Zuidoostkust en Londen; later naar Friesland en Duitsland.

2e grote golf 1566-1576 Nadat Filips II in 1555 Karel V had opgevolgd, werd de strijd tegen de ketterij met nog grotere felheid voortgezet. Met het Concilie van Trente (1560) onderging de katholieke kerk van binnenuit een hervorming, waarbij aan tal van misstanden een einde werd gemaakt: de contra-reformatie. De weerstand tegen het streven van de koning naar volledige alleenheerschappij stuitte op steeds grotere weerstand bij de hogere en lagere adel. Op 5 april 1566 vroegen de edelen aan de landvoogdes Margaretha van Parma in een verzoekschrift de ketterbestrijding te beperken en de Raad van State regeermacht te geven, maar deze verzoeken werden door Filips II afgewezen.

Fig. 3 De belangrijkste plaatsen waar beeldenstormen plaatsvonden in Frans-Vlaanderen in 1566

(Fig. 3) Doch ook het volk kwam in opstand wegens de crisis in de textielsector door toenemende concurrentie uit Engeland en hoge graanprijzen wegens een slechte oogst. Op 10 augustus 1566 sloeg in Steenvoorde (in de Vlaamse Westhoek) de vlam in de pan. Het volk bestormde en plunderde de

4 kerken: de Beeldenstorm was losgebarsten. Deze beweging verspreidde zich razend snel binnen een week door heel Vlaanderen en bereikte een maand later zelfs Leeuwarden en Groningen. Als reactie hierop stuurde Filips II zijn veldheer Alva in 1567 naar de Nederlanden om de orde te herstellen. Dit leidde tot een grote vluchtelingenstroom van naar schatting 50.000 vluchtelingen en meer dan 11.000 personen werden verbannen en hun goederen werden verbeurd verklaard. Administraties van kasselarijen waarin dit werd vastgelegd zijn bewaard gebleven. Brabanders en Walen weken vaak uit naar Duitse gebieden; Vlamingen gingen vaak naar Engeland, waar ze dienst konden nemen op schepen van de Watergeuzen. (Fig. 4) Ook in Frankrijk was het in deze periode zeer onrustig1. Tussen 1559 en 1589 heersten daar de godsdienstoorlogen. Het waren een katholieke en een calvinistische partij die elkaar bestreden. Het ging niet alleen om godsdienstvrijheid, maar ook om de macht in het land. De laatste drie koningen van het huis Valois waren niet in staat intern een langdurige vrede te bewerkstelligen. Het land was daardoor ernstig verzwakt. In 1589 werd Hendrik IV de eerste koning uit het huis Bourbon. Hij was oorspronkelijk protestant, maar om politieke redenen werd hij weer katholiek. Hij bracht katholieke steden weer onder het gezag van de kroon en vaardigde in 1598 het Edict van Nantes uit, waarin de katholieke kerk staatskerk werd, maar de calvinisten toch beperkte vrijheden kregen. Tot zijn dood in 1610 krabbelde Frankrijk economisch weer op. Daarna laaiden de oorlogen met de (Spaanse) Habsburgers aan de Noord- en de Zuidgrens van Frankrijk weer op.

Fig. 4 De Franse spelers van het huis Valois zetten in 1562 tot 8 religieuse oorlogen aan met als tragisch dieptepunt de Bartholomeusnacht in 1572. In 1598 kwam het Edit de Nantes wat de zaak enigszins temperde. In 1685 met het Edit de Fontainebleau vluchtten velen. Louis XIV zette een expansiedrift aan en voerde oorlog in de Zuidelijke-Nederlanden.

3e grote golf 1583-1589 Fig. 5 Alexander Farnese (1545–1592), hertog van Parma, zoon van de landvoogdes Margaretha, wordt in 1577 door Filips II tot landvoogd benoemd. Hij wist door diplomatiek en militair ingrijpen de Zuidelijke Nederlanden geheel onder Spaans gezag te krijgen. Brugge en Gent werden veroverd, ook Antwerpen viel in 1585. Wel bleven de forten Lillo en Liefkenshoek Staats, waardoor Antwerpen van de zee werd afgesneden. Ook de Oostelijke provincies van de Noordelijke Nederlanden werden veroverd. Alleen Zeeland, Holland, Friesland en de Veluwe waren nog in handen van de Staten-Generaal. Willem 1

Zie voor een meer uitgebreide beschouwing "De Hugenoten" deel I in G.P. nr.59 jan.2010 p.9 en deel II in G.P. nr. 60 april 2010.

5 van Oranje werd in 1584 vermoord. De bewoners van Vlaanderen en Brabant vertrokken massaal: - Hondschote van 18.000 naar 385 inwoners; - in Gent en Brugge stonden 40% van de huizen leeg; - Leuven van 17.00 naar 9.700 inwoners; - op het platteland nam de bevolking met 80% af. Naar schatting 50.000 mensen vluchtten naar het Noorden.

Fig. 5 De veroveringen van Parma (Alexander Farnese) tijdens de negen jaren 1579-1588, startte een enorme migratie.

4e grote golf 1590-1650 (Fig. 6) Tussen 1590 en 1600 veroverde Prins Maurits een aantal steden in het Oosten en het Noorden van de Republiek en in het Zuiden o.a. Breda (turfschip) en Sluis en Hulst in Zeeuws Vlaanderen. Na het Twaalfjarig Bestand (1609-1621) laaide de strijd om het huidige Noord Brabant en Limburg weer op. Bij de vrede van Munster (1648) werden de Meierij van 's Hertogenbosch, Venlo en Maastricht aan de Republiek toegedeeld.

6

e

Men schat dat in de 17 eeuw 10% van de totale (Noord) Nederlandse bevolking afkomstig was uit de Zuidelijke Nederlanden en wel voornamelijk in de steden van Holland en Zeeland. - Leiden 67%; - Middelburg 50%; - Haarlem 45%; - Rotterdam 40%; - Amsterdam 33%.

Onrustig Europa tussen Spanje, Frankrijk en het Duitse Keizerrijk

Fig. 6 Na 1630 werden zij geleidelijk geassimileerd. Veel wevers uit Vlaanderen kwamen terecht in Leiden en Haarlem in de textielindustrie (weverijen), die daar al van oudsher bestond, maar zich nu flink uitbreidde. In een handelsstad als Dordrecht vond men meer mensen uit de Maasstreek. 5e Grote golf 1680-1720 (Fig. 7) Wie denkt dat na de vrede van Munster voor de Nederlanden een rustiger tijd aanbreekt, vergist zich. Hendrik IV had in Frankrijk het centraal gezag versterkt en ook de economische basis voor expansie gelegd. Gebieden in de periferie werden nadien onder het gezag van de centrale overheid in Parijs gebracht. Lodewijk XIV regeerde in Frankrijk van 1643 tot 1715 en ontwikkelde zich tot een

7 waarlijk absolutische monarch. "L' état c'est moi". Onder zijn bewind werden vele gebieden aan de Noord-, Oost- en Zuidgrens met wapengeweld bij Frankrijk gevoegd. Artesië (Artois) werd aan het eind van de Tachtigjarige Oorlog door de Fransen veroverd en in 1659 definitief bij Frankrijk ingelijfd. Het meest Westelijk deel van Vlaanderen werd in 1668 officieel bij Frankrijk gevoegd.

Fig. 7 De veroveringen van Lodewijk de XIVe die velen naar het noorden deden vluchten

In 1672 brak opnieuw een oorlog uit tussen Frankrijk, gesteund door Engeland, Keulen en Munster tegen een coalitie van de Republiek, Spanje, de Duitse Keizer en Brandenburg. De oorlog te land werd voornamelijk in de Spaanse Nederlanden uitgevochten. Bij de vrede van Nijmegen in 1678 werd Valenciennes, maar ook de Franche Comté aan Frankrijk toegewezen. In deze periode worden de rechten van de Hugenoten steeds verder ingeperkt. In 1685 wordt het Edict van Nantes opgeheven. Binnen 14 dagen moeten alle predikanten het land verlaten. De Hugenoten zelf moeten blijven, doch zij mogen slechts eenvoudige beroepen uitoefenen b.v. handswerklieden of soldaat zijn. Toch vluchtten er ongeveer 200.000, waarvan 50.000 tot 65.000 naar de Republiek. Zij vestigden zich in de eerste plaats in de steden van Holland en Zeeland, waar zij hulp kregen van de Waalse kerken die daar al bestonden. De steden langs de IJssel die flink geleden hadden onder de Franse bezetting van 1672 gaven voordelen bij vestiging, zoals tijdelijke belastingvrijdom. In 1688 begint Frankrijk een nieuwe veroveringsoorlog aan de Oostgrens (Palts) tegen een coalitie van de Keizer van Duitsland, Spanje, Engeland, Nederland en Brandenburg. Ook nu werd er weer gevochten in de Spaanse Nederlanden. De vrede van Rijswijk kwam in 1697. Maar in 1701 brak reeds de Spaanse Successieoorlog uit tussen Frankrijk en een coalitie van de Keizer van Duitsland, Engeland, Nederland, Pruisen en Savoye over de verdeling van de Spaanse Habsburgse landen die in handen van een kleinzoon van Lodewijk XIV dreigden te vallen. Het politiek evenwicht in Europa zou

8 dan verloren gaan. De Spaanse Nederlanden waren weer oorlogstoneel, o.a. de slag bij Malplaquet in 1709. Bij de vredes van Utrecht en Rastatt (1713, 1714) werden de Zuidelijke Nederlanden aan Oostenrijk toegewezen.

Zoeken naar voorouders afkomstig uit de oude provincies Vlaanderen, Henegouwen en Artesië ADMINISTRATIE TYPEN: a. kerkelijke administraties Dit zijn de DTB-boeken; in het Frans Régistres de Baptême, Marriage, Sépulture, dus BMS geheten. De oudste kerkregisters beginnen rond 1570. Verreweg de meeste zijn katholieke registers. Hier en daar zijn nog enkele protestantse registers bewaard gebleven. Na 1685 doopten de protestanten thuis; er werden geen data genoteerd. Huwelijken en begrafenissen werden helemaal niet vastgelegd. b. notariële administraties Dit zijn testamenten, verdeling van erfenissen, koop/verkoop van onroerend goed , etc. Deze stukken hebben betrekking op mensen met bezittingen. Zijn gaan verder terug dan de kerkboeken. De mensen waren voor 1520 allemaal katholiek, daarna kan er een katholieke en een protestantse tak zijn ontstaan. Wanneer een deel van de familie wegtrok of vluchtte, bleef een ander deel, katholiek of protestant achter. Wanneer er een erfenis te verdelen was, kwam een protestantse vluchteling soms terug met een vrijbrief. In zo'n geval is de relatie tussen een gevluchte familie en de achterblijvers goed aan te tonen. c. overheids- en gerechtelijke administraties De bevolkingsregistratie: Régistre civique of Etat civil begint in Frankrijk in 1790, na de Revolutie. In België begint die in 1795, na inlijving van de Oostenrijkse Nederlanden bij het Franse Rijk. De rechtspraak: veroordelingen, verbanningen en verbeurdverklaringen. In het derde kwart van de 16e eeuw werden onder het bewind van Alva de eigendommen van vluchtelingen en bannelingen geconfisqueerd. Deze administraties zijn bewaard gebleven. Vlaanderen was toen administratief in z.g. kasselarijen verdeeld.

ARCHIEVEN De archieven in het gebied zijn georganiseerd naar de huidige staatkundige en administratieve indeling, die heel anders is dan in de 16e eeuw.

a. Frankrijk We beperken ons tot de drie Noordelijkste departementen. Er zijn departementale en gemeentelijke archieven, hiervan slechts enkele vermeld. Departement Nord (nr.59), hoofdstad Lille (=Rijssel) website: www.cg59.fr Archives départementales du Nord 22 rue Saint-Bernard F 59000 Lille e-mail: [email protected] Archive communal (=Gemeentearchief) Bergues (=St.Winoksbergen) in het stadhuis. website: www.bergues.fr Place de la République 59380 Bergues e-mail: [email protected] Bibliothèque centrale de Valenciennes huisvest ook het stadsarchief. website: https://bibiguana-01.ville-valenciennes.fr 2 rue Ferrand Boite postale 282 F 59300 Valenciennes e-mail [email protected]

9 Departement Pas-de-Calais (nr.62), hoofdstad Arras, website: www.archivespasdecalais.fr Het departementale archief is verdeeld over twee locaties: 1. Centre George Besnier bevat recente archieven, burgerlijke stand, kerkregisters en kranten. 12 Place de la Préfecture 62000 Arras 2. Centre Mahaut d'Artois bevat o.a. oude stukken van vóór 1800 en notarieel. 1 rue du 19 Mars 1962 62000 Dainville Departement Somme (nr.80), hoofdstad Amiens, website: www.archives.somme.fr Archives départementales de la Somme 61 rue Saint-Fuscien 80000 Amiens e-mail: [email protected]

b. België Onder Frans bewind werden in 1796 departementale archieven ingesteld, die later onder Hollands bewind tot Rijksarchieven in de provincie werden omgevormd. Zie ook: www.arch.be/index.php Daarnaast zijn er ook provinciale en gemeentelijke archieven, hiervan slechts een enkele vermeld. Provincie Antwerpen Rijksarchief tijdelijk in Beveren (bij Antwerpen) Kruibekesteenweg 39/1 9120 Beveren. e-mail: rijksarchief [email protected] Stadsarchief van Antwerpen is het Felix-archief www.felixarchief.be . Oude Leeuwenrui 29 2000 Antwerpen e-mail: [email protected] Provincie Oost-Vlaanderen Rijksarchief Beveren zie hierboven Rijksarchief Gent Bagattenstraat 43 9000 Gent e-mail: [email protected] Stadsarchief Gent, zie ook https://stad.gent/openingsuren-adressen/de-zwarte-doos-dienst-stadsarchief . Dulle-Grietlaan 12 9050 Gent e-mail: [email protected] Provincie West-Vlaanderen Rijksarchief is gesplitst in Brugge en Kortrijk Rijksarchief Brugge Predikherenrei 4A 8000 Brugge e-mail: [email protected] Stadsarchief Brugge, zie ook www.brugge.be/archief Burg 11A 8000 Brugge e-mail: [email protected] Rijksarchief Kortrijk G.Gezellestraat 1 8500 Kortrijk e-mail: [email protected]

10 Province de Hainaut (=Henegouwen) Rijksarchief in Tournai (=Doornik) Rue des Augustins, 20 7500 Tournai/Doornik e-mail: [email protected] De burgerlijke stand is in België openbaar van 1796 tot 1910. Dat geldt voor geboorten, huwelijken en overlijden.

GEDIGITALISEERDE INDEXEN OP INTERNET Ik noem slechts een enkele website die mij bekend is. Database Akten West-Vlaanderen: www.vrijwilligersrab.be . Bevat niet alleen BS, maar ook oudere kerkregisters. www.archiefbankbrugge.be bevat BS 1796-1910 van Brugge en omliggende geannexeerde gemeenten. Een meer algemene genealogische website is die van Geneanet: www.geneanet.org 2.

GENEALOGISCHE VERENIGINGEN In Frankrijk de Groupement généalogique de la Région du Nord (GGRN), www.ggrn.fr 3. Wilt u meer verenigingen vinden dan kunt u deze link volgen voor een totaal overzicht per departement http://www.association-genealogie.fr/ In België, voor Vlaanderen Familiekunde Vlaanderen met regionale afdelingen, www.familiekundevlaanderen.be en Géniwal voor Wallonië http://www.geniwal.eu

TAAL Het zoeken naar voorouders in dit gebied is lastig. De taalgrens is in de loop der tijd in Frankrijk steeds verder naar het Noorden opgeschoven; er zijn nog maar weinig mensen in het Departement Nord die een Vlaams dialect spreken. De Franse taal kent de letters "k" en "w" niet, behalve in leenwoorden. Namen die oorspronkelijk Vlaams zijn, worden dan heel anders geschreven. "k" wordt "qu" of "cqu" en "w" wordt "gu". Dit leidt tot allerlei spellingsvariaties, b.v. Vandewalle wordt Degualle en dan Degaulle. Charles Degaulle was afkomstig uit Lille en verstond heel goed Nederlands. In de archieven en op de websites is Frans de voertaal. De archiefstukken zijn in oud Frans dat afwijkt van het huidige en ook het handschrift kan moeilijkheden opleveren. Computertermen zijn soms in het Frans vertaald; computer = ordinateur, on line = en ligne, gedigitaliseerde aktes = actes numerisés. Na de Revolutie moest alles anders; er is toen de Republikeinse Kalender ingevoerd; deze is tot 1806 in gebruik gebleven. Op internet zijn conversietabellen te vinden. In de vele oorlogen, tot de Tweede Wereldoorlog aan toe, is in het gebied veel gevochten en dus veel materiaal verloren gegaan. Ook na de Revolutie zijn de toen bestaande archieven "geschoond" en is er veel vernietigd. En dan blijft altijd de vraag: in welk archief bevindt zich een bepaald stuk als het nog bestaat en is er een index op die collectie. Hulp van lokale experts is dus vaak noodzakelijk; je vind die het best in lokale genealogische verenigingen. Johan Kuijlman / Peter Perger

2 3

Zie ook Gens Propria nr.78, februari 2015, p. 16. Zie ook Gens Nostra sept.2011, nr.9, p.37 en 38