Tussenrapportage Fase 1. Marktonderzoek Divers Delta Januari 2010

Tussenrapportage Fase 1 Marktonderzoek Divers’ Delta Januari 2010

Inhoud Executive summary........................................................................................................................................ 3 1. Inleiding....................................................................................................................................................... 8 2. Markt voor duiken in Europa...................................................................................................................... 11 3. Toerisme vanuit Europa naar Nederland..................................................................................................... 16 4. Het concurrentieveld van duiklocaties........................................................................................................ 24 5. Zeeland als duiksportlocatie....................................................................................................................... 28 6. Selectie en keuze kernmarkten................................................................................................................... 36 7. Toelichting kernmarkten............................................................................................................................. 40 8. Best practices............................................................................................................................................ 47 9. Conclusies fase 1 en vooruitblik fase 2........................................................................................................ 54 Bijlage........................................................................................................................................................55



Executive summary 1. Aanleiding en opzet van het onderzoek In 2008 hebben de provincie Zeeland en de Nederlandse Onderwatersport Bond (NOB) hun toekomstvisie op Zeeland als duiksportlocatie verwoord in het visiedocument ‘Zeeland 12-12-’12: Divers’ Delta’. Om het potentieel van Zeeland als duiklocatie in Europa te bepalen wordt in opdracht van de NOB door Creative Marketing Results een marktonderzoek uitgevoerd. Het marktonderzoek is mogelijk gemaakt door vier partijen: • Provincie Zeeland • Provincie Noord-Brabant • Ministerie van Economische Zaken • Nederlandse Onderwatersport Bond Het marktonderzoek bestaat uit twee fasen: 1. Scan marktpotentieel en vaststellen vijf kernmarkten voor Zeeland als duiksportlocatie op basis van deskresearch en expert interviews. 2. Kwantitatief marktonderzoek naar het potentieel van Zeeland als duiksportlocatie in de vijf kernmarkten. Dit rapport vormt de tussenrapportage na afronding van fase 1. Fase 2 van het marktonderzoek zal in 2010 verschijnen, waarna de eindrapportage wordt opgesteld. 2. Markt voor duiken in Europa Marktgegevens van de duiksport in Europa zijn beperkt beschikbaar RSTC Europe is een koepelorganisatie, waar de meeste vergelijkbare gegevens beschikbaar zijn over de markt voor duiken in de verschillende Europese landen. Deze gegevens beperken zich echter met name tot het aantal duikers en het aantal duikcentra. Goede betrouwbare gegevens over bijvoorbeeld demografische kenmerken van duikers zijn niet op Europees niveau beschikbaar. De duikmarkt in Europa • In totaal zijn er in 2007 circa 2,5 miljoen actieve duikers in Europa en dit aantal is in 2007 met circa 2% gegroeid ten opzichte van 2006. • Jaarlijks zijn er circa 300.000 brevetteringen in Europa. • De drie landen met de meeste actieve duikers zijn Duitsland, Italië en Frankrijk. • De gemiddelde penetratie van het aantal duikers ten opzichte van het aantal inwoners is 0,59%. • Het aantal duikcentra fluctueert rond 2.500 en er zijn circa 50.000 gecertificeerde duikinstructeurs. • De totale markt voor verkoop van duikmaterialen is circa € 180 miljoen, waarbij de omzet de laatste tijd echter onder druk staat. • Voor opleidingen wordt de marktomvang op ongeveer € 150 miljoen geschat. • Gemiddeld geven startende duikers, die de duiksport actief gaan beoefenen circa € 3.000 uit aan opleiding en duikmaterialen. 3. Toerisme vanuit Europa naar Nederland Duiksport in Zeeland kan gebruik maken van bestaande toerismestromen Om Zeeland als duiksportlocatie beter te benutten zijn de huidige toerismestromen van belang, omdat deze een vertrekpunt kunnen bieden in kader van bekendheid en promotie van Zeeland en de duiksport. Buitenlandse toeristen naar Nederland met name uit de buurlanden Bij analyse van het aantal buitenlandse toeristen naar Nederland bestaat de top drie van herkomstlanden uit Duitsland, Groot-Brittannië en België. In totaal is in 2008, mede als gevolg van de economische crisis, het aantal toeristen met 8% gedaald.



Nederlandse toeristen zijn hofleverancier van vakanties in Zeeland Nederlandse toeristen hebben in 2008 gezamenlijk 1,37 miljoen vakanties doorgebracht in Zeeland. Dit aantal vakanties is de afgelopen jaren redelijk stabiel. Vanuit het buitenland komen de meeste toeristen naar Zeeland vanuit Duitsland, ruim 420.000 gasten. Het aantal Belgische toeristen staat op de tweede plaats met ongeveer 146.000 gasten. Daarna neemt het aantal toeristen per land van herkomst snel af, circa 9.000 uit Frankrijk en ook circa 9.000 uit Groot-Brittannië. Zorgwekkend is met name de daling van het aantal Duitse gasten vorig jaar, van -14% ten opzichte van 2007. Economische crisis heeft korte termijn effect op toerisme De economische crisis is merkbaar in de toerismebranche. Met name de duurdere en verre bestemmingen hebben last van de economische crisis. Vanuit die optiek zou Zeeland wellicht kunnen profiteren als bestemming dichtbij huis voor een aantal Europese landen. Op de lange termijn verwacht men dat het Europees toerisme weer gaat toenemen met 1% tot 2,5%. 4. Het concurrentieveld van duiklocaties Zes categorieën van factoren bepalen keuze voor duiklocatie A. De intrinsieke karakteristieken van de duiklocatie, zoals flora&fauna, zicht onderwater, watertemperatuur en diepte. B. Locatie in de wereld, vanuit optiek van bereikbaarheid en aanwezig klimaat. C. Duikfaciliteiten op en in de buurt van de duiklocatie. D. Mogelijkheden voor toerisme en recreatie naast het duiken. E. Bekendheid en imago van de duiklocatie. F. Kosten voor de duiktrip Vier segmenten duiklocaties op basis van karakteristieken 1. Duiklocaties voor korte duiktrips, waarbij reisafstand vanuit land van herkomst bepalend is. 2. Specifieke West-Europese duiklocaties, zoals wrakduiken in Engeland of ijsduiken in Zwitserland. 3. ‘Zomerse’ duiklocaties, waarbij de aantrekkingskracht bestaat uit de combinatie van duikstek, reisafstand en gunstig klimaat. 4. Verweg/tropische bestemmingen, die voldoen aan het ‘ideaalplaatje’ van een duiklocatie; goed klimaat, zeer helder water en bijzondere flora en fauna. 5. Zeeland als duiksportlocatie Zeeland is een gevarieerde duiksportlocatie • Bijna 100 geregistreerde duikstekken. • Duikstekken in Oosterschelde onderdeel van het Nationaal Park. • Getijden en niet-getijden water. • Flora en fauna variërend met het seizoen. Groot verschil perceptie over duiken in Zeeland tussen duikers en toeristen Duikers, die Zeeland kennen, zijn over het algemeen zeer positief over de onderwaterwereld. Duikers en toeristen, die nog niet in Zeeland hebben gedoken, weten vaak wel dat je er kan duiken, maar hebben bijna geen beeld over wat er te zien is onderwater. Daarmee ontbreekt voor deze groep de prikkel om actief op zoek te gaan naar de mogelijkheden voor duiken in Zeeland. Aanbodkant duiksport in Zeeland bestaat uit verschillende type duikondernemers, vaak kleinschalig 1. Full-service duikondernemers; circa 5 bedrijven. 2. Duikondernemers met een beperkt dienstenpakket; circa 10 bedrijven. 3. Duikondernemers gespecialiseerd in bootduiken; 4 bedrijven. 4. Accommodatieparken waar veel duikers verblijven; circa 10 bedrijven. 5. NOB duikverenigingen, geen bedrijven, maar verzorgen wel aanbod voor duikers; 11 verenigingen.



6. Marktpotentieel van Zeeland in Europa: Selectie van kernmarkten Selectie van 5 kernmarkten voor kwantitatief onderzoek in fase 2 Om de vraag te beantwoorden welke landen het grootste potentieel bieden voor Zeeland als duiklocaties is een inventarisatie gemaakt voor een longlist van 15 landen op basis van acht criteria: Criteria voor selectie • Aantal inwoners • Aantal (actieve) duikers • Aantal uitgegeven certificaten • Aantal duikers op duikvakantie • Aantal gasten naar Nederland • Aantal gasten naar Zeeland • Reisafstand • Concurrerende duiklocaties in de omgeving

Bron CBS, 2008 RSTC, 2007 PADI, 2008 RSTC, 2008 CBS, 2008 en CVO, 2008 CBS, 2008 Deskresearch Creative Marketing Results, 2009 Deskresearch Creative Marketing Results, 2009

De vijf landen met het grootste potentieel op basis van de selectiecriteria zijn: 1. Duitsland 2. België 3. Nederland 4. Frankrijk 5. Groot-Brittannië In deze vijf landen zal in fase 2 kwantitatief marktonderzoek gedaan worden naar het potentieel van Zeeland als duiksportlocatie. Op basis van de uitkomsten van het kwantitatieve onderzoek zal bepaald worden op welke en hoeveel landen de promotie van duiksport de meeste kansen biedt. 7. Toelichting kernmarkten

8. Best Practices: inspiratie voor toerisme en duiken in Zeeland Zeeland ziet veel potentieel in de synergie tussen de duiksport en de toeristische sector. Om deze kansen te kunnen gaan benutten zijn best practices verzameld, die als inspiratiebron voor Zeeland dienen: • Landen, die zich specifiek richten op duiken en toerisme: Bonaire, Malta en Egypte. • De regio Wales in Engeland, die bewust voor golftoerisme heeft gekozen. • De provincie Groningen, die een consequente (communicatie)strategie heeft uitgevoerd om toerisme in Groningen te promoten.



Belangrijkste leerervaringen van Bonaire: A divers’ paradise. 1. Benut de natuurlijke sterke kanten van de duiklocatie en benadruk deze in de communicatie. 2. Prikkel emoties van duikers door combinatie van ‘facts & figures’ met persoonlijke verhalen en beelden. 3. Creëer bewust aspecten ‘waarover gesproken wordt’, bijvoorbeeld de herkenbare gele stenen en ‘divers’ paradise’ op de nummerborden. 4. Durf duikers te laten betalen voor het gebruik van bijzondere natuur en laat tegelijkertijd duidelijk zien wat er met de opbrengsten gebeurt. 5. Focus: Zorg ervoor dat duiken niet te missen is voor bezoekers. Belangrijkste leerervaringen van Malta: 30 meter zicht in helder water. 1. Kies een duidelijke positionering, waarmee je je als duikbestemming onderscheidt van andere duikbestemmingen. 2. Verlaag de drempels voor duikers en potentiële nieuwe duikers op zoveel mogelijk fronten. 3. Zorg voor extra toegevoegde waarde als (vakantie)bestemming, waardoor je niet alleen op duikmogelijkheden concurreert. Belangrijkste leerervaringen van Egypte: een echte duikbelevenis. 1. Creëer een duikbelevenis door extra dimensies en faciliteiten toe te voegen aan het duiken. 2. Koester en bescherm bijzondere natuur en zorg voor een gezonde balans tussen kwantiteit van duikers en kwaliteit van de duik(locatie). 3. Duiktoeristen zijn een andere doelgroep dan duiksporters en hebben andere eisen en wensen. 4. Het realiseren van structureel hogere inkomsten uit toerisme vereist lange termijn investeringen. Belangrijkste leerervaringen van golf in Wales: a challenger brand 1. Gebruik gouden regels van challenger brands om Zeeland te positioneren en promoten als duiklocatie. 2. Ga zwakke punten van de duiklocaties niet ontkennen, maar probeer ze om te buigen in een voordeel (voor een bepaalde doelgroep). 3. Durf de grenzen op te zoeken in communicatie om bestaande denkbeelden om te buigen. 4. Gebruik een aansprekend evenement als katalysator voor verandering in infrastructuur en creëren van media-aandacht. Belangrijkste leerervaringen van Provincie Groningen: Er gaat niets boven Groningen 1. Heldere communicatiestrategie gedurende meerdere jaren consistent doorgevoerd vanuit één centrale organisatie. 2. Benut de lokale kracht van mensen (bekend en onbekend) en bedrijven om de regio te profileren. 3. Wees je bewust van vooroordelen en houd daarmee rekening in communicatie. 9. Conclusies fase 1 en vooruitblik naar fase 2 Marktgegevens van de duiksport in Europa zijn beperkt beschikbaar Omdat internationaal vergelijkbare gegevens over duiken in Europa beperkt zijn, zal het kwantitatieve onderzoek in fase 2 dus zowel gericht moeten zijn op de basiskenmerken van duikers in de vijf kernmarkten als de specifieke houding ten opzichte van duiken in Zeeland. Daarnaast kan analyse van de ledenbestanden van de duikbonden in de kernmarkten extra inzichten opleveren. Duiken in Zeeland biedt kansen, maar kent ook nog een aantal belangrijke drempels Zoals eerder beschreven zijn duikers met ervaring in Zeeland zeer enthousiast over de gevarieerde onderwaterwereld. Tevens zijn er al grote aantallen duikers, die naar Zeeland komen. Op sommige tijden en duiklocaties wordt de piekdrukte zelfs als negatief ervaren. Duikers en toeristen zonder duikervaring in Zeeland zien nog veel drempels en missen een positieve prikkel, omdat ze slecht weten wat er te zien is onderwater in Zeeland. Vanuit marktpotentieel biedt dit kansen, maar roept het ook vragen op hoe deze doelgroepen te bereiken en te overtuigen.



De aanbodkant van de duiksport in Zeeland is voornamelijk georganiseerd middels kleine duikondernemers en duikverenigingen. Verdergaande ondersteuning van de duikondernemers en duikverenigingen en samenwerking tussen de verschillende betrokken partijen lijkt nodig om de slag te kunnen maken van aanbod van duiksport naar marketing van duiktoerisme om daarmee een bredere doelgroep aan te trekken en meer toegevoegde waarde te bieden voor bestaande duiksporters/toeristen in Zeeland. Focus op kwantiteit en kwaliteit bij benutten potentieel van Zeeland als duiksportlocatie Bij kwantiteit speelt het vraagstuk van spreiding van duikers in tijd en over duiklocaties. Bij kwaliteit is het van belang om te bepalen welke behoeften duikers hebben en hoe de duiksport toegevoegde waarde kan bieden, die op deze behoeftes inspeelt. Hiervoor zal traditioneel denken op een aantal vlakken doorbroken moeten worden om echt verandering en de gewenste groei te realiseren. Vanuit kwantitatief onderzoek in fase 2 meer inzicht in potentieel van Zeeland als duiksportlocatie Het kwantitatief onderzoek in fase 2 zal inzichten en cijfermatige resultaten moeten bieden, die als handvatten kunnen dienen bij de promotie van Zeeland als duiksportlocatie in Europa. Kernvragen zijn: • Wat is huidige bekendheid en houding ten opzichte van duiken in Zeeland in de vijf kernmarkten? • Welke landen en welke type duikers bieden de grootste kansen voor promotie van duiken in Zeeland? • Wat zijn hun belangrijkste behoeften, waarop het aanbod van duiken in Zeeland kan/moet inspelen? • Hoe bereiken we deze doelgroepen en hoe verleiden we ze daadwerkelijk in Zeeland te gaan duiken?



1. Inleiding 1.1 Aanleiding voor het marktonderzoek De Nederlandse Onderwatersport Bond (NOB) behartigt de belangen van de onderwatersport en de onderwatersportverenigingen in Nederland. Hierbij streeft zij naar actieve samenwerking met gelijkgerichte organisaties om de duiksport op een kwalitatieve manier te kunnen beoefenen en de sport op een toegankelijke wijze te promoten. De provincie Zeeland biedt voor duikers een unieke onderwaterwereld. Daarom vormen de duiklocaties in Zeeland sinds lange tijd een pijler in het beleid van de NOB en is de provincie Zeeland een belangrijke samenwerkingspartner van de NOB. In 2008 hebben de provincie Zeeland en de NOB hun toekomstvisie op Zeeland als duiksportlocatie verwoord in het Masterplan ‘Zeeland 12-12-’12: Divers’ Delta’. Belangrijk onderdeel van deze visie is het benutten van het potentieel van Zeeland als duiklocatie met internationale aantrekkingskracht, zowel in ecologisch/duik perspectief als economisch perspectief. Om concreet invulling te kunnen geven aan de ontwikkelde visie is een marktonderzoek naar het potentieel van Zeeland als duiksportlocatie een belangrijk onderdeel van het masterplan. Gezien de gedeelde belangen is dit onderzoek mogelijk gemaakt door vier partijen: Provincie Zeeland, Provincie Noord-Brabant, Ministerie van Economische Zaken, Nederlandse Onderwatersport Bond. Het marktonderzoek wordt in opdracht van NOB uitgevoerd door Creative Marketing Results in nauwe samenwerking met de verschillende betrokken partijen. 1.2 Onderzoeksopzet Fasering van het onderzoek Het marktonderzoek bestaat uit twee fasen: 1. Scan marktpotentieel en vaststellen vijf kernmarkten voor Zeeland als duiksportlocatie. 2. Kwantitatief marktonderzoek naar het potentieel van Zeeland als duiksportlocatie in de vijf kernmarkten. De eerste fase van het onderzoek bestaat uit het vergaren van informatie op basis van deskresearch, kwalitatieve groepsgesprekken en expert interviews. De tweede fase bestaat uit een verdiepend kwantitatief onderzoek in vijf kernmarkten op basis van een internetenquête. Het onderzoek is gestart in mei 2009 en zal afgerond zijn eind 2010. Geografische scope van het onderzoek In het Masterplan Zeeland Divers’ Delta 2009-2012 wordt de ambitie uitgesproken om de duiksport in Zeeland beter te benutten, waarbij kansen gezien worden om meer duikers uit verschillende Europese landen aan te trekken. Daarom wordt in het onderzoek een Europese scope gehanteerd. Om in de toekomstige marktbewerking voldoende focus te kunnen aanbrengen, is het nodig tijdens het onderzoek een selectie te maken van de landen in Europa met het grootste potentieel voor Zeeland als duiksportlocatie. Het marktonderzoek vormt input voor de uiteindelijke keuze van deze landen. Hierbij worden vijf stappen doorlopen: 1. Quick scan potentieel van alle 53 Europese landen op hoofdlijnen. 2. Opstellen longlist van 15 landen met het grootste potentieel op basis van eerste quick scan. 3. Inventarisatie aanvullende gegevens over 15 landen op longlist. 4. Keuze vijf kernmarkten, waar kwantitatief onderzoek wordt uitgevoerd in fase 2 van het marktonderzoek. 5. Keuze kernmarkten waar Zeeland actieve promotie op gaat richten voor de duiksport op basis van uitkomsten van het kwantitatieve onderzoek.



Van 53 Europese landen naar longlist met 15 landen De selectie van de longlist is gemaakt op basis van drie criteria: • Aantal inwoners 1 • Aantal toeristen naar Nederland • Reisafstand

* Alleen hotel- en pensiongasten. Gasten in andere type accommodaties, zoals campings, worden niet geregistreerd.

Voor het opstellen van de longlist van 15 landen is gekozen een beperkt aantal criteria te hanteren, omdat uiteindelijk slechts vijf landen in het kwantitatieve onderzoek opgenomen kunnen worden. De informatie in deze rapportage zal zich toespitsen op de 15 landen op de longlist. Vervolgens wordt in hoofdstuk 6 de keuze voor de vijf kernmarkten toegelicht op basis van de verzamelde informatie. Onderzoeksbronnen fase 1 Dit rapport bevat de resultaten van de eerste kwalitatieve fase van het onderzoek. Hiertoe is gebruik gemaakt van vele verschillende bronnen en zijn gesprekken gevoerd met experts bij vele verschillende organisaties. De belangrijkste bronnen/organisaties voor de informatie in de eerste fase van dit onderzoek zijn geweest: • Informatie over toerisme: 1. Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) 2. Kenniscentrum (Kust)Toerisme Zeeland 3. Nederlands Bureau voor Toerisme en Congressen (NBTC) • Informatie over duiken: 4. Recreational Scuba Training Council Europe (RSTC Europe) 5. Nederlandse Onderwatersport Bond (NOB) 6. Tijdschrift Duiken 7. NOC*NSF 8. Sociaal Cultureel Plan Bureau (SCP) 9. Mulier Instituut Aan de hand van de cijfers voor de bronnen, wordt in het document verwezen naar de herkomst van de gegevens. Voor een volledig overzicht van de gebruikte bronnen zie bijlage.



De expertinterviews hebben bijgedragen aan de aanvullende kwalitatieve informatie over de ontwikkelingen in de duik- en toerismewereld. Tevens hebben verschillende van deze organisaties data aangeleverd voor de deskresearch en best practices. De expertinterviews zijn gevoerd met: • Philip Pulver, President RSTC-Europe • Wim van Doeselaer, Nelos België • Hennie Elshof en Mirjam Bollema, bestuur NOB • Linda Ferwerda, duikeninbeeld.tv • Martine Grethe, Sales Manager Nederland Scubapro • Leendert Verbiest, eigenaar De Witte Boulevard • Margot Tempelman en Marcia Besems, Kenniscentrum (Kust)Toerisme Zeeland • Koos Schot, directeur Port Zélande en Monica de Vast, projectmanager duurzame jachthaven van de toekomst (Port Zélande) • Jornt de Meurichy, Sales & Marketing Manager Roompot Vakanties • Ilse Michiels, projectleider Gastvrij Nederland, RECRON • Kees van der Most, NBTC • Abel den Hartog, directeur Diving Holidays • Deric Ellerby, directeur European Underwater Federation • Sonia Rodriguez, marketing manager PADI Europe • Edwin Sap, regiomanager SSI Benelux • Sander Koele, directeur Dive & Travel Naast de expertinterviews heeft een klankbordgroep input gegeven voor het marktonderzoek. De klankbordgroep bestaat uit vertegenwoordigers van de onderstaande organisaties: • Kenniscentrum (Kust) Toerisme Zeeland • Economische Impuls Zeeland • Gemeente Schouwen-Duiveland • Kamer van Koophandel Zuid-West Nederland • Provincie Zeeland • Duikondernemers in Zeeland • Stichting Promotie Zeeland Delta • Nationaal Park Oosterschelde • Nederlandse Onderwatersport Bond • Staatsbosbeheer • RECRON 1.3 Opzet rapportage In dit rapport vindt u de resultaten van de eerste fase van het marktonderzoek. Hiermee vormt dit rapport een tussenrapportage en de basis voor het vervolgonderzoek in fase 2. Het rapport beschrijft de volgende onderwerpen: 1. Inleiding 2. Markt voor duiken in Europa 3. Toerisme vanuit Europa naar Nederland 4. Het concurrentieveld van duiklocaties 5. Zeeland als duiksportlocatie 6. Selectie en keuze kernmarkten 7. Toelichting kernmarkten 8. Best practices 9. Conclusies fase 1 en vooruitblik fase 2

10

Hoofdstuk 2. Markt voor duiken in Europa 2.1 Inleiding Om inzicht te verkrijgen in de marktpotentie in Europa van Zeeland als duiksportlocatie, is het van belang de beschikbare informatie te verzamelen over aantallen duikers in het buitenland, gegevens over duikgedrag en trends en ontwikkelingen in de internationale duiksport. Dit hoofdstuk bevat de gegevens over de duikmarkt in Europa, in hoofdstuk 7 volgt meer detailinformatie over de duiksport in de vijf kernmarkten. 2.2 Organisatie van de duiksport en registratie van marktgegevens De hoofdvraag in de eerste fase van het marktonderzoek is welke Europese landen bieden het meeste marktpotentieel voor Zeeland als duiklocatie? Een eerste startpunt bij beantwoording van deze vraag is het aantal duikers in de verschillende Europese landen. Op het eerste gezicht lijkt dit een eenvoudige vraag. Echter, de organisatiestructuur van de duiksport in Europa is complex, waardoor het antwoord minder eenvoudig is dan verwacht. Een heel belangrijk onderdeel van de duiksport vormen de opleidingsinstituten. Eén deel van de opleidingsinstituten wordt gevormd door commerciële organisaties, zoals PADI, SSI en NAUI. Het tweede deel wordt gevormd door duiksportverenigingen, die (in de meeste gevallen) zijn aangesloten bij een landelijke onderwatersportbond, zoals de Nederlandse Onderwatersport Bond. De commerciële opleidingsinstituten registreren het aantal nieuwe brevetteringen, oftewel het aantal duikers dat een opleiding op een bepaald niveau afrondt, maar niet het aantal actieve duikers dat in het verleden een brevet heeft gehaald en nu zelfstandig duikt. De onderwatersportbonden registreren per land wel het aantal leden van de aangesloten duikverenigingen, maar deze informatie is niet op Europees niveau beschikbaar. Door deze structuur is er geen centrale database, waarin bijgehouden wordt hoeveel duikers er in de verschillende landen zijn. Bij de koepelorganisatie Recreational Scuba Training Counsel Europe (RSTC) zijn zowel commerciële opleidingsinstituten als onderwatersportbonden aangesloten. De RSTC doet jaarlijks onderzoek naar de marktontwikkelingen binnen de Europese duiksportmarkt op basis van marktgegevens van de aangesloten organisaties. Aangezien de marktgegevens concurrentiegevoelige bedrijfsinformatie bevatten, worden de gegevens door een onafhankelijke accountant samengevoegd en geanalyseerd. Hierdoor ontstaat een algemeen inzicht in de duikactiviteit in Europa en de verschillende landen, die RSTC opneemt in haar onderzoek. Detailgegevens per land, zoals demografische kenmerken en duikgedrag, zijn echter niet beschikbaar. Als aanvulling op de informatie van RSTC zijn voor de vijftien landen op de longlist tevens de gegevens van één van de grote opleidingsorganisaties, PADI Europe opgenomen met het aantal brevetteringen in een land. Op deze manier wordt niet alleen inzicht gekregen in de bestaande populatie duikers per land, maar ook of de huidige en nieuwe duikers actief zijn met opleidingen. Kijkend naar de PADI brevetteringen, is het belangrijk om niet te vergeten dat er ook andere organisaties zijn die opleidingen verzorgen met duikbrevetten, dus dat het aantal PADI-brevetteringen slechts een deel van de totale markt weergeeft.

11

2.3 Trends in de duikmarkt in Europa Op basis van het marktonderzoek en het expertinterview met RSTC Europe wordt inzicht verkregen over de omvang van en trends in de duikmarkt in Europa. Hieronder volgen de belangrijkste conclusies: Aantal actieve duikers is licht gestegen • 2006: circa 2,51 miljoen actieve duikers. • 2007: circa 2,55 miljoen actieve duikers. Circa 35% van actieve duikers gaat op duikvakantie • In totaal gaan circa 875.000 duikers per op duikvakantie. Iets meer dan 300.000 nieuwe brevetteringen per jaar • 2004: 334.446 brevetteringen • 2005: 302.450 brevetteringen • 2006: 322.620 brevetteringen • 2007: 328.705 brevetteringen • 2008: 323.105 brevetteringen • Circa 60% basisniveau brevetteringen. • Circa 40% vervolg brevetteringen. Aantal duikcentra en duikinstructeurs fluctueert • 2004: 1.743 duikcentra • 2005: 2.567 duikcentra • 2006: 2.378 duikcentra • 2007: 2.963 duikcentra • 2008: 2.389 duikcentra. • 2004: 45.108 instructeurs • 2005: 54.310 instructeurs • 2006: 50.810 instructeurs • 2007: 57.342 instructeurs • 2008: 51.206 instructeurs. Het totaal aantal instructeurs is echter een stuk hoger dan het aantal actieve instructeurs, dat daadwerkelijk brevetteringen afneemt. In 2006 heeft RSTC hiernaar onderzoek gedaan: • Aantal actieve divemasters 11.976 • Aantal actieve assistent instructeurs 3.209 • Aantal actieve instructeurs 14.514 Verschillende doelgroepen binnen de grote groep duikers Van de nieuwe brevetteringen stopt circa 10% bijna direct erna weer met de duiksport. Onder het motto ‘Ik heb het geprobeerd, het was mooi en nu wil ik weer wat anders beleven’. De groep die overblijft splitst zich in twee groepen: • De vakantieduikers. • De toegewijde duikers, ook wel sportduikers genoemd. De vakantieduikers duiken met name tijdens hun vakantie in het buitenland en huren vaak duikmateriaal ter plaatse. Deze groep duikers, vaak jonge volwassenen/gezinnen, kunnen worden geprikkeld op basis van nieuwe concepten, die uitgaan van de ‘duiktoeristische’ beleving. Warm water, plezier tijdens het duiken en speciale duikbelevingen, zoals een nachtduik, een driftduik of een duik op zoek naar een bijzonder dier, staan centraal voor deze doelgroep. Daarnaast is duiken vaak een onderdeel van de totale vakantie en is de combinatie met andere toeristische activiteiten belangrijk. Zeker op het moment dat de duiker met zijn/haar gezin op vakantie is.

12

Een andere doelgroep, in veel gevallen onderdeel van de doelgroep vakantieduikers, is de nieuwe generatie senioren. Ze staan vitaal in het leven, zijn georiënteerd op de wereld, maken gebruik van moderne communicatietechnologie en willen genieten van het leven. Deze groep kan een aantrekkelijke doelgroep zijn voor de duiksport, maar vereist wel een aangepaste benadering. Zowel in toegesneden opleidingsprogramma’s, instructeurs met specifieke vaardigheden en accommodaties op de duiklocatie. Tenslotte, is er de groep toegewijde duikers. Deze duikers worden echt gegrepen door de bijzondere onderwaterwereld en gaan duiken als sport frequenter beoefenen. Deze groep heeft in de meeste gevallen eigen duikmateriaal en beoefent de duiksport niet alleen op vakantie, maar het liefst ook in de nabijheid van de woonplaats. In veel gevallen zijn ze lid van een duikvereniging of duikschool. Duiktoerisme is een serieuze industrie Het Europese duiktoerisme is vooral gericht op vijf bestemmingen in de wereld: • Rode zee • Malediven • Zuidoost Azië, inclusief Australië • De Middellandse en Zwarte zee • Caribische gebied In de zomer zijn de bestemmingen in de nabijheid van het land van herkomst zeer populair, oftewel Middelandse zee, Zwarte zee en Rode zee, maar ook de lokale meren en zeeën. Deze ‘dichtbij bestemmingen’ zijn zeer aantrekkelijk voor duikclubs voor een korte trip. In de winter zijn de verre bestemmingen nog meer in trek, waarbij het betere klimaat op de duikbestemming een belangrijke rol speelt. Gedurende de duikvakantie geven duikers gemiddeld € 760 uit voor een vakantiearrangement van vijf tot zeven dagen. Bovenop dit bedrag komt circa € 300 voor duikactiviteiten, opleidingen en huur van materiaal. Vanzelfsprekend zijn de vakanties naar verre bestemmingen langer dan naar de ‘dichtbij bestemmingen’. Gemiddeld duurt een duikvakantie 10 dagen.₄ Hierbij is de trend te signaleren, dat duiken steeds vaker als onderdeel van de vakantie gezien wordt, in plaats van de enige activiteit. Steeds vaker wordt een vakantiebestemming gekozen voor het hele gezin naar een locatie waar ook gedoken kan worden. Omzetschatting markt voor duikmaterialen en opleidingen De meeste duikcursisten kopen tijdens of vlak na de eerste duikcursus enkele essentiële materialen, zoals vinnen, masker en snorkel, en in sommige gevallen gelijk een complete duikuitrusting. Gemiddeld doen duikcursisten, die de sport actief gaan beoefenen, een initiële investering tussen de € 1.600 en € 2.000 aan duikmaterialen. In totaal wordt de markt voor verkoop van duikmaterialen in Europa in 2008 op circa € 180 miljoen geschat. Een gemiddelde prijs voor een basisniveau brevettering ligt rond de € 500. Duikers met een basisbrevet volgen gemiddeld twee vervolgcursussen, voor circa € 300 per cursus, en tussen de twee en zes specialties voor circa € 100 per specialty. Op basis van in totaal circa 300.000 brevetteringen wordt de opleidingsmarkt in Europa op circa € 150 miljoen geschat. In totaal geven duikcursisten, die de sport actief gaan beoefenen, daarmee circa € 3.000 euro uit aan opleiding en duikmaterialen. Dit is exclusief uitgaven aan reizen, huur van materialen en lidmaatschappen van verenigingen. Op basis van de bovenstaande berekeningen en het aantal actieve duikers in Nederland (92.000) versus het aantal actieve duikers in Europa (2,5 miljoen), zou de omzetschatting van Nederland op circa € 7 miljoen aan duikmaterialen uitkomen.

13

Volgens verschillende experts in Nederland staat de markt voor de verkoop van duikmaterialen echter onder druk. Factoren, die hierbij een rol spelen, zijn de economische recessie, de stijgende tweedehands verkoop via Marktplaats.nl, verhuur van betere duikmaterialen en bagagerestricties door luchtvaartmaatschappijen. Daarnaast wordt de kleinschaligheid van veel duikondernemers en het gebrek aan professionaliteit in de duikbranche als obstakels gezien. RSTC Europe signaleert eenzelfde trend in Europa: minder verkoop van nieuwe materialen en meer verhuur van duikmaterialen. Innovatie binnen de duiksport komt langzaam op gang Een goede, gedegen opleiding is cruciaal om de duiksport veilig te kunnen beoefenen. In de komende jaren blijft het van belang te focussen op de veiligheid om daarmee de basis van de duiksport te borgen. Naast deze basis zijn er steeds meer innovaties binnen de duiksport, die inspelen op consumententrends. De behoefte aan continue ontwikkeling en nieuwe belevenissen stimuleert een groei van specialties, zoals onderwaterfotografie, nitroxduiken en grotduiken. Nieuwe technologie wordt benut in e-learning bij opleidingen en vormt de basis voor duikcommunities op internet, waar duikers elkaar vinden en zich verbinden op een andere manier dan via de traditionele vereniging. 2.4 Duikgegevens per land op de longlist



Toelichting bronnen duikgegevens Het aantal duikers in een land is gebaseerd op gegevens van RSTC Europe over 2007. Deze cijfers bevatten alle actieve duikers in een land. RSTC Europe definieert actieve duikers als duikers met een eigen duikuitrusting. De cijfers zijn gebaseerd op marktinformatie aangeleverd door aangesloten landen. De cijfers van PADI Europe betreffen het aantal certificaten behaald in een land op alle duikniveaus van beginner tot gevorderde. Ter toelichting: Als een Nederlander zijn diploma in Zwitserland haalt, wordt dat meegeteld met de diploma’s van dat jaar in Zwitserland. Het geeft dus niet aan hoeveel duikers er in een land zijn, maar biedt wel zicht op de activiteit van duiken in dat land. De penetratiegraad van duikers in een land wordt berekend door het aantal duikers (bron: RSTC) te delen door het aantal inwoners (bron: CBS) in een land.

14

Conclusies tabel met duikgegevens Uit de tabel kunnen we concluderen dat de top drie van landen met het grootste aantal actieve duikers bestaat uit Duitsland, Italië en Frankrijk. De penetratie van het aantal duikers ten opzichte van het aantal inwoners geeft een tweede maatstaf voor de populariteit van de duiksport. De penetratie ligt gemiddeldop 0,59% voor de Europese landen, die RSTC Europe registreert. De landen, die ruim hoger scoren qua penetratie zijn Zwitserland, Denemarken, Oostenrijk en Noorwegen. Nederland heeft een gemiddelde penetratie van duikers. Verder blijkt dat duikers uit Duitsland, Frankrijk en Groot-Brittannië in groten getale op duikvakantie gaan. Kijkt men echter naar het percentage van actieve duikers dat op duikvakantie gaat, dan zijn het met name Noorse duikers (80%), Duitse duikers (78%) en Zweedse duikers (70%), Nederlandse duikers (54%),die naast het duiken in eigen land ook op vakantie gaan om te duiken.

15

Hoofdstuk 3. Toerisme vanuit Europa naar Nederland 3.1 inleiding De promotie van de duiksport in Zeeland kan gericht worden op twee verschillende doelgroepen; duikers en toeristen (als potentiële nieuwe duikers). Om inzicht te krijgen in het marktpotentieel van duiken in Zeeland onder toeristen is deskresearch gedaan naar: • Toerisme door Nederlanders (binnen Nederland). • Toerisme vanuit Europa naar Nederland. • Toerisme specifiek naar Zeeland. • Toekomstverwachting toerismestromen. De belangrijkste uitkomsten worden in dit hoofdstuk behandeld. Hierbij geldt de longlist van 15 landen, inclusief Nederland als uitgangspunt (zie 1.2 onderzoeksopzet). 3.2 Toerisme en vrijetijdsbesteding door Nederlanders Meeste Nederlanders gaan minimaal één keer per jaar op vakantie 1+3 Nederlanders zijn echte vakantiegangers; 82% van hen gaat minimaal één keer per jaar op vakantie. In absolute getallen gaan 12,7 miljoen Nederlanders jaarlijks op vakantie gaan. Omdat een groot deel meerdere keren op vakantie gaat, zijn dat gezamenlijk 35,9 miljoen vakanties. Zowel korte als lange vakanties 1 Vakanties worden door het CBS verdeeld in korte vakanties (twee tot vier dagen) en lange vakanties (meer dan vier dagen). Circa 75% van de Nederlanders gaat op een lange vakantie en circa 40% houdt (ook) een korte vakantie. De overlap wordt verklaard door het feit dat mensen zowel een lange als een korte vakantie kunnen houden. Vakantie in eigen land 1+3 Meer dan de helft van de Nederlanders (53%) gaat minimaal één keer op vakantie in eigen land. Dat zijn 17, 4 miljoen vakanties van 8,2 miljoen Nederlanders. De vakanties in eigen land bestaan voor het grootste deel (52%) uit korte vakanties van twee tot vier dagen. 33% van de vakanties bestaat uit vakanties van vijf tot acht dagen en slechts 15% gaat langer dan negen dagen naar een vakantiebestemming in Nederland.

Economische crisis heeft effect op vakantiebestemming 2 Van de Nederlanders gaat 62% in het buitenland op vakantie en 53% (ook) in eigen land. De keuze van de vakantiebestemming verschuift met de jaren, het ene jaar gaan meer Nederlanders in eigen land op vakantie, het andere jaar gaan zij vaker naar het buitenland. Tijdens een economische crisis zal er een trend te zien zijn waarin meer vakanties in eigen land gehouden worden. In glorieuze economische jaren gaan Nederlanders weer vaker naar het buitenland. Bovendien spelen factoren mee die kunnen aantrekken dan wel afstoten, zoals globalisering enerzijds en anderzijds problemen in de wereld, zoals burgeroorlogen, ziektes, etc.. Logischerwijs gezien de reisafstand zijn vakanties in het buitenland vaker lange vakanties en de vakanties in Nederland vaker korte vakanties.

16

Vrijetijdsactiviteiten en dagtochten ook van belang voor toerismesector 1+3 Naast de vakanties zijn ook de vrijetijdsactiviteiten tijdens dagtochten van belang voor de toeristische sector. Wat betreft de vrijetijdsactiviteiten van Nederlanders blijkt dat: • De hoeveelheid vrije tijd van Nederlanders de laatste jaren gelijk blijft. • Het aantal ondernomen activiteiten per week daalt tussen 2004/2005 en 2006/2007 met circa 11%. • De bestedingen aan dagactiviteiten in 2008/2009 met 10% zijn toegenomen. Er lijkt daarmee een trend zichtbaar te worden, waarbij meer behoefte ontstaat aan kwaliteit van de vrijetijdsbesteding in plaats van de kwantiteit.

Consequenties en afwegingen voor duiksport in Zeeland Kansen • Gezien het grote aantal vakanties in eigen land, kan Zeeland duiken als doel van een vakantie in eigen land gaan positioneren. Bij kortere vakanties naar Zeeland kan duiken het primaire doel zijn en bij langere vakanties zal de kans groter zijn om duiken als onderdeel van een vakantie te profileren. • De toename van de bestedingen aan dagactiviteiten biedt kansen om de kwaliteit van het duiksportaanbod te verhogen. Bedreigingen • De daling van het aantal dagtochten kan een negatieve invloed hebben op het aantal duikers in Zeeland.

3.3 Inkomend toerisme vanuit Europa naar Nederland Definitie buitenlandse gasten De basis voor de gegevens over inkomend toerisme zijn gebaseerd op het aantal gasten dat naar Nederland komt en hier in elk geval één overnachting doorbrengt. Hiertoe behoren ook gasten die voor zakelijke doeleinden reizen. De grens tussen zakelijk en privé-bezoek wordt niet geregistreerd door het CBS. Daarbij komt dat een deel van de zakelijke bezoekers een eigen vakantie toevoegt aan hun werkbezoek. Gemiddeld is circa éénderde van de bezoeken van buitenlanders aan Nederland een zakelijk bezoek. Per regio kan deze verhouding verschillen, maar deze gegevens zijn niet beschikbaar. Daarom is het gebruikelijk om het totale cijfer van buitenlandse gasten als basis voor omvang van toerisme te gebruiken. Herkomst van buitenlandse gasten 1 De meeste buitenlandse toeristen in Nederland komen uit ons omringende landen zoals Duitsland (25%), Engeland (16%) en België (10%). De onderstaande tabel toont het aantal gasten voor de landen op de longlist van dit onderzoek, inclusief de toe- of afname in het afgelopen jaar.

* Alleen hotel- en pensiongasten. Gasten in ander type accommodaties, zoals campings, worden niet geregistreerd.

17

Aantal buitenlandse gasten gedaald door economische crisis 1+3 Het buitenlands toerisme in Nederland liet tot voor de economische crisis nog een duidelijke groei zien. Tot in 2007 steeg het aantal buitenlandse gasten in Nederland met 2,5% naar 11 miljoen mensen. Ook het aantal overnachtingen steeg met 4% naar 28 miljoen overnachtingen. In 2008 zien we echter een daling van 8% van buitenlandse gasten in Nederland. Veel buitenlandse gasten komen vaker terug naar Nederland 3 Meer dan de helft van de buitenlandse gasten in Nederland, komt voor de tweede of meerdere keer. In 2005 was 55% van het bezoek een herhalingsbezoek. Met name Duitse gasten (92%) en Belgische gasten (83%) hebben eerder in Nederland overnacht. Ook komen Belgen en Duitsers met grotere frequentie naar Nederland dan de andere buitenlandse gasten. Intercontinentale gasten bezoeken Nederland gemiddeld 1,7 keer over een periode van drie jaar, terwijl Belgen in diezelfde periode gemiddeld 3,6 keer naar ons land komen en Duitsers gemiddeld 3,3 keer. Samenvattend betekent dit dat vanuit onze directe buurlanden de grootste aantallen toeristen naar ons land komen.

Reisgezelschap bestaat in de meeste gevallen uit meerdere personen 3 Een groot deel van de bezoekers aan Nederland bestaat uit een reisgezelschap van twee volwassenen (42%). Daarnaast komt ruim een kwart van de buitenlandse gasten in de vorm van een gezin met kinderen. 17% van de gasten bestaat uit een gezin met kinderen jonger dan 12 jaar, en 10% vormt een gezin met kinderen tussen de 13 en 18 jaar. Accommodatie wordt vooraf geboekt, vaak via internet 3 De bestemming of accommodatie wordt door de buitenlandse gasten vaak al voor het bezoek aan Nederland geboekt. In 85% van alle reizen wordt vervoer en/of verblijf vooraf geregeld. Waarbij blijkt dat de rol van internet steeds belangrijker wordt; 60% van de buitenlandse bezoekers plaatst de boeking direct via de website van de accommodatiehouder. Redenen voor bezoek aan Nederland verschillen per land van herkomst 3 De redenen voor het bezoek aan Nederland verschillen aanzienlijk per land van herkomst. In hoofdstuk 7 zal hier per land meer aandacht aan besteed worden. De onderstaande redenen geven echter een eerste inzicht in de verschillen: • Fransen en Italianen bezoeken vaak steden. • Duitsers komen vooral voor de kust en watersport. • Belgen komen met name voor natuur, kust en in enige mate de steden van ons land. • Spanjaarden maken relatief vaak een rondreis door het land.

18

Consequenties en afwegingen voor duiksport in Zeeland Kansen • Benut korte reisafstand vanuit buurlanden naar Zeeland in positionering van het duiksport product in Zeeland. • Terugkerende gasten kunnen een interessante doelgroep vormen voor de duiksport, omdat zij op zoek gaan naar andere activiteiten dan de ‘highlights’ van Nederland. • Toeristen uit landen die naar Nederland komen voor natuur en watersport bieden een aanknopingspunt voor de duiksport. • Promotie van de duiksport biedt kansen in de periode tussen boeken van de accommodatie en de daadwerkelijke start van de vakantie. Samenwerking met accommodatieaanbieders is hiervoor noodzakelijk.

3.4 Toerisme naar Zeeland, vanuit Nederland en vanuit het buitenland 3.4.1 Nederlands toerisme naar Zeeland Aantal vakanties van Nederlanders naar Zeeland min of meer stabiel 1+2 Jaarlijks worden er circa 1,37 miljoen vakanties door Nederlanders in Zeeland gehouden. Zeeland heeft daarmee in 2008 een aandeel van 7,8% in de totale vakanties van Nederlanders. Dat aandeel ligt al meerdere jaren tussen de 7,5% en 8%. Iets meer dan de helft van de Nederlandse vakanties in Zeeland is een lange vakantie van meer dan vier dagen; in 2008 waren dat 730.000 vakanties, ofwel 53% van het totaal aantal vakanties naar Zeeland. De gemiddelde duur van een dergelijke lange vakantie in Zeeland is 9,6 dagen en wordt meestal in het voor- of hoogseizoen gehouden. Iets minder dan de helft van de vakanties (47%) betreft een korte vakantie (twee tot vier dagen). Een gemiddelde korte vakantie duurt 3,3 dagen en wordt meestal in het voorseizoen, of in de herfstperiode gehouden. Over de jaren heen valt het op dat het aantal lange vakanties van Nederlanders in Zeeland afneemt en het aantal korte vakanties toeneemt. Relatief veel vaste gasten in Zeeland 2 Zeeland trekt veel vaste gasten aan. Ongeveer éénderde van de vakanties in de provincie wordt gehouden door bezoekers met een vaste verblijfplaats voor vakanties (recreatiewoning, stacaravan of boot met ligplaats). Het aantal vaste gasten nam in 2008, ten opzichte van 2007, zelfs toe met 25%, terwijl het aantal Nederlandse toeristische gasten naar Zeeland met 3% daalde. Gast in Zeeland geeft iets minder uit 1+2 De gemiddelde bestedingen van Nederlanders aan de vakantie in Zeeland namen in 2008 af. Toeristische bezoekers hebben in totaal € 180 miljoen tijdens hun vakantie in Zeeland uitgegeven, dit was een daling van 4% ten opzichte van de bestedingen van Nederlanders op vakantie in Zeeland in 2007. Het gemiddeld besteedde bedrag per dag is bij een lange vakantie lager dan bij een korte vakantie. Ook blijkt dat het niveau van vakantiebestedingen in Zeeland iets lager ligt dan in de andere Nederlandse provincies

19

Gemiddelde uitgaven per persoon per dag: • Tijdens lange vakantie in Zeeland • Tijdens lange vakantie in Nederland • Tijdens korte vakantie in Zeeland • Tijdens korte vakantie in Nederland

€ 20 € 22 € 29 € 33

Zeeland is aantrekkelijke gezinsbestemming 2 De samenstelling van het reisgezelschap, waarin Nederlanders op vakantie gaan naar Zeeland, is vaak als gezin met kinderen. Opvallend vaak betreft het hier gezinnen met jonge kinderen, jonger dan 12 jaar. Meestal bestaat het reisgezelschap dan ook uit 3 tot 4 personen. Een groot deel hiervan zal voortkomen uit deze gezinnen, maar er zijn uiteraard ook groepen van volwassenen die Zeeland bezoeken. Opvallend is het grote aandeel van groepen met meer dan 7 personen.

Alternatieve accommodaties worden populairder 2 De Nederlandse toeristen in Zeeland verblijven tegenwoordig steeds meer in alternatieve accommodaties. Trekkershutten, het overnachten op een cruiseboot, de jeugdherbergen en de vakantiewoningen bij particulieren stijgen in populariteit. Zowel wat betreft het aantal vakanties als het aantal overnachtingen in dergelijke alternatieve accommodaties is een flinke toename te zien, van respectievelijk + 33% en + 43%. Meer mensen bezoeken deze alternatieve overnachtingvormen en zij verblijven er langer dan in voorgaande jaren. Traditionele vormen van accommodatie kampen juist met teruglopende bezoekersaantallen. Het aantal bungalowvakanties in Zeeland loopt verder terug dan gemiddeld in Nederland, de hotelsector in Zeeland heeft te maken met een afname van met name het aantal lange hotelvakanties en ook het aantal lange toeristische campingvakanties in Zeeland neemt af. Toeristen komen met de auto naar Zeeland 2 De auto is het meest gebruikte vervoermiddel van de Nederlandse toeristische gasten om naar Zeeland te komen. Bij 93% van de korte vakanties en bij 97% van de lange vakanties is dit het hoofdvervoermiddel. Zeeland lijkt nog steeds ver weg voor dagtocht 1+2 Voor dagtochten is de aantrekkingskracht van Zeeland op de Nederlanders uit andere provincies minder rooskleurig. Het blijkt dat het merendeel van de dagtochttoeristen zelf uit Zeeland komt (77%). Het zijn de Zeeuwen zelf die een dagtocht in hun eigen provincie maken. Slechts 10% van de dagtochttoeristen in Zeeland komt uit Noord-Brabant, 7% komt uit Zuid-Holland. Het bereik onder verder weg gelegen provincies is opvallend laag: slechts 6% van de dagtochttoeristen in Zeeland komt uit een niet-naburige provincie.

20

Consequenties en afwegingen voor duiksport in Zeeland Kansen • Veel Nederlanders komen nu al voor een vakantie naar Zeeland. Benut de bekendheid van Zeeland om duiken bij deze gasten te promoten. • De vaste gasten kunnen een interessante doelgroep vormen, omdat de duiksport meer kansen heeft hen te ‘verleiden’ om te gaan duiken. Tevens kan de klantwaarde hoger zijn door herhalingsbezoeken. • Houd rekening met het feit dat Zeeland voor Nederlanders relatief dichtbij is bij het samenstellen van aanbod van duikactiviteiten. Bijvoorbeeld bij het aanbieden van een introductieduik, referrals en begeleide duik voor verenigingsleden, maar ook een duikcursus bestaande uit een beperkt aantal weekenden in plaats van een langere aaneengesloten cursus. • De duiksport kan aansluiting zoeken met toenemende populariteit van alternatieve accommodaties, die meer gericht zijn op (natuur)beleving. • De populariteit van Zeeland als bestemming voor gezinnen kan benut worden, bijvoorbeeld door de combinatie van duiken en snorkelen voor gezinnen met kinderen van 6-12 jaar. • Ondanks dat Zeeland makkelijk bereikbaar is vanuit heel Nederland, komen de meeste dagtochten uit de naburige provincies. Arrangementen met combinaties van duiken, activiteiten en overnachting kunnen kansen bieden, zodat de binnenlandse toerist de reisafstand de moeite waard vindt. Bedreigingen • Veel Nederlanders maken een korte vakantie in Zeeland van gemiddeld 3,3 dagen. Voor startende duikers is dit te weinig om een basiscursus in te volgen. Zelfs bij de gemiddelde vakantieduur van 9,6 dagen zal een basis duikopleiding een zeer groot tijdsbeslag vormen. • Gezien de gemiddelde uitgaven per dag van € 20 - 29 in Zeeland, is duiken een relatief dure activiteit. • Ouders met jonge kinderen zullen tijdens de vakantie met name tijd met de kinderen willen doorbrengen en niet zo snel één of meerdere dagen gaan duiken. • Momenteel biedt de duiksport weinig faciliteiten voor grotere reisgezelschappen, waarvan een deel wel en een deel niet wil gaan duiken. • Het toeristisch seizoen in Zeeland is relatief kort. Daardoor ontstaat piekdrukte tijdens de (lange) weekeinden, korte vakanties en zomer vakanties. Dit kan op die momenten te veel drukte op sommige duikplaatsen opleveren, terwijl op andere momenten geen klandizie is. • Zeeland lijkt qua afstand tussen ‘Tussen het wal en het schip’: te ver weg voor een dag, maar te dichtbij om er vrij voor te nemen.

3.4.2 Buitenlands toerisme naar Zeeland 2+3 Buitenlandse gasten in Zeeland komen uit Duitsland en België Net als in de rest van Nederland, komen de meeste buitenlandse gasten in Zeeland uit de ons omringende buurlanden: Duitsland en België. Het verschil met de overige landen, zoals Frankrijk en Engeland is opvallend groot. Er komen 15 keer zoveel Belgische toeristen als Franse toeristen naar Zeeland en bijna drie keer zoveel Duitsers als Belgen.

* Alleen hotel- en pensiongasten. Gasten in ander type accommodaties, zoals campings, worden niet geregistreerd.

21

Aantal buitenlandse gasten in Zeeland is afgelopen jaar gedaald Het aantal buitenlandse gasten dat naar Zeeland komt, laat in 2008 een algehele daling van 12% ten opzichte van 2007 zien. Samen met de kortere verblijfsduur van buitenlandse gasten heeft dit geleid tot een afname van 17% van het totaal aantal overnachtingen door buitenlandse gasten in Zeeland.

Het buitenlandse toerisme in Zeeland neemt harder af dan in de rest van Nederland. Beschouwd vanuit de provincie Zeeland blijkt dat procentueel met name het aantal Italiaanse gasten, het aantal Spaanse gasten en het aantal Britse gasten afneemt. In absolute aantallen is de daling van Duitse gasten echter nog zorgwekkender. Zeeuwse kust is belangrijke trekpleister voor buitenlandse gasten Zo gaan 320.000 van de Duitse gasten naar Zeeland vanwege de kust. Meeste overnachtingen tijdens langere vakantie in vakantiewoning of op camping Buitenlandse gasten die een korte vakantie in Zeeland doorbrengen verblijven meestal in een hotel. Bij langere vakanties is een hotel echter minder in trek. Daardoor heeft de hotellerie een aandeel van 19% in de buitenlandse overnachtingen. 40% van de buitenlandse overnachtingen wordt doorgebracht in een vakantiewoning en nog eens 40% op een camping. Consequenties en afwegingen voor duiksport in Zeeland Kansen • Zeeland wordt verreweg het meeste bezocht door Duitsers en Belgen. Promotie van duiken in deze landen lijkt het meest potentieel te bieden op basis van toerismecijfers. Bedreigingen • ‘Meeliften’ op toerismestromen met kleine aantallen vanuit Europese landen is moeilijk door lage penetratiegraad van duiken. In dat geval zal nichemarketing echt gericht op duikers noodzakelijk zijn. • Daling van het aantal gasten, met name Duitse gasten, kan negatieve impact hebben op het aantal duikers in Zeeland. • Kortere verblijfsduur maakt het moeilijker om duikactiviteiten in te passen voor gasten, die duiken niet als primair doel hebben voor een bezoek aan Zeeland. • De Duitsers komen vooral naar Zeeland voor de kust. De vraag is of deze toeristen te interesseren zijn voor duikactiviteiten.

22

3.5 Toekomstverwachting toerismestromen De huidige economische crisis laat duidelijke gevolgen zien in het toerisme 3 Op de korte termijn kiezen vakantiegangers voor minder lange en minder dure vakanties. Met name city trips en de korte hotelvakanties in de Benelux en Frankrijk zullen een stijging ondervinden van Nederlandse vakantiegangers. Op de lange termijn verwacht men wel weer een toename van het aantal vakanties. Vooral Nederlanders gaan graag op vakantie. Volgens het NBTC/NIPO zal de vakantieparticipatie van Nederlanders in 2015 gestegen zijn tot 84%, waar dat in 2007 nog 81% was. Het aandeel Nederlanders dat op vakantie gaat neemt in de toekomst dus alleen nog maar toe. Ook het toerisme vanuit het buitenland zal op de langere termijn geleidelijk weer toenemen. Het Europese toerisme zal tussen 2008 en 2013 jaarlijks met slechts 1% groeien en men verwacht dat dit percentage na 2013 verder gaat toenemen tot een jaarlijkse groei van 2,5%. Op de lange termijn, na 2013 verwacht men een toename van het aantal toeristen uit Rusland, Oost-Europa, Zweden, België, Denemarken en Frankrijk. In 2020 zullen de meeste buitenlandse gasten in Nederland afkomstig zijn uit Duitsland, Groot-Brittannië en België.

Consequenties en afwegingen voor duiksport in Zeeland Kansen • Gezien de economische ontwikkeling kan juist nu Zeeland zich positioneren als voordeliger duikbestemming dan de bestemmingen, waarvoor een vliegreis nodig is. Bedreigingen • Op korte termijn kunnen dure/luxe vakantiearrangementen in Zeeland negatieve gevolgen ondervinden van de economische situatie.

23

Hoofdstuk 4. Het concurrentieveld van duiklocaties 4.1 Verschillende factoren bepalen keuze voor duiklocatie Om inzicht te bieden in het concurrentieveld van duiklocaties, is het van belang te bepalen welke factoren en elementen bij duikers van invloed zijn op de keuze van hun duiklocatie. Op basis van de expertinterviews, paneldiscussies met duikers en deskresearch zijn verschillende factoren te onderscheiden, in zes clusters gegroepeerd: A. De intrinsieke duikkarateristieken van de locatie B. Locatie in de wereld: klimaat en bereikbaarheid C. Duikfaciliteiten op en in de buurt van de duiklocatie D. Toerisme en recreatie naast duikmogelijkheden E. Bekendheid en imago van een duiklocatie F. Kosten voor de duiktrip A. De intrinsieke duikkarakteristieken van de locatie Dit eerste cluster bevat de factoren die gekoppeld zijn aan de intrinsieke karakteristieken van de duiklocatie. Dit zijn de karakteristieken, die de onderwaterbeleving tijdens de duik beïnvloeden. Voor een groot deel zijn deze karakteristieken van natuurlijke aard, deels zijn deze karakteristieken ook te beïnvloeden. Centraal binnen dit cluster van factoren staat de vraag: wat is er te zien onderwater? Oftewel, het onderwaterlandschap met flora en fauna op de duiklocatie. Hierbij dient onderscheid gemaakt te worden tussen algemene en onderscheidende flora en fauna. Algemene flora en fauna bepalen de basis van de duikervaring, zoals aanwezigheid van vissen/dieren, bodemstructuur, planten en koraal. Onderscheidende flora en fauna zijn elementen die een duiklocatie en dus de duikervaring echt bijzonder kunnen maken. Ze zijn dus ‘on top of’ de algemene karakteristieken en kunnen daardoor een echte aantrekkingskracht vormen voor duikers. Specifieke flora en fauna zijn bijvoorbeeld een zeer grote diversiteit en veelheid aan onderwaterleven, unieke onderwaterstructuren, zoals grotten, maar ook bijzondere vissen/dieren, die niet overal en altijd voorkomen. Denk hierbij bijvoorbeeld aan de sepia’s in Zeeland en haaien in meer tropische bestemmingen. Niet-natuurlijke objecten, met name wrakken, vormen tevens een onderscheidend element in het onderwaterlandschap. Daarnaast spelen meer intrinsieke duikkarakteristieken een rol, die de onderwaterbeleving beïnvloeden: • Zicht onderwater • Watertemperatuur • Wel of geen stroming • Diepte De bovenstaande factoren spelen een belangrijke rol in de moeilijkheidsgraad van de duiklocatie. De moeilijkheidsgraad van een duiklocatie heeft twee kanten. Voor de minder ervaren duiker is een lagere moeilijkheidsgraad aantrekkelijk. Voor een ervaren duiker kan juist een hoge moeilijkheidsgraad een extra uitdaging en aantrekkingskracht vormen. In 2010 start het project Classificatie Duikplaatsen waarin de moeilijkheidsgraad van de Zeeuwse duikplaatsen in kaart wordt gebracht. B. Locatie in de wereld: klimaat en bereikbaarheid Een factor, die een duiklocatie logischerwijs niet kan beïnvloeden, is waar de duikstek zich bevindt op de ‘wereldkaart’. Toch is deze locatie zeer bepalend bij de keuze van duikers. De locatie bepaalt immers het klimaat van de duikstek, zowel onder als boven water. Een tweede factor is de reisafstand, dan wel bereikbaarheid van de duikstek. Afhankelijk van het doel en de duur van de duiktrip wegen deze factoren zwaarder of minder zwaar. Zo is bij een korte duiktrip reisafstand een doorslaggevende factor. Bij een (duik)vakantie speelt het klimaat bij veel

24

Europeanen een grotere rol vanuit de behoefte om tijdens de vakantie een bestemming te kiezen met een beter klimaat, dan hun land van herkomst biedt. C. Duikfaciliteiten op en in de buurt van de duiklocatie De duikfaciliteiten op de duikstek bepalen de ervaring van de duiker rondom de daadwerkelijke duik zelf en beïnvloeden daarmee de totaalbeleving en keuze. Denk hierbij aan toegang tot het water, parkeergelegenheid, informatievoorziening voor duikplanning, sanitaire en omkleedvoorzieningen. Meer informatie omtrent faciliteiten is terug te vinden in de NOB rapportage ‘Blauwdruk voor inrichting duikplaatsen’. Naast de duikfaciliteiten op de duikstek onderscheiden we de duikinfrastructuur van bedrijven en organisaties, die een faciliterende rol spelen bij het duiken en daarvoor producten en diensten bieden, zoals: • Opleidingen en cursussen. • Verkoop, verhuur en onderhoud van duikmaterialen. • Vullen van duikflessen. • Organisatie van (begeleide) duiktrips. • Organisatie van (meerdaagse) bootduiktrips. • Verblijfsaccommodaties met extra voorzieningen voor duikers. • Informatie en promotie van duikmogelijkheden. D. Toerisme en recreatie naast duikmogelijkheden Het duiken vormt in de meeste gevallen een onderdeel van een korte trip, of van een langere vakantie. Daarmee spelen ook andere faciliteiten gericht op toerisme en recreatie een rol bij de keuze voor de duiklocatie. Zeker bij duikers met reisgenoten, die niet of minder fanatiek duiken. Andere toeristische trekpleisters kunnen daardoor bijdragen aan de keuze voor een bepaalde duiklocatie, zoals culturele bezienswaardigheden, andere watersporten, levendige dorpen/steden en aantrekkelijke natuur boven water. Daarnaast kunnen faciliteiten, die inspelen op de sociale component, bewust en onbewust de keuze voor de duiklocatie beïnvloeden. Het duiken zelf is hoofdzakelijk een individuele ervaring, waardoor juist ervoor en erna bij veel duikers de behoefte ontstaat aan het delen van ervaringen, sociaal contact en gezelligheid. E. Bekendheid en imago van een duiklocatie Niet zozeer een inhoudelijke factor, maar wel degelijk een factor in het keuzeproces van een duiklocatie is de bekendheid en het imago. Duikers die nog niet zelf op een bepaalde locatie hebben gedoken, kunnen niet afgaan op hun eigen ervaring. Daarmee wordt hun keuze beïnvloed door de informatie over duiklocaties, die zij ontvangen dan wel zelf actief zoeken. Informatie via algemene media, ervaringen van andere duikers en specifieke duikgerelateerde communicatiekanalen. F. Kosten voor de duiktrip De laatste factor, maar daarmee niet automatisch de minst belangrijke factor, zijn de kosten verbonden aan de duiktrip. De kosten voor de duiktrip kunnen daarbij uit verschillende onderdelen bestaan, die afhankelijk van de duiklocatie sterk kunnen verschillen: • Reiskosten. • Verblijfskosten. • Kosten voor het duiken zelf, zoals opleiding, begeleiding of huur van materialen. • Kosten voor overige toeristische activiteiten. De kosten voor een duiktrip zijn volgens experts en duikers zelf een belangrijke factor bij de keuze voor een duiklocatie. Daarentegen moet vanuit algemene economische theorieën de factor toegevoegde waarde niet uit het oog verloren worden. Indien een duiklocatie door een goede invulling van eerder genoemde elementen meer toegevoegde waarde weet te bieden, zullen meer duikers daarvoor bereid zijn een hogere prijs te betalen.

25

4.2 Segmenten van duiklocaties Vanuit de behoeften van duikers en de bovenstaande factoren kan een eerste (functionele) indeling van het concurrentieveld van duiklocaties gemaakt worden. Op basis van het kwantitatieve onderzoek in fase 2, waarin het keuzegedrag van de duiker nader onderzocht wordt, zal deze indeling verder aangescherpt worden, dan wel meer toegesneden worden op gedragsmotieven bij het kiezen van een duiklocatie. 1. Duiklocaties voor korte duiktrips Duikers bezoeken deze locaties vanwege de korte reisafstand/tijd op een dagtocht of een korte trip van een paar dagen. De reisafstand naar een duiklocatie is natuurlijk afhankelijk van de woonplaats dan wel land van herkomst. Zeeland is bijvoorbeeld een bestemming dichtbij voor Nederlanders en Belgen. Maar voor Oostenrijkers is Kroatië en de Middellandse Zee relatief dichtbij. 2. Specifieke West-Europese duiklocaties Deze locaties trekken duikers om de specifieke karakteristieken van de duiklocatie, vaak in combinatie met de relatief beperkte reisafstand. Bijvoorbeeld: • Engeland/Ierland Wrakduiken • België Grotduiken • Zwitserland/Oostenrijk Bergmeren en ijsduiken Het klimaat van deze West-Europese duiklocaties is vergelijkbaar met Zeeland, dus daarin heeft Zeeland geen onderscheidend voordeel of nadeel. 3. ‘Zomerse’ duiklocaties De aantrekkingskracht van deze locaties bestaat uit de combinatie van factoren: • Goed klimaat en niet te ver weg vanuit verschillende landen in Europa. • Goed zicht onderwater en mooie duikstekken. • Ook een goede vakantiebestemming voor niet-duikers en andere toeristische activiteiten. Voorbeelden van landen die getypeerd kunnen worden als zomerse duiklocaties zijn Spanje, Italië, Frankrijk, Canarische Eilanden, Malta, Kroatië en Turkije. In de meeste gevallen zijn (duik)vakanties in deze landen relatief niet al te duur. 4. Verweg/tropische bestemmingen Deze bestemmingen voldoen aan het ‘ideaalplaatje’ van een duiklocatie; goed klimaat, zeer helder water en bijzondere flora en fauna. Bekende duiklocaties die voor menig (potentiële) duiker aan dit ideaalbeeld voldoen zijn het Great Barrier Reef in Australië, Bonaire in het Caribische gebied, de Malediven en verschillende landen in Azië, zoals Maleisië en Thailand. De reisafstand/tijd vanuit Europa is echter groot, waardoor de benodigde/gewenste tijdsduur voor de (duik)vakantie vaak meerdere weken is en de totale reissom beduidend hoger ligt dan voor trips binnen Europa. Egypte is daarbij de uitzondering binnen deze categorie. Egypte heeft wel het tropische onderwaterlandschap met koraal en gekleurde vissen, maar is relatief dichtbij, goedkoop en daardoor uitermate populair als bestemming voor een (duik)vakantie.

26

4.3 Zeeland als duiklocatie binnen het concurrentieveld Wat is de huidige positie van Zeeland ten opzichte van de verschillende duiklocaties in de wereld? En hoe kan Zeeland haar positie versterken? En zijn de tropische bestemmingen wel concurrenten van Zeeland? Het kwantitatieve onderzoek in fase 2 zal meer inzicht moeten bieden om gedetailleerde antwoorden op deze vragen te kunnen geven. Echter, op basis van de inzichten uit de fase 1 verdient een aantal aspecten de aandacht. Werkelijkheid versus perceptie. De natuur in Zeeland biedt volgens kenners een unieke onderwaterwereld. Duikers en toeristen die nog niet in Zeeland hebben gedoken hebben vaak een andere perceptie over de aantrekkelijkheid van Zeeland als duiklocatie. Daarnaast zijn de faciliteiten in Zeeland nog met name gericht op fanatieke sportduikers en ontbreekt de infrastructuur grotendeels voor het aantrekken van duiktoeristen, die ook andere aspecten belangrijk vinden dan alleen de onderwaterwereld. Locatie van Zeeland: Klimaat en bereikbaarheid Zeeland kent nu eenmaal het bekende Nederlandse klimaat met bijbehorende koudere watertemperaturen in vergelijking met de Middellandse Zee en meer tropische bestemmingen. Dit is een aspect dat Zeeland niet kan veranderen, maar dat wel een belangrijke rol zal spelen bij de keuzes en mogelijkheden voor de verdere ontwikkeling van Zeeland als duiksportlocatie. Toch kent Schouwen-Duiveland de meeste zonuren van Nederland. Positionering van Zeeland Juist doordat Zeeland niet voldoet aan het stereotypebeeld van een tropische duiklocatie, wordt het heel belangrijk om een duidelijke positionering te kiezen: • Welke elementen zijn onderscheidend voor Zeeland, dan wel kunnen onderscheidend worden? • Op welk type duiker met welke behoeften gaat Zeeland zich focussen? • Welk type duikbeleving past bij de gewenste doelgroep en de onderscheidende elementen van Zeeland? • Welke duikinfrastructuur is benodigd om deze gewenste duikbeleving te realiseren?

27

Hoofdstuk 5. Zeeland als duiksportlocatie 5.1 Inleiding Dit hoofdstuk bevat een beschrijving van de huidige situatie van Zeeland als duiksportlocatie. Hierbij wordt ingegaan op: • De duiklocaties. • De aanbodkant van duiksport. • Mening van verschillende doelgroepen over duiken in Zeeland 5.2 Duiklocaties Bijna 100 duiklocaties in Zeeland Zeeland beschikt over een groot aantal duiklocaties. De Nederlandse Onderwatersport Bond (NOB) onderhoudt een lijst met officieel geregistreerde duikplaatsen om duikers te informeren over de plaatsen waar veilig gedoken kan worden. Tevens gebruiken bijvoorbeeld ook reddingsdiensten deze informatie in geval van nood. Eind 2009 telt de lijst in totaal 99 duiklocaties verdeeld over: • Oosterschelde 71 duikplaatsen • Kop van Walcheren 4 duikplaatsen • Grevelingenmeer 20 duikplaatsen • Veerse Meer 4 duikplaatsen Op kaarten (zie www.onderwatersport.org) worden de duikplaatsen met een doorlopende nummering aangeduid. Doordat sommige duikplaatsen niet meer toegankelijk zijn ontbreken sommige nummers. Daarnaast zijn nieuwe duikplaatsen later toegevoegd dichtbij bestaande duikplaatsen. In dat geval is de nummering aangevuld met letters (A&B). Daarnaast mag, met in achtneming van lokale wet- en regelgeving, ook op niet-geregistreerde duikplaatsen gedoken worden. Wel of geen getijdenwater is belangrijke factor bij uitoefenen duiksport in Zeeland Belangrijk onderscheid in de duiklocaties is het verschil tussen getijdenwater in Oosterschelde en het niet-getijdenwater op het Veerse Meer en de Grevelingen. Dit verschil heeft belangrijke invloed op: • De tijden dat er gedoken kan worden. Door in getijdenwater alleen te duiken op de kentering, vermijd men te sterke stromingen. • De vereiste opleiding en ervaring van duikers. Getijdenwater vereist specifieke kennis, waardoor het niet geschikt is voor beginnende duikers. Het duiken in de Oosterschelde in getijdenwater geeft dus een aantal beperkingen. Tegelijkertijd, voegt het voor veel duikers ook een extra dimensie toe aan het duiken. Een aparte specialisatie gericht op duiken in getijdenwater speelt hierop in. Tenslotte, is er een beperkt aantal duikplaatsen in de Oosterschelde, waar zonder getijden gedoken kan worden, zoals bijvoorbeeld Bergse Diepsluis. De status van Nationaal Park kan extra dimensie geven aan duikplaatsen in Oosterschelde De Oosterschelde is een bijzonder natuurgebied bestaande uit water, schorren, slikken en platen. Door de open verbinding met de Noordzee en de getijdenbeweging is er veel aanvoer van voedsel voor een groot aantal vogelsoorten en is tevens de reden voor een rijk onderwaterleven van planten en dieren. In totaal leven meer dan 250 diersoorten in de Oosterschelde. In 2002 heeft de Oosterschelde als waardevol natuurgebied de status van Nationaal Park gekregen. Met een oppervlakte van 370 km2 is de Oosterschelde het grootste Nationaal Park van Nederland. Doordat de Oosterschelde een Nationaal Park is geworden, is er extra aandacht voor de erkenning van de bijzondere natuur. De duiksport kan dit benutten in haar positionering van Zeeland als duiksportlocatie. Tevens kan de duiksport extra slagkracht organiseren door samen te werken met Nationaal Park Oosterschelde, bijvoorbeeld in de communicatie naar toeristen in Zeeland.

28

Door bezoekers de schoonheid van de onderwaterwereld te laten ervaren, ontstaat een groter bewustzijn van de kwetsbaarheid. De duiksport kan hierin een voortrekkersrol vervullen en tevens (nieuwe) duikers enthousiast maken voor duiken in Zeeland. Tegelijkertijd, zijn binnen een Nationaal Park de regels en het toezicht strikter om de natuur te beschermen. Het is daarom van belang dat de duiksport en duikers op een verantwoorde wijze omgaan met de natuur in de Oosterschelde, zodat ook in de toekomst duikers kunnen blijven genieten van de bijzondere onderwaterwereld in Nationaal Park Oosterschelde. 5.3 De aanbodkant van de duiksport in Zeeland Verschillende type duikondernemers, vaak kleinschalig De aanbodkant van de duikmarkt in Zeeland is zeer divers en bestaat veelal uit kleine ondernemingen. Op basis van een inventarisatie door Stichting Promotie Zeeland Delta en aanvullende internetresearch, is de volgende indeling gemaakt. 1. Full-service duikondernemers • Compleet pakket van diensten; duikopleidingen, duikactiviteiten (bijvoorbeeld begeleide duiken, workshops en bootduiken), snorkelen, verkoop en verhuur duikmaterialen en een vulstation. • Vaak hebben deze duikondernemers tevens een verblijfsaccommodatie in de vorm van een camping of vakantiehuisjes. • Deze duikondernemingen hebben meerdere vaste medewerkers in dienst. • Circa 5 duikondernemers behoren tot deze categorie. 2. Duikondernemers met een beperkt dienstenpakket • Duikondernemers die een beperkt aantal duikgerelateerde activiteiten bieden. Vaak bieden deze ondernemingen duikopleidingen, een kleine shop en een vulstation. • De professionalisatie van de ondernemingen verschilt. • Deze gespecialiseerde duikondernemingen zijn vaak eenmansbedrijven of als ‘bijbaan’. • Circa 10 duikondernemers behoren tot deze categorie. 3. Duikondernemers gespecialiseerd in bootduiken • Duikondernemers die gespecialiseerd zijn in bootduiken en daarbij gebruik kunnen maken van hun eigen schip, waarbij het in de meeste gevallen ook mogelijk is aan boord te slapen. • De meeste schepen zijn niet alleen op duiken gericht, maar bijvoorbeeld ook op sportvissen. • Er behoren 4 duikondernemers tot deze categorie. 4. Accommodatieparken waar veel duikers verblijven • Ondernemers waarvan de primaire focus ligt op het aanbieden van campings en vakantiehuisjes aan toeristen in Zeeland. Door beperkte faciliteiten gericht op duiken, bijvoorbeeld vulstation, de ligging dichtbij duiklocaties en/of actieve promotie verblijven op deze parken relatief veel duikers. • Duiken is echter niet de ‘core-business’ van deze ondernemers. • Er behoren circa 10 accommodatieparken tot deze categorie. 5. NOB duikverenigingen • Naast ondernemers zijn er duikverenigingen, die met name opleidingen en activiteiten voor leden bieden. In enkele gevallen organiseren de verenigingen ook activiteiten voor niet-leden, zoals begeleide duiktrips. • Er zijn 11 duikverenigingen in Zeeland die zijn aangesloten bij de NOB.

29

5.4 Duiken in Zeeland 5.4.1 De mening van sportduikers in Zeeland Dat Zeeland een populaire duiklocatie is, wordt snel duidelijk als je in het weekend langs een aantal bekende duikplaatsen in Zeeland rijdt. In veel gevallen staan de parkeerplaatsen vol. Niet alleen met auto’s uit Nederland, maar ook uit België, Duitsland en Frankrijk. Echter, over wie deze duikers zijn en hoe vaak er nu jaarlijks gedoken wordt in Zeeland zijn geen kwantitatieve onderzoeken beschikbaar. Ter voorbereiding op het kwantitatieve onderzoek in fase 2 is daarom een paneldiscussie gehouden met duikers in Zeeland, waarvan hieronder enkele kenmerkende uitkomsten zijn weergegeven. Wie duikt er in Zeeland? De meeste duikers in Zeeland zijn fanatiekere duikers, die in de meeste gevallen al vele jaren zeer regelmatig duiken met een eigen duikuitrusting. Vaak als lid van een vereniging of (actieve) duikschool, waar in groepsverband gedoken wordt. Daarnaast onderscheidt men duikers met een specifieke interesse of affiniteit: • Duikers met grote affiniteit voor onderwaterbiologie. • Duikers die op grote diepte willen duiken. • Duikers die het leuk vinden andere duikers te begeleiden of op te leiden. • Duikers gericht op fotografie. • Duikers die het leuk vinden om te ontdekken, zelf nieuwe stekken uit te proberen.

30

Waarom duiken in Zeeland? Voor de meesten is duiken in Zeeland met de ‘paplepel ingegoten’. Vaak was de eerste keer in Zeeland via de vereniging. Een duik in Zeeland hoorde vaak bij de opleiding of er werd na de opleiding een weekend naar Zeeland georganiseerd. Voor de sportduikers is het totaalplaatje van duiken in Zeeland belangrijk, bestaande uit vijf elementen. 1. Het rijke onderwaterleven, de diversiteit per seizoen en per duikstek met als ‘highlights’: - Sepia’s - Anemonen - Zeepaardje - Zeesterren - Kreeften - Zeehonden 2. Duiken in Zeeland is avontuur Foto’s: Ron Aarsen - Op ontdekkingsreis met je buddy. - Het onvoorspelbare en gevarieerde karakter van de duikstekken, waardoor iedere duik anders is. - Je leert een oog voor detail te ontwikkelen om juist de kleine dingen te zien. 3. Een aantrekkelijke duikstek dichtbij huis - Vanuit Nederland is Zeeland voor een dag of een weekend goed met de auto te bereiken. 4. Voor ieder wat wils - Grevelingen en Veerse Meer voor de beginnende duiker. - Oosterschelde en de Kop van Walcheren voor de meer ervaren duiker. 5. Gezelligheid rondom het duiken - Het sociale contact en de gezelligheid door de groep waarmee gedoken wordt. - Het uitwisselen van ervaringen tussen duikers. Men is echt heel enthousiast over duiken in Zeeland. Echter, men vertelt er niet snel over aan niet-duikers of duikers die niet in Zeeland duiken. - ‘Je gaat toch niet vertellen dat je een klein slakje gezien hebt’. - ‘Je kan niet onder woorden brengen wat je gezien hebt’. Als ze anderen zouden moeten overtuigen waarom duiken in Zeeland leuk is, dan is essentieel om ‘het te laten zien’ door fotoboeken of een video over duiken in de Oosterschelde. ‘Door woorden ga je de mensen niet overtuigen’.

31

Wanneer in Zeeland duiken? De Delta heeft ieder seizoen iets bijzonders te bieden. Gecombineerd met het milde zeeklimaat kan het hele jaar door gedoken worden in Zeeland. Het duiken in de winter vereist echter wel het gebruik van specifieke duikkleding, zoals een droogpak. Daarnaast is een sportieve instelling benodigd, want eenmaal op de kant is er op de meeste locaties geen gelegenheid om binnen te verkleden. De meeste duikers komen dan ook naar Zeeland in het voorjaar als de temperaturen wat gestegen zijn en het water zeer helder is. Als de sepia’s omstreeks mei uit diepere wateren naar de Oosterschelde komen om te paren en hun eieren af te zetten, komen duikers in grote getallen naar Zeeland. Veel verenigingen en duikscholen organiseren trips tijdens de lange weekenden, zoals tijdens Hemelvaart, Pinksteren, waardoor dan op sommige locaties piekdrukte ontstaat. Een vrije dag nemen om te gaan duiken en daarmee de drukte te vermijden is echter een brug te ver: - ‘Zo belangrijk is het nou ook weer niet’. - ‘Het is maar een hobby’. - ‘De drukte verspreid zich ook wel weer, waardoor je ook niet zoveel last hebt om er vrij voor te nemen’. Vaak gaan duikers gedurende het jaar meerdere keren naar Zeeland om te duiken, waarbij het aantal duiken per dag verschilt. In de meeste gevallen worden twee duiken op de kentering gemaakt en dan nog één er tussendoor of nog een nachtduik. ‘Zeker als je voor een dagje naar Zeeland gaat, ga je niet voor één duik op en neer rijden’. Waar duiken in Zeeland? Het is niet zozeer dat de ene duikstek mooier is dan de ander. In de Oosterschelde rond de Zeelandbrug is vaak heel veel te zien rond de pijlers en langs de kust. Maar de drukte of eigenlijk het zoeken naar duikstekken die rustig zijn, is een nog belangrijkere factor bij de keuze waar men gaat duiken. Ze zijn in veel gevallen bereid om een eind te lopen naar de duikstek. Daarnaast bepaalt men de duikstek op basis van recente ervaringen van andere duikers over zicht en dingen die ze gezien hebben op een bepaalde stek. Soms kiest men een stek puur om te ontdekken hoe het daar is. ‘En als het dan mooi is, dan geeft het een extra kick en als het tegenvalt is het pech’. In het verleden heeft men wel eens aan bootduiken gedaan. De ervaringen waren hier erg positief over en er kwam echt enthousiasme bij het ophalen van de herinneringen. - ‘Dat was een echte beleving met een leuke sfeer op de boot’. - ‘Dat was een keer wat anders. Ook al ging je soms naar dezelfde stekken als waar je van de kant kan komen’. - ‘Is toch spannend van een boot, ook om te leren zo te water te gaan’. Wat vindt men niet leuk aan duiken in Zeeland? Belangrijkste negatieve aspect van duiken in Zeeland is de piekdrukte. Met name in de (lange) weekenden in het voorjaar kan het erg druk zijn op de bekende duiklocaties. Duikers zijn vaak op zoek naar de rust en ontspanning tijdens het duiken in Zeeland. Zij zoeken daarom de duikplaatsen die minder bekend zijn en zij zien het aantrekken van meer duikers naar Zeeland eerder als een bedreiging. Echter, een deel van de duikers beseft ook dat verbetering van de faciliteiten op de duiklocaties alleen mogelijk is als er meer duikertoerisme in Zeeland komt. Een betere spreiding over de duiklocaties is daarbij van belang. Bovendien bieden doordeweekse dagen nog veel groeipotentieel, want dan is het op de meeste duikplaatsen zeer rustig.

32

5.4.2 Meningen van experts over duiken in Zeeland Een brede groep van betrokkenen bij de duiksport en toerisme in Zeeland heeft deelgenomen aan expertinterviews (zie paragraaf 1.2 voor een overzicht met expertinterviews) en hebben hun mening gegeven over de sterke en verbeterpunten van Zeeland als duiklocatie. Sterke punten van Zeeland als duiksportlocatie 1. Parende sepia’s zijn uniek in Europa. 2. Het rijke en gevarieerde onderwaterleven. Zeeland biedt een zeer grote diversiteit van flora en fauna per duikstek en variërend op de verschillende duikstekken. Er wordt wel eens gezegd: Zeeland biedt de ‘meeste flora en fauna per vierkante meter’. Daarnaast is het onderwaterleven zeer gevarieerd per seizoen, bijvoorbeeld sepia’s in voorjaar, kreeften in voorjaar/zomer, anemonen in het najaar en snotdolf in winter/voorjaar. 3. Het avontuurlijke karakter van het duiken in Zeeland. Door getijdenwater, de stroming en het verschillende zicht zijn de omstandigheden iedere duik weer anders. Goede navigatievaardigheden en zorgvuldige duikplanning zijn hierdoor essentieel, waardoor duiken in Zeeland iedere keer weer een avontuurlijke belevenis is. 4. De hoeveelheid en spreiding van de duikplekken. 5. De goede bereikbaarheid (korte reisafstand) van Zeeland in Europa. 6. Mogelijkheid om duiken te combineren met andere toeristische activiteiten in Zeeland.

Verbeterpunten van Zeeland als duiksportlocatie 1. Betere ‘basis’voorzieningen bij de duikplaats: Ondanks dat er veel mensen duiken in Zeeland zijn de voorzieningen op veel van de duikplaatsen zeer beperkt. Een eerste stap om andere doelgroepen aan te trekken is de basis te verbeteren middels voldoende parkeerplaatsen, inclusief inbraakpreventie, veilige toegang tot het water, douche- en toiletgelegenheden en functionele duikinformatie over vulstations en navigatie. 2.Creëren van duikbelevenissen. Duiken in Zeeland kan nog aantrekkelijk gemaakt worden door extra beleveniselementen toe te voegen op de verschillende aspecten van de duiksport, bijvoorbeeld door: - bootduiken, live-aboard duiktochten en full-service arrangementen met (begeleide) duiken, informatie/workshops en eten/drinken. - faciliteiten gericht op beleving in plaats van alleen functioneel, zoals duikresorts met eco/trekkershutten gericht op duurzaamheid en de schoonheid van de onderwaternatuur. - highlights onderwater, bijvoorbeeld door wrakken, riffen of stad onderwater. - meer ‘excitement’ toe te voegen aan het duiken, zoals door de naam voor nieuwe duikstekken te laten geven door de ‘ontdekker’. 3. Duiken en de unieke onderwaterwereld zichtbaarder maken. Doordat duiken zich nu eenmaal onderwater afspeelt, zal de duiksport extra moeite moeten doen om de unieke belevenis zichtbaar te maken. Hierbij is het van belang de emotie van de potentiële duiker te prikkelen. Bijvoorbeeld door (interactieve) informatie op de duikstek, een onderwaterwandelpad, een groot aquarium of duiktank op andere toeristische locaties. Naast de zichtbaarheid in Zeeland is het van belang pro-actief de duiksport te vermarketen en de mensen de unieke onderwaterwereld te laten zien en ervaren via TV, nieuwe media, duikevenementen en samenwerking met grote partners. 4. De duiksport laagdrempeliger en toegankelijker maken. De duiksport in Zeeland kan aantrekkelijker worden door bewust drempels te verlagen om voor het eerst te gaan duiken. Bijvoorbeeld door structureel introductieduiken aan te bieden via vakantieparken, campings en watersportcentra, maar ook door betere begeleiding en informatievoorziening voor duikers zonder ervaring in Zeeland.

33

5. Zeeland positioneren als duikbestemming voor het hele gezin. Duiken is voor een grote doelgroep ‘slechts’ een onderdeel van een vakantie of lang weekend weg. Zeeland kan de doelgroep, die meer wil dan alleen duiken, aanspreken door haar sterke punten te communiceren in combinatie met duiken: - veel andere buitenactiviteiten, zoals zeilen, surfen, wandelen en fietsen. - attracties bij slecht weer, zoals Neeltje Jans en leuke stadjes. - snorkelen voor kinderen. - faciliteiten en activiteiten op duiklocaties voor niet-duikers. 6. Meer focus op kwaliteit in plaats van alleen kwantiteit. Het aantal duikers in Zeeland is sterk toegenomen de laatste decennia. Echter, velen hebben de indruk dat de bestedingen per duiker niet echt zijn gegroeid. Om de bestedingen te laten stijgen, is investering in kwaliteit op de verschillende facetten van de duiksport nodig, bijvoorbeeld de duikfaciliteiten en in aanbod van workshops, begeleiding en specialties. 7. Meer samenwerking tussen verschillende partijen. Zoek de samenwerking tussen (duik)ondernemers om duiken op een creatieve en krachtige manier te promoten. Zorg voor draagvlak en goede relatie met andere belanghebbenden, zoals watersportaanbieders, vissers, (lokale) overheden, natuurbeschermers en andere recreatieaanbieders. 5.4.3 Meningen van toeristen over duiken in Zeeland Naast duikers en experts zijn interviews gehouden met toeristen in Zeeland om hun houding te peilen ten opzichte van duiken in Zeeland. De inzichten uit deze gesprekken vormen een belangrijke basis om tijdens het kwantitatief onderzoek te bepalen hoe de duiksport in Zeeland nieuwe doelgroepen kan aantrekken. Toeristen zien veel drempels ten opzichte van de duiksport Bij veel toeristen bestaat een behoorlijke terughoudendheid ten opzichte van duiken als sport of activiteit. Diverse drempels ten opzichte van de duiksport worden genoemd: • Angst om diep onder water te zijn. • Aanschaf materiaal, maar ook het dragen van een duikpak. • Te passief. • Eerst moeten leren duiken. • Gezondheidsproblemen. • Leeftijd. • Niet altijd voor het hele reisgezelschap aantrekkelijk om te doen. Daartegenover staat, dat de interesse/nieuwsgierigheid naar de onderwaterwereld het meeste aanspreekt als men over duiken nadenkt. Toeristen missen een positieve prikkel om te gaan duiken in Zeeland Opvallend was dat alle geïnterviewde toeristen wisten dat je in Zeeland kan duiken. Echter, geen van de toeristen had ooit overwogen om zelf te gaan duiken of om echt informatie over duiken te gaan inwinnen. Belangrijkste oorzaak is het ontbreken van een positieve motivatie/prikkel om te gaan duiken. ‘Men heeft geen idee wat er te zien is’. Oftewel, ze kunnen voor zichzelf geen antwoord geven op de vraag: Waarom zou ik willen duiken in Zeeland?

34

De duikbeleving is ook niet te zien voor een toerist. Vergelijk kitesurfen; toeschouwers zien de kick en beleving van de sport en daardoor wordt de interesse gewekt. Duikers ziet men wel het water ingaan, maar wat ze daar vervolgens zien en wat ze daar leuk aan vinden, ziet of hoort de toerist niet. Daarnaast bestaan de bekende negatieve percepties over duiken in Zeeland in meer en mindere mate bij de toeristen: koud, donker en troebel water en weinig te zien, maar die komen pas in tweede instantie. Het creëren van ambitie om te gaan duiken is eerste stap Toeristen willen op vakantie activiteiten doen die ze leuk vinden of waar ze interesse in hebben. Als men het AIDA-model (Awareness, Interest, Desire, Action) toepast op duiken in Zeeland ontstaat het volgende beeld: • Awareness: De bekendheid, dat je in Zeeland kan duiken, is opvallend hoog onder de geïnterviewde toeristen. • Interest: De interesse is bij een deel van de mensen latent wel aanwezig, namelijk in de vorm van de nieuwsgierigheid naar de onderwaterwereld. • Desire: Echter, de daadwerkelijke ambitie of wens ontbreekt op dit moment heel duidelijk en er zijn geen impulsen vanuit de duiksport om deze ‘desire’ op te wekken, waardoor men überhaupt niet de stap neemt om duiken als activiteit te overwegen tijdens een vakantie in Zeeland. • Action: Het overgaan tot actie, oftewel het overwinnen van de drempels voor duiken in Zeeland is daardoor nog niet aan de orde. Hier blijkt dus een groot verschil in perceptie tussen duikers en niet-duikende toeristen. Duikers in Zeeland zijn zeer enthousiast, terwijl deze positieve emotie bij niet-duikers bijna volledig ontbreekt. De vraag is hoe deze groep niet-duikers te overtuigen en welke rol bestaande duikers daarin kunnen spelen.

35

Hoofdstuk 6. Marktpotentieel Zeeland in Europa: selectie van kernmarkten 6.1 Inleiding Zoals eerder beschreven worden vijf stappen in het marktonderzoek doorlopen om tot de keuze te komen van vijf kernmarkten, waar in fase 2 kwantitatief onderzoek uitgevoerd zal worden: 1. Quick scan potentieel van alle 53 Europese landen op hoofdlijnen. 2. Opstellen longlist van 15 landen met het grootste potentieel op basis van eerste quick scan. 3. Inventarisatie aanvullende gegevens over 15 landen op longlist. 4. Keuze 5 kernmarkten, waar kwantitatief onderzoek wordt uitgevoerd in fase 2 van het marktonderzoek. 5. Keuze kernmarkten waar Zeeland actieve promotie op gaat richten voor de duiksport op basis van uitkomsten van het kwantitatieve onderzoek. Dit hoofdstuk bevat de kerngegevens van de 15 landen op de longlist en een toelichting op de keuze van de vijf kernmarkten. 6.2 Inventarisatie 15 landen op de longlist Om de vraag te beantwoorden welke landen het grootste potentieel bieden voor Zeeland als duiklocaties is een inventarisatie gemaakt van de landen op de longlist op basis van acht criteria: Criteria voor selectie Aantal inwoners Aantal (actieve) duikers Aantal uitgegeven certificaten Aantal duikers op duikvakantie Aantal gasten naar Nederland Aantal gasten naar Zeeland Reisafstand Concurrerende duiklocaties in de omgeving

Bron CBS, 2008 RSTC, 2007 PADI, 2008 RSTC, 2008 CBS, 2008 en CVO, 2008 CBS, 2008 Deskresearch Creative Marketing Results, 2009 Deskresearch Creative Marketing Results, 2009

In de tabel op de volgende pagina worden de uitkomsten van de inventarisatie weergegeven. Toelichting tabel inventarisatie longlist Het aantal duikers in een land is gebaseerd op gegevens van RSTC Europe over 2007. Deze cijfers bevatten alle actieve duikers in een land. RSTC Europe definieert actieve duikers als duikers met een eigen duikuitrusting. De cijfers zijn gebaseerd op marktinformatie aangeleverd door aangesloten landen. De cijfers van PADI Europe betreffen het aantal certificaten behaald in een land op alle duikniveaus van beginner tot gevorderde. Ter toelichting: Als een Nederlander zijn diploma in Zwitserland haalt, wordt dat meegeteld met de diploma’s van dat jaar in Zwitserland. Het geeft dus niet aan hoeveel duikers er in een land zijn, maar biedt wel zicht op de activiteit van duiken in dat land. De penetratiegraad van duikers in een land wordt berekend door het aantal duikers (bron: RSTC) te delen door het aantal inwoners (bron: CBS) in een land. De informatie over gasten naar Nederland en Zeeland is gebaseerd op cijfers van het CBS. Het CBS definieert hierbij gasten als bezoekers die één of meer nachten achtereen in een logiesaccommodatie verblijven. Een logiesaccommodatie is een ruimte, zowel overdekt als in de open lucht, die bestemd, ingericht en tegen betaling in gebruik is voor overnachten door gasten. Als logiesaccommodatie worden aangemerkt: hotels en pensions, jeugdaccommodaties (jeugdhotels en jeugdherbergen), groepsaccommodaties, huisjescomplexen, kampeerterreinen en mengvormen van deze accommodaties. Deze gasten kunnen puur

36

toeristisch, zakelijk of gecombineerd zijn. Een uitsplitsing hiervan wordt niet door het CBS geregistreerd in deze rapportages. De reisafstand is beoordeeld op basis van reistijd met de auto, omdat de meeste toeristen naar Nederland komen met de auto en we er zodoende vanuit mogen gaan dat ook veel toeristen in Zeeland met de auto zullen komen. Bij concurrerende duiklocaties zijn alleen de locaties meegenomen die redelijkerwijs voor een kortere duiktrip bereikbaar zijn (twee tot vier dagen).

* Alleen hotel- en pensiongasten. Gasten in andere type accommodaties, zoals campings, worden niet geregistreerd.

37

6.3 Van 15 landen naar de keuze van 5 kernmarkten voor het kwantitatief onderzoek Duitsland, Nederland en België bieden het meeste potentieel Op basis van de selectiecriteria en de verzamelde informatie bieden Duitsland, Nederland en België en de grootste kansen voor Zeeland als duiksportlocatie. Duitsland scoort op de kwantitatieve criteria van aantal duikers en aantal toeristen naar Zeeland zeer hoog. Daarnaast is Zeeland als duiksportlocatie relatief dichtbij voor Duitse duikers en zijn er (binnen dezelfde reisafstand) weinig concurrerende duiklocaties. Nederland en België scoren op aantallen duikers gemiddeld in Europa. Het grote aantal toeristen naar Zeeland, de beperkte reisafstand en weinig concurrerende duiklocaties (binnen dezelfde reisafstand) zijn doorslaggevend om deze landen op te nemen in het kwantitatieve vervolgonderzoek. Zeven landen van de longlist hebben onvoldoende potentieel Ondanks dat Spanje en Italië relatief veel duikers hebben, zullen deze landen niet opgenomen worden in het kwantitatief vervolgonderzoek vanwege de volgende redenen: • Zeeland biedt als duiksportlocatie te weinig toegevoegde waarde voor de meeste duikers uit deze landen door concurrerende duiklocaties in de Middellandse Zee. • Vanuit deze landen gaan weinig toeristen naar Zeeland, waardoor geen gebruikt gemaakt kan worden van bestaande toerismestromen. Luxemburg en Ierland bieden te weinig marktpotentieel ten opzichte van de andere landen op basis van het aantal duikers en het aantal toeristen naar Zeeland. Noorwegen en Zweden hebben relatief weinig duikers en in eigen land aantrekkelijke duiklocaties. Daarnaast komen er zeer weinig toeristen naar Zeeland en is Zeeland minder makkelijk bereikbaar, waardoor het marktpotentieel ten opzichte van de andere landen als relatief laag wordt beoordeeld. Oostenrijk scoort relatief goed op aantallen duikers, maar minder goed dan buurland Zwitserland, dat beduidend meer duikers heeft en daarnaast komen er uit Zwitserland ook meer toeristen naar Zeeland. Omdat tenslotte de Middellandse Zee als concurrerende duiklocatie op gelijke dan wel kortere afstand als Zeeland ligt, zien we onvoldoende marktpotentieel om kwantitatief vervolgonderzoek te doen in Oostenrijk. Vijf landen op de longlist hebben gemiddeld potentieel Tenslotte, zijn er vijf landen van de longlist met gemiddeld potentieel, waaruit twee landen dienen te worden gekozen voor het vervolgonderzoek: 1. Engeland 2. Frankrijk 3. Denemarken 4. Zwitserland 5. Polen Deze landen scoren op de criteria verschillend beter of minder goed, waardoor niet direct een eenduidig beeld ontstaat, welke landen het grootste potentieel vormen. Daarom volgt hieronder een korte toelichting per land en vervolgens de afwegingen om voor twee landen te kiezen. 1. Engeland • Groot aantal duikers en een gemiddeld aantal toeristen naar Zeeland. • Reisafstand is niet al te ver, maar toch vanuit meeste delen van Engeland meer dan een dag reizen. • De vraag is of Zeeland als duiksportlocatie voldoende extra’s te bieden heeft ten opzichte van duiklocaties in Engeland zelf, waarbij de Engelse duiker met name geïnteresseerd is in wrakduiken.

38

2. Frankrijk • Groot aantal duikers en een gemiddeld aantal toeristen naar Zeeland. • Reisafstand, zeker vanuit Noord-Frankrijk is relatief kort en makkelijk met eigen auto te bereiken. • Voor Zuid-Frankrijk zal Zeeland veel concurrentie van de Middellandse Zee als duiklocatie ondervinden. Voor Noord-Frankrijk biedt Zeeland echter een interessante duiklocatie op niet al te grote afstand met weinig concurrerende duiklocaties. 3. Denemarken • Gemiddeld aantal duikers, maar zeer weinig toeristen naar Zeeland. • Reisafstand is per auto in de meeste gevallen een lange dag rijden. • Met name concurrerende duiklocaties in Noorwegen en Zweden. Zeeland biedt echter een goed alternatief op beperkte reisafstand met een milder klimaat dan Scandinavië. 4. Zwitserland • Groot aantal duikers, maar een relatief laag aantal toeristen naar Zeeland. • Zeeland is per auto in de meeste gevallen binnen een lange dag rijden te bereiken. • Concurrentie van duiklocaties in eigen land (bergmeren) en de Middellandse Zee als duiklocatie met een beter klimaat. 5. Polen • Groot aantal duikers, waarbij Polen ook als duikland in opkomst wordt gezien met relatief veel nieuwe brevetteringen. • Er komen momenteel nog zeer weinig toeristen naar Zeeland. • Reisafstand is per auto in de meeste gevallen twee dagen rijden. • Met name de Zwarte Zee wordt als concurrerende duiklocatie gezien op ongeveer gelijke reisafstand met Zeeland, maar wel met een beter klimaat dan Zeeland. Engeland en Frankrijk als laatste twee landen in het vervolgonderzoek Na afweging van bovenstaande factoren van de vijf landen worden Frankrijk en Engeland beoordeeld als de landen met het grootste potentieel. Beide landen hebben een groot aantal duikers. Daarnaast komen er vanuit deze landen relatief de meeste toeristen naar Zeeland, waarmee een betere basis ontstaat voor promotie van Zeeland als duiksportlocatie dan in het geval van Denemarken, Zwitserland en Polen. Daarbij is in Denemarken het totaal aantal duikers substantieel lager. Voor Zwitserland en Polen geldt dat op een zelfde reisafstand concurrerende duiklocaties zijn met een beduidend beter klimaat. Conclusie 5 kernmarkten Op basis van bovenstaande afwegingen zal in de volgende vijf landen kwantitatief vervolgonderzoek gedaan worden: 1. Duitsland 2. België 3. Nederland 4. Frankrijk 5. Engeland Op basis van het kwantitatieve onderzoek zal bepaald worden of promotie van de duiksport in al deze vijf landen gewenst is of een verdere focus de voorkeur verdient.

39

Hoofdstuk 7. Toelichting kernmarkten 7.1 Inleiding Dit hoofdstuk bevat additionele informatie over de vijf kernmarkten, Nederland, België, Duitsland, Frankrijk en Groot-Brittannië, waar kwantitatief vervolgonderzoek zal plaatsvinden in fase 2 van het marktonderzoek. De additionele gegevens hebben betrekking op toerisme en duiken per kernmarkt. Doordat hierbij is uitgegaan van bestaande informatie, is het niet mogelijk voor alle kernmarkten dezelfde gegevens te presenteren. Vanuit dit vertrekpunt zal in fase 2 door samenwerking met de duiksportbonden en het kwantitatieve marktonderzoek in deze landen de specifieke informatie met betrekking tot duiken en duiktoerisme naar Zeeland verzameld worden, waardoor dan een vergelijkbaar beeld ontstaat van de kernmarkten. 7.2 Nederland 7.2.1 Nederlands toerisme1+2+3 De informatie over Nederlands toerisme is uitgebreid beschreven in hoofdstuk 3. Hieruit kunnen we de conclusie trekken dat ons eigen land een belangrijke potentiële markt is voor duiktoerisme in Zeeland: • Meer dan de helft van de Nederlanders gaat ook in eigen land op vakantie. • Van de toeristen in Zeeland is het grootste deel afkomstig uit Nederland. • Iets meer dan de helft van de Nederlandse vakanties in Zeeland is een verblijf van meer dan vier dagen. • Relatief veel Nederlandse gasten hebben een vaste verblijfplaats en keren dus regelmatig terug. • Tenslotte, is Zeeland voor de bewoners uit de omringende provincies een aantrekkelijke bestemming voor dagtochten. Voor meer informatie zie paragraaf 3.2 en 3.4.1. 7.2.2.Nederlandse duikers De NOB heeft in samenwerking met het blad Duiken in 2003 en 2005 externe marktonderzoeken laten uitvoeren. Gecombineerd met algemene onderzoeken naar sportgedrag in Nederland via SCP, NOC*NSF en Mulier Instituut is relatief veel informatie beschikbaar over duiken in Nederland. Er dient wel opgemerkt te worden, dat de informatie uit de onderzoeken van de NOB inmiddels (meer dan) 5 jaar oud is. Demografische kenmerken 5+6 Het merendeel van de duikers is mannelijk, waarbij circa 75% van de leden van de NOB mannelijk is. Verreweg het grootste deel (86%) van de Nederlandse duikers voert een meerpersoonshuishouden. Circa 40% van de Nederlandse duikers hebben thuiswonende kinderen. In ongeveer 38% van de gevallen wordt door beide partners in het huishouden gedoken. Iets minder dan de helft van de duikers heeft dus een partner die ook duikt. De Nederlandse duikers zijn sterk oververtegenwoordigd in de leeftijdscategorieën tussen de 26 en 45 jaar oud. Leden van duikverenigingen zijn over het algemeen iets ouder (gemiddeld 39,2 jaar) dan duikers die geen verenigingslid zijn (gemiddeld 36,6 jaar).

40

Vergeleken met de rest van Nederland, hebben duikers een relatief hoge opleiding genoten. Meer dan 50% heeft een HBO of WO opleiding afgerond. Het grootste gedeelte van de Nederlandse duikers (90%) is werkend en verdienen daarmee een significant hoger besteedbaar inkomen dan het Nederlandse gemiddelde. Andere hobby’s Wellicht niet verwonderlijk, maar duikers beoefenen graag individuele of semi-individuele sporten. Het zijn over het algemeen geen teamsporters. 72% van de Nederlandse duikers beoefent naast duiken sporten als fitness, hardlopen, fietsen, skiën, snowboarden en skeeleren. Waarbij wel genoteerd moet worden dat fitness, hardlopen en fietsen tot de sporten behoren die over het algemeen vaak door Nederlanders worden beoefend. Tenslotte, beoefent 31% van de Nederlandse duikers fotografie als hobby. Aantal duikers in Nederland Hoeveel duikers telt Nederland nu eigenlijk? Daarover zijn uiteenlopende antwoorden uit verschillende onderzoeken. De verschillen in de gegevens zijn deels afhankelijk van de gehanteerde onderzoeksdefinitie. • Onderzoek Buro7, 2003: • SCP Onderzoek, 2007: • RSTC Europe, 2007: • Sportersmonitor, 2008:

11,5% van de Nederlanders (van 8 jaar en ouder) heeft ooit gedoken, dat zijn circa 1,5 miljoen Nederlanders. Circa 4% van de Nederlanders het afgelopen jaar gedoken, dat zijn 600.000 mensen. 2,7% van de Nederlanders heeft het afgelopen jaar gedoken, dat zijn circa 400.000 duikers. 92.000 actieve duikers berekend op basis van verkoop van duikmaterialen. circa 1,2% van de Nederlanders tussen de 5 en 80 jaar heeft het afgelopen jaar gedoken, dat zijn circa 200.000 duikers.

Samenvattend kunnen we stellen dat de bandbreedte van de verschillende onderzoeken enorm groot is. Het aantal actieve duikers (afgelopen jaar gedoken) in Nederland ligt tussen de 92.000 en 600.000 mensen. De Sportersmonitor en het SCP-onderzoek hebben de grootste steekproef en daarmee betrouwbaarheid. Uitgaande van deze cijfers zal het aantal Nederlanders, dat het afgelopen jaar heeft gedoken, tussen de 200.000 en 400.000 liggen. Het aantal Nederlanders dat ooit heeft gedoken zal hoger liggen, waarbij 1 op de 9 Nederlanders als onderzoeksresultaat naar boven komt. Frequentie van duiken Van alle Nederlandse duikers, die het afgelopen jaar minimaal één keer gedoken hebben, duikt circa 70% minder dan 10 keer per jaar. Daarnaast is er een groep, die actiever bij de duiksport is betrokken, middels een verenigingslidmaatschap of via een abonnement op het blad Duiken. Deze groep duik significant meer, gemiddeld circa 30 keer per jaar. Binnen deze groep actievere duikers zit nog een subgroep (35%) van echte fanatiekelingen, die meer dan 50 keer per jaar duiken. Onderzoek Buro 7, 2003: Totaal duikers circa 35% duikt 1 keer/jaar. circa 25% duikt 2-5 keer/jaar. circa 10% duikt 6-10 keer/jaar. circa 30% duikt meer dan 10 keer/jaar. gemiddeld circa 12 keer per jaar.

Lezers Duiken en Onderwatersport circa 7% afgelopen jaar niet gedoken. circa 20% duikt 1-10 keer/jaar. circa 20% duikt 10-20 keer/jaar. circa 53% duikt meer dan 20 keer/jaar. gemiddeld circa 30 keer per jaar.

41

Duiklocatie Meer dan de helft van de Nederlandse duikers (circa 55%), die het afgelopen jaar heeft gedoken, heeft in het buitenland gedoken. Van de NOB-leden (=lezers onderwatersport) en de lezers van het blad Duiken is nog meer detailinformatie bekend over de locaties waar zij duiken:

Hierbij valt het op dat een groot deel van deze groep duikers niet in Nederlands getijdenwater duikt. Schijnbaar zijn deze duiklocaties alleen voor een bepaalde groep duikers aantrekkelijk. Verder blijkt dat de duikers die relatief frequent duiken (meer dan 24 keer per jaar) ook vaker op duikvakantie gaan (79%). Als men in het buitenland duikt, is dat vaak buiten West-Europa Motieven om te duiken Rust en ontspanning en de onderwaterbiologie zijn voor meer dan 50% van de duikers de belangrijkste reden om te duiken. De kick en de spanning is voor lezers van het blad Duiken (12%) iets belangrijker dan voor verenigingsleden (8%). Locatie van behalen duikbrevet 75% van de lezers van het blad Duiken haalt het brevet in Nederland. Dit is opvallend hoog. Een mogelijke verklaring is, dat duikers die een abonnement hebben hun sport actiever beoefenen en dat dit ook de groep is die in Nederland het duikbrevet halen. De uitgaven van duikers De bestedingen aan duiken zijn gemeten aan de hand van een enquête onder lezers van het blad Duiken en lezers van Onderwatersport; hieruit blijkt dat de meeste respondenten (64%) per jaar gemiddeld € 500 aan duikmaterialen besteden. Aan vervolgcursussen besteden zij veel minder geld; 39% besteedt hier jaarlijks maximaal € 250 aan en bijna 40% geeft zelfs helemaal geen geld uit aan vervolgcursussen. De bestedingen aan duikvakanties verschillen sterk: • geen bestedingen circa 24% • tot € 1.000 circa 33% • tussen €1.000 en € 2.500 circa 30% • meer dan € 2.500 circa 13% Mediavoorkeuren van duikers Op de televisie kijken de duikers het vaakst naar Discovery Channel, RTL4 en SBS6. Als ze naar de radio luisteren, wordt de top drie gevormd door Radio 538, Skyradio of 3FM. Tenslotte, geven ze bij kranten de voorkeur aan regionale kranten, de Telegraaf en het Algemeen Dagblad. 7.2 België 7.2.1 Belgisch toerisme 2+3 De meest populaire vakantiebestemming voor Belgen is Frankrijk, zo bleek uit cijfers van NBTC uit 2006. Hierna volgen Spanje en Italië en Nederland staat op de vierde plaats van populaire vakantiebestemmingen. Als alleen gekeken wordt naar de korte vakanties van Belgen, is Nederland de tweede populairste bestemming, na Frankrijk.

42

In 2006 kwamen 146.000 Belgen voor een vakantie van minimaal één overnachting naar Zeeland. Daarmee maken Belgische gasten 24% uit van alle buitenlandse toeristische bezoekers van Zeeland. Het aantal Belgische toeristen in Zeeland is in 2008 met 4% gedaald, ten opzichte van 2007. Een lichte daling, terwijl het bezoek van Belgische toeristen in Nederland in het algemeen juist met 1% toenam. Vanwege de taal komen de Vlamingen eerder naar Nederland en gaan de Walen eerder naar Frankrijk op vakantie. Van de Belgische bezoekers in Nederland, komt 83% uit Vlaanderen. Ruim de helft van de Belgische gasten die naar Nederland gaan komt met het gezin, met kinderen (tot 18 jaar). Belgische gasten verblijven het liefst in een hotel (circa 60%) of een bungalow (circa 30%). De reden om de Nederlandse kust te bezoeken is voor Belgen vaak om te genieten van een ontspannen vakantie, te relaxen en uit te waaien. 7.2.2. Belgische duikers Er is nog weinig bestaande informatie over de Belgische duiker beschikbaar. Zoals eerder beschreven zijn er volgens RSTC Europe 80.000 actieve duikers in België. Dat betekent dat 0,78% van de bevolking in België duikt. Dit is iets hoger dan het gemiddelde in Europa van 0,59%. 15.000 Belgische duikers gaat op duikvakantie, dit is iets minder dan 20% van de actieve duikers. Van de Nederlandstalige Belgische bond (Nelos) zijn wel een aantal kengetallen beschikbaar. Deze kengetallen bevatten dus alleen de gegevens over de leden van verenigingen aangesloten bij de Nelos. Het verschil ten opzichte van het aantal duikers opgegeven door RSTC Europe wordt verklaard, door de duikers aangesloten bij (Franstalige) verenigingen en duikers die niet bij vereniging zijn aangesloten. Geografische verdeling

Leden per leeftijdscategorie

Kijkend naar de verhouding mannen en vrouwen zien we een vergelijkbare als in Nederland waarbij het overgrote deel van de leden mannelijk is. Ook het grote aantal duikers in de leeftijdscategorie 26-45 jaar is overeenkomstig met het profiel van de duikers in Nederland.

43

7.3 Duitsland 7.3.1. Duits toerisme 3 De vakantieparticipatie van Duitsers ligt relatief hoog. Duitsland is in de wereldmarkt voor toerisme met 82 miljoen buitenlandse reizen één van de grote leveranciers van toeristen. De meest populaire bestemmingen van Duitse toeristen zijn Frankrijk, Oostenrijk, Spanje en Italië. Nederland staat op een achtste plaats in de favoriete vakantiebestemmingen. In totaal komen ruim 2,8 miljoen Duitsers jaarlijks naar Nederland op vakantie. Daarvan gaan er ruim 400.000 naar Zeeland. Beschouwd vanuit de provincie Zeeland komen verreweg de meeste buitenlandse gasten uit Duitsland (bijna 70%). In 2008 zijn 423.400 Duitse bezoekers in Zeeland geteld, wat echter wel een daling van 14% was ten opzichte van het aantal Duitse gasten in 2007 in Zeeland. Duitsers die aan de kust verblijven maken meestal gebruik van een bungalow of vakantiewoning (53%). 18% verblijft in een hotel en 18% gaat kamperen. Het merendeel van de bezoekers (64%) maakt de boeking van de accommodatie vooraf, direct bij de accommodatie-eigenaar (75% van de van te voren geboekte accommodaties). De belangrijkste redenen voor Duitse gasten om naar de kust te komen zijn: • De ontspanning of het ’even uitwaaien’ 51% • Het samen zijn met familie en vrienden 50% • Beleven van de natuur 28% • Actief of sportief bezig zijn 12% Als de Duitse bezoekers eenmaal aan de kust verblijven, onderneemt 27% van hen een sportieve activiteit op het strand en 17% een sportieve activiteit op het water. Het profiel van de Duitse bezoeker aan de Nederlandse kust is als volgt: • Een kwart is tussen de 25 en 34 jaar oud, nog eens een kwart is tussen de 35 en 44 jaar en iets minder dan een kwart tussen de 45 en 55 jaar. Een redelijk evenredige verdeling over de leeftijden. • Er komen iets meer vrouwen (56%) dan mannen (44%). • In bijna de helft van de gevallen bestaat het reisgezelschap uit een gezin met jonge kinderen (tot 12 jaar). Eenvijfde van de Duitse reisgezelschappen bestaat uit partners zonder kinderen. • Het opleidingsniveau van de Duitse kustbezoeker is iets hoger dan gemiddeld in Duitsland. Verder blijkt dat de meeste Duitse bezoekers van de Nederlandse kust uit de dichtst bijzijnde provincies komen. 74% is afkomstig uit Noordrijn-Westfalen, daarna zijn veel Duitse kustbezoekers afkomstig uit Niedersaksen. Voor deze Duitsers verdient de eigen kust nog steeds de voorkeur, maar wordt de Nederlandse kust als eerste genoemd in de keuze voor een buitenlandse kust die zij willen bezoeken. 7.3.2. Duitse duikers Duitsland is een land met relatief veel duikers. Volgens RSTC zijn er 420.000 actieve duikers in het land. Afgezet tegen het totale aantal inwoners, levert dit een penetratiegraad op van 0,51%. Het valt op dat veel Duitse duikers op een duikvakantie gaan; 310.500 mensen, ofwel bijna 74% van de actieve duikers in Duitsland. Momenteel zijn er geen aanvullende gegevens beschikbaar over Duitse duikers. In fase 2 zal deze informatie verkregen dienen te worden door samenwerking met de Duitse duikbond en het kwantitatieve marktonderzoek.

44

7.4 Frankrijk 7.4.1. Frans toerisme 3 Het uitgaande Franse toerisme groeit al jaren harder dan de Franse economie. Als gevolg van de recessie is het toerisme wel afgenomen, maar Fransen gaan graag op vakantie in het buitenland. Spanje is de meest populaire bestemming van de Franse toerist, 16% van de reizen gaat daarheen. Ook Italië en België/Luxemburg zijn populaire bestemmingen van de Fransen. Nederland komt pas op de tiende plaats in de favoriete vakantielanden voor en beslaat daarmee slechts 2,5% van de totale buitenlandse reizen gemaakt door Fransen. Het aantal Franse toeristen in Zeeland is met 15% gedaald in 2008, ten opzichte van 2007, naar een totaal aantal van 9.600 Franse gasten. In absolute aantallen zijn de Franse gasten de derde op rij, na Duitse en Belgische toeristen, in Zeeland. In procenten blijkt echter dat nog geen 2% van alle buitenlandse gasten in Zeeland uit Frankrijk komt. De Franse toeristen die naar Nederland komen zijn meestal afkomstig uit de regio Parijs, ofwel Ile de France (49%). De andere helft van de Franse toeristen in ons land komt uit de rest van Frankrijk en is niet verder gedefinieerd naar herkomstprovincie. Franse toeristen zijn met name gevoelig voor grootschalige culturele evenementen, dan komen zij makkelijker de grens over. Ook het nieuwe HSL-traject zal Nederland toegankelijker maken in de toekomst. 7.4.2. Franse duikers Frankrijk telt relatief veel duikers, volgens RSTC Europe zijn er 300.000 actieve duikers. Gezien vanuit het totaal aantal inwoners is er een penetratiegraad van duiken die 0,51%. Net als in Duitsland dus een hoog aantal duikers, maar een penetratiegraad die iets onder het Europese gemiddelde van 0,59% ligt. Ongeveer de helft van de duikers gaat op duikvakantie, 150.000 in totaal. Aanvullende informatie van de Franse duikbond FFESSM biedt de volgende inzichten: • Er zijn circa 2.400 duikverenigingen en circa 2.100 commerciële duikscholen. • In totaal telt de FFESSM circa 150.000 verenigingsleden. Het ledenaantal van een vereniging is daarmee gemiddeld circa 60 leden. • De groei van leden van duikverenigingen en duikscholen is gestabiliseerd. • De verenigingsleden bestaan uit 68% man en 32% vrouw. • Gemiddeld maken leden circa 20 duiken per jaar. • Circa 50% van de duikvakanties is naar het buitenland, waarbij de Rode Zee als populaire bestemming geldt. • In eigen land zijn de meest favoriete duiklocaties Marseille en Toulon. Het is belangrijk voor de duiksport in Zeeland om rekening te houden met het verschil tussen duikers in Noord-Frankrijk en duikers in Zuid-Frankrijk. Voor Noord-Fransen is Zeeland een duiklocatie die redelijk in de buurt ligt en binnen een dag met de auto te bereiken is. Voor de Zuid-Fransen is de afstand naar Zeeland veel groter en vormen duiklocaties aan de Middellandse Zee een grotere concurrentie. 7.5 Groot-Brittannië 7.5.1. Brits toerisme 2+3 De Britse uitgaande reismarkt groeide het afgelopen jaar met 2 à 3% tot ruim 70 miljoen internationale reizen. De belangrijkste bestemming voor de Britten is Spanje, met bijna 14 miljoen reizen. Daarna gaan Britse gasten vaak naar Frankrijk, Ierland, de Verenigde Staten, Italië, Duitsland en Griekenland. Nederland staat op de achtste plaats qua bestemmingen met iets minder dan 2 miljoen aankomsten per jaar. 65% van de Britten komt met het vliegtuig naar Nederland, de overige 35% komt via de kanaaltunnel of met de boot aan in ons land.

45

Wanneer de Britse gast naar Nederland komt, bezoekt hij graag een bar/café (16%) of een restaurant (13%). Andere bezigheden die zij graag ondernemen zijn het bezoeken van een bijzonder gebouw of historische plaats (15%) en het maken van een wandel- of fietstocht (8%). Het valt op dat Britse toeristen vaak een stedentrip maken, de vakanties aan de Nederlandse kust zijn onder deze groep toeristen veel minder populair. De kust wordt pas aantrekkelijk als dit gecombineerd kan worden met een stad of een bezoek aan het platteland. Briste toeristen beschouwen Nederland niet als echt watersport land. Slechts 5% van de Britten is het eens met de stelling dat Nederland een watersportbestemming is. Toch zijn Engelsen over het algemeen wel liefhebbers van water(sport), 27% van de Britten brengt zijn vrije tijd op of bij het water door (let wel: hiertoe wordt ook de strandwandeling gerekend). De meeste Britse gasten (26%) komen uit South East England (dit is exclusief Londen). Ongeveer 20% komt uit de regio Londen en 15% komt uit de regio Liverpool/Manchester. Het aantal Britse bezoekers in Zeeland daalde in 2008 sterk met bijna 24%, waardoor het totaal aantal Britse gasten in Zeeland uitkomt op 9.300. Net als bij de Franse toeristen, geldt voor de Britse gasten dat zij in absolute aantallen tot de top van de buitenlandse toeristen in Zeeland behoren. In procenten gaat het echter om nog geen 2% van alle buitenlandse gasten die in Zeeland vakantie houden. 7.5.2 Britse duikers In Groot-Brittannië zijn veel actieve duikers, 246.900 volgens RSTC Europe. De penetratiegraad van 0,42% is echter lager dan het Europese gemiddelde. Circa eenderde van de Britse duikers gaat op duikvakantie, in totaal 82.800 duikers. Bij de Engelse duikbond BSAC zijn circa 35.000 duikers aangesloten. Andere niet-aangesloten verenigingen tellen nog eens circa 15.000 leden. Onderzoek van het Engelse duikmagazine DIVE levert de volgende inzichten op over hun lezers: • De meerderheid van de lezers zijn jonger dan 45 jaar. • 87% gaat in elk geval één keer per jaar op duikvakantie. • 51% daarvan reist in een groep van 3 of meer personen. • 70% heeft wel eens een bootduik gemaakt in Engeland. • 78% heeft wel eens bij een duikcentrum langs de Engelse kust gedoken. • 70% heeft wel eens bij een duikcentrum in het binnenland van Engeland gedoken. • 90% bezit zijn eigen duikmaterialen. Onder Britse duikers is het wrakduiken zeer populair (in eigen land). Bij duikvakanties van Engelsen concurreert Zeeland met de Rode Zee, waarbij het klimaat een belangrijke factor is voor de Britten. Tenslotte, zijn de Britse duikers op zoek naar Value for Money.

46

Hoofdstuk 8. Best practices: inspiratie voor toerisme en duiken in Zeeland 8.1 Inleiding Zeeland ziet veel potentieel in de synergie tussen de duiksport en de toeristische sector. Om deze kansen te kunnen gaan benutten zijn best practices verzameld, die als inspiratiebron voor Zeeland dienen: • Landen, die zich specifiek richten op duiken en toerisme: - Bonaire: a divers’ paradise! - Malta: 30 meter zicht in helder water - Egypte: een echte duikbelevenis • De regio Wales in Engeland, die bewust voor golftoerisme heeft gekozen. • De provincie Groningen, die een consequente (communicatie)strategie heeft uitgevoerd om toerisme in Groningen te promoten. 8.2 Landen gericht op duiktoerisme 8.2.1 Bonaire: a divers’ paradise Het eiland Bonaire heeft drie natuurlijke pijlers die de basis vormen voor de unieke duikbelevenis, waarmee toeristen naar het eiland getrokken worden: 1. Bonaire Marine Park 2. Klimaat 3. Een eiland 1. Bonaire Marine Park Het Bonaire Marine Park (BNMP) is opgericht in 1979 en is een gebied van 6672 hectare. Alle wateren rondom het eiland tot 65 meter diep zijn beschermd natuurgebied. Aan de lijzijde van het eiland zijn de kantduikplekken het hele jaar bereikbaar. Het Bonaire Marine Park wordt als een toegankelijk en bijzonder gebied gepresenteerd en behandeld. Aan de ene kant is het duiken in het BMP heel toegankelijk, doordat de meeste duikplekken vanaf de kant toegankelijk zijn en duidelijk gemarkeerd zijn met een herkenbare gele steen. Tevens zijn duikplaatsen op het water gemarkeerd met gele boeien. Aan de andere kant moet iedereen die gebruik maakt van het water zich aan de BMNP regels en voorschriften houden. Zo zijn duikers en andere gebruikers bij de wet verplicht om een ‘nature tag’ aan te schaffen. Bij elk bezoek dient een duiker opnieuw een oriëntatie en ‘check-out’ duik te maken onder toezicht van een duikinstructeur. Door de duikers te informeren beschermt men de natuur onderwater en tegelijkertijd realiseert Bonaire inkomsten, die gebruikt kunnen worden voor het onderhouden en beschermen van de natuurlijke, culturele en historische bronnen op Bonaire. 2. Klimaat De gemiddelde jaarlijkse temperatuur is 27.8°C en de gemiddelde watertemperatuur komt op 26.7°C. Het hele jaar laat de zon zich zien. Bonaire heeft zo’n 12 uur per dag zonlicht! De voordelen van het klimaat worden helder gecommuniceerd en zijn niet alleen een reden om te gaan duiken in Bonaire, maar maken het voor elke toerist een aangename bestemming om te verblijven. Dus ook voor eventuele niet-duikers in een reisgezelschap.

47

3. Een eiland Heel bewust wordt gebruik gemaakt van het feit, dat Bonaire een eiland is. Veel toeristen hebben een bijzonder gevoel bij verblijf op een eiland. Bonaire versterkt dat gevoel bijvoorbeeld door statements als ‘Voor Nederlanders moeilijk voor te stellen, maar het eiland kent géén stoplichten!’. Daarnaast positioneert Bonaire het eiland als heel toegankelijk. Bonaire is zo’n 38 kilometer lang en tussen de 5 en 11 kilometer breed. Het feit dat het een klein eiland is benut Bonaire juist om de overzichtelijkheid en korte reisafstanden te benadrukken. Tenslotte, geeft een eiland een lekker gevoel om even helemaal weg te zijn uit de bewoonde wereld. Tegelijkertijd, zorgt Bonaire ervoor dat ze duidelijk communiceren dat ze makkelijk te bereiken zijn ’Bonaire is heel toegankelijk voor Europa, Zuid-Amerika en de Verenigde Staten. Even de Caribische Zee over en u bent er!’ En met een rechtstreekse vlucht vanuit Amsterdam is (voor Nederlanders) het een prima bestemming ook voor een duikvakantie van één week. Bonaire: duiken is overal! Als een toerist zich gaat oriënteren op een bezoek aan Bonaire, kan hij/zij de mogelijkheden om te duiken niet missen: • Op de toerismewebsite van Bonaire staat duiken prominent op de homepage. • De website bevat zeer uitgebreide informatie over duiken, inclusief foto’s en veel videomateriaal. • En zelfs op de nummer borden staat Bonaire Divers Paradise! Daarnaast prikkelt Bonaire in haar marketing de emoties van duikers op een hele mooie manier. • Cijfers worden gebruikt om de duikers te imponeren. Enkele voorbeelden: - 469 verschillende soorten vissen. - 67 meter diepte - 30 meter zicht - ‘zes mensen op een duikplaats is druk’ • De gele stenen voor het aangeven van de duikplaatsen zijn een begrip geworden. • Duiken wordt persoonlijk gemaakt door in de communicatie duikinstructeurs en duikers uitleg te laten geven en hun ervaringen te laten delen.

En zeker niet onbelangrijk, duiken wordt als zeer toegankelijke activiteit gepositioneerd. Deze toegankelijkheid is in alle facetten doorgevoerd; in de prominente aanwezigheid van duikscholen, de specifieke duiklocaties voor beginners en de koppeling met snorkelen (voor kinderen).

Belangrijkste leerervaringen van Bonaire als inspiratie voor Zeeland 1. Benut de natuurlijke sterke kanten van de duiklocatie en benadruk deze in de communicatie. 2. Prikkel de emoties van duikers door een combinatie van ‘facts & figures’ met persoonlijke verhalen en beelden. 3. Creëer bewust aspecten ‘waarover gesproken wordt’, bijvoorbeeld de herkenbare gele stenen en ‘divers’ paradise’ op de nummerborden. 4. Durf duikers te laten betalen voor het gebruik van bijzondere natuur en laat tegelijkertijd duidelijk zien wat er met de opbrengsten gebeurt. 5. Focus: Zorg ervoor dat duiken niet te missen is voor een bezoeker, zowel infrastructuur als communicatie.

48

8.2.2 Malta: 30 meter zicht in helder water Malta verleidt de ‘blauwwater-duiker’ met 30 meter zicht Malta heeft een duidelijke keuze gemaakt om het heldere zicht onder water te gebruiken in haar positionering richting (potentiële) duikers. Hiermee wil Malta inspelen op de positieve associatie en ervaringen van veel (nieuwe) duikers met helder blauw water. Deze doelgroep wordt ook wel getypeerd als de blauwwater-duiker. Typische blauwwater-locaties worden vaak geassocieerd met bestemmingen die voor Europeanen ver reizen zijn, zoals Great Barrier Reef in Australië, Maleisië en het Caribische gebied. Door het heldere zicht te ‘claimen’ als Europese duikbestemming, wordt Malta aantrekkelijk voor duikers, die op zoek zijn naar een minder verre bestemming en tegelijkertijd wel die blauwwater-ervaring zoeken. Diverse onderwaterwereld op Malta: Wrakken, grotten, flora en fauna Door te communiceren over de diversiteit van de onderwaterwereld probeert Malta een brede doelgroep aan te spreken. De ervaren duikers worden geprikkeld met meer technische duiken naar wrakken en in grotten. De beginnende duikers worden aangesproken door juist ook de duikstekken te profileren, waarop geringe diepte in rustig water al vele soorten vissen te zien zijn. Malta verlaagt de drempels om te gaan duiken Voor beginnende en potentiële nieuwe duikers is duiken soms letterlijk en figuurlijk een sprong in het diepe. Ze ervaren verschillende drempels om (weer) te gaan duiken, zoals angst onderwater, onbekendheid met duiktechniek, tijdsbeslag, materiaal, benodigde begeleiding, etcetera. Malta verlaagt deze drempels zoveel mogelijk door opnieuw nadruk te leggen op het veilige en heldere water, er is geen getij en weinig sterke stroming. Daarnaast bieden de duikscholen activiteiten aan met verschillende intensiteit en tijdsduur: • Een beginnersduik met instructie op het land, een oriëntatiesessie in het zwembad en een eerste zeeduik van ongeveer 30 minuten. • Proefcursussen voor een lang weekend. • Officiële cursussen van vier tot zes dagen. Hiermee wordt de drempel om te gaan duiken heel laag, ook voor toeristen die niet gelijk een groot deel van hun vakantietijd willen spenderen aan het duiken. Daarnaast biedt de eilandengroep circa 40 duikcentra en scholen, waardoor een sterke duikinfrastructuur op de eilanden aanwezig is. Malta combineert aantrekkingskracht onder en boven water Malta trekt toeristen niet alleen vanwege de onderwaterwereld. Malta kiest er bewust voor zich te profileren als duikbestemming in combinatie met de cultuur/historische attracties, zoals tempels, oude steden en musea, en andere sportactiviteiten, zoals klimmen en andere watersporten. Malta wordt hierdoor een aantrekkelijke bestemming voor de duiker en het gezin, die meer wil dan duiken alleen. Hiermee voegt Malta een extra dimensie toe en kan zij concurreren met landen die als duikbestemming alleen wellicht aantrekkelijker zijn.

Belangrijkste leerervaringen van Malta als inspiratie voor Zeeland 1. Kies een duidelijke positionering, waarmee je je als duikbestemming onderscheidt van andere duikbestemmingen. En communiceer consequent de voordelen voor duikers. 2. Verlaag de drempels voor duikers en potentiële nieuwe duikers op zoveel mogelijk fronten. 3. Zorg voor extra toegevoegde waarde als (vakantie)bestemming, waardoor je niet alleen op duikmogelijkheden concurreert.

49

8.2.3 Egypte: van duiksport naar duiktoerisme Egypte: het hele jaar zon, helder water en prachtige koralen Het klimaat in Egypte en de bijzondere onderwaterwereld van de Rode Zee maken het tot een unieke duiklocatie. Dit heeft geleid tot een grote stroom toeristen (uit Europa), die voor een specifieke duikvakantie naar Egypte gaan of tijdens hun vakantie de verleiding niet kunnen weerstaan en een introductieduik of duikcursus gaan volgen. Deze natuurlijke karakteristieken maken van Egypte nog geen best practice. Doordat de natuurlijke aantrekkingskracht en de grote aantallen duikers misschien wel te groot zijn geweest, heeft de natuur hieronder geleden. Echter, een aspect waarvan Zeeland kan leren, is de duikbelevenis die Egypte aan de toerist biedt. Of beter gezegd de verschillende soorten belevenissen, waaruit de duiktoerist kan kiezen: • Zeer toegankelijk duiken (vanaf de kant) in Sharam el Sheik tot technische duikstekken in Zuid-Egypte. • Van eendaagse bootduiken tot meerdaagse live-aboards. • Van zeer goedkoop tot zeer exclusief. • Van verblijf in hectische toeristische plaatsen met veel vertier tot aan tentenkampen en bedoeïenen-stadjes, waarbij de rust en charme van het oorspronkelijke Egypte regeren. Duiken in Egypte is gegroeid van duiksport naar duiktoerisme met de bijbehorende faciliteiten in het land, maar ook de promotie en reisaanbiedingen in de landen waar de toeristen vandaan komen. In 2007 is 724 miljoen US dollar geïnvesteerd in toerisme, met 8 miljard US dollar inkomsten uit totale toerismesector. De vraag is of de (negatieve) impact van het grote aantal toeristen op de natuur op lange termijn niet zijn tol gaat eisen.

Belangrijkste leerervaringen van Egypte als inspiratie voor Zeeland 1. Creëer een duikbelevenis door extra dimensies en faciliteiten toe te voegen aan het duiken. 2. Koester en bescherm bijzondere natuur en zorg voor een gezonde balans tussen kwantiteit van duikers en kwaliteit van de duik(locatie). 3. Duiktoeristen zijn een andere doelgroep dan duiksporters en hebben andere eisen en wensen. 4. Het realiseren van structureel hogere inkomsten uit toerisme vereist lange termijn investeringen.

50

8.3 Golf in Wales: a challenger brand Wales was geen belangrijke bestemming voor golftoerisme Golf is in Engeland een zeer populaire sport en daarnaast komen veel toeristen naar Engeland om te golfen. De regio Wales werd echter niet gezien als een bestemming met een concurrentieel voordeel ten opzichte van andere bestemmingen in Engeland. Het product golf was een ruwe diamant, maar totaal niet ingesteld op toeristen. Daarnaast werd door de toerismesector prioriteit gegeven aan andere activiteiten, zoals wandelen en outdoor activiteiten. Tenslotte, was er zeer weinig bekend over de omvang en impact van golftoerisme in Wales. Wales als challenger brand in golf toerisme Om Wales als golfbestemming te promoten, heeft men heel bewust ervoor gekozen een ‘challenger brand’ te worden, oftewel de positie van uitdager ten opzichte van de grote bekende golfbestemmingen. Zes gouden regels van een succesvolle challenger brand zijn: 1. Breek met het verleden: - Verander processen en activiteiten, die al jaren zo zijn. - Zo doorbrak Virgin Atlantic als nieuw merk in de vliegtuigindustrie de jarenlange traditie van het papieren ticket. 2. Creëer een heel duidelijke identiteit: - Durf te kiezen waarvoor je staat als bestemming. - Dit betekent ook kiezen om bepaalde doelgroepen niet actief te bewerken. 3. Wees leidend in de manier van denken in de branche: - Blijf continu innoveren. - Pak de voortrekkersrol op het gebied van informatie en kennisontwikkeling. 4. Zorg voor een symbool van verandering: - Zorg dat de verandering zichtbaar wordt in een fysieke omgeving. Denk bijvoorbeeld als vergelijk aan een flagshipstore van kledingmerk. 5. Wees creatief in je marketing en PR: - Durf te prikkelen in je communicatie en soms bewust af te zetten ten opzichte van de grote concurrenten. - Bijvoorbeeld Avis in de autoverhuur heeft zich met de slogan ‘We try harder’ duidelijk afgezet tegen grootmacht Hertz. 6. Geloof in baanbrekende ideeën: - Voeg nieuwe elementen toe aan bestaande producten/diensten. - Apple voegde als eerste emotie toe aan computers door een apart design en de kleuren van de iMac.

Wales: Golf as it should be Door het toepassen van deze regels heeft Wales heel bewust gekozen om te focussen op haar sterke punten en waar mogelijk haar zwakke punten om te buigen als concurrentieel voordeel: • Weinig toeristische faciliteiten • Weinig golftoeristen • Een middelmatig klimaat • Golf als arrogante sport

=> => => =>

de schoonheid van een natuurlijke omgeving. golfen in alle rust. geen last van de hitte. plezier in golf voor iedereen.

51

Ook in haar communicatie heeft Wales zich met een kwinkslag afgezet ten opzichte van de bestaande golfbestemmingen. Bijvoorbeeld: • Door reclame op vuilniswagens met het statement: ‘clean air is just two hours away’. • Een advertentie met: ‘there is stuffy golf and there is golf in Wales’.

The Ryder Cup: Een evenement als katalysator Tenslotte heeft Wales een succesvol bid gedaan op de Ryder Cup, die in 2010 zal plaatsvinden. De Ryder Cup is het sportevenement in golf, met de beste spelers, enorm veel bezoekers en gigantisch mediaaandacht. Wales gebruikt de Ryder Cup: • Als aanjager om de infrastructuur voor het golf te verbeteren. • De koppeling te leggen met het toerisme en de zakenwereld. • Te breken met het imago van kleine nietszeggende golfbestemming. • Wales als golfbestemming echt op de wereldkaart te zetten. Belangrijkste leerervaringen van Wales als inspiratie voor Zeeland 1. Gebruik de gouden regels van een challenger brand om Zeeland te positioneren en promoten als duiklocatie. 2. Ga zwakke punten van de duiklocaties niet ontkennen, maar probeer ze om te buigen in een voordeel (voor een bepaalde doelgroep). 3. Durf de grenzen op te zoeken in communicatie om bestaande denkbeelden te veranderen. 4. Gebruik een aansprekend evenement als katalysator voor verandering in infrastructuur en creëren van media-aandacht.

52

8.4 Provincie Groningen: Er gaat niets boven Groningen Groningen had een zwakke concurrentiepositie als toeristische bestemming De oorzaken van de zwakke concurrentiepositie van Groningen komen voort uit: • Perifere ligging en dunbevolkte buurprovincies. • Geen echte topattractie voor toeristen. • Veel Nederlanders zijn nog nooit in Groningen geweest en hebben geen idee wat ze daar moeten doen. • Imago van Groningen als ‘kaal aardappelveld’. Groningen heeft gekozen voor een heldere communicatiestrategie Met de slogan ‘Er gaat niets boven Groningen’ als kapstok heeft Groningen de afgelopen jaren het imago weten te verbeteren en dit heeft geresulteerd in een stijging van de toeristische bestedingen. Succesfactoren in de communicatiestrategie zijn: 1. Focus op combinatie van cultuur en natuur in het toeristisch product van Groningen. 2. Meerjarige communicatiecampagne met een brede mediamix van TV, online, print, salespromotion en merchandise. 3. Creative communicatie-uitingen zoals een luchtballon met ‘er gaat niets boven Groningen’, Groningse postzegels en stickercampagne. 4. Benutten van bekende Nederlanders, die tevens echte Groningers zijn waarmee de doelgroep zich kan identificeren, zoals Youp van het Hek, Arjen Robben en Jan Mulder. 5. Bewust omgaan met de beeldvorming in communicatie-uitingen, die het traditionele imago van een ‘kaal aardappelveld’ bevestigen. Dus terughoudend zijn met stereotype beelden zoals Groninger landschappen, boerenleven en terpdorpen. Groningen: meten is weten Bij start van de campagne heeft Groningen een duidelijke nulmeting laten uitvoeren, zowel met betrekking tot het imago als de toeristische bestedingen. Hierdoor kan Groningen nu heel duidelijk het succes van de campagne cijfermatig aantonen en ontstaat draagvlak voor structurele promotie. Participatie van ondernemers en Groningers De communicatiecampagne heeft duidelijk effect gehad op de eigen achterban. Het aantal toeristische ondernemers is toegenomen van 62 in 2004 tot 332 in 2008. Daarnaast worden Groningers door speelse acties overgehaald als ambassadeur van Groningen en plakken ze massaal speciale stickers op fietsen, auto’s en caravans.

Belangrijkste leerervaringen van Groningen als inspiratie voor Zeeland 1. Heldere communicatiestrategie gedurende meerdere jaren consistent doorgevoerd vanuit één centrale organisatie. 2. Benut de lokale kracht van mensen (bekend en onbekend) en bedrijven om de regio te profileren. 3. Wees je bewust van vooroordelen en houd daarmee rekening in communicatie.

53

Hoofdstuk 9: Conclusies fase 1 en vooruitblik naar fase 2 Marktgegevens van de duiksport in Europa zijn beperkt beschikbaar Internationaal vergelijkbare gegevens over duiken in Europa beperken zich met name tot het aantal duikers en het aantal duikcentra afkomstig van RSTC Europe. Goede betrouwbare gegevens over bijvoorbeeld demografische kenmerken van duikers zijn niet op Europees niveau beschikbaar. Het kwantitatieve onderzoek in fase 2 zal dus gericht moeten zijn op zowel de basiskenmerken van duikers in de vijf kernmarkten als de specifieke houding ten opzichte van duiken in Zeeland. Daarnaast kan analyse van de ledenbestanden van de duikbonden in de kernmarkten extra inzichten opleveren.

Duiken in Zeeland biedt kansen, maar kent ook nog een aantal belangrijke drempels Zoals eerder beschreven zijn duikers met ervaring in Zeeland zeer enthousiast over de gevarieerde onderwaterwereld. Tevens zijn er al grote aantallen duikers, die naar Zeeland komen. Op sommige tijden en duiklocaties wordt de piekdrukte zelfs als negatief ervaren. Duikers en toeristen zonder duikervaring in Zeeland zien nog veel drempels en missen een positieve prikkel, omdat ze slecht weten wat er te zien is onderwater in Zeeland. Vanuit marktpotentieel biedt dit kansen, maar roept het ook vragen op hoe deze doelgroepen te bereiken en te overtuigen. De aanbodkant van de duiksport in Zeeland is voornamelijk georganiseerd middels kleine duikondernemers en duikverenigingen. Verdergaande ondersteuning van de duikondernemers en duikverenigingen lijkt nodig om de slag te kunnen maken van 'aanbod van duiksport’ naar ‘marketing van duiktoerisme’ om daarmee een bredere doelgroep aan te trekken en meer toegevoegde waarde te bieden voor bestaande duiksporters en toeristen in Zeeland. Op basis van de huidige informatie zal samenwerking tussen (duik)ondernemers onderling, duiksportverenigingen, NOB, provincies en gemeenten waarschijnlijk van doorslaggevende invloed zijn om de gewenste verandering te kunnen maken.

Focus op kwantiteit en kwaliteit bij benutten potentieel van Zeeland als duiksportlocatie Bij het benutten van het potentieel van Zeeland als duiksportlocatie is het van belang zowel de kwantiteit als kwaliteit in ogenschouw te nemen. Bij kwantiteit speelt het vraagstuk van spreiding van duikers in tijd en over duiklocaties. Bij kwaliteit is het van belang om te bepalen welke behoeften duikers hebben en hoe de duiksport toegevoegde waarde kan bieden, die op deze behoeftes inspeelt. Hiervoor zal traditioneel denken op een aantal vlakken doorbroken moeten worden om echt verandering en de gewenste groei te realiseren. Een goed voorbeeld uit een andere sport en een ander land, golfen in Wales, is uitgewerkt in hoofdstuk 8.

Vanuit kwantitatief onderzoek in fase 2 meer inzicht in potentieel van Zeeland als duiksportlocatie Het kwantitatief onderzoek in fase 2 zal inzichten en cijfermatige resultaten moeten bieden, die als handvatten kunnen bij de promotie van Zeeland als duiksportlocatie in Europa. Kernvragen zijn: • Wat is huidige bekendheid en houding ten opzichte van duiken in Zeeland in de vijf kernmarkten? • Welke landen en welke type duikers bieden de grootste kansen voor promotie van duiken in Zeeland? • Wat zijn hun belangrijkste behoeften, waarop het aanbod van duiken in Zeeland kan/moet inspelen? • Hoe bereiken we deze doelgroepen en hoe verleiden we ze daadwerkelijk in Zeeland te gaan duiken?

54

Bijlage Bronnen: Destinatie Holland 2020, NBTC, 2008 Destinatie Holland, de buitenlandse toerist nader bekeken, NBTC, 2006 Presentatie Landelijke Kustdag, NBTC, 2008 Entreeprijzen attracties fors gestegen, CBS, 05-08-09 Panorama of Tourism, Eurostat 2007 en 2008 Recreantenatlas, RECRON, juni 2008 Recreatiecijfers bij de hand, Kenniscentrum Recreatie, november 2008 Toekomstvisie vakantiemarkt, ontwikkeling 2007-2015, NBTC/NIPO, mei 2008 Toerisme en Recreatie in cijfers, CBS/NBTC, 2008 Toerisme in perspectief 2009, NBTC, april 2009 Toeristische Trendrapportage Zeeland 2007/2008, Kenniscentrum (Kust)Toerisme Toeristische Trendrapportage Zeeland 2008/2009, Kenniscentrum (Kust)Toerisme Vakanties van Nederlanders 2008, CBS Kerncijfers Toerisme & Recreatie, 2008, NBTC Toeristisch Actieplan Duitse markt, Kenniscentrum (Kust)Toerisme Engelse toerist in de Delta, Kenniscentrum (Kust)Toerisme The Travel & Tourism competitiveness Report 2009, World Economic Forum European Tourism, trends & prospects, 2009, ETC CVTO, Economisch belang toerisme en vrije tijd, NBTC, 2008 Entreeprijzen attracties fors gestegen, CBS, 05-08-09 CBS, Statline, tabel buitenlandse gasten, overnachtingen en bestedingen, april 2007 CBS, Statline, tabel korte vakanties Nederland naar duur en uitgaven, mei 2009 De positie van de Nederlandse kust op de Duitse markt, 2008, NBTC Spiegels voor Succes, 2007, Kenniscentrum (Kust)Toerisme Aanvullende analyses Zeeland, RECRON Kustvakanties im Holland, 2008/2009, NBTC Oversteek naar de Delta?, Kenniscentrum (Kust)Toerisme, 2007 Watersport in het Deltagebied, Waterrecreatie advies, Breed overleg Deltawateren, 2004 Duikersgids 2008 Masterplan Onderwatersport in Zeeland, Divers’ Delta, NOB, 2009 Onderwatersport magazine, NOB Onderwatersport in Zeeland, 2008, Provincie Zeeland Marktonderzoek Service lidmaatschap en aanvullende kengetallen, NOB, Buro 7, maart 2003 Deelonderzoeken Strategisch Marketing Plan, NOB, NOC*NSF, VODW Marketing, 2005 Rapport Duiken en NOB, NOB 2005 Strategische Marketingplan NOB, VODW Marketing, 2005 Terug naar de kust, nieuwe marktallianties voor toeristische gebiedsontwikkeling in de Delta, ZKA, FRABRIC, Telos, SES, mei 2008 Profile of the most active divers in US, DEMA Overzicht duiklocaties Zeeland, NOB Waardesegmentatie in sport, NOC*NSF, Motivaction Recreatietellingen Oosterschelde, 2008, Provincie Zeeland Economische Visie Brouwersdam, 2007, ZKA Facts & Figures, 2005, 2006, 2007, 2008 Artikelen: Zeeland populair maar de camping verliest terrein, BN De Stem, 05-08-08 Terugloop overnachtingen valt Schouwen mee, BN De Stem, 09-04-09 Meer Nederlanders op vakantie in eigen land, NRC, 07-05-09

55

Het marktonderzoek Zeeland Divers’ Delta is mogelijk gemaakt door:

Contactgegevens: Nederlandse Onderwatersport Bond Nassaustraat 12 3583 XG Utrecht Tel 030 251 70 14 www.onderwatersport.org [email protected]

Creative Marketing Results Griffensteijnselaan 68 3703 AD Zeist Tel 06 22 97 3802 www.creativemarketingresults.nl [email protected]

56