Migratie en vergrijzing

Syntheserapport

Migratie en vergrijzing

Syntheserapport opgesteld door “Communications” Carine Vassart Origineel verslag Madeleine Moulin (ULB) - Marie-Thérèse Casman (ULg) Wetenschappelijk verantwoordelijken Sylvie Carbonnelle (CDCS) - Dominique Joly (CDCS)

Syntheserapport



GRAVITES | Groupe de recherche Vieillissements, Ages et Temps de vie Institut de Sociologie - Université Libre de Bruxelles Panel Studie van Belgische Huishoudens (PSBH) | Gezinsdemografisch Panel Institut des sciences sociales et humaines - Université de Liège CDCS | Centre de Diffusion de la Culture Sanitaire asbl

Migratie en vergrijzing Syntheserapport

Cette publicatie existe également en français sous le titre: MIGRATIONS ET VIEILLISSEMENTS, Synthèse

Een publicatie van de Koning Boudewijnstichting, Brederodestraat 21 te 1000 Brussel Syntheserapport opgesteld door “Communications” Carine Vassart Origineel verslag Wetenschappelijk verantwoordelijken: Madeleine Moulin, GRAVITES, Groupe de recherche Ages, temps de vie et vieillissements, Institut de Sociologie - Université Libre de Bruxelles Marie-Thérèse Casman, Panel Studie van Belgische Huishoudens (PSBH) Gezinsdemografisch Panel, Institut des Sciences Sociales et humaines - Université de Liège Sylvie Carbonnelle et Dominique Joly, Centre de Diffusion de la Culture Sanitaire asbl (CDCS) Coördinatie voor de Koning Boudewijnstichting Françoise Pissart, directeur Jean-Pierre Goor, projectverantwoordelijke Nathalie Troupée, assistente Vertaling: Eric Tack Grafische vormgeving: Kaligram Druk: Poot Printers Illustraties: PhotoDisc, Frank Toussaint, Koning Boudewijnstichting Deze uitgave kan gratis worden gedownload van onze website http://www.kbs-frb.be Deze uitgave kan gratis besteld worden: On-line via http://www.kbs-frb.be Per e-mail naar [email protected] Telefonisch bij het Contactcentrum - Koning Boudewijnstichting tel. + 32-70-233 728, fax + 32-70-233-727. Wettelijk depot: D/2007/2893/24 ISBN-13: 978-90-5130-576-0 EAN: 9789051305760 Juli 2007 Met de steun van de Nationale Loterij

2 |

Inhoudstafel

Inleiding. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 4 I. Het demografisch aspect. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 6 II. Stand van zaken. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 7 III. Bijzonderheden. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 9

Het inroepen van hulp. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 9

De heen-en-terugmigranten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 10

De opvattingen over de ouderdom. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 11

De economische toestand . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 12

Het geslacht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 13

IV. Levensopvattingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 14

De familiale solidariteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 14

Het maatschappelijk leven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 16

De sociale rechten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 17

De rusthuizen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 18

De gezondheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 18

De dood. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 19

V. Conclusies. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 21

Het Kofferproject. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 22

VI. Denkpistes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 24

Inzake informatie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 24

Inzake onderzoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 24

Inzake opvang. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 24

Inzake de aanpassing van de structuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 25

Inzake het geslacht. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 25

Inzake een aangepast vrijetijdsaanbod . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 26

Inzake de gezondheid. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 26

Inzake de geestelijke gezondheid. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 27

Bijlage. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 28 Samenvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 30

Migratie en vergrijzing | S y n t h e s e r a p p o r t | 3

Inleiding

Het aantal allochtone bejaarden neemt snel toe, net als bij de autochtone bevolking trouwens, en zal ook blijven toenemen. Een doorslaggevende factor verklaart deze ontwikkeling: in tegenstelling tot wat ze vaak zelf gedacht hadden, brengen de meeste gastarbeiders van de eerste generatie hun oude dag in België door. Alle beschikbare indicatoren wijzen er inderdaad op dat het aantal bejaarden van buitenlandse herkomst steeds groter wordt en in de eerstkomende jaren alleen maar zal blijven aangroeien, en ongetwijfeld snel ook. Tot voor kort werden vergrijzing en migratie beschouwd als geïsoleerde fenomenen die elk onder een ander beleid vielen, respectievelijk het leeftijdsbeleid en het beleid inzake de instroom, het onthaal en de integratie van mensen van vreemde herkomst. Die tijd is voorbij, want ook immigranten/vreemdelingen nemen nu deel aan de collectieve vergrijzing van onze samenleving. Dit veroorzaakt nieuwe integratieproblemen. In 2006 heeft de Stichting aan de ULB en de ULG de opdracht gegeven een onderzoek te voeren naar de impact van deze evolutie op zowel de gastgemeenschappen als de personen van vreemde herkomst. De algemene doelstelling van deze studie stoelde op een dubbele vraag:

›

Wat is de stand van zaken in België wat betreft de verouderende immigranten, hoofdzakelijk Turken en Marokkanen, die in tegenstelling tot de eerste verwachtingen (van henzelf en van het gastland) niet naar hun herkomstland terugkeren om er hun oude dag door te brengen?

›

Welke maatregelen kunnen worden getroffen om deze evolutie te begeleiden?

De studie is hoofdzakelijk opgebouwd op ontmoetingen met personen/instellingen die werkzaam zijn op de verschillende gebieden die verband houden met omstandigheden waarin migranten leven en ouder worden (zie pagina 28). Eind augustus 2006 werd op de ULG een focusgroep georganiseerd voor onderzoekers uit verschillende disciplines van de sociale wetenschappen en veldwerkers die ervaring hebben inzake respectievelijk de immigratie en de veroudering van de bevolking, om enkele van de eerste bevindingen samen te bespreken. Om een breed maatschappelijk debat over deze studie mogelijk te maken, heeft de Stichting de synthese ervan toevertrouwd aan Carine Vassart. Maar in welk opzicht verschilt de toestand van een senior van vreemde herkomst van die van een autochtone senior? Volgens de auteurs van het rapport zijn het vooral de typische kenmerken van de migratie die tot deze verschillen leiden. De bejaarde migrant draagt inderdaad een negatievere gezondheidserfenis mee, hij leeft vaak in penibele omstandigheden, hij loopt verloren in de bestaande bijstands- en gezondheidsstelsels, meer bepaald omdat hij de taal onvoldoende machtig is.

4 |

Andere verschillen hebben dan weer een culturele oorsprong. De senioren uit de Turkse en Marokkaanse gemeenschappen hebben inderdaad problemen met de veranderende familiale verhoudingen die uit de integratie van hun kinderen in het leven in België voortvloeien. In dat opzicht zijn de oudere migrantenvrouwen kwetsbaarder: vermits ze thuis geïsoleerder zijn, komen ze op oudere leeftijd vaak helemaal aan de grond te zitten. Daarbij komt dat het gastland niet altijd de aanpassingen heeft doorgevoerd die de migrantenbevolking als fundamenteel beschouwt. De begrafenisrituelen hebben nog altijd geen ruimte gekregen in de ziekenhuizen, en voor de overledenen zijn er niet altijd geschikte plaatsen op de Belgische kerkhoven. Het is al evenmin zeker dat de volgende generaties allochtonen voor hun bejaarde ouders zullen kunnen blijven zorgen. De rusthuizen zullen zich dan ook snel moeten bezinnen over mogelijkheden om gasten uit een andere culturele achtergrond op te nemen. De uitdagingen aangaande de veroudering van de migrantenbevolking kunnen slechts door de maatschappij in haar geheel worden aangegaan. Toch geeft dit rapport de aanzet voor een oplossing, verwijzend naar voorbeelden van initiatieven die al in België zijn opgezet. Trouw aan haar missie wil de Koning Boudewijnstichting op die manier het debat aanzwengelen over een kwestie waarvan men momenteel alle gevolgen nog niet gemeten. De auteurs en de Koning Boudewijnstichting wensen iedereen die aan deze studie heeft meegewerkt oprecht voor hun gewaardeerde inzet te danken. Koning Boudewijnstichting


I.

Het demografisch aspect

In Europa is de migratie met het oog op gezinsvorming of gezinshereniging na 1975 het belangrijkste element geworden, “en ze vertegenwoordigt tot zelfs 80% van de legale immigratie”. Voorheen was dat niet het geval, zolang de rechten van het individu en van het principe van de gezinshereniging niet internationaal werden erkend. Zodra de stroom van familiale banden echter op gang kwam, was deze beweging nog moeilijk te stuiten, en hij omvatte niet alleen de partners of de andere leden van de geïmmigreerde gezinnen die een arbeidsvergunning hadden, maar ook asielzoekers die het recht verkregen zich op een nationaal grondgebied te vestigen, en zelfs vroegere illegale immigranten wier toestand is geregulariseerd. Het huwelijk zelf is een makkelijk toegangscriterium geworden, in die zin dat het mensen die zich blijvend in een Europees land willen vestigen, in staat stelt met nationale burgers of met al aanwezige immigranten te huwen door zich op de “gezinsvorming” te beroepen. De asielaanvragen waren nog weinig talrijk vóór 1970. Dat is echter drastisch veranderd tijdens de laatste decennia van de vorige eeuw, na de historische gebeurtenissen in Midden-Europa (de oorlogen in ex-Joegoslavië en in Kosovo). En hoewel de meeste asielaanvragen (zes miljoen in de landen van West-Europa) werden geweigerd, zijn veel afgewezen asielzoekers in het land gebleven, clandestien of in afwachting van andere vormen van regularisatie. De meeste asielaanvragen uit derdewereldlanden werden beschouwd als een vorm van economische migratie, en die valt niet onder de criteria van het asielrecht. Maar al werden de kandidaten als vluchteling afgewezen, velen mochten ter plaatse blijven om humanitaire redenen, krachtens de universele mensenrechten waarachter de westerse landen zich in conventies en internationale verdragen hebben geschaard. Maar deze min of meer officiële en geregistreerde vorm van migratie was slechts het topje van de migratie-ijsberg; de omvang van de illegale migratie, die tijdens het laatste decennium van de vorige eeuw enorm toenam, is per definitie heel moeilijk in te schatten. Wegens de remmen die op de asielaanvragen werden gezet, gingen veel afgewezen asielzoekers op zoek naar andere kanalen om op het grondgebied van het ‘gastland’ te blijven. Op die manier versterkten ze ook de illegale component volgens sommige auteurs zou die tussen 1985 en 1995 vermenigvuldigd zijn met een factor 10, van 50 000 per jaar tot 500 000 voor de hele Europese Unie. Vermits de migranten daarenboven van steeds verder komen, valt het te verwachten dat de culturele afstand zal vergroten naarmate ook de geografische afstand toeneemt. Buiten de buurlanden, die lange tijd een groot deel van de migranten in België leverden - gedurende de hele twintigste eeuw vertegenwoordigden Fransen, Nederlanders en Duitsers tussen 20 en 30% van de migratiestromen - en buiten de ‘bevoorrechte’ landen zoals Marokko of Turkije, doken ook ‘verre’ nationaliteiten op in het Belgische migratielandschap, met steeds meer Chinese, Indische, Filippijnse, Braziliaanse en andere staatsburgers.

6 |

II.

Stand van zaken

In België botst de analyse van eender welke migratieproblematiek op dezelfde hindernis: het is onmogelijk om de omvang van de betrokken bevolkingsgroepen precies te bepalen. De klassieke benadering maakt gebruik van de beschikbare statistieken en baseert zich daarbij op slechts één criterium, namelijk de aangegeven nationaliteit op het ogenblik van de waarneming. Op die manier wordt alleen rekening gehouden met de bevolkingsgroep met een vreemde nationaliteit, zonder oog te hebben voor de inwoners die daarvóór al de - in dit geval Belgische - nationaliteit hebben verworven en die ofwel échte immigranten zijn, ofwel personen die in België uit buitenlandse ouders geboren zijn (tweede generatie). Volgens sommige ramingen “laat men, door de huidige nationaliteit als enige criterium te gebruiken, 45% van de bevolking van vreemde herkomst buiten beschouwing”1. Zo zijn er dus ongeveer 700 000 mensen die de Belgische nationaliteit hebben verworven, maar waarvan men kan aannemen dat ze zich voor sommige gedragingen, houdingen en waarden minstens gedeeltelijk blijven beroepen op hun oorspronkelijke nationaliteit en/of die van hun ouders. Om dit probleem aan te pakken hebben sommige onderzoekers voorgesteld dat de respondenten bij de sociaaldemografische enquêtes aan ‘zelfidentificatie’ zouden doen door zich een subjectieve herkomst toe te wijzen. Zo zou veel beter rekening worden gehouden met hun ervaringen met en aanvoelen van de dagelijkse realiteit. Men moet deze bevolkingsgroep inderdaad statistisch kunnen identificeren, niet alleen omdat hij in grote mate bijdraagt tot de demografische evolutie van ons land, maar ook omdat het kennelijk niet volstaat de Belgische nationaliteit te verkrijgen om uitsluiting, marginalisatie en ruimtelijke afzondering uit te roeien. In de samenstelling van de bevolkingsgroepen van vreemde herkomst in ons land, heeft zich op relatief korte tijd een ware omwenteling voorgedaan. Toen de leeftijdspiramides van de autochtone en de allochtone bevolking vroeger werden vergeleken, sprongen de verschillen meteen in het oog. In het algemeen waren de vrouwen ondervertegenwoordigd in de bevolkingsgroepen van vreemde herkomst. De bevolkingspiramides vertoonden ook heel bijzondere profielen, met een uitgesproken overwicht voor de actieve leeftijdscategorieën (tussen 20 en 50 jaar) en een aanzienlijke onderbezetting in de hogere leeftijdsgroepen. Dit was het gevolg enerzijds van de terugkeer naar het herkomstland na hun pensionering, maar anderzijds ook van de naturalisaties die, zoals bekend, een deel van de vreemdelingen ‘wegmoffelen’. Althans, dat was de situatie vijftien tot tien jaar geleden. Sindsdien liggen de kaarten er helemaal anders bij, en de vergelijking van de groepen qua leeftijd, met een interval van 15 jaar, toont een aanzienlijke toename van de groep 65-plussers én een daling in de groep van jongeren beneden de 15 jaar.

1 De citaten tussen aanhalingstekens komen uit de studie “Migratie en vergrijzing”, M. Moulin, M.-T. Casman, S. Carbonnelle, D. Joly, Koning Boudewijnstichting - juni 2007


Het is eveneens duidelijk dat in het algemeen een steeds uitgesprokener vervrouwelijking van de migratie optreedt. Als we de evolutie van het aandeel van de mannen tussen 1991 en 2004 bekijken, dan zien we een steile daling. Dit geldt met name voor de immigratie van Marokkanen en Turken, de twee grote herkomstlanden van migranten in België. Bij hen is de verhouding gedaald van een niveau van 125 tot 150 naar een niveau dat aanmerkelijk lager ligt dan 100. Als men daarnaast ook de leeftijd in rekening brengt, ziet men een steeds uitgesprokener vervrouwelijking van de immigratie boven de 60 jaar. Deze vervrouwelijking wordt doorgaans gezien als “een gevolg van de gezinshereniging, een versterking van de autonomie van de vrouwen in het migratieproject, maar ook een gevolg van de ontwikkeling van emigratiekanalen naar specifieke beroepssectoren (…), zonder de kansen te vergeten die door een steeds opener huwelijksmarkt worden geboden”. Die dubbele trend naar de vervrouwelijking en de veroudering van de bevolkingsgroepen van vreemde herkomst zal steeds meer gevolgen hebben voor het bestuur van onze samenleving, met name wat betreft de onthaalstructuren voor oudere immigranten/vreemdelingen, maar ook op het gebied van de gezondheidszorg en de sociale zekerheid.

8 |

III.

Bijzonderheden

De titel van het rapport ‘Migratie en vergrijzing’ noopt tot vragen: hoe verschilt de bejaarde immigrant van de bejaarde autochtoon? Zijn er specifieke kenmerken, en zo ja, welke? Volgens Andrea Rea zouden die kenmerken niet zozeer van culturele aard zijn, maar veeleer op de uiteenlopende gezinssituaties betrekking hebben. Daarenboven blijft de taal een obstakel voor de derde leeftijd. Voor de eerste generatie is het te laat om één van de talen van het gastland te leren. Er gaapt ook een culturele en affectieve kloof tussen de twee leefomgevingen, die van het gastland en die van het herkomstland. En ten slotte zijn de gevolgen van de zware arbeid waarvoor ze naar België zijn gekomen niet te onderschatten. “Op hun 58ste zijn ze 80”, vertelde een vrijwilligster, die daarbij aan een welbepaalde Turk dacht. “Ze worden vroeger ouder dan de autochtonen”, aldus Cuyvers op het colloquium ‘Les rides de l’immigration’. Hoe komen deze verschillen dan tot uiting?

Het inroepen van hulp In lijn met de opvattingen over familiale solidariteit die veel Turkse en Marokkaanse migranten aanhangen - hoewel dit toch genuanceerd moet worden - blijkt uit de meeste getuigenissen dat het voor hen niet vanzelfsprekend is een beroep te doen op professionele hulpverleners en thuishulp. Het valt echter moeilijk uit te maken wat de doorslaggevende factor voor deze relatieve terughoudendheid is - een sterk plichtsgevoel ten opzichte van ouderen, de wens om de intimiteit van de gezinssfeer te bewaren, economische overwegingen, of een gebrek aan informatie? Is er gewoon geen behoefte aan, of gaat het om wantrouwen, of onbereikbaarheid? Sommige medisch-sociale werkers in achtergestelde wijken beklemtonen de financiële belemmeringen bij het zoeken naar hulp, anderen, uit de meer ‘gemengde’ wijken, onderstrepen de vrees bij de families dat men hun regels voor hygiëne en verzorging zal opdringen die hen vreemd zijn. De vraag is dus of men al dan niet open staat voor andere gebruiken en gewoonten, of men ze aanvaardt dan wel afwijst. Deze overwegingen complementeren de bevindingen van de wetenschappelijke literatuur in andere landen. Soms moet men onvermijdelijk een beroep doen op bijstand, vooral als alleenstaande, maar zodra er een netwerk is, hoe klein ook, dan verdient het a priori de voorkeur ‘er zich samen doorheen te slaan’. Eigenlijk verschilt een dergelijke logica niet zoveel van wat zich ook binnen talrijke ‘autochtone’ gezinnen afspeelt… In het algemeen heeft de sector hulpverlening en thuishulp vrij weinig ervaring met groepen van vreemde herkomst, vooral Turken en Marokkanen. De enkele gevallen die worden vermeld, vallen doorgaans op door hun specifieke, buiten-gewone, atypische karakter. Men heeft het over ‘gebroken’ gezinnen, ‘onderdanige schoondochters’ waarnaar men in het herkomstland op zoek is gegaan bij wijze van ‘sociaal vangnet’ en die zich met de bejaarde ouders bezig kunnen houden. Dat lijkt er vooral op te wijzen dat men vindt dat deze diensten tot een ‘andere wereld’ behoren. Gezinshelpers voelen zich overigens niet altijd goed aanvaard en ondervinden vaak problemen om zich aan andere gewoonten aan te passen.


Volgens de huisartsen is het niet makkelijk bejaarde Marokkaanse patiënten thuishulp te doen aanvaarden. En als zijzelf al hun terughoudendheid wegsteken, dan zijn het hun kinderen die het voorstel om een beroep te doen op de diensten afwijzen. Ze staan wantrouwig tegenover de kwaliteit van de maaltijden aan huis, die volgens hen niet voldoet aan de religieuze voorschriften inzake de halal-voedselbereiding. Ze vinden ook dat het tot hun ‘maatschappelijke plicht’ behoort om voor hun ouders te koken. Het wantrouwen heeft eveneens betrekking op de hygiëneregels: ze vrezen dat de thuisverpleegsters het toilet niet doen volgens de regels der kunst van de ‘goede moslim’. Zo vertelt een getuige uit de tweede generatie: “Wat het toilet betreft, gebeurt het wel eens dat een familie uiteindelijk een thuisverpleegster toelaat, maar die gevallen zijn meestal zeldzaam. Normaal zijn het de dochters die de moeder wassen. En een vrouw zal daarenboven nooit aanvaarden dat een man haar wast.” Volgens deze getuige kennen de meeste gezinnen de diensten slecht en leven hieromtrent heel wat vooroordelen. Binnen de gemeenschap circuleren talloze al dan niet ware verhalen over ervaringen die als onaanvaardbaar worden bestempeld, over professionele zorgverstrekkers die geen rekening houden met de overtuigingen en gebruiken die dienen te worden geëerbiedigd. De terughoudendheid van Marokkanen om de hulp van professionele diensten in te roepen, zou volgens een maatschappelijk werkster ook verband houden met het precaire karakter van de immigratie. “Men heeft zich altijd samen moeten behelpen, men mocht nooit afhankelijk lijken van de gastsamenleving. De Marokkanen hebben zwaar geleden onder het beeld dat men van hen heeft opgehangen”, zegt ze. Zo werd de gewoonte om te rekenen op elkaar, op de ‘clan’, nog versterkt. Die clan werd onvermijdelijk hun eerste toevlucht. Wat de Turkse bevolking betreft, hebben we geen soortgelijke verhalen opgetekend over ‘ontwijkingsgedrag’ ten opzichte van thuishulpdiensten. Volgens een vertegenwoordigster van de Association Féminine Belgo-Turque in Brussel zouden de Turken omgekeerd geneigd zijn er volop gebruik van te maken, zodat ze niet in een ziekenhuis moeten worden opgenomen. De houding ten opzichte van externe hulpverlening en openbare diensten is een element dat momenteel van generatie op generatie verandert, afhankelijk van de specifieke trajecten en levenscontexten van elkeen. De specialist van de Turkse immigratie, Altay Manço, onderstreept daarnaast het cultuurverschil tussen de generaties. Zo zouden mensen van de tweede generatie ‘spontaner’ de hulp inroepen van de diensten dan die van de eerste generatie.

De heen-en-terugmigranten De 65-plussers van de eerste generatie zijn niet te bereiken vanaf twee maanden voor de zomervakantie tot twee maanden erna, omdat ze dan naar ‘het land’ terugkeren. Vanwaar die deeltijdse aanwezigheid? Nostalgie, en bruggen die niet mogen worden opgeblazen. Toch hebben ze hier meer reële banden dan ze willen toegeven, want de kinderen wonen in België of in andere Europese landen, ze hebben hier bezittingen, enz. Er valt trouwens een evolutie waar te nemen in het investeringsprofiel. De oorspronkelijke Turkse gemeenschap, de migranten van de eerste generatie die in de jaren 1960 naar hier kwamen, kocht zodra dat mogelijk was een eerste huis in Turkije. Met het oog op hun terugkeer kozen ze voor een investering in hun herkomstland. Een deel van hun activiteiten tijdens de zes maanden die ze in Turkije doorbrachten, werd besteed aan het beheer van hun vermogen. Zodra ze zich een tweede verblijf konden veroorloven, vanaf 1985-90, kochten ze een huis in België om er ‘halftijds’ oud te worden - om te sterven keerden ze weer naar hun land, daar waar ze geboren waren.

10 |

De tweede generatie keerde die trend om: ze ‘verzekerde’ zich dankzij een eerste vastgoedaankoop in België. Zodra een tweede investering mogelijk bleek, werd dat een appartement of een vakantiewoning in het geboortedorp van de ouders, of aan de kust, in het land van herkomst. Uit de gegevens die Altay Manço in 1998 verzamelde in een enquête over de Turkse habitat in België, blijkt hoe snel het aandeel van de huurders onder de Turkse migranten daalde ten voordele van de eigenaars (voor eigen gebruik in België). Vierenzestig procent van de ondervraagde Turkse eigenaars (in België) had eveneens bezittingen in Turkije. Sinds ze zich in ons land hebben gevestigd, heeft bijna de helft van de Maghrebijnse gezinnen een woning in België kunnen kopen. De omvang van dit fenomeen wijst op de wil van deze bevolkingsgroep om zich hier definitief te vestigen. Nochtans wil meer dan de helft van de Maghrebijnse ouders nog steeds naar hun herkomstland terug, hoewel nooit meer dan 3% van de ouders deze wens ooit in vervulling heeft zien gaan. Een kleine kanttekening, echter. In feite zien we hier de kenmerken van een kleine middenklasse ontstaan. Men mag deze parameters echter niet veralgemenen tot de hele migrantenbevolking en aldus de interne sociale ongelijkheden binnen deze gemeenschappen en met de hele gastgemeenschap uitvlakken (zie Economische Toestand). In dit model verdient ook de invloed van het geslacht op de mobiliteit te worden vermeld. Mannen pendelen meer dan vrouwen om hun zaken in het herkomstland te gaan regelen. Ze reizen niet noodzakelijkerwijs samen. Soms scheiden echtparen ook. De vrouw blijft in België om niet van de kinderen te worden gescheiden, zegt een veldwerkster uit Schaarbeek, de man keert naar het herkomstland terug. Soms om er met een jongere vrouw te hertrouwen…

De opvattingen over de ouderdom Binnen de in België gevestigde Turkse en Marokkaanse gemeenschappen bestaat nog geen gestructureerd collectief debat over het onderwerp ‘ouder worden’ als immigrant. Dat deze vraag niet wordt gesteld, heeft in de eerste plaats te maken met het feit dat ze nooit ‘op zich’ is ervaren als een probleem waarmee de gastgemeenschap te maken heeft - tenzij wat betreft de maatschappelijke erkenning en het historische geheugen. Als op de ouderdom niet echt wordt geanticipeerd, dan is dat niet bij gebrek aan voorzorg, maar wegens de status van de bejaarden zelf, die veel voorrechten genieten in de maatschappijen waar ze vandaan komen. In Marokko betekent oud zijn dus niet het einde van het actieve leven. De migranten die hier als gepensioneerden worden beschouwd, krijgen in feite een nieuwe rol, een nieuwe activiteit toebedeeld, en dit omdat ze rechtstreeks deelnemen aan het leven van de migrantengemeenschap. Het gependel tussen de twee oevers van de Middellandse Zee zou trouwens tot doel hebben een échte plaats in de maatschappij te vinden. Toch zijn al verscheidene initiatieven genomen om een geheugen voor de immigratie aan te leggen. Voorbeelden zijn de Espace Mémorial de l’Immigration Marocaine (EMIM), maar ook de films en andere audiovisuele documenten die getuigenissen verzamelen van immigranten van de eerste generatie. Zo is er wat de Turkse bevolking betreft de film van Rabia Kaçar Gurbet demek… (Nostalgie is…), of die van Beyar Özhan, Unutulan Nesil (Een vergeten generatie).


De economische toestand De rijksten gaan, wanneer ze de leeftijd van het vervroegd pensioen hebben bereikt, en net als de westerse babyboomer, in hun land van herkomst wonen, zonder echter hun bezittingen in België te verkopen. Ze denken hier terug te kunnen komen op hoge leeftijd of wanneer hun gezondheid het laat afweten. In een werkdocument deelt het Centre Culturel Arabe en Pays de Liège (CCAPL) het Maghrebijnse publiek van 55-plussers in vier groepen in, en één ervan is “de gepensioneerden gedomicilieerd in België in het kader van een utilitaire band betreffende de gezondheid - maar in Marokko verblijvend”. Dit geldt niet voor alle oudere Marokkanen. Een aantal van hen woont alleen, in een studio. Sommigen vestigen zich inderdaad liever alleen dan als samenwonenden, met het oog op hogere voordelen (sociale voordelen, gewaarborgd inkomen voor bejaarden, uitkeringen voor gehandicapten) die ook de clan ten goede komen, in sociale woonwijken met een maatschappelijk achtergestelde bevolking. De eerste generatie geniet vaak slechts een kleine pensioen, en voor hen is het leven geen sinecure. Weinigen bezitten een eigendom. De meesten wonen bij hun kinderen in en worden door het OCMW geholpen (medische kaarten). Ze leven a minima… De tweede generatie lijkt minder problemen te hebben; er zijn meer eigenaars, en die zijn dus ook beter beschermd. Uit een studie die de universiteiten van Antwerpen en Luik op vraag van de Koning Boudewijnstichting hebben verricht, blijkt dat het armoedecijfer voor de totale Belgische bevolking 12,66% bedraagt. Voor mensen van Marokkaanse afkomst is dat echter 55,56%, en voor mensen van Turkse afkomst 58,94%. Bij de huidige stand van de studie is de uitsplitsing naar leeftijd nog niet gebeurd. Toch geven deze cijfers al een belangwekkende indicatie: het grotere risico op armoede voor mensen van Turkse of Marokkaanse afkomst kan binnen elke generatie specifieke problemen veroorzaken - de jongeren die de ouderen moeilijker financieel kunnen helpen en omgekeerd. Momenteel is het onmogelijk vast te stellen of het gaat om een verpaupering van deze bevolkingsgroep dan wel of de toestand de voorbije decennia nog erger was. De oorzaken van de sociaaleconomische kwetsbaarheid, zeker van bejaarden, zijn ongetwijfeld te zoeken in de onderbroken trajecten en de daaruit voortvloeiende administratieve problemen (vroegere werkgevers in het herkomstland, bijvoorbeeld), maar ook in het feit dat arbeid hoofdzakelijk iets voor mannen was, waardoor huisgezinnen moesten overleven op het pensioen van de man alleen, in de gebrekkige toegang tot hulpverlening (omdat ze er niet mee vertrouwd waren, of omdat ze weigerden er een beroep op te doen), enz. Deze economische factoren kunnen zware gevolgen hebben voor het gebruik van de voorzieningen, en vooral voor de opname in een rusthuis. We hebben verscheidene gevallen vernomen van bejaarde echtparen van vreemde herkomst die voor het huishouden moeten rondkomen met 900 of 1000 euro, wat nauwelijks iets overlaat voor het betalen van huisvesting. Ze moeten dus een beroep doen op sociale bijstand, en daartoe worden dan de onderhoudsplichtigen aangesproken, wat mensen van Turkse of Marokkaanse afkomst dan weer als totaal onaanvaardbaar beschouwen. De economische argumenten plaatsen ongetwijfeld een rem op de opname in een rusthuis. Daarbij komt de hoge graad van analfabetisme, wat het verstrekken van informatie en de administratieve stappen bemoeilijkt, alsook de slechte beheersing van de taal van het gastland. Er treedt ook een zekere vorm van ‘isolement’ in de maatschappij op (cf. het percentage immigranten in sommige gemeenten), waardoor men minder geneigd is een beroep te doen op sociale bijstand. Hun gewoonten vloeien voort uit hun eigen ervaringen met zowel de migratie als hun cultuur, die het wantrouwen tussen de instellingen, de sociale actoren van het gastland en henzelf in de hand werkt.

12 |

Zo kan men zich afvragen of sommige administratieve problemen niet ten dele de lage inkomens verklaren. Uit een enquête blijkt bijvoorbeeld dat slechts één immigrant op vijf aan het einde van zijn loopbaan op zoek gaat naar informatie, meestal bij een pensioenkas, een informatiecentrum, collega’s of vrienden. Al deze voorwaarden en kenmerken stellen deze verouderende bevolkingsgroep in grote mate bloot aan ongelijkheid en discriminatie.

Het geslacht Alle studies zijn het erover eens dat een job hebben de beste bescherming tegen de armoede biedt. In dat opzicht zijn vrouwen van allochtone herkomst, en vooral de oudere vrouwen, heel slecht af. In hun de sociale betrekkingen werden de vrouwen vaak belemmerd. Terwijl de mannen in het kader van hun werk collega’s hadden en contacten met andere gemeenschappen konden onderhouden (waardoor ze ook de taal wat makkelijker konden leren), moesten de vrouwen meestal thuisblijven en bleven hun contacten beperkt tot hun familieleden of tot buren van dezelfde herkomst. Hoewel de zaken geleidelijk evolueren, wordt de situatie van bejaarde vrouwen in het herkomstland nog vaak bepaald door het beeld van de vrouw die is onderworpen aan de mannelijke elementen uit haar omgeving (vader, broer, man,…). Zoals een etnopsychiater uit een centrum voor geestelijke gezondheid het stelt: “Thuis blijven de moeders het eten klaarmaken, terwijl de dochters en schoondochters gaan werken.” De opvatting van de typische gezinssamenstelling in het herkomstland leidt ook tot problemen specifiek voor vrouwen. De verstoting bij de Marokkanen is hiervan een voorbeeld. Daarbij zijn vooral vrouwen tussen 50 en 60 betrokken, wanneer de kinderen al volwassen zijn. De moeder wil dicht bij de kinderen en kleinkinderen blijven, terwijl de vader naar Marokko vertrekt, waar hij soms een jongere vrouw huwt. Maar vermits verstoting niet wordt erkend in België, wordt de vrouw in kwestie nog altijd als gehuwd beschouwd. Deze vraag werd door een expert opgeworpen tijdens de focusgroep. Altay Manço vroeg zich af of het zinvol zou zijn de Belgische wetgeving aan te passen: “Moet men verstoting erkennen? We moeten de vraag in elk geval stellen. Als een vrouw wordt verstoten en ze zich zonder middelen tot het OCMW wendt, dan zegt men haar: “Maar u bent toch gehuwd, uw man heeft een pensioen…” Zo is ze tweemaal het slachtoffer.” Dergelijke gevallen van vertrek en opnieuw huwen veroorzaken uiteraard conflicten, maar de mensen praten er niet over. Het onderwerp ligt heel gevoelig.


IV.

Levensopvattingen

De familiale solidariteit Terwijl Belgische bejaarden krampachtig vasthouden aan het idee van autonomie - ze maken er een erezaak van ‘niet van hun kinderen af te hangen’, zoals ze vaak zeggen - staat deze afhankelijkheid, of veeleer deze ‘onderlinge afhankelijkheid’, precies hoog aangeschreven in de moslimgemeenschappen, of wordt ze er toch als vanzelfsprekend beschouwd. Het probleem van de familiale solidariteit is transversaal aanwezig in de meeste aspecten van het leven van bejaarde migranten. Of het nu gaat om de opname in een rusthuis of om thuishulp, een muur wordt opgetrokken en deze diensten worden afgewezen in naam van onder meer de familiale solidariteit. Volgens een klinisch psycholoog heeft dit te maken met de vrij algemene terughoudendheid van families om hulp te vragen. Ze beschermen zich liever tegen de blik van de anderen en tegen de afkeuring van de gemeenschap, want die zou wel eens kunnen denken dat de kinderen hun plicht jegens hun ouders niet vervullen. De godsdienst schrijft immers voor dat men zorg moet dragen voor zijn ouders. De kinderen worden dus verantwoordelijk voor hen. Volgens hem gaat het dus om een patriarchaal model, in die zin dat “de oudere, de bejaarde, moet worden verzorgd door de familie zelf en dat die taak niet naar diensten mag worden doorgeschoven”. Een psychiater zegt dat ze nooit persoonlijk heeft horen praten over gevallen van opname in een rusthuis. Ze merkt op dat de meeste families zich onderling organiseren. Soms wordt de oplossing gezocht in een soort van ‘carrousel’, zoals ze het noemt - dat wil zeggen dat de bejaarde ‘circuleert’ tussen de woningen van zijn verschillende kinderen. Maar wat gebeurt er wanneer een ouder ernstig ziek wordt, of geestelijk aftakelt? In Marokko beginnen dergelijke problemen zich ook voor te doen, zij het dat ze uitzonderlijk blijven. De mantelzorgers raken totaal uitgeput, want ze moeten niet alleen de bejaarde verzorgen maar ze moeten ook de regels van de gastvrijheid eerbiedigen. Dat betekent dat alle bezoekers welkom zijn, waaronder alle naasten en kennissen van de bejaarde. Iedereen probeert dus zijn best te doen, maar dat is afmattend. In Marokko liggen de zaken eenvoudiger, want de vrouwen hebben doorgaans meer tijd en ruimte; zo ook is het net van helpers er vaak uitgebreider. De familiale solidariteit komt ook specifiek tot uiting in de gezinshereniging, voor zover die mogelijk is. Zoals iemand het stelde: “De tweede generatie laat haar ouders overkomen. De hoofdreden is dat ze hier verzorging krijgen (eventueel een medisch onderzoek) die ze beter vinden en die goedkoper is. Men mag niet uit het oog verliezen over wie we het hier hebben: de meeste Marokkanen die hier wonen, komen van het platteland en uit arme streken.” Sommige experts benadrukken sterk het feit dat er, voor zover zij dat kunnen beoordelen, geen alleenstaande bejaarden zijn in de Marokkaanse gemeenschap. Er is altijd de familie die zich met hen bezighoudt, zeggen ze, en als dat niet het geval is, dan is het de ‘clan’, de gemeenschap die voor hen zorgt. Een expert vermeldt het voorbeeld van zijn moeder die in een sociale woning verblijft. Hoewel ze alleen woont, is ze hoegenaamd niet geïsoleerd, want er wordt veel onderlinge hulp geboden in het gebouw. Tijdens de ramadan bereiden anderen soep voor haar. Men vindt dus in veel gevallen dat de gemeenschap goed georganiseerd is en begaan met het welzijn van haar leden. 14 |

Hoe zal de moslimfamilie evolueren? Zal ze zich onderwerpen aan of kiezen voor een evolutie naar het kerngezin en zo uiteindelijk steeds meer op het westerse kerngezin gaan gelijken? Een etnopsychiater koppelt de problemen van de hoge leeftijd aan de veranderende familiale structuren als gevolg van de immigratie. Veel kinderen hebben is uiteraard een verzekering voor de oude dag: men geniet prestige, men wordt beschouwd als sterk en rijk. Maar steeds meer families raken versnipperd, de kinderen blijven niet langer bij hun bejaarde ouders wonen… en onder die laatsten schept dat vaak het gevoel dat ze in de steek worden gelaten. Volgens de etnopyschiater heerst er een immens misverstand tussen ouders en kinderen van vreemde herkomst. De kinderen hebben zich in veel grotere mate aangepast. Dat doet de ouders soms pijn, en ze klampen zich nog meer vast aan de identitaire waarden uit hun verleden, hun herkomst. Zo krijgt de etnopsychiater soms ouders op consultatie die niet kunnen verkroppen dat hun kinderen weigeren te huwen met iemand van dezelfde afkomst en met dezelfde overtuigingen. Een arts van allochtone afkomst constateert een verschil tussen de generaties: de eerste generatie die een bejaarde ouder heeft, verwerpt elk voorstel tot opname en meent dat het “zou zijn alsof men hem doodt, alsof men een misdaad begaat”. Voor de tweede generatie liggen de zaken wat anders. De verplichting om voor de ouder te zorgen bestaat weliswaar nog, maar families krijgen het steeds moeilijker om die verplichting na te komen, met name omdat de vrouwen ook steeds talrijker op de arbeidsmarkt aanwezig zijn. De familiale cel spitst zich inderdaad meer toe op de kinderen dan op de ouders. Zo proberen de kinderen de last van zorg voor de ouder onderling te verdelen, en de ouder trekt van het ene kind naar het andere. De gespannen verhoudingen tussen schoondochter en bejaarde ouders veroorzaken soms problemen. In de traditionele cultuur wordt immers een zekere onderdanigheid van de schoondochter verwacht, maar die denkt daar vaak anders over… De kinderen worden dus soms heen en weer getrokken tussen twee tegenstrijdige gevoelens: enerzijds de plicht om voor de ouders te zorgen, want er wordt sociale druk en controle uitgeoefend door de gemeenschap, door de buren… en anderzijds de wens zich steeds meer aan de westerse gebruiken aan te passen. Die evolutie verklaart de recente huwelijksstrategieën van sommige Turken, waarbij men een jonge vrouw uit het land van herkomst laat overkomen om zich een ‘goede oude dag’ te verzekeren. Ze rekenen erop dat die ‘schoondochters’ later voor hen zullen zorgen, want men beschouwt ze als ernstiger en respectvoller dan de Turken van de tweede en derde generatie. Ze stellen meer vertrouwen in jonge vrouwen die in het land zijn opgegroeid dan in vrouwen die in België zijn grootgebracht. Ze menen dat de meisjes die uit het land van herkomst overkomen zich in tegenstelling tot de Belgische makkelijker zullen voegen naar de gewoonte om thuis te blijven. En ten slotte lijkt ook de traditionele gezinsstructuur uiteen te vallen. Het Marokkaanse voorbeeld bewijst de aanzienlijke daling van het relatieve aandeel van de klassieke gezinskern (gehuwd paar met kinderen) en het stijgende relatieve aandeel van meer ‘marginale’ soorten huisgezinnen, zoals eenoudergezinnen en ‘andere huisgezinnen’. Deze evolutie kan worden gezien als een verwesterlijking van de gezinstypes, maar ook en vooral als een aantasting van het traditionele gezin en de opkomst van ‘risicomodellen’ die steeds meer met sociale en economische problemen en uitsluiting zullen worden geconfronteerd. De absolute cijfers zijn nog opmerkelijker: zo is tussen 1991-2005 het aantal eenoudergezinnen van Marokkaanse afkomst gestegen met 3200, tot bijna 10.000, terwijl tijdens dezelfde periode het aantal alleenstaanden is gestegen van 9500 tot meer dan 23.000.


Het maatschappelijk leven De modellen voor het maatschappelijk leven van de bejaarden draaien rond één precies moment: het pensioen. Een onbepaald moment, weliswaar, wetende dat de loopbanen van de eerste generatie Turkse en Marokkaanse allochtonen vaak zowel zwaar als chaotisch waren. Ze waren de eerste slachtoffers van de economische crisissen, ze kregen te maken met beroepsziekten, arbeidsongevallen of langdurige werkloosheid en kwamen vaak al heel vroeg in aanmerking voor dit ‘schuldige’ recht op ‘tijdverspilling’. De vrouwen van hun kant bleven vaak thuis en waren financieel afhankelijk van een man met een laag inkomen. In die context leken het pensioen en de leeftijd van 65 jaar, gekoppeld aan een nieuwe vrijheid waarvan men moest genieten, ver verwijderd van de dagelijkse realiteit. Tussen het werk, het beredderen van het huishouden en de kinderen, was vrije tijd voor hen nagenoeg onbekend terrein. Er bestond geen traditie voor het organiseren van hun vrije tijd, er was geen logica voor de planning van de vrijetijdsbesteding. De meesten waren niet vertrouwd met een cultuur van de vrije tijd, laat staan met een ‘beschaving van de vrije tijd’, zoals die in de landen van West-Europa is gegroeid… Het Centre Culturel Arabe en Pays de Liège ziet dat mensen uit de derde leeftijd van Arabische afkomst niet aan hun activiteiten deelnemen, zelfs al zijn die speciaal voor hen bestemd; hetzelfde geldt voor de animatie aangeboden door de stad. “Ze leven aan de zelfkant van het maatschappelijke en culturele leven”, zo wordt geconstateerd. Een maatschappelijk werkster uit Brussel bevestigt dit: “De Marokkanen doen niet mee met de aangeboden activiteiten of animatie, in tegenstelling tot de Zuid-Europese allochtonen.” Ze hebben een andere manier om zich bezig te houden, ze hebben geen behoefte aan ‘bejaardenclubs’, want ze krijgen een plaats, een rol, erkenning binnen de familie. Ook de religieuze opvattingen spelen mee: onze tijd op aarde moet nuttig worden besteed want we moeten er later rekenschap van afleggen. Dit staat haaks op het idee van de vrije tijd. “Het moskeebezoek betekent voor velen van hen de terugkeer naar teloorgegane praktijken en een gelegenheid om brede maatschappelijke banden te onderhouden. (…) Het pensioen is de tijd van de pelgrimstocht naar Mekka.” De overgrote meerderheid van praktiserende bejaarden uit de Turkse en Marokkaanse gemeenschappen bezetten de moskee voltijds, als plaats om te bidden maar ook als ideale ruimte voor sociale contacten. Wanneer dat niet gaat, kiezen ze voor het café met zijn gezelschapsspelen en televisie, en de discussies gaan van voetbal tot de actualiteit in hun land. De vrouwen brengen het grootste deel van hun tijd thuis door, tussen het zorgen voor de kleinkinderen, bezoeken afleggen binnen de triade kleinkinderen-buren-zieken, de voorbereiding van feesten, soms lessen lezen en schrijven in hun taal of in de taal van de streek. Nochtans zou het isolement bij de vrouwen groter zijn. Maar volgens een Marokkaanse getuige, zelf iemand van de derde leeftijd, zouden hun bezigheden zoals beschreven te maken hebben met het gebrek aan alternatieven voor de mannen en aan het heersende conservatisme - vooral bij de Turken - voor de vrouwen. Wat zijn de potentiële remmen op het gebruik dat van het aanbod wordt gemaakt? We hebben een aantal hypothesen uit verschillende bronnen samengebracht, zonder hiërarchische volgorde: de angst voor communicatieproblemen wegens een povere beheersing van de taal, het terugplooien op zichzelf als gevolg van de leeftijd, de invloed van de godsdienst en de bijbehorende voorschriften (gebedstijden, halal-voeding, niet-gemengde activiteiten), het grote aantal schotelantennes dat de illusie wekt

16 |

dat het herkomstland dichterbij is, het gemengde karakter van de activiteiten, een gebrekkige gezondheid, een te lage scholingsgraad die de toegang tot ‘intellectuele‘ activiteiten beperkt, financiële aspecten, de toegang tot de plaatsen waar de activiteiten worden georganiseerd. Deze remmen kunnen ook, elk met hun eigen impact, een segment van de autochtone bevolking treffen. Bejaarde migranten mogen dan al aan activiteiten deelnemen, ze zullen zeker het initiatief niet nemen. De contacten tussen oudere allochtonen en autochtonen zijn niet spontaan: ze zijn het resultaat van initiatieven van organisaties of verenigingen en zijn meestal een reactie op de vraag van autochtonen. De resultaten blijken positief te zijn. In Schaarbeek zijn de Turken die aan interculturele activiteiten deelnemen “blij dat ze erbij zijn; ze voelen de menselijke warmte, zelfs al verstaan ze niets”, zegt een vrijwilligster. Een projectverantwoordelijke voegt eraan toe dat “gesprekken tussen oude autochtonen en allochtonen niet makkelijk verlopen; er zijn verschillen in zowel het gemak waarmee het woord wordt genomen als in de vertrouwdheid met dit soort activiteit”. Het woord wordt dan ook vaak gevoerd door een ‘vertegenwoordiger’ van de allochtone groep.

De sociale rechten De grootste problemen houden verband met het kennen van zijn rechten, vooral wanneer men het Belgische grondgebied verlaat, en met vragen inzake gezinshereniging. Daarnaast treden sommige administratieve problemen op bij de pensioenberekening (onvindbare documenten, niet-aangegeven werk, een fragmentarische beroepsloopbaan, het meerekenen van de jaren die ze hebben gewerkt vóór hun emigratie,…). Wat het eerste probleem betreft, geldt als voorwaarde voor het genieten van bijstand zoals het gewaarborgd inkomen voor bejaarden, dat men België niet mag verlaten gedurende meer dan 30 dagen per kalenderjaar, opeenvolgend of niet. Een spreker bevestigde: “Voor diegenen die afhankelijk zijn van het gewaarborgd inkomen voor bejaarden, is het een ernstige beperking België niet langer dan 28 dagen [sic] te mogen verlaten. Dat veroorzaakt vooral problemen bij het overlijden van iemand in het herkomstland, waar de rouwperiode 40 dagen duurt.” Het gebeurt dat bejaarde immigranten omwille van hun waardigheid en fierheid de voorgestelde hulp afwijzen of er niet om verzoeken. Dit is het getuigenis van een spreekster over haar vader: “Zijn hele leven lang is hij als ‘gastarbeider’ gestigmatiseerd geworden. Het was een erezaak voor hem om niet van de staat te moeten afhangen.” Verscheidene sprekers hebben eveneens gewag gemaakt van een gevoel van woede bij diegenen die hier op jonge leeftijd zijn aangekomen, die hier in moeilijke omstandigheden hebben moeten werken en die zich nu “aan de kant gezet voelen, met kleine pensioenen en schamele middelen”. Ze voelen zich niet gewaardeerd voor wat ze via hun werk aan het gastland hebben gegeven. Dat gevoel zorgt er soms voor dat ze zich liever waardig op zichzelf terugplooien dan om hulp vragen. Wat op het gebied van de rechten een courante praktijk lijkt maar nog verder gestaafd moet worden, is het beroep dat wordt gedaan op diensten georganiseerd door de respectieve gemeenschappen, Marokkaanse of Turkse. Zo zouden bejaarde immigranten zich bij problemen makkelijker wenden tot vertegenwoordigers van hun gemeenschap dan tot de diensten van het gastland. Dit is wellicht een kwestie van taal en vertrouwen. Deze oplossing biedt het voordeel dat ze beschikbaar is, maar heeft als nadeel dat ze de greep van de gemeenschap op de individuen versterkt door ze afhankelijk van haar te maken. Het essentiële probleem lijkt te schuilen in de povere, zelfs slechte, beheersing van de taal, en vooral de geschreven taal. De complexiteit van de administratieve taal versterkt dit probleem nog.


De rusthuizen De kwestie van de opname in een rusthuis is nog steeds heel weinig actueel, zowel bij de Turkse als bij de Marokkaanse bejaarde migranten. Het is een optie die blijkbaar nooit spontaan wordt overwogen: ze behoort niet tot de wenselijke mogelijkheden. Hoewel we moeten toegeven dat deze optie bijna onbestaande is in de twee landen van herkomst - behalve uitzonderlijk in een vorm die te vergelijken is met de gasthuizen van vroeger - en dus niet a priori deel uitmaakt van het culturele landschap, geniet dit soort structuur daar een heel negatief imago. Het idee zelf van een instelling die exclusief voor bejaarden bestemd is, wordt door de leden van deze gemeenschappen als een soort afwijking bestempeld. Het is dan ook nauwelijks denkbaar om de ouderen op die manier van hun familiale en maatschappelijke entourage te scheiden. Dat er heel weinig leden van deze bevolkingsgroep in dit type instelling aanwezig zijn, hoeft dan ook niet te verbazen, al evenmin als de ontreddering van de zeldzame rusthuisbewoners van vreemde herkomst, want de meeste van hen zijn slechts om dringende redenen in een instelling opgenomen, na een gezinscrisis of een gezondheidsprobleem, of wanneer er geen enkele andere uitweg meer is. Nochtans begint men hier en daar toch opener te staan voor deze optie, zolang ‘rusthuis’ maar niet synoniem wordt van institutionele regels, isolement, eenzaamheid. Een zeker realisme ten opzichte van de ontwikkeling van de gezinsstructuren doet sommige van onze experts oplossingen overwegen die het midden houden tussen de bestaande rusthuizen en ‘etnische’ rusthuizen. Ze zouden de bestaande structuren willen aanpassen om er echt ruimte te scheppen voor multiculturalisme. Dat zou bijvoorbeeld kunnen door plaatsen te creëren die beter inspelen op de verschillende culturele en religieuze praktijken (salons, gebedsplaatsen, plaatsen bestemd voor rituele wassingen, etc.). Het voordeel van een dergelijke formule is dat ze de mensen de mogelijkheid biedt elkaar al dan niet ’onder mekaar’ te ontmoeten en zich op een waardiger wijze onthaald te voelen. Op de vraag of rusthuizen bestemd voor specifieke gemeenschappen meer aanvaarbaar zouden zijn, lijkt de trend die we tijdens onze gesprekken hebben waargenomen overwegend negatief te zijn. Volgens M. Saygin (Union of European Turkish Democrats), zou een dergelijke oplossing ‘zelfmoord’ betekenen. In de Turkse gemeenschap zou geen enkel draagvlak bestaan voor een dergelijk voorstel, dat alvast voor de huidige generaties te veraf ligt van hun manier om de ouderdom te beleven. Dat zou het gevoel van uitsluiting nog vergroten, het gevoel dat men aan de kant wordt gezet ten opzichte van de rest van de bevolking. Het debat over de opname van mensen uit verschillende culturen in de verblijfsstructuren is al op gang gebracht, in elk geval aan Waalse zijde, waar de Adviesraad voor de Derde Leeftijd op 18 mei 2006 over dit onderwerp een advies heeft uitgebracht op verzoek van de Waalse minister van Gezondheid, Sociale Zaken en Gelijkheid van Kansen, Christiane Vienne.

De gezondheid De wetenschappelijke literatuur behandelt ruimschoots de beroepsziekten en de arbeidsongevallen. Allochtone werknemers zijn inderdaad vaak verplicht geweest hun loopbaan in de industrie en in de mijnbouw vroegtijdig af te breken wegens lichamelijke gebreken of ziekten veroorzaakt door de arbeidsomstandigheden en -omgeving (onder meer de ravages aangericht door de stoflong in Limburg en in de Borinage). Er wordt algemeen aangenomen dat de gezondheidsrisico’s groter zijn onder de migrantenbevolking dan onder de autochtonen. Enerzijds zou de toegang tot de zorg worden bemoeilijkt door taalproblemen, het niet bekend zijn met het zorgstelsel en de beschikbare kanalen, maar ook door een eigen logica waardoor de eerstelijnsdiensten aangeboden door het gastland niet het eerste soort hulp is waarop men

18 |

een beroep zal doen (toevlucht tot ‘traditionele’ praktijkbeoefenaars erkend door sommige lokale gemeenschappen, toevlucht tot de ziekenhuisdiensten in geval van nood). Anderzijds zouden deze bevolkingsgroepen algemeen gesproken een lager onderwijsniveau, lagere lonen en slechtere woonomstandigheden hebben dan de autochtone bevolking - deze drie elementen behoren tot de belangrijkste bepalende factoren voor de gezondheid. En tot slot zouden de leef- en arbeidsomstandigheden tijdens hun beroepsleven een versnellend effect hebben op de aftakeling van de gezondheid, wat zou leiden tot vroegtijdige veroudering, een verschijnsel dat bekendstaat als “Exhausted Migrant Effect”. Ook de afwezigheid van enige preventieve houding ingegeven door de islam speelt een rol: “Onder de moslimbevolking is elke preventielogica afwezig, want de oude moslims beschouwen de dood op een positievere en meer fatalistische wijze dan de gewone christelijke Belgen; ziekte zou dus de wil van Allah zijn en wordt bijgevolg als heilig beschouwd.” Verscheidene artsen die in het kader van dit onderzoek werden geïnterviewd, hebben gewezen op de problematiek van de suikerziekte, een onrustwekkende aandoening die veel voorkomt in de bevolkingsgroepen van Turkse en Marokkaanse afkomst - het gaat hoofdzakelijk over de insulineonafhankelijke diabetes type II die typisch is voor vijftigers die aan overgewicht lijden. Ze hebben de indruk dat die ziekte maar blijft uitbreiden en dat preventie meer dan ooit noodzakelijk is. Artsen hebben het over een ‘culturele ziekte’. Daarmee verwijzen ze naar de sterke verankering, die van religieuze aard zou zijn, van het gebruik van suiker in de voeding van mannen en vrouwen, en ze kunnen hen niet overtuigen dit te veranderen. Dit zegt, gelaten, een arts in een medisch huis in Brussel: “Ze hebben altijd al zo gegeten, waarom zouden ze veranderen?” Volgens hem is het moeilijk om de eerste generatie te overtuigen haar eetgewoonten te wijzigen, te meer daar de meeste leden van die generatie zich niet ziek voelen en de taal een bijkomende rem vormt. Een diëtiste onderstreept ook de grotere culturele aanvaarding van zwaarlijvigheid onder deze bevolkingsgroepen, ondanks de negatieve impact ervan op de levensverwachting. Tegenover deze realiteit hebben de zorgverstrekkers misschien de neiging de criteria voor overgewicht te versoepelen om de aanpak van het probleem aanvaardbaarder te maken. Ook geestelijke gezondheidsproblemen die zich uiten in depressie en angst worden herhaaldelijk door de experts onderstreept, en met name door diegenen die in de gezondheidssector werkzaam zijn. De problemen van personen van vreemde herkomst zouden niet ‘op zich’ aan de ouderdom te wijten zijn, maar veeleer aan de talrijke wijzigingen in de gezinspatronen die optreden binnen de verschillende generaties die uitgebreide families vormen. Ouder worden is van status veranderen, het is prestige verwerven en eerbiedwaardig worden, zowel in zijn familie als in de gemeenschap. Maar veel families zouden nu de grens bereikt hebben van de traditionele modellen voor de sociale verhoudingen tussen generaties en de verschillende vormen van solidariteit die eruit voortvloeien.

De dood De kwestie van de begrafenisrituelen en de begraafplaats is van primordiaal belang voor de bejaarde migranten. Ze zijn vaak sterk aan hun herkomstland gehecht gebleven, en velen voelen de sterke drang om er terug te keren en er hun leven te eindigen. Elementen die verband houden met de familiecontext, naast misschien een zekere ontgoocheling wanneer men het dorp of de wijk van herkomst niet terugvindt in de staat waarin men ze verlaten heeft, maken dat die wens vaak een droom blijft. Rest dan de laatste mogelijkheid: er begraven worden. “De terugkeer, waarover ze tijdens hun leven zo vaak hebben gefantaseerd, zou op die manier na hun dood werkelijkheid worden en de cirkel van hun reis definitief rond maken.”


Volgens Nouria Ouali in een artikel over de begraafplaatsen van migranten in Marokko, zou meer dan 95% van de Marokkaanse immigranten in België ervoor kiezen in hun geboortedorp te worden begraven. “Deze wens lijkt tegemoet te komen aan twee belangrijke eisen: enerzijds, het wijdverbreide geloof onder Marokkanen dat ze in islamitische grond moeten worden begraven, hoewel de islamteksten daar niet echt iets over voorschrijven. Anderzijds is er de bijna volledige afwezigheid van voorbehouden percelen in België, die het mogelijk moeten maken de begrafenisriten van een moslimoverledene te eerbiedigen.” (Ouali, februari 1999, p. 23). Zo moeten volgens de moslims de kerkhoven door soberheid worden gekenmerkt: geen foto’s, bloemen of sierstukken zoals die op christelijke graven staan (grafstenen, mausolea, beelden,…). De eenvoud van de moslimbegraafplaatsen heeft een symbolische betekenis: hij vertegenwoordigt de terugkeer naar de ootmoed van de mens voor Gods macht over leven en dood, en de gelijkheid van iedere mens in het aanschijn van de dood. De moslims hebben ook problemen met de vercommercialisering van de dood, en meer bepaald dat men voor een graf zou moeten betalen… of, erger nog, dat de duur daarvan beperkt zou zijn… De mensen zeggen: “Hier is men nooit definitief begraven.” Dat is onaanvaardbaar in hun ogen. Een maatschappelijk werkster van Marokkaanse afkomst bevestigt dat men het vreemd vindt te moeten betalen voor een plaats op het kerkhof: “De Marokkanen houden er niet van te betalen voor iets wat op de mens betrekking heeft.” Kortom, ze wensen onder de grond te worden begraven, het lichaam naar Mekka gewend, en voor de eeuwigheid, want graven mogen niet worden vernietigd noch onrechtmatig worden toegeëigend. Deze criteria lijken dus problemen te doen rijzen voor de ontwikkeling van kerkhoven of percelen voor moslims in België. Een aanzienlijk aantal moslimmigranten organiseren dus nog tijdens hun leven de repatriëring van hun stoffelijk overschot naar hun geboorteland. De meeste bejaarden nemen een repatriëringsverzekering. Voor de jongeren is dit problematischer, want ze hebben geen dergelijke verzekering (repatriëring kost 4000 à 5000 euro). Tot slot is ook het sterven in het ziekenhuis, iets wat frequent voorkomt in België, een probleem voor hen, want er zijn geen lokalen die zijn voorbehouden voor de rituele wassingen van de moslimoverledenen. In de grote ziekenhuiscentra krijgen families een kleine kamer ter beschikking voor het afleggen van hun naaste, maar soms moet het lichaam worden gewassen in een zaal waar zich andere doden bevinden, wat die plaats onrein maakt. Een ander gebruik is de beroking tijdens het afleggen. Die praktijk is echter verboden in de meeste lijkenhuizen - de geur is onaangenaam en hardnekkig - en dat gebruik is aan het verdwijnen. Het ziekenhuispersoneel oefent vaak ook druk uit op de omgeving van de overledene om de duur van de rituele gebeden te beperken. Het is dus de wijze van sterven die problemen veroorzaakt, de onmogelijkheid om alle begrafenisrituelen die eigen zijn aan de cultuur te kunnen uitoefenen, zodat men trouw kan blijven aan zijn geestelijke gemeenschap. Kortom, “sterven als migrant maar sterven als moslim is voor de meeste migranten onlosmakelijk met hun religieuze identiteit verbonden”.

20 |

V.

Conclusies

De steeds sneller veranderende omstandigheden voor economische ontwikkeling - daling van het aantal kinderen, hogere scholingsgraad van de jongste generaties, eisen van de arbeidsmarkt - al deze facetten van de realiteit van de immigratie doen vermoeden dat de culturele kruisbestuivingen intenser en specifieker zullen worden. De generatie van personen van vreemde herkomst die nu dertig jaar oud is, zal zonder twijfel de zorg voor zijn ouders op zich willen blijven nemen zoals de cultuur van herkomst dat voorschrijft, maar ze zal die zorg misschien niet meer met eenzelfde continuïteit kunnen blijven verzekeren. De arbeidsomstandigheden in een stedelijke omgeving, de evolutie van de levensstandaarden, breuken en veranderingen in de opvatting van het gezin: het verwerken van deze parameters, door langzame beïnvloeding, door berusting of door aanpassing (in de eerste betekenis van het levensproces), zal niet zonder slag of stoot gebeuren. De huidige generatie van ‘jongvolwassenen’ zal ongetwijfeld een zware prijs betalen in termen van het zoeken naar een identiteit. Althans zolang de groep van ouderen van de eerste generatie aanwezig blijft en de problemen voor de jongeren om toegang te krijgen tot de arbeidsmarkt blijven bestaan. Hoe kan de gastmaatschappij de bejaarde migranten dan helpen? Uit onze gesprekken, zoals ook uit de literatuur, blijkt dat de ideeën omtrent deze problematiek in twee polen kunnen worden ondergebracht. De eerste, gerontologische pool ziet de immigratie als een versterkende factor voor de problemen die inherent zijn aan de ouderdom (grotere kans op isolement, armoede, afhankelijkheid) en meent dat het sociaal beleid essentieel is voor het wegwerken van deze ongelijkheden. De tweede, veeleer antropologische pool heeft voornamelijk betrekking op de verschillende culturele opvattingen van deze leeftijdsgroep en vreest dat de publieke maatregelen afbreuk doen aan de spontane familie- en gemeenschapsdynamiek. Of ten minste dat deze publieke initiatieven worden ervaren als het opdringen van een ‘vreemd’ model, met andere ideeën die worden opgehangen door mensen die andere praktijken beoefenen en andere culturele opvattingen hebben. Specifieke studies moeten het mogelijk maken de identitaire gevolgen van de immigratie voor de bejaarden die in België zijn gebleven beter te begrijpen. De Vlaamse Gemeenschap heeft zich al geëngageerd in die richting door een gestructureerd project, het Kofferproject, ter beschikking te stellen van de veldwerkers en van de gemeenschappen zelf wanneer die daartoe het initiatief nemen (“Ouder worden in Vlaanderen, Ouder worden in Brussel - Kofferproject”).


Het Kofferproject Het project richt zich tot een publiek van 50-plussers binnen eenzelfde gemeenschap, die een vaste groep vormt van maximum twintig deelnemers. De animatie, die wordt verzorgd door een ‘Koffer’-animator/begeleider die de moedertaal van de doelgroep beheerst (afhankelijk van de provincie en het institutionele kader of het personeel van de structuur die het project opzet), wordt gegeven in zes sessies gespreid over verscheidene weken. Een tweede persoon, die bij voorkeur ook de moedertaal van de deelnemers beheerst, neemt notities. Op initiatief van een plaatselijke vereniging wordt een werkgroep opgericht die het project in zijn geheel moet leiden en opvolgen - verspreiding van de informatie bij de doelgroep, logistiek, het zoeken naar experts, verslag en evaluatie van de sessies, opvolgingsvergaderingen. De zes sessies worden als volgt gestructureerd: 1. Via een ‘trajectvideo’, getuigenissen, vergelijkingen, erkenning, het recht op gevoelens, kanalisering rond de twee vastgestelde dilemma’s/angsten: de terugkeer naar het land en de verzorging van de ouders door hun kinderen; 2. Via een reeks expliciete thematische foto’s, opsporing en verwoording van de bestaande twijfels; 3. Informatiesessie (dia’s/PowerPoint) over het bestaande aanbod. Keuze van de deelnemers omtrent de faciliteiten waarover ze meer informatie wensen; 4. Aanwezigheid van experts op basis van de aandachtspunten geformuleerd tijdens de derde sessie. Ze geven gedetailleerd uitleg over de ‘infrastructuren’ die zij vertegenwoordigen en beantwoorden alle vragen; 5. Bezoek aan één of meer lokale structuren, aansporing om nadien alleen een stap naar deze voorzieningen te zetten; 6. Video met getuigenissen van allochtone gebruikers van de diensten, die indrukken, commentaren en discussies moeten opwekken. Evaluatie van het project, voorstel aan de deelnemers om te blijven bijeenkomen op een informelere manier, met als doel een plaats te creëren waar ze elkaar kunnen ontmoeten om hun ervaringen uit te wisselen. Dit project, dat zowel een tastbare actie als een analyse-instrument is, stelt de Vlaamse Gemeenschap in staat enerzijds de bron van de angsten, behoeften en vragen van de bejaarde migranten te vatten, en anderzijds deze vragen vast te leggen, samen te brengen en met elkaar in verband te brengen om de belangrijkste verwachtingen af te bakenen met het oog op het formuleren van politieke antwoorden betreffende het zorgaanbod of betreffende andere manieren om het probleem van de ouderdom aan te pakken.

22 |

Het gevaar van een curatieve interventielogica is echter dat ze te gemakkelijk zou doen geloven, te goeder trouw weliswaar, dat het beste wat we kunnen doen, of zelfs het enige wat we kunnen doen, erin bestaat dezelfde actiemodellen, dezelfde diensten aan te bieden die hier hun waarde al hebben bewezen. Of om het eenvoudiger te stellen: laten we toegeven dat de wensbaarheid van onze culturele modellen noch evident noch a priori verworven is. En dat geldt voor elk van de behandelde vragen, en vooral de status van de ouderdom, de opvattingen van de mobiliteit, de levensstandaarden, de normen voor solidariteit en ‘welzijn’. Zo wordt het denkbaar om de prioriteiten (de ongelijke toegang tot de collectieve voorzieningen) en de eigenheden (in dit geval, de situatie van de ouder wordende migrant) scherper te stellen. We moeten ook beseffen dat wat soms ondoordacht als de ‘repli communautaire’ of het zich opsluiten binnen de eigen gemeenschap wordt bestempeld, gewild en georganiseerd kan zijn. Daartegenover staat dat sommigen in de ‘andere modellen’ een denkspoor zouden kunnen vinden om een betere oude dag in de huidige maatschappij te bevorderen. In ons land groeit de overtuiging dat ouder worden een aftakeling is, een probleem, een doembeeld. Daarbij komt nog de angst dat de sociale ruimte en tijd overspoeld zullen worden door bejaarden en dat de openbare middelen (en met name de sociale zekerheid, de parel van onze sociale geschiedenis) zouden opgaan in de kwalijke gevolgen van de langere levensverwachting in goede gezondheid. Aan de zijde van de allochtone culturen vertegenwoordigt de status van de leeftijd, van de bejaarde en van de veroudering een heel andere traditie: de bejaarde wordt traditioneel geacht, erkend, geëerd. Dit maakt integraal deel uit van de relationele betrekkingen binnen families en gemeenschappen. Een aantal aanpassingen van de bijstandsdiensten en van de structuren lijkt nu al onvermijdelijk als we de gelijkheid tussen autochtonen en allochtonen willen waarborgen. Deze aanpassingen zouden kunnen worden doorgevoerd in naam van een ‘redelijke tegemoetkoming’, een juridisch begrip dat Altay Manço tijdens de focusgroep hanteerde. “De notie van redelijke tegemoetkoming maakt het recht ontvankelijker voor de specifieke behoeften van minderheden, aangespoord door een streven naar billijkheid dat breekt met een uniformiserende opvatting van gelijkheid.” In Québec, waar dit idee in de praktijk wordt gebracht, past dit in een integratiebeleid dat een ‘moreel integratiecontract’ afsluit. Dat contract maakt gastsamenleving en de immigranten solidair verantwoordelijk voor het oplossen van de normenconflicten, met eerbied voor het recht op gelijkheid en op cohesie van de gastmaatschappij. Tot slot is het nauwelijks denkbaar de kwestie van migratie en ouderdom te analyseren zonder preciezere gegevens dan die waarover we nu beschikken. Het zou dus nuttig zijn de onderzoekers het recht te geven toegang te krijgen tot de nationaliteit van herkomst in het kader van wetenschappelijke studies, om zo vertekende resultaten en interpretaties te vermijden die zijn toe te schrijven aan een gebrek aan objectieve kennis van het terrein.


VI.

Denkpistes

Inzake informatie Met betrekking tot het vaak geformuleerde schuldgevoel van families ten opzichte van de diensten en structuren, zou het aangewezen zijn iets te ondernemen om ze gerust te stellen omtrent de kwaliteit van de institutionele opvangstructuren, zowel rusthuizen als diensten voor thuishulp en -verzorging. Er zou informatie over de bestaande diensten moeten worden verspreid, en dit zou best gebeuren op het gemeentelijke vlak, dat het dichtst bij de mensen staat. Sommige experts constateren inderdaad dat het wantrouwen ten opzichte van de diensten immens is en dat dit uiteraard de wil van de gezinnen versterkt om zelf in te staan voor de zorg voor hun bejaarde ouders. Ook wat de sociale rechten betreft, moet een inspanning worden geleverd. In haar studie ’Les rides de l’immigration’2 merkt Nathalie Perrin op dat slechts drie personen van de dertig die ze ontmoette de ouderdomstoelage vermelden… Men kan zich dan ook terecht afvragen of de juiste informatie overal bekend is en of iedereen de middelen heeft om die informatie te krijgen.

Inzake onderzoek Het zou wenselijk zijn plaatsen te creëren voor een dialoog tussen vertegenwoordigers van gebruikers uit de migrantengemeenschappen en vertegenwoordigers van de diensten om, rekening houdend met de lokale beperkingen en de specifieke vragen, de mogelijke en noodzakelijke aanpassingen van de praktijken op het gebied van professionele bijstand en de bijbehorende beperkingen te onderzoeken. Projecten van het type ‘Koffer’ zouden kunnen helpen de reële behoeften op te sporen en concrete projecten uit te werken met de medewerking van de bejaarde migranten zelf.

Inzake opvang Steun aan de helpers De ontwikkeling van de diensten voor thuishulp wordt beschouwd als één van de mogelijke denkpistes om de veroudering van de in België gevestigde migrantenpopulatie aan te pakken. Vermits deze gemeenschappen sterk gehecht zijn aan de traditionele gezinswaarden, zou dit soort oplossing, dat flexibeler en moduleerbaarder is dan de verzorging in een instelling (ziekenhuis, rusthuis), beter aansluiten bij de vertrouwde levenswijzen en hulpvoorzieningen. Deze helpers zouden zelf kunnen worden bijgestaan om deze taak te volbrengen. Na een reeks observaties met betrekking tot de ontwikkeling van de gezinsmodellen, heeft het bestuur van de provincie Oost-Vlaanderen bijvoorbeeld beslist een cursus ’Transculturele Familiezorg Thuis’ te organiseren. Die moet de competenties van de informele helpers optimaliseren (en professionaliseren?) met het oog op de thuiszorg voor een hulpbehoevende bejaarde en moet informatie over de beschikbare hulpmiddelen verschaffen. 2 Les rides de l’immigration. Le 3e âge immigré en Wallonie. Onderzoeksrapport gemaakt in opdracht van de minster van Sociale Zaken en Gezondheid en DGASS. M. Martinello, N. Perrin. CEDEM, Ulg, 2004

24 |

Deze cursus wordt door de initiatiefnemers als een ‘win-win’ initiatief gezien dat de ‘kwaliteit’ verhoogt door middel van informele hulp en dat de verenigingen voor informele hulp in staat stelt zich vertrouwd te maken met de eraan verbonden culturele praktijken. Anderzijds verwacht men dat deze cursus de deelnemers zal aanzetten tot het volgen van professionaliserende vormingen in de thuiszorgsector.

Rusthuizen Eén van de mogelijke verbeteringen in de aanpak van de bevolkingsgroepen van vreemde herkomst bestaat erin meer allochtoon personeel aan te werven, zodat een groep kan worden gevormd die aan de nood kan beantwoorden. Het personeel van de rusthuizen is al erg gemengd en kent de cultuur van de bewoners. Deze situatie zou kunnen worden aangewend ten behoeve van iedereen: geruststelling voor de bewoners, integrerende factor voor het personeel (schepping van jobs waaraan zin, nut en erkenning verbonden zijn). Het idee van rusthuizen voor moslims wordt door sommigen niet uitgesloten, hoewel te vrezen valt voor een nefaste terugplooiing op de eigen identiteit van de toekomstige generaties.

Inzake de aanpassing van de structuren Om het overlijden op een passender wijze te begeleiden, moet men op kerkhoven en in ziekenhuizen meer plaatsen creëren bestemd voor moslims, vooral in de gebieden met een hoge concentratie van allochtonen, en tegelijk ook een lokaal ter beschikking stellen dat aan de begrafenisritus is aangepast. Zo ook zijn in de rusthuizen de aanpassingen die de gelovige bewoners in moeten staat stellen hun religieuze plichten te vervullen een algemene eis.

Inzake het geslacht De benadering van het vraagstuk ‘vergrijzing en migratie’ in termen van geslacht moet genuanceerd worden volgens de generatie en de situatie van de vrouwen, maar bewustmakingsacties zullen hoe dan ook nuttig zijn om een verbetering van hun omstandigheden op gang te brengen. We constateren inderdaad een “opeenstapeling van handicaps”: oud, arm… en vrouw. De alfabetisering bekleedt een speciaal statuut in de vrije tijd van de vrouwen: het paard van Troje. Als belangrijkste activiteit die uit de autochtone verenigingen is voortgekomen - en dit al sinds lang - lijkt de alfabetisering een goed aanvaarde activiteit te zijn bij de vrouwen. Ze biedt zowel ‘tijd voor zichzelf’ als ‘nuttig tijdverdrijf’ en bevindt zich op het kruispunt van culturen. Tal van verenigingen hebben er een activiteit op basis van het geslacht van gemaakt. Dit zorgt voor een grotere vrije meningsuiting voor de vrouwen die eraan deelnemen en maakt activiteit makkelijk te aanvaarden voor de mannen. Dat verklaart het succes ervan. Vandaag willen de immigranten van het eerste uur die op jongere leeftijd alfabetiseringscursussen hebben gevolgd, die niet opgeven. Maar specifieke cursussen voor de derde leeftijd - minder schools, gericht op meer conversatie en minder op schrijven - bestaan niet altijd uitsluitend voor de vrouwen. Eén van de doelstellingen van dit soort sessies is het operationele contact met de autochtonen en de autonomie voor deze vrouwen te verbeteren, vooral wanneer de man zou verdwijnen.


Inzake een aangepast vrijetijdsaanbod Op het terrein laat een tussenpersoon van vreemde herkomst geen twijfel bestaan over het vraagstuk van de vrijetijdsbesteding: “Men moet de ‘cliënt’ opzoeken op het terrein, in zijn taal, daar waar hij zich bevindt. Via contacten met jonge vrouwen kunnen we ook de moeders bereiken, de schoonmoeders, de grootmoeders, de alleenstaanden die niet bekend zijn bij de sociale diensten. Dat gaat makkelijker met vrouwen.” Wat de bemiddelaars en de promotie van de activiteiten betreft, zijn tijdens onze contacten een aantal suggesties naar voor gekomen: een beroep doen op de verenigingen van personen van vreemde herkomst, op de moskee, op hun eigen kinderen of kleinkinderen, op publiciteit voor een bestaande activiteit of gewoonweg - volgens de allochtone bemiddelaars - huisbezoeken afleggen om het project indien mogelijk in hun eigen taal uit te leggen, durven nog eens langs te gaan en dan telefonisch contact met hen op te nemen. Die laatste suggestie is geen vrome wens maar een bestaande praktijk voor sommigen. Een Marokkaanse tussenpersoon in Brussel benadrukt dat men oog moet hebben voor de verwachtingen van deze doelgroep. Op basis van kleinschalige peilingen kan men de betrachtingen van een deel van de eerste generatie omschrijven: activiteiten in hun taal, lessen Arabisch, vorming en voorlichting rond rechten, pensioen, gezondheid, welzijn, sociale zekerheid, geldzaken, burgerzin… zinvol tijdverdrijf. Een andere trend is die naar meer ontspanning voor zowel mannen als vrouwen: uitstapjes en groepstoerisme kunnen op een groeiende belangstelling rekenen. Eenzelfde constatering bij twee vrijwilligers, een Marokkaanse en een Turkse, uit de eerste generatie: “Er heerst een leegte in onze ruimte. De mensen die er zich van bewust zijn, lijden eronder. Er is een gevarieerde culturele voeding nodig.” Of nog, “Onze vereniging organiseert activiteiten voor bejaarde Turken uit Brussel en zou subsidies willen krijgen, meer bepaald voor het organiseren van excursies en culturele bezoeken in het land, om ‘de mensen uit hun wijk weg te krijgen’.”

Inzake de gezondheid De ervaringen in de medische huizen zijn heel leerrijk. “De aanwezigheid van een tolk bij een algemeen medisch consult wijzigt de relatie tussen de arts en de zieke, die van tweeledig drieledig wordt. Voor een patiënt van Maghrebijnse herkomst verrijkt dit de relatie in plaats van ze te verarmen of te blokkeren (zoals men zou kunnen denken vanuit een westerse visie op de zaken), en dit maakt het mogelijk vrijer te praten en vergemakkelijkt de omgang.” (‘Fazza en De Blauwe, 1999, p. 67). Een dienstencentrum in Brussel schrijft de evolutie van het bezoek van haar initiële publiek van bejaarde autochtonen naar een pluricultureel publiek toe aan de aanwerving van een interculturele Marokkaanse tussenpersoon. De aanwezigheid in een Brussels medisch huis van een diëtiste van Marokkaanse afkomst had eenzelfde resultaat. En op eenzelfde manier merken de collega’s van een Marokkaanse maatschappelijk werkster gespecialiseerd in de geriatrie in een rusthuis in Brussel op dat er sinds haar komst meer aanvragen voor opname vanwege Marokkaanse families komen. De zorgbeoefenaars zouden eveneens vragende partij zijn voor een grondig debat met praktijkwerkers uit andere disciplines (sociologie, antropologie, psychologie), alsook voor logistieke steun om doeltreffender te kunnen werken dan momenteel met hun middelen mogelijk is.

26 |

De verbeterde toegang tot de gezondheidszorg van de bejaarde migranten verloopt ook via de vorming en de voorlichting van de zorgverstrekkers waarmee ze te maken kunnen krijgen:

›

de huisartsen, die in direct contact staan met de bejaarde migranten (zekers als ze dezelfde afkomst hebben). Bewustmaking kan ook gebeuren via organen zoals de SSMG (Société Scientifique de Médecine Générale), de medische tijdschriften, de dodecagroepen,…

›

het personeel van de rusthuizen, waar en wanneer het klimaat en de lokale cultuur dat mogelijk maken: aanpassing, vorming van het personeel, bewustmaking van de bewoners…

›

de nooddiensten van de ziekenhuizen (en directer nog, zij die een dienst van interculturele bemiddelaars hebben) om een beter beeld te krijgen van de ziektebeelden en op de problemen die gehospitaliseerde allochtone bejaarden ondervinden.

Het zou tevens nuttig zijn om sommige organismen (bijvoorbeeld de ziekenfondsen) te vragen vertalingen in het Arabisch of het Turks te laten maken van hun publicaties, naar het voorbeeld van stappen die al in die zin zijn ondernomen.

Inzake de geestelijke gezondheid Er heerst veel leed onder de mensen van allochtone afkomst, maar vaak wordt dat verborgen gehouden, stilgezwegen, geheim gehouden. Er zou een zwijgplicht bestaan voor de familiale betrekkingen, de machtsverhoudingen of, erger nog, de uitbuiting door sommige familieleden die bejaarde ouderen elke dag moeten helpen. Het terugplooien op zichzelf van sommige deelgemeenschappen vergemakkelijkt volgens de ondervraagde contacten de preventie noch de aanpak van deze problemen. Zij menen dat het wenselijk zou zijn initiatieven te nemen om de uitwisseling en de communicatie tussen de generaties binnen families te bevorderen. Er zouden ook plaatsen voor expressie en gesprek moeten komen om de generatieovergangen te begeleiden in de groepen die de door de migratie veroorzaakte ontworteling hebben meegemaakt.


Bijlage Experts waarmee persoonlijke gesprekken werden gevoerd of die telefonisch werden geïnterviewd (mei-november 2006). Aïda ALLOUACHE, Inanna asbl, Brussel Touria AZIZ, Al Manar asbl, Brussel Hafida BACHIR, adjunct-secretaris-generaal, Vie Féminine M. BAGCI, lid van de Association Culturelle Turque de Seraing Igbale BAJRAKTARI, interculturele tussenpersoon, Centre Hospitalier Régional de Namur Mohamed BAROUDI, syndicalist, vrijwilliger, Avenir asbl, Sint-Joost-ten-Node M. BASTIN, Association de la Pensée d’Ataturk en Belgique, Schaarbeek Fatma BEL AGMOUCH, intercultureel bemiddelaarster, Dienst Centrum Forum vzw, Brussel Dr Nicolas BERG, geriater, directeur, Centre d’Aide aux Personnes Agées Maltraitées (CAPAM) Véra BODERENKO, intercultureel bemiddelaarster, Centre Hospitalier Régional de Namur Nacera BOUAICH, maatschappelijk werkster, Zaventem Dr Hayate BOUFFESSILE, huisarts, Schaarbeek Mohammed BOUGNOUCH, comité van gepensioneerden,SETCa M. BOUMEDIENNE, voorzitter,Amicale des Travailleurs Marocains, Luik Hassan BOUSSETTA, Centre d’Etudes de l’Ethnicité et des Migrations (CEDEM), ULg Zohra CHBARAL, Cel Interculturele Bemiddeling, FOD Volksgezondheid Ali CICEK, directeur, SIMA Centre d’Intégration, Sint-Joost-ten-Node Mme COLLAS, verantwoordelijke Dienst thuishulp,Centre Familial de Liège Dr Francis COUPET, arts, Maison Médicale des Riches Claires, Brussel Yvan DESCHAMP, expert sociaal werk, coördinatie van de Centra voor Maatschappelijk Werk, Nationaal Verbond van Socialistische Mutualiteiten Marie-Pierre DELCOUR, directeur, Infor-Homes, Brussel Agnès DE RYNCK, Groupe d’animation et de formation femmes immigrées (GAFFI), Brussel Angelo DE SIMONE, consultant en opleider in Total Quality Management (TQM) Myriam DE SPIEGELAERE, wetenschappelijk directeur, Observatorium voor Gezondheid en Welzijn, Cocom, Brussel Stéphanie DEVLESAVER, Maison de quartier d’Helmet, Schaarbeek Isabelle DOSSOGNE, Service Éducation Permanente, Question Santé asbl Thierry EGGERICKX, demograaf, directeur,GéDAP, UCL Asina EKEN, getuige, Brussel Sevgi ERBAY, Association de la Pensée d’Ataturk de Belgique, Schaarbeek Marcel ETIENNE, voorzitter, Commission Wallonne des Travailleurs Immigrés Elisabeth FRANKEN, Service de l’Education permanente de la Communauté française, Direction générale de la Culture Paul GALAND, parlementslid CFWB, Commission santé, matières sociales et aide à la jeunesse, mouvement 55plus Myriam GEENS, maatschappelijk werkster, Centre de Contact Millénaire, Brussel Dr Anne GILLET, huisarts, Evere Marie-Claire GILLIS, l’association du service à domicile ADMR, Annevoie Micheline GOBERT, Centre d’études Interdisciplinaires en Economie de la Santé (CIES), UCL Julie GODFROID, Institut de Recherche, Formation et d’Action sur les Migrations (IRFAM) Birgit GORIS, projectmedewerker, Overleg Platform Allochtone Ouderen (OVALLO), BWR, Brussel Mejed HAMZAOUI, Institut du Travail, ULB

28 |

Catherine HARRIS, documentalist, Centre Bruxellois d’Action Interculturelle asbl (CBAI), Brussel Anne HERSCOVICI, voorzitter, OCMW Elsene M. HRAGHI, CEDCMB, Leuze Ali INCE, Association des Turcs Immigrés Âgés (ASEM), Schaarbeek Françoise JACQUES, projectcoördinatrice, Mémoire Vivante, La Gerbe, Schaarbeek Dirk JACOBS, socioloog, docent, lid van GERME - ULB en van IPSoM - KUB Hanne KIPPERS, projectmedewerker, Overleg Platform Allochtone Ouderen (OVALLO), BWR, Brussel Lusa KIVANA, jurist, Soleil Nord, Schaarbeek Gaëlle LANOTTE, Centre Bruxellois d’Action Interculturelle asbl (CBAI), Brussel Jean-Marie LECONTE, Bouillon de Cultures, Schaarbeek Sylvie LEENEN, maatschappelijk verpleegster, Centre de Santé du Miroir, Brussel Moritz LENNERT, IGEAT, ULB Yvan LEPAGE, ULB Angèle LIAMBOU, maatschappelijk werkster, Dienst Huisvesting, OCMW Schaarbeek Christelle LICHTERT, maatschappelijk werkster, Résidence Arcadia, Molenbeek Michel Loriaux, Institut de démographie, UCL Louvain-la-Neuve. Altay MANÇO, wetenschappelijk directeur, IRFAM Ural MANÇO, Centre d’Etudes Sociologiques, FUSL Loredana MARCHI, Le Foyer asbl, Molenbeek Pascale MARTIN, coördinatrice, Centra voor Maatschappelijk Werk, Nationaal Verbond van Socialistische Mutualiteiten Marco MARTINIELLO, directeur, Centre d’Etudes de l’Ethnicité et des Migrations (CEDEM), ULg Karim MERBAH, Centre Régional de Verviers pour l’ Intégration (CRVI), Verviers Dimitri MORTELMANS, verantwoordelijke,Panel Studie van Belgische Huishoudens (PSBH), docent, UA Françoise NOEL, directeur,Centre de Recherches Urbaines, ULB Dr Geneviève OLDENHOVEN, huisarts, Maison médicale des Marolles, Brussel Nouria OUALI, Studie- en onderzoeksgroep “Genre et Migration”, ULB Nathalie PERRIN, onderzoekster, Centre d’Etudes de l’Ethnicité et des Migrations (CEDEM), ULg Danièle PIERRE, etnopsychiater, Centre de Santé Mentale Clos Chapelle-aux-Champs, UCL Marc PONCELET, professor, ULg Nagi SABBAGH, voorzitter, Centre Culturel Arabe en Pays de Liège (CCAPL), Luik Mehmet SAYGIN, Union of European Turkish Democrats, Brussel Andrea REA, socioloog, directeur,GERME, ULB Nora RIAN, diëtiste, Réseau Santé Diabète, Brussel Pierre RONDAL, voorzitter, Conseil Consultatif du Troisième Âge en directeur van IPAL, Luik Antony SMAL, Centre Culturel Arabe Wallonie-Bruxelles Marie-Claire SÉPULCHRE, directeur, FESAD Ertugrul TAS, psycholoog en projectcoördinator, CERAIC, La Louvière Sabine THIENPONT, psycholoog, opleidster, FASD Hakina TOUIL, maatschappelijk werkster, Résidence Arcadia, Molenbeek Géraldine TRAMASURE, projectcoördinatrice,Centre Régional d’Integration de Charleroi (CRIC) Lily VALKE, maatschappelijk werkster, Services Sociaux des Quartiers, Brussel Bernadette VAN DYSE, vrijwilliger, Brussel Gilles VAN HAMME, IGEAT, ULB Michel VANDERKAM, Centrum voor Gelijkheid van Kansen en Racismebestrijding, Brussel Michel VILLAN, directeur, Direction générale de l’Action Sociale et de la Santé (DGASS-MRW) Jan VRANKEN, Nederlandstalig verantwoordelijke voor een studie naar armoede en migranten, UA


Samenvatting

Migratie en vergrijzing De samenstelling van de migrantenbevolking is snel geëvolueerd. Vroeger was migratie hoofdzakelijk iets voor jonge mannen, arbeidskrachten dus. Vandaag constateren we tegelijk een veroudering en een vervrouwelijking van de migrantenbevolking. Deze evolutie zal gevolgen hebben voor onze samenlevingen, met name in termen van de onthaalstructuren voor oudere immigranten/vreemdelingen, maar ook in termen van gezondheidszorg en sociale bescherming. Momenteel doen mensen van vreemde herkomst niet makkelijk een beroep op diensten voor thuishulp. Dit is het gevolg van zowel hun culturele erfenis (de kinderen willen de indruk niet wekken dat ze hun ouders in de steek laten) als de vrees van de ouderen dat men hen niet zal verzorgen in overeenstemming met hun sociale en culturele opvattingen. Door een gebrek aan informatie heerst er nog veel onbegrip en bestaan er nog veel vooroordelen omtrent de diensten en instellingen voor hulpverlening. De gezinspatronen veranderen: de vrouwen gaan nu ook uit werken, de gezinnen hebben minder kinderen en in de woningen wordt het samenleven van verschillende generaties moeilijker. In de nabije toekomst zullen gezinnen van buitenlandse herkomst dus ook op institutionele oplossingen een beroep moeten doen. Op zijn minst zouden hulpprogramma’s voor de mantelzorgers de thuiszorg kunnen verlichten. Het idee van diensten en structuren bestemd voor een specifieke gemeenschap wordt momenteel niet echt overwogen. Men dringt daarentegen wel aan op aanpassingen opdat migranten in rusthuizen volgens hun culturele en religieuze voorschriften zouden kunnen leven. Dezelfde vraag rijst met betrekking tot een lokaal voor begrafenisrituelen in ziekenhuizen en aparte plaatsen op kerkhoven. Het vrijetijdsaanbod voor migranten moet worden geanalyseerd. Momenteel zijn er weinig mogelijkheden op dat gebied, en deze doelgroep is moeilijk te bereiken: vaak durft men de stap niet te zetten, vooral in gemengde groepen van allochtonen en autochtonen. Een betere kennis van hun behoeften, aangevuld met rechtstreekse contacten met bemiddelaars die zelf uit deze gemeenschappen afkomstig zijn, zou deze toestand ongetwijfeld kunnen verbeteren. Op gezondheidsgebied maken de migranten te weinig gebruik van de beschikbare middelen. Door hun gebrekkige communicatie (niet alleen wegens de taal maar ook wegens culturele gewoonten), krijgen ze niet altijd aangepaste zorg. De opleiding en voorlichting van het medisch personeel (artsen, verpleegsters, maatschappelijk werksters, …) en de aanwezigheid van culturele bemiddelaars zouden hun toegang tot het gezondheidsstelsel moeten vergemakkelijken.

30 |

Oudere migrantenvrouwen hebben dan weer specifieke problemen. Ze staan vaker alleen dan de mannen omdat ze doorgaans thuis moesten blijven, waardoor ze een kleiner sociaal netwerk hebben kunnen opbouwen en de taal van het gastland niet beheersen. Sommige vrouwen die hier zijn achtergelaten door hun man die naar zijn land van herkomst terug is gekeerd, zijn tevens het slachtoffer van het feit dat België het begrip verstoting niet erkent. Daardoor komen deze vrouwen niet in aanmerking voor hulp vanwege de Belgische diensten voor maatschappelijk welzijn. Op het gebied van onderzoek dienen twee punten te worden onderstreept. Vooreerst is het wenselijk dat onderzoekers zouden uitgaan van de wérkelijke herkomst van de bevolkingsgroepen en niet van officiële nationaliteitsgegevens die geen rekening houden met mensen van vreemde herkomst die de Belgische nationaliteit hebben verworven en met mensen die in België uit buitenlandse ouders zijn geboren. En ten tweede mag geen enkel initiatief in de val trappen van het kopiëren/opleggen van ons eigen model voor bejaardenzorg. Autonomie is een belangrijke waarde voor autochtone senioren, terwijl allochtone senioren precies het gevoel van familiale “afhankelijkheid” als belangrijk beschouwen.


Résumé

Migrations et vieillissements La composition des populations migrantes a évolué rapidement. Autrefois, les migrations étaient avant tout le fait d’hommes jeunes, une force de travail. On constate aujourd’hui à la fois un vieillissement et une féminisation. Cette évolution aura des conséquences au niveau de la gestion de nos sociétés, spécialement en termes des structures d’accueil pour les immigrants/étrangers âgés, mais aussi en termes de soins de santé et de protection sociale. Actuellement, les populations issues de l’immigration ne recourent pas volontiers au service d’aide à domicile. Il s’agit à la fois d’un héritage culturel (les enfants ne tiennent pas à donner l’impression d’abandonner leurs parents) et de la crainte, pour les plus âgés, de ne pas être pris en charge de manière adaptée à sa conception sociale et culturelle. On constate à cet égard la méconnaissance et la persistance de préjugés vis-à-vis des services et institutions d’aide, dus à un manque d’information. Les modèles familiaux changent: les femmes s’insèrent dans le travail, les familles ont moins d’enfants et les logements ne permettent pas facilement la cohabitation de plusieurs générations. Dans un futur proche, les familles d’origine étrangères vont donc devoir faire appel aux prises en charge institutionnelles. A tout le moins, des programmes d’aide aux aidants allègeraient la prise en charge à domicile. L’idée de services et structures ciblés sur une communauté particulière n’est pas réellement envisagée actuellement. En revanche, des adaptations permettant de vivre conformément aux prescriptions culturelles et religieuses sont demandées en ce qui concerne les maisons de repos. La même demande existe par rapport à un local de rite funéraire dans les hôpitaux et des espaces particuliers dans les cimetières. L’offre de loisirs adaptés aux migrants âgés doit être analysée. Actuellement, il existe peu d’offres dans ce domaine et il est difficile de capter ce public qui n’ose souvent pas franchir le pas, surtout dans des groupes mixtes, autochtones et allochtones. Une meilleure connaissance de leurs besoins et des contacts directs par des intermédiaires eux-mêmes issus des communautés permettrait sans doute d’améliorer la situation. En matière de santé, les migrants âgés n’utilisent pas suffisamment les ressources disponibles. Faute de pouvoir communiquer (du point de vue de la langue mais également des habitudes culturelles), ils ne bénéficient pas toujours des soins adaptés. Une (in)formation du personnel médical (médecin, infirmières, assistantes,…) et la présence de médiateurs culturels faciliteraient leur accès au système de santé.

32 |

Les femmes âgées migrantes ont des problèmes spécifiques. Elles sont plus isolées que les hommes car elles sont généralement restées confinées à la maison, avec pour conséquences un moindre réseau social et une méconnaissance de la langue du pays d’accueil. Certaines femmes, abandonnées par un époux reparti dans son pays d’origine, sont également victimes de la non reconnaissance de la répudiation par la Belgique qui les empêche de recevoir l’aide des services sociaux belges. En matière de recherche, deux points doivent être soulignés. Tout d’abord, il serait souhaitable de permettre aux chercheurs de travailler sur les origines réelles des populations et non sur les données officielles de nationalité qui ignorent les personnes d’origine étrangère ayant acquis la nationalité belge et les personnes nées en Belgique de parents étrangers. Enfin, toute initiative devra éviter le piège qui consiste à calquer / imposer notre propre modèle de prise en charge des personnes âgées. L’autonomie est ainsi une valeur importante pour les seniors autochtones alors que, au contraire, c’est la “dépendance” familiale qui a du sens pour les seniors allochtones.


Koning Boudewijnstichting Samen werken aan een betere samenleving http://www.kbs-frb.be

De Koning Boudewijnstichting steunt projecten en burgers die zich engageren voor een betere samenleving. We willen op een duurzame manier bijdragen tot meer rechtvaardigheid, democratie en respect voor diversiteit. De Koning Boudewijnstichting is onafhankelijk en pluralistisch. We werken vanuit Brussel en zijn actief op Belgisch, Europees en internationaal niveau. In België heeft de Stichting zowel lokale, regionale als federale projecten lopen. De Koning Boudewijnstichting werd opgericht in 1976 toen Koning Boudewijn 25 jaar koning was. Om onze doelstelling te realiseren, combineren we verschillende werkmethodes. We steunen projecten van derden, we ontwikkelen eigen projecten, we organiseren workshops en rondetafels met experts en burgers, we zetten denkgroepen op rond actuele en toekomstige thema’s, we brengen mensen met heel verschillende visies rond de tafel, we verspreiden de resultaten via (gratis) publicaties,…. De Koning Boudewijnstichting werkt samen met overheden, verenigingen, ngo’s, onderzoekscentra, bedrijven en andere stichtingen. We hebben een strategisch samenwerkingsverband met het European Policy Centre, een denktank in Brussel. Onze activiteiten zijn gebundeld rond deze thema’s: Migratie & multiculturele samenleving - integratie en multicultureel samenleven bevorderen in België en Europa Armoede & sociale rechtvaardigheid - nieuwe vormen van sociaal onrecht en armoede opsporen; projecten steunen die de solidariteit tussen de generaties versterken Burgersamenleving & maatschappelijk engagement - maatschappelijk engagement stimuleren; bij jongeren democratische waarden promoten; buurt- en wijkprojecten ondersteunen Gezondheid - een gezonde levenswijze bevorderen; bijdragen tot een toegankelijke en maatschappelijk aanvaarde gezondheidszorg Filantropie - bijdragen tot een efficiënte uitbouw van filantropie in België en Europa De Balkan - de rechten beschermen van minderheden en van slachtoffers van mensenhandel; een visasysteem opzetten voor studenten Centraal-Afrika - projecten steunen rond aidspreventie en de begeleiding van aidspatiënten

34 |

De Raad van Beheer van de Koning Boudewijnstichting tekent de krachtlijnen van het beleid uit. Een zestigtal medewerkers -mannen en vrouwen, autochtonen en allochtonen, Vlamingen, Walen, Brusselaars- zorgt voor de realisatie. Jaarlijks besteedt de Stichting zo’n 40 miljoen euro. Naast ons eigen kapitaal en de belangrijke dotatie van de Nationale Loterij zijn er ook de Fondsen van personen, verenigingen en bedrijven. De Koning Boudewijnstichting ontvangt ook giften en legaten. Meer info over onze projecten en publicaties vindt u op http://www.kbs-frb.be. Een e-news houdt u op de hoogte. Met vragen kan u terecht op [email protected] of 070-233 728 Koning Boudewijnstichting, Brederodestraat 21, B-1000 Brussel +32-2-511 18 40, fax +32-2-511 52 21 Giften op onze rekening 000-0000004-04 zijn fiscaal aftrekbaar vanaf 30 euro.


Syntheserapport



Migratie en vergrijzing

Recommend Documents