Tuin&Landschap 19A. Wedstrijd kantoortuin Floriade september 2010

Tuin&Landschap uin&Landschap

16 september 2010

15

14

13

12

11

10

9

8

7

6

5 4

3

2 1

We d s t rijd k a n to or t uin Floria d e 2 0 12

19A

6

Van springen tot wegdromen in wolken groen

Zes winnaars, zes visies en zes uiteenlopende

Achtendertig inzendingen van ontwerpers en

verbeeldingen van de kantoortuin 2012 op de

tuinen landschapsarchitecten kwamen binnen.

Floriade. Een tuin geïnspireerd op de smartphone,

De vakjury koos zes schetsontwerpen, die de basis

die mogelijkheid biedt voor sport, spel en luie-

vormen voor de kantoortuinen op de Allee van de

ren. Een andere waarin je met een sprong op de

Tuinculturen en het Greenpark Venlo na 2012 .


Voor woord

trampoline jezelf ontdoet van alle hectiek van de werkplek. Eén die uitnodigt tot overpeinzing en

In dit themanummer worden de prijswinnende

waarvan de oorsprong ligt in de kloostertuin. Een

inzendingen en een eervolle vermelding in woord

tuin waarin je je kan terugtrekken in de anonimiteit

en beeld gepresenteerd. Het zijn schetsontwerpen.

van haagm assieven, of één waarin je jezelf even

De prijswinnaars staan nu voor de taak, om samen

op pauze kunt zetten en al liggend op de bank kunt

met de Floriade, de definitieve ontwerpen te ma-

wegdromen in de wolken. En een andere die niets

ken. Deze moeten vakman en liefhebber in 2012

meer biedt dan een rustgevende omarming van

inspireren, amuseren en laten zien waar de Neder-

sculpturaal groen. Veel meer is ook niet nodig.

landse tuinarchitectuur nu staat.

Tuin&Landschap thema is een bijlage bij Tuin&Landschap, twee wekelijkse uitgave van de Stichting Vakinformatie Siergewassen en Reed Business. Issn nummer 016 533 50

Wendy Bakker Hoofdredacteur (071) 565 96 55 [email protected]

Jacques Verduijn Bureauredacteur (071) 565 96 76 [email protected]

Gerrie van Adrichem Vormgever (071) 565 96 47 gvanadrichem@ hortipoint.nl

Maurice Dijkshoorn Webredacteur (071) 565 96 57 [email protected]

Schipholweg 1, Postbus 9324, 2300 PH Leiden I www.tuinenlandschap.nl Secretariaat (geen abonnementen): Linda Laman en Alice Hoogenboom T (071) 565 96 78 E [email protected] Abonnementen Aanvraag, wijziging en opzegging van of informatie over abonnementen bij Reed Business, t.a.v. Klantenservice, Postbus 4, 7000 BA Doetinchem T (0314) 35 83 58 (werkdagen 8.30-17.00 uur) F (0314) 35 81 61 E [email protected] I www.tuinenlandschap.nl. Abonnementsprijs per jaar €249,43 (incl. 6% btw). Studenten en scholieren €187,07 (25% korting). Los nummer en abonnement in het buitenland krijgen een toeslag voor extra portokosten.

Bronverantwoording Ontwerpbeschrijvingen Architecten- en ontwerpbureaus Juryrapporten Guus Wijchman Bewerking Wendy Bakker Beeld Architecten- en ontwerpbureaus

00 2

Tuin&Landschap [ 19 thema ] 2010

Abonnementen kunnen op elk gewenst tijdstip ingaan, lopen automatisch door, tenzij uiterlijk 30 dagen voor de vervaldatum is opgezegd bij de klantenservice. Uw gegevens kunnen worden gebruikt voor het toezenden van informatie en/of speciale aanbiedingen door Reed Business en speciaal geselecteerde bedrijven. Indien u hiertegen bezwaar heeft, stuurt u een briefje naar Reed Business t.a.v. Adresregistratie, Postbus 808, 7000 AV Doetinchem.

De opdracht /

Over de wedstrijd

Pagina

4 15

Schaalfouten struikelblok ontwerpwedstrijd /

De jurering

14

Pagina

6

13

Feddes/Olthof Landschapsarchitecten Pagina

9

12

11

Smartgarden-Facility /

2e prijs architecten

Maris landschapsontwerp & techniek

Pagina

10

Zet mij even op pauze /

Inhoud


12

9 3e prijs architecten

Son, buro voor tuin- & landschapsontwerpen

Pagina

16


Nest /

8

Non Stop / Pouderoyen Compagnons

Pagina

Bomen tijdens werk / BuroDiep tuinontwerp

20

1e prijs ontwerpers

Plan10 Tuindesign

7

6 2e prijs ontwerpers

5 Bruijn interieurarchitecten Pijnenburg & De

Pagina

24

4

Jump up your mind / Meeuwis de Vries, Hoveniers & Tuinontwerpbureau

3

3e prijs ontwerpers Pagina

28

2

Hortus ferrum humulus / 1

Anjo Verhoeven ’Groene Ruimte’ en Anita Ebbing Ontwerp

Eervolle vermelding ontwerpers Pagina

32

Tuin&Landschap Tuin&Landschap [ 19 thema [ 15 ] 2010

00 3

23,50 m

N➤ 0,80 m

Voor de realisatie van zes tuinen op de Allee van de Tuinculturen op de Floriade 2012 in Venlo schreef de organisatie van deze wereldtuinbouwtentoonstelling een prijsvraag uit. De wedstrijd kreeg het thema ’kantoortuin 2012 ’ mee. Wat beoogt de Floriade met de prijsvraag, wat zijn de uitgangspunten voor het ontwerp,


Prijsvra ag

welke beoordelingscriteria zijn gehanteerd en hoe gaat het verder?

Tekst Wendy Bakker Beeld Floriade 2012

De opdracht

H

et laatste decennium is een breed publiek geïnteresseerd geraakt in tuinontwerpen. Die interesse zie je terug in het bezoek aan voorbeeldtuinen, tentoonstellingen, tuinbeurzen en tv-programma’s. Tuinontwerpen zijn niet alleen meer, zoals vroeger, toegankelijk voor de elite. In die zin heeft de tuinkunst en -architectuur een emancipatie ondergaan. De Floriade 2012 wil hier een bijdrage in leveren en heeft ervoor gekozen om de tuinarchitectuur als wezenlijk onderdeel van deze wereldtuinbouwtentoonstelling op te nemen. Vijftien tuinen laten de bezoeker kennis maken met de tuincultuur in Nederland en buitenland. De bezoeker kan er inspiratie opdoen voor de eigen werken woonomgeving, maar ook even tot rust komen of de zintuigen op een aangename wijze laten prikkelen. De Floriade-organisatie streeft met de tuinen een combinatie van amusement, educatie, ontspanning en esthetiek na.

Kantoortuin 2012

Op het terrein van de Floriade 2012 zijn de contouren van de tuinen langs de Allee van de Tuinculturen al goed zichtbaar. In elke tuin staat een aantal bijzondere parken laanbomen die tezamen de Bomenallee vormen.

00 4

Tuin&Landschap [ 19 15 thema ] 2010 ] 2010

De vijftien tuinen maken onderdeel uit van de Allee van de Tuinculturen. Deze ligt centraal in het themagebied Environment en vormt een onderdeel van de Bomenallee met 120 bijzondere straat- en laanbomen. Onder deze bomen worden de vijftien tuinen aangelegd. Zes van deze tuinen worden door (inter)nationale inzenders ingericht, drie door een Duitse, Belgische en Luxemburgse architect op uitnodiging van de Floriade, en zes door prijswinnaars van de tuinontwerpwedstrijd die begin maart is aangekondigd (zie T&L 5, pagina’s 24-27). Voor de ontwerpwedstrijd koos de Floriade-organisatie het thema ’kantoortuin 2012’. Waren werken en wonen vroeger twee gescheiden werelden, tegenwoordig lopen ze in elkaar over. Steeds meer mensen werken (gedeeltelijk) thuis. Op het werk is er behoefte aan een aantrekkelijke werkplek, omdat werknemers een groot deel van hun leven daar doorbrengen. Werken van negen tot vijf

5,75 m is er niet meer bij. Daarbij moeten huidige werknemers hun aandacht verdelen over meerdere taken, waarbij stress op de loer ligt. Er is dan ook behoefte aan ontspanning, aan een plek om zich terug te trekken. Uit onderzoeken blijkt dat een groene omgeving een positief effect heeft op werknemers: ze voelen zich thuis, het verhoogt de concentratie en voorkomt stress. Vanuit bovengeschetste ontwikkeling stelde de Floriade-organisatie zich de vraag op welke manier het groen in de werkomgeving het beste geïntegreerd kan worden. Welke positie heeft de tuin in de werkomgeving nu en in de toekomst, en hoe vertaal je dat in een aangename, goed vormgegeven buitenruimte? Is de tuin een verlengde van het kantoor met dezelfde functies of breekt het juist daarmee en moet het iets heel anders bieden? Achtendertig vakmensen die zich dagelijks met de ruimtelijke inrichting van tuinen en de openbare ruimte bezighouden, gingen deze uitdaging aan en zonden hun visie en schetsontwerp in.

Twee categorieën vakmensen De wedstrijd is uitgeschreven voor twee categorieën vakmensen: professionele tuinontwerpers en tuinen landschapsarchitecten. Drie winnende inzendingen uit elke categorie worden uitgewerkt tot definitieve ontwerpen die op de Allee van de Tuinculturen gerealiseerd worden. In de twee categorieën zijn drie prijzen te verdelen. Een eerste prijs van €1.000, een tweede prijs van €500 en een derde prijs van €300. Daarnaast kan de vakjury een eervolle vermelding toekennen aan een inzending. Behalve het prijzengeld krijgen de winnaars een bedrag van €2.000 om het definitieve ontwerp uit te werken. Dit zal gebeuren in samenwerking met de Floriade.

Uitgangspunten Behalve dat de tuinen een plek krij-

15,50 m gen op de Allee in Environment, vormen de tuinen na 2012 onderdeel van het duurzame bedrijvenpark Venlo Greenpark. Ze krijgen de functie van ’overtuinen’ van de kantoren. Voor de ontwerpers betekent dit dat zij een 23,00 m tuin moeten ontwerpen die floreert op een tentoonstellingspark (amusement, educatie, ontspanning en esthetiek) en die daarbij een blijvende Thod Binder, directeur-eigenaar van gebruikswaarde moet opleveren voor Binder Groenprojecten in Portugaal. de kantoortuinen na 2012. De jury heeft de achtendertig inDe tuinen op de Bomenallee meten zendingen beoordeeld op de volgende 350 m² en zijn omgeven door ligusvier criteria: terhagen van 1,2 m hoogte (zie tekening). In elke tuin staan drie tot vier  visie op de positie van de tuin in bomen. Deze bomen moeten, net als een werkomgeving; de hagen, integraal in het ontwerp  kracht van het concept; meegenomen worden. Ook zijn de in samenspel in het ontwerp van funcgangen van de tuinen gegeven. tionaliteit, creativiteit, originaliteit en In de wedstrijdtuin groeien Jugduurzaamheid; lans regia ’Laciniata’, Parrotia persica  haalbaarheid van het ontwerp bin’Vanessa’, Celtis australis en Castanea nen het gestelde budget. sativa ’Albomarginata’. In de tuinen Hoe het juryproces is verlopen en waarin de winnende ontwerpen worwat de algemene indruk is van de den uitgevoerd staan andere soorten. jury, is te lezen op de volgende paVoor de realisatie van de tuin is gina’s. een budget van €30.000 vastgesteld. In een eerste beoordelingsronde De ontwerpers en architecten dienen kwamen zestien genomineerden naar daar in hun voorstel rekening mee te voren. Hieruit werden in een tweede houden. ronde zes prijswinnaars gekozen en De Floriade en Venlo Greenpark een eervolle vermelding. Op vrijdag werken vanuit het cradle to cradle10 september zijn de prijswinnaars gedachtegoed. Hoewel het verplicht bekendgemaakt. is deze C2C-uitgangspunten in de ontwerpen te vertalen, hoopt de orMasterclass ganisatie wel dat deze tuinen landschapsarchitecten en ontwerpers een De prijswinnaars werken in een volbron voor inspiratie zijn. gende fase het definitieve ontwerp uit. Zij zijn daarbij gehouden aan het gestelde uitvoeringsbudget en de uitJurering gangspunten van de Floriade als het gaat om duurzaamheid, toegankelijkDe Floriade-organisatie heeft drie heid en thematiek. vakmensen gevraagd deel te nemen In de aanloop naar het definitieve aan de vakjury. Deze driekoppige jury ontwerp biedt De Floriade 2012 de bestaat uit juryvoorzitter Erik de Jong, prijswinnaars een masterclass aan Artis-hoogleraar aan de Universiteit die door Peter Lubbers wordt gegeven. van Amsterdam, voorheen hoofdDoel van de masterclass is de ontwerdocent Geschiedenis en theorie van pers te ondersteunen bij het verdiede tuinen landschapsarchitectuur pen van hun ontwerp. Daarbij kan het aan Wageningen Universiteit; Peter bijdragen aan de verdere professionaLubbers, tuinen landschapsarchilisering van het vakgebied. tect en eigenaar van Buro Lubbers, De aanleg van de tuinen gaat in het landschapsarchitectuur & stedelijk voorjaar van 2011 van start.  ontwerp in ’s-Hertogenbosch en


2,00 m 5,75 m

5 00

13,50

Beoordeling ont werpen We d s t rijd k a n to or t uin Floria d e 2 0 12

De ontwerpwedstrijd voor de kantoortuin Floriade 2012 leverde 3 8 inzendingen op. De jury nomineerde uit deze oogst zestien ontwerpen. Zes daarvan gaan voor de hoofdprijs: de realisatie van de tuinen op de Allee van Tuinculturen. Eén ontwerp kreeg een eervolle vermelding. Bij de afvallers blokkeren vooral schaalfouten de weg naar succes. Tekst en beeld Guus Wijchman

V

eertien geregistreerde tuinen landschapsarchitecten en vierentwintig ’professionele tuinontwerpers’ durfden het aan hun werk aan het kritische oog van een vakjury te onderwerpen met zicht op de aanleg van hun tuin op de Floriade 2012. De inzenders hadden zich in het algemeen goed aan de gestelde voorwaarden gehouden. Alleen bleek het niet eenvoudig om binnen het budget te blijven. Niet alle ontwerpers wisten een tuin te creëren voor €30.000, zoals in het wedstrijdreglement was vastgelegd. Bij een overschrijding van meer dan 10% had de Floriade-organisatie de desbetreffende inzending geoormerkt. Het was vervolgens aan de jury om die inzendingen toch mee te nemen in de beoordeling, of juist niet. In geen van de gevallen bleek

de budgetoverschrijding op zich een onoverkomelijk probleem te zijn in de beoordeling. Een aantal van de te dure ontwerpen viel in de eerste ronde al om andere redenen af. Hoewel het merendeel van de budgetten beneden de 10%-grens bleef, of volgens eigen berekeningen binnen de gestelde limiet van €30.000, was de kostenraming niet altijd even realistisch. Bij het zien van al het moois dat in de ontwerpen was verwerkt, kwamen de bedragen niet geloofwaardig over bij de jury. Bovendien hanteerden de inzenders, net als bij het opstellen van offertes, de post ’onvoorzien’ met de nodige creativiteit. Enkele ontwerpen zijn aangeleverd in een andere schaal dan het wedstrijdreglement voorschreef. De

Peter Lubbers

Artis-hoogleraar UvA, voorheen hoofddocent Geschiedenis en theorie van de tuinen landschapsarchitectuur Wageningen UR

Tuin- en landschapsarchitect, Buro Lubbers landschaps architectuur & stedelijk ontwerp

Schaalfouten struikelblok ontwerpwedstrijd jury heeft deze inzendingen in eerste instantie wel meegenomen. Net als de budgetoverschrijdende ontwerpen, zijn ook deze niet door de eerste schifting heen gekomen.

Zwaar overladen

Twee juryleden bestuderen in de eerste ronde de schetsontwerpen van de professionele ontwerpers. In het midden John Boon, hoofdontwerper Floriade 2012.


Bij de beoordeling van de ontwerpen hield de jury eerst het werk van de professionele tuinontwerpers tegen het licht. Daarbij viel op dat een groot deel van de ontwerpen in de ogen van de juryleden zwaar overladen zijn. Deze kantoortuinen waren ’mini-Floriades’ op zich, zoals een van de juryleden opmerkte. Er was sprake van een rijgsnoer aan ideeën. Voor de originaliteit daarvan bestond bij de juryleden waardering. Wat als minder positief werd beoordeeld, was de veelheid aan ideeën en functies die in de ontwerpen waren samengebracht. De kritiek klonk daarbij dat de desbetreffende inzenders qua

schaal, ruimte, idee, vormentaal en functies geen keuzes hebben durven maken. Dit probleem deed zich niet alleen voor bij de professionele tuinontwerpers. In een aantal inzendingen van de geregistreerde tuinen landschapsarchitecten was volgens de jury eenzelfde overschatting waar te nemen van de mogelijkheden die de 350 m² grote tuin biedt. Maar in het algemeen waren de keuzes in de ontwerpen van de tuinen landschapsarchitecten helderder en de concepten sterker. Bij de tuinen landschapsarchitecten ontbrak het daarentegen aan originaliteit.

Beeldbepalende bomen De inzenders bleken in beide categorieën moeite te hebben met de rol die de vier bomen in de wedstrijdtuin spelen. Deze vier exemplaren maken onderdeel uit van de rijen zeldzame en bijzondere bomen waaronder alle

modeltuinen worden aangelegd. In totaal staan er op de Bomenallee 120 bomen, waarvan in elke tuin een aantal is opgenomen. Omdat het in de wedstrijdtuin om verschillende bomen gaat, bepalen deze straks in hoge mate het beeld dat de tuin oplevert. Te weinig inzenders hebben zich hier, volgens de jury, voldoende rekenschap van gegeven. Wel leidden de vier beeldbepalende bomen in de wedstrijdtuin bij de jury tot de vraag, of het reglement op dit punt de inzenders wellicht heeft overvraagd. Zij kwamen al zelf snel met het antwoord dat „een tuinen landschapsarchitect vrijwel nooit met een blanco situatie begint. Hij zal een ontwerp dan ook altijd moeten afstemmen op wat er al is.’’ Afgezien van het beeldbepalende karakter van de bomen, hield een groot deel van inzenders nauwelijks rekening met de toekomstige omvang van de kronen.



00 6

Erik de Jong


7 00

Schaalfouten struikelblok ontwerpwedstrijd

Werken in buitenomgeving De vijftien modeltuinen moeten tijdens de Floriade 2012 het publiek inspireren. De tuinen krijgen na afloop van deze wereldtuinbouwtentoonstelling echter een minstens zo belangrijke rol. Ze gaan namelijk onderdeel uitmaken van een kantorencomplex dat aan de overkant van de Allee van de Tuinculturen komt te liggen. De kantoortuinen anno 2012 moesten dan ook een impressie geven van het werken, vergaderen en netwerken in een groene buitenomgeving. Een groot aantal ontwerpen geeft daartoe een duidelijke aanzet. Toch is de jury van mening dat in de visies de kantoortuin te veel als kopie van de werkplek is neergezet. Met de draadloze verbindingen van vandaag de dag kan iedereen zowel in kantoor als daarbuiten werken. Dat is in de ontwerpen te letterlijk vertaald: het werken binnen de vier muren is getransformeerd naar de

buitenruimte. Hiermee wordt de eigenheid van de tuin ontkracht. Volgens de jury moet er een contrast zijn tussen binnen en buiten. „De vorm van werken en vergaderen is buiten totaal anders dan binnen. En wat het pauzeren betreft moet de tuin juist geen verlengstuk van het kantoor zijn. Dan is er behoefte aan een geheel andere sfeer.’’

Cradle to cradle In vrijwel alle ontwerpen is er aandacht voor recycling en/of gebruik van streekeigen, duurzame producten. Dat past binnen de cradle to cradlegedachte (C2C); een van de dragende thema’s van de Floriade 2012. In het wedstrijdreglement geldt het C2C-principe als ’niet-verplicht’. De jury heeft zich dan ook op het standpunt gesteld, dat alleen bij min of meer gelijkeindigende ontwerpen, de uitwerking van deze gedachte doorslaggevend kon zijn

voor een winnende plaats. Deze situatie heeft zich niet voorgedaan.

Geen eenvoudige opgave De jury meent dat de ontwerpwedstrijd voldoende ontwerpen heeft opgeleverd die ’uitvoeringswaardig’ zijn. Verschillende inzendingen oogsten echt waardering. Over de gehele breedte gezien overheerste toch enigszins de teleurstelling. Die uitte zich in kwalificaties als: weinig beeldend, weinig origineel, niet doordacht en weinig artistiek. Er sprongen te weinig ontwerpen uit. Kennelijk is het geen eenvoudige opgave om een tuinontwerp te maken dat conceptueel, functioneel, ruimtelijk en beeldend samenhang vertoont, concludeerden de juryleden. Verder kwam de jury tot de slotsom dat de tuin al snel te overladen of te simpel wordt opgevat en te weinig als een beeldend, ruimtelijk geheel dat – als ieder ruimtelijk kunstwerk – om een bijzondere creativiteit en expressie vraagt.

Blij met initiatief

Thod Binder Directeur-eigenaar van Binder Groenprojecten in Poortugaal

8


Dit alles neemt niet weg dat de jury blij is met het initiatief van de Floriade 2012 om de ontwerpwedstrijd voor de kantoortuin uit te schrijven. Het feit dat een redelijk aantal ontwerpers en tuinen landschapsarchitecten zich hiervoor heeft ingespannen, stemt tot tevredenheid. Vooral dat tuinen landschapsarchitecten zich over een tuinontwerp hebben gebogen, vindt de jury een goede zaak. Waar in het recente verleden de tuinen landschapsarchitectuur het tuinontwerpen losweekte van de professionele titel en de voorkeur gaf aan ’landschapsarchitectuur’, bewijst deze prijsvraag dat het ontwerpen van een tuin opnieuw moet terugkeren in de praktijk van de tuinen landschapsarchitect. De jury ziet veel in de stelregel dat een ontwerper die een goede tuin kan maken, ook het grotere schaalniveau begrijpt; en omgekeerd. 


1e p r ij s a r c hi t e c t e n

Een tuin omarmd door golvende hagen, die zich onttrekt aan het

Tuin&Landschap [ 15 ] 2010

het team van Feddes/Olthof Landschapsarchitecten Utrecht voor ogen. De jury prijst de sereniteit van de tuin en de mooie, sculpturale vormgeving. „Een tuin die oproept tot mijmering.’’

Inzender Feddes/Olthof Landschapsarchitecten Utrecht

Nest Boom (aanwezig)

Liguster

Flagstones

N➤

Rondgang

Grastalud

Betonnen band 20 cm hoog

Treden

H

oe zou eigenlijk onze eigen kantoortuin er uitzien? Deze vraag stelde het Utrechtse ontwerpteam, onder leiding van Berdie Olthof, zich bij de prijsvraag ’Kantoortuin Floriade 2012’. Het team dichtte zichzelf daarmee de rol van opdrachtgever toe. In een prijsvraag is er immers geen overleg met de opdrachtgever. Maar het is juist de wisselwerking tussen opdrachtgever en ontwerper die het ontwerpen van een tuin zo bijzonder maken. Fascinaties, eigenaardigheden en smaak van de opdrachtgever zullen in een tuin op een of andere manier ’gevangen’ moeten worden, vinden de architecten. De kantoortuin van Feddes/Olthof zou vooral een plek moeten zijn die tot de verbeelding spreekt. Een tuin die zij met trots aan hun eigen opdrachtgevers kunnen laten zien; waar de medewerkers van het ar

00

kantoorgeruis en beleefd wordt als een warm nest. Dat beeld had


9 00

Nest

www.feddes-olthof.nl

10

chitectenbureau kunnen lunchen of vergaderen of juist afstand kunnen nemen van het werk.

ruimte die zich losmaakt van de bedrijvigheid binnen in het kantoor: de tuin als warm nest van het kantoor.

Klassiek beeld

Concentrisch opgebouwd

Hun tuinontwerp verwijst naar het klassieke beeld van een omheinde tuin. De aanwezige ligusterhaag is uitgebreid tot een brede zoom van golvende hagen in verschillende hoogtes, waarin centraal een kom ligt. Deze benadrukt de verbondenheid met de grond en is een knipoog naar een van de thema’s van Floriade 2012: ’we are native to our place’. Bovenal laat de kom volgens de architecten zien dat het modelleren van het maaiveld – vooral in een vlak land als Nederland – een prachtig ontwerpmiddel is. Omheining en verdieping zorgen voor een besloten

De tuin is concentrisch opgebouwd, passend bij het idee van een ’warm nest’. De kern bestaat uit een verdieptliggend deel met een verharding van flagstones. Deze zijn in een craquelé-patroon gestraat waartussen grassen en mossen zich kunnen vestigen. Het patroon van gebroken flagstones doet denken aan barsten in een kom. Om dit verdiepte middendeel heen is in wisselende breedtes een ringvormige, betonnen band aangebracht, die uitnodigt om op te gaan zitten. De betonnen band ligt op de overgang van het verharde deel met een holle


ligging, naar een zachter, meer bolvormige deel begroeid met gras. De buitenste schil van de tuin bestaat uit een brede zoom van Ligustrum waarin de standaardhaag is opgenomen alsook Juglans regia ’Laciniata’, Parrotia persica ’Vanessa’, Celtis australis en Castanea sativa ’Albomarginata’. De ligusterhagen golven om de binnenruimte heen en geven de tuin haar sculpturale vorm. In dit ligustermassief zijn de entrees gesitueerd: een korte, directe doorsteek naar het middeldeel en één die een rondgang – een esplanade – door het massief biedt en uiteindelijk uitkomt in de kom.

Globale kostenraming €34.802 excl. btw

Tijdens de beoordeling van deze inzending is meermalen verwezen naar de haagsculpturen waarmee de Belgische ontwerper Jacques Wiertz furore heeft gemaakt. In wezen bestaat Nest uit één grote haagsculptuur van liguster met in het midden een besloten ruimte. De ligustermassieven zijn in vloeiende lijnen op verschillende hoogten geschoren. „Vlak zou ook al mooi zijn geweest’’, klinkt het tijdens het juryberaad uit de mond van een van de leden. „Maar door er niveaus in aan te brengen, is er sprake van een extra dimensie.’’ De open ruimte in het midden met craquelé-structuur in de verharding, is een plek waar je heen wilt gaan, meent de jury. Het biedt datgene wat je ervan verwacht: ruimte voor contempla-

tie maar ook voor ontmoeting, in een omarming van sculpturaal groen. Waardering is er verder voor de padenstructuur. De centrale ruimte is zowel via een kort entreepad vrijwel direct te betreden, als via een veel langer pad dat door de haagsculpturen heenloopt. De gebruiker heeft dus de keuze. Behalve dat het ontwerp ruimtelijk bijzonder goed in elkaar zit, spreekt ook de sereniteit aan. De jury gaat er vanuit dat de tuin zich ook tijdens de Floriade tot een bijzondere, welkome plek kan ontpoppen, waar bezoekers even vertoeven om tot rust te komen. Deze tuin heeft geen aanpassingen nodig en de jury beloont het ontwerp met de eerste plaats in de categorie architecten.

Oordeel van de jury

Vestigingsplaats Utrecht Oprichters Yttje Feddes en Berdie Olthof Sinds 2006 Aantal specialisten 9 Opdrachtenpakket Inrichting tuinen en parken, landschapsplannen, herstructureringsprojecten, infrastructurele projecten, stedenbouwkundige opgaven en cultureel erfgoed. Voorbeelden Tuin van Van Abbemuseum in Eindhoven, Sloterpark Amsterdam, landschappelijke inpassing N359 en Fort Spion in Loosdrecht (Hollandse Waterlinie).

’Sculpturaal en sereen, een plek om te onthaasten’


Feddes/Olthof Landschapsarchitecten

Dwarsdoorsnede

Langsdoorsnede


11



Interactieve applicaties

Een tuin inrichten als het overzichtsscherm van een smartphone, Maris landschapsontwerp & techniek durfde dat voor de ontwerpwedstrijd wel aan. Maar deze op digitale leest geschoeide kantoortuin is geen ’virtual reality’; het is gewoon even ’offline’ gaan. Met smartboxen die uitnodigen tot bewegen, spelen of relaxen. „Conceptueel sterk en uitermate ludiek’’, aldus de jury, „maar de

Inzender Bureau Maris landschapsontwerp & techniek

Smartgarden-Facility Ligusterhaag (aanwezig)

Hoogstamfruit

Boom (aanwezig)

Speelgras

Bloemrijk grasveld

Mailbox/ ideeënbus

N➤

Parasol

Loungetribune


Smartbox (16 x)

View

Ruw grasveld

Vloer van betonnen heipalen

N

ederlandse werknemers werken gemiddeld acht uur per dag, maar de dagindeling is niet meer ’nine-to-five’. Door onbegrensde technische mogelijkheden is iedereen bereikbaar en aangesloten om te werken: overal en altijd. Maar wat als lichaam en geest even een pauze willen? Kees Tammes van Maris landschapsontwerp & techniek uit Zeewolde nam de smartphone als inspiratiebron voor het optimale pauzemoment. Met een simpele handbeweging verandert de professionele desktop op de smartphone in die van een game of muziek. Zo snel als je van bureaublad kan veranderen, zo snel zou je ook tussen werk en pauze moeten kunnen schakelen. De tuin is dan, in de uitwerking van Tammes, een plek binnen handbereik die verschillende mogelijkheden biedt om actief, passief dan wel interactief passief te zijn: een Smartgarden.

Smartbox De basis van de Smartgarden wordt gevormd door een bloemrijk grasveld omzoomd door hagen, terwijl het bladerdek van de bomen voor schaduw zorgt. In deze groene basis staan de smartboxen, de belangrijkste gebruiksobjecten in de kantoortuin. De verspreidstaande smartboxen werken hetzelfde als pictogrammen op de smartphone. Het beeldmerk van de pictogrammen zorgt voor de herkenning van de applicatie. De smartbox is een bamboe-houten opbergkist met elk een eigen beeldmerk, dat herkenbaar op de buitenkant is aangebracht en dat staat voor een gebruiksactiviteit. De box is met een kantoorsleutel, die iedere medewerker in zijn bezit heeft, te openen. Er zijn vier basisboxen: info, mail, chat en coffee. De laatste is een fijne hangplek met afvalsysteem. In de mailbox aan het begin van de tuin kan je een voorstel deponeren voor

extra boxen, want desgewenst is het aantal boxen met bijbehorende activiteiten uit te breiden. In de Netbox tref je volleybal-, tennis- en badmintonattributen aan. Uit de Fatbox haal je een zitzak, om bij Waterfall weg te dromen bij een scala aan loungy relaxgeluiden. Om actief te ontspannen, stop je de sleutel in de Medbox, waarin yogamatjes en -kussentjes liggen.

Bloemenzee De ondergrond van de tuin is de drager van het groenontwerp en tevens de belangrijkste sfeermaker. Het geeft de kantoortuin door de

verschillende seizoenen heen zijn eigen karakter. Het gehele perceel is ingezaaid met diverse rijkbloeiende graslandvegetaties. Afhankelijk van het gebruik komen tredplanten of bloemrijke kruiden tot ontwikkeling. De weide is extra ingezaaid met eenjarigen en tweejarigen die uitbundig bloeien, zoals klaprozen en korenbloemen, om in het begin een knaleffect te krijgen. De periode daarna staat in het teken van verschralingsbeheer zodat het bloemrijke grasveld zo veel mogelijk in stand blijft. In het voorjaar zorgen de bollen voor een bloemenzee. Als aanvulling op de al bestaande vier bomen zijn extra hoogstamfruitbomen aangeplant in een grid van 5 bij 5 m. Hierdoor zijn aan de lange zijden van de tuin twee bomenrijen



00 12

Groene ingrediënten

ruimte is te klein voor de opgave die het bureau zichzelf heeft gesteld.’’


13 00

Smartgarden-Facility

De Smartgarden-Facility is geïnspireerd op het bureaublad van een Smartphone. Bezoekers van de tuin kunnen met hun kantoorsleutel ’smartboxen’ openen, met daarin attributen die hun pauze kunnen veraangenamen. Zo kan een box een zitzak of een hangmat bevatten, of voor de liefhebbers bijvoorbeeld sportattributen. Het speelgras in het midden biedt voor sport en spel de ruimte. Waar het ene jurylid Smartgarden-Facility vrijwel onmiddellijk bij de afvallers plaatst, maken andere juryleden zich er sterk voor. Het beeld van een smartphone als ’driedimensionaal spel’ wordt door hen conceptueel sterk

ontstaan met vruchtbomen die elk hun eigen sierwaarde hebben. Gekozen is voor oude Hollandse fruitrassen uit de regio, omdat die vaak onbekend en daarmee onbemind zijn en weinig worden toegepast in de tuin. Appel, peer, pruim en kers zijn zo van de bomen te eten.

Loungetribune

Dwarsdoorsnede


Als beëindiging van de tuin is een grondlichaam ontworpen, de loungetribune, waar je aan de ene zijde in de zon kunt liggen en aan de andere zijde naar de activiteiten van je collega’s kunt kijken. Het deel dat gericht is op de zon bestaat uit een gevormd graslichaam waarop je je heerlijk kunt uitstrekken. De andere kant is een tribune van betonnen heipalen, waarbij je met de rug naar de zon zit en het zicht gericht is op het centrale veldje. Tussen de bomen in de bloemenweide staan twee view-zitelementen van bamboe. Deze scheidsrechtersstoelen zijn multifunctioneel. Ze kunnen gebruikt worden als trap voor het plukken van fruit uit de hoogstamfruitbomen, als ophanging voor een badmintonnet maar ook gewoon als zitgelegenheid. Dan kun je de boomkronen van dichtbij beleven.

gevonden. Door sommige juryleden zelfs ronduit grappig. In vergelijking met andere inzendingen is het concept echt origineel en passend bij een kantoortuin. Ook zal deze tuin jongeren absoluut aanspreken. Als kritiekpunt noemt de jury dat de ruimte te klein is voor de opgave die het bureau zich heeft gesteld. Het scenario dat is bedacht is goed, maar de jury vraagt zich af wat het voor meerwaarde heeft voor de ruimtelijke kwaliteit van de tuin. Het ontwerp valt door zijn originaliteit in de prijzen (2e prijs architecten), maar de ontwerpers moeten het idee nog wel beter in de ruimte uitwerken.

Oordeel van de jury

’Origineel scenario maar behoeft ruimtelijke uitwerking’


Maris landschapsontwerp & techniek Vestigingsplaats Zeewolde Sinds 1997 Vakspecialisten 13 vakmensen op het gebied van tuinen landschapsarchitectuur, cultuurtechniek, civiele techniek, stedenbouw, verkeerskunde en natuurbouw. Opdrachtenpakket Inrichting van buitenruimten op elke schaal: landelijke gebied, woonwijken, dorpskernen, bedrijventerreinen, parken en tuin. Voorbeelden Woonwijk ’t Roblespark Grootegast, park Parkweelde Amersfoort, jachthaven De Eemhof Zeewolde, gemeentekantoor Wolvega, Oosterbegraafplaats Alphen aan den Rijn, daktuinen De Groenhof Amstelveen. www.bureau-maris.nl Langsdoorsnede

14



15

3e prijs architecten We d s t rijd k a n to or t uin Floria d e 2 0 12

In ’Zet mij even op pauze’ is de pauzeknop van een cd/dvd-speler als metafoor voor onthaasting, driedimensionaal in de kantoortuin vertaald. Een beetje ver gezocht, meent de jury. Maar het beplantingsplan van eetbare gewassen kreeg alle lof, alsook de eenvoud die de tuin uitstraalt. Inzender Son, buro voor tuin- & landschapsontwerpen

Zet mij even op pauze O

Ligusterhaag (aanwezig)

Beplanting

Boom (aanwezig)

Helling

N➤

Bank

Bank Grind

Houten vlonder


Taludlijn

Treden

Zit- en keermuur 45 cm

ren te ontmoeten. Als de bezoeker de tuin verlaat, komt hij langs een bord met een ’play button’: tijd voor activiteit.

Hart van de tuin De pauzeknop is het hart van de tuin omgeven door beplanting. De knop ligt verdiept waardoor een besloten ruimte is ontstaan. Het hoogteverschil wordt opgevangen door een talud tussen het vlonderpad en de pauzeknop. Rondom het hart staat een gestuukt zitmuurtje van ongeveer 45 cm hoog. De zitmuur is opgebouwd uit oude straatstenen met een stuclaag. Twee doorzichtige banken (5 x 1 m) in het midden van de ruimte zijn bedoeld als ’eyecatchers’. De banken verwijzen naar tuinbouwkassen en zijn gevuld met gerecyclede produc-

ten, bijvoorbeeld plantenpotjes, uit de tuinbouw. Op de banken kun je zitten of liggen, alleen of met anderen. Twee grote weerbestendige kussens veraangenamen het zitcomfort. De ondergrond van de pauzeknop is gemaakt van lichtgekleurd grind dat in de omgeving van de Maas gewonnen wordt. Het hoofdpad slingert tussen de beplanting door en is gemaakt van inlands hout. De breedte van de vlonder varieert. Daar waar de vlonder het breedst is, staat een gebogen bank. Deze biedt de mogelijkheid om in een verborgen en anonieme sfeer plaats te nemen. Vanaf het hoofdpad is de pauzeknop via traptreden en een helling te bereiken. De ontwerpers hebben de toegangen naar de pauzeknop

niet bij de ingang van de kantoortuin gemaakt maar een rondgang ontworpen, zodat je bewust op zoek gaat naar de rustplek in het midden.

Eetbare beplanting De beplanting bestaat uit een basis van aspergeplanten, de trots van Limburg, met daartussen verschillende andere eetbare planten. De ontwerpers kozen voor Asparagus officinalis subsp. officinalis als hoofdplant vanwege de zeer fijne bladstructuur, die fraai te combineren is met andere gewassen. Asparagus bereikt ongeveer een hoogte van 160 cm. De planten vormen dan ook een groene wolk die de pauzeknop omarmt en de



00 16

Zitmuur 45 cm

nder het motto ’Zet mij even op pauze’ wil het team van Buro Son onder leiding van Nanda van Mondfrans de bezoeker van de Floriade 2012 een welverdiende pauze en een moment van bezinning geven. In de dagelijkse hectiek zijn mensen immers steeds meer op zoek naar een plek waar ze tot rust kunnen komen, zodat ze zich met nieuwe energie kunnen opladen voor hun werk. Ze hebben een knop nodig waarmee ze zichzelf even op pauze kunnen zetten. Deze pauzeknop heeft Buro Son als uitgangspunt genomen voor het ontwerp van de kantoortuin. Bij de ingang van de tuin treft de bezoeker een bord aan met een ’pauze button’: tijd voor ontspanning. Hij gaat een wereld binnen met een eigen sfeer; een rustige tuin met een karakteristieke nutsbeplanting. Hij kan er de frisse lucht inademen en genieten van de zon en de Hollandse luchten. Het is een ruimte om zich af te zonderen, maar ook om ande-


17 00

Zet mij even op pauze

ruimte een besloten en zacht karakter geeft. Tussen de aspergeplanten groeien soorten als rabarber, artisjok, bosaardbei, lievevrouwenbedstro, daslook en aardpeer. Met de keuze van eetbare gewassen wil Buro Son laten zien dat deze een hoge sierwaarde hebben en dat ze heel goed toe te passen zijn in de verschillende tuinsituaties. De geur van daslook, de smaak van bosaardbei, de combinatie van fijn, zacht blad met robuuste bladstructuren en de verschillende kleuren van bloem

en blad prikkelen de zintuigen. Zo zal in het voorjaar het grove blad en de rode stengels van rabarber prachtig combineren met de transparante blaadjes van de asperge. De planten volgen elkaar in bloei op, zodat de tuin het gehele jaar een interessant en afwisselend beeld oplevert (zie beplantingsschema). De grote paarsblauwe bloem van de artisjok trekt in de nazomer als eenling tussen de andere beplanting de aandacht. De afwisseling wordt eveneens geboden door vrucht en

bladverkleuring. De bodembedekkers lievevrouwenbedstro en bosaardbei vormen een groen tapijt onder de aspergeplanten die op hun beurt in de herfst overladen zullen zijn met rode bessen. Dan ook verkleurt het loof langzaam naar heldergeel. Het seizoen wordt afgesloten met de gele bloei van de aardpeer.


In zijn eenvoud geldt dit als een hele mooie tuin, met bovendien een heel fraai be plantingsplan. Uitgesproken jammer vinden de juryleden daarom de ’pauzeknop’ van de computer – als metafoor voor onthaasting – die in de tuin grafisch is vertaald. Twee paral lel geplaatste ligbanken staan in een volkomen ronde ruimte die door mooie zitranden zijn omgeven. In de tuin heeft dit element volgens de jury geen

toegevoegde waarde. Blijft overeind het bijzonder geslaagde beplantingsplan, waarin asperge, artisjok, bos aardbei, lievevrouwebedstro, daslook, rabarber en aardpeer een ’groene wolk’ vormen rond de middenruimte. Het is in de ogen van de jury een beplan ting die tijdens de Floriade kan schitteren. De vraag hoe deze zich in de navolgende jaren houdt, vindt de jury in het ka der van deze ontwerpwedstrijd

iets minder belangrijk. Dat het werken met eetbare gewas sen niet helemaal revolutionair is, vinden ze ook minder van belang. „Het plan is gewoon een goed voorbeeld van hoe je groenten in een tuin kunt toe passen’’, luidt de slotsom. Het ontwerp geeft voldoende aanleiding om het met aanpas singen een plek te gunnen op de Floriade. Het verdient een derde plaats in de categorie architecten.

Oordeel van de jury

’Prachtig beplantingsplan, pauzeknop eruit’

Vestigingsplaats Nijkerk Oprichter Sonja van Wieringen Sinds 1993 Opdrachtenpakket Inrichting van woon wijken, parken, daktuinen, speeltuinen en privétuinen op elk schaalniveau. Specialisten Tuin- en landschapsarchitecten, tuinen landschapsontwerpers en civiel- en cultuurtechnici. Vier vaste medewerkers. Voorbeeldprojecten Speelterrein Proosdij park in Veldhuizen, tuin bij zorgcentrum Het Wooldhuis in Heino, daktuin apparte mentencomplex singelblok Buytenhoff in Amstelveen, park De Groene Scheg in Putten en ecologische inrichting Zeeburgerdijk in Amsterdam.


Son, buro voor tuin- & landschapsontwerpen Via de ingang van de tuin kom je in een groene oase

Beplanting

Soortnaam Jan-feb Mrt-april Mei-juni Juli-aug Asparagus officinalis subsp. officinalis Bloei Cynara scolymus Fragaria vesca Bloei Vrucht Galium odoratum Bloei Allium ursinum Bloei Rheum rhabarbarum Bloei Helianthus tuberosus

Sept-okt Vrucht Bloei

Nov-dec

Bloei

= Plant niet zichtbaar

www.buroson.nl

In de verdiepte pauzeknop word je omgeven door groen

18



19


1e p r ij s o n t w e r p e r s

Met een ontwerp dat gestoeld is op de kloostertuin, heeft Pouderoyen Compagnons uit Nijmegen hoge ogen weten te gooien bij de jury. Deze waardeerde het sterke concept van de tuin als „een helder ontwerp in alle lagen’’. De centrale aandacht voor de omsloten leegte vindt de jury prachtig en haast spiritueel. Daarbij is er een architectonische wereld gecreëerd waar het contact met de natuur behouden blijft.

Inzender Pouderoyen Compagnons

Non Stop Rondgang van afvalhouten vlonder

Zitelement/ podium

Boom (aanwezig)

Pergola

Festuca glauca ’Elijah Blue’

N➤



Ligweide

Zitelement

Betonnen muur met ’vensters’

antoorarbeid heeft door de decennia heen een enorme ontwikkeling doorgemaakt. Het handmatige papierwerk is vervangen door digitale technieken waardoor je overal en op elk gewenst tijdstip kunt werken. De productiviteit is omhoog gegaan en de grens tussen privé en werk vervaagt steeds meer. Volgens de ontwerpers Lars Schothuis en Kristiaan Visser van Pouderoyen Compagnons zijn daardoor de werkruimten op het gebeid van sfeer en kwaliteit, belangrijker geworden, alsook de behoefte aan een plek op het werk om zich terug te trekken en te onthaasten. De kantoortuin zien zij als het absolute summum in die ontwikkeling. Want daar komen traditioneel gebruik (vrije tijd) en de nieuwe functie ’werken’ samen.

Kloostertuin als inspiratie Voor het ontwerp van de Kantoortuin Floriade 2012 kozen Schothuis en Visser de kloostertuin als inspiratiebron. Deze religieuze tuin is bij uitstek een voorbeeld waarin werken, onthaasten en bezinnen samengaan. Een kloostertuin vormt een oase waarin voedsel voor lichaam en ziel aanwezig is. Het is een afspiegeling van het paradijs; een beeld van de ideale wereld waar gerechtigheid en bezieling is. Maar het is ook een plek waar moesgewassen en kruiden werden opgekweekt om het lichaam te voeden en te helen. En de kloostertuin is bedoeld voor stilte, gebed, meditatie en ontspanning om de geest te sterken. Kloostertuinen kennen veelal een gelijke opbouw met:  een carrévormig gebouw met een omsloten hof (omlijsting);

een bogengalerij (arcade) die zorgt voor de overgang tussen binnen en buiten (overgangselement);  een overkapte galerij (routing) die geborgenheid en mogelijkheid om te zitten biedt. Vanaf de galerij is de aandacht altijd gevestigd op het hof (het ’paradijs’);  regelmatig geplaatste vensters en gewelven die de beweging verbeelden door de gangen en die voor het zicht zorgen op het hof (vensters);  een moestuin of geneeskrachtige kruidentuin. Deze is behalve productietuin ook kijktuin, therapietuin en bezinningstuin (groene kern);  een open dak waardoor er een verbinding ontstaat met de hemel. De (enige) relatie die voor een monnik telt, is die met God (hemel);  een waterbron die een centraal punt vormt in de kloostertuin. Deze verwijst naar de bron waaruit het le

ven is ontstaan. Het watervlak weerspiegelt de hemel (water). Het ontwerpteam heeft deze opzet van de kloostertuin vertaald naar de kantoortuin en voorzien van een moderne vormgeving. Daarbij hebben ze de ontwerpgegevens van de wedstrijd – ligusterhaag, bestaande bomen, ontsluiting tuin, licht talud – en externe factoren als zon, schaduw en wind meegenomen.

Tweedeling De tuin Non Stop kent net als de kloostertuin een tweedeling van binnentuin (groene kern) en rondgaande galerij. Zogenaamde vensters bieden een blik vanaf de galerij op de binnentuin. De centrale groene oase vormt het focuspunt in de kantoortuin, een plek om bij te tanken. De galerij is de aangewezen plek om te



00 20

Grastreden met cortenstalen stootstrips

K


21 00

Non Stop

Rondgang Aan het begin van de rondgang belemmert een gladde betonnen wand het zicht op de totale tuin. Horizontaal en verticaal geplaatste openingen lichten echter een tipje van de sluier op en moeten de werknemer ertoe bewegen de tuin te betreden. De rondgang heeft een getande vorm. Hij is smaller nabij de toegangen van de tuin en wordt breder aan de zuidkant van tuin. Daar waar de werkplekken zich bevinden is de maatvoering van de galerij groter, zodat het rondlopen niet wordt belemmerd. Afhankelijk van de ligging heeft elke plek andere eigenschappen, zoals zon of schaduw, zicht of

beslotenheid. De werkplekken zijn voorzien van enkele of gezamenlijke zitelementen. Deze zijn gemaakt van massief glad beton en afgedekt met onbehandelde hardhouten delen. De rondgang is opgebouwd uit een vlonder van diverse houten afvalmaterialen als bouwhout, sloophout, steigerhout en bekistingshout. De langwerpige planken worden in wildverband gelegd. Tussen de vlonder en de groene kern is een hoogteverschil. Dit wordt opgevangen door een houten plint die schuin is teruggelegd ten opzichte van de vlonder, waardoor het lijkt alsof deze zweeft. Een pergola uitgevoerd in losstaande u-vormen (’nietjes’) in wit gecoated staal volgen op speelse wijze de getande vorm van de rondgang. De overkapping van de pergola zorgt voor beslotenheid. In het ritme

van de losstaande pergoladelen zijn de bestaande bomen opgenomen. Het geheel geeft de beweging van het rondgaan weer. Wisteria sinensis ’Alba’ groeit langs de staanders omhoog. Samen met de bomen zorgen de planten voor het spel van licht en schaduw in de tuin. Behalve dat de staanders steun geven aan de klimplanten, kunnen er lichtpunten, stopcontacten en geluidsboxen in worden verwerkt.

Het paradijs De groene kern, het ’paradijs’, bestaat uit een kleine ligweide met een flauwe helling op het zuiden. Een eiland in de vorm van een golvende pluk beplanting van Festuca glauca ’Elijah Blue’ verwijst naar het centrale waterelement uit de kloostertuin.

Het middendeel van de tuin is via een trap van brede grastreden toegankelijk. De treden zijn opgesloten met een dunne stootstrip van cortenstaal. Op het punt waar de vlonder overgaat in de grastreden is een groot u-vormig zitelement aangebracht. Deze kan ook dienst doen als klein podium (’speakers’ corner’). Het geheel van rondgang en groene kern wordt omsloten door de ligusterhaag. De ontwerpers hebben hergebruikte en duurzame materialen gekozen om de tuin te realiseren. Hiermee hebben ze aangesloten bij de wens van de Floriade-organisatie om zo veel mogelijk volgens de cradle to cradle-principes te werken.

Globale kostenraming

Het ontwerp is van buiten naar binnen gekeerd. Als inspiratiebron geldt de kloostertuin. De wijze waarop de kloostertuin is vertaald naar de situatie op de Floriade 2012, spreekt tot de verbeelding. Het geheel is spiritueel van idee, luidt het oordeel. Het is bovendien architectonisch maar je kunt er ook de natuur beleven. De vensters waardoor naar binnen kan worden gekeken, vormen een opvallend en geslaagd motief. De omarming van de centrale ruimte is mooi. Het is een van de ont-

werpen waar de meegezonden toelichting extra aandacht trekt. Deze is bijzonder informatief en de gedane analyses wekken bewondering. De jury prijst de wijze waarop het idee van een ’speakers’ corner’ in het plan is uitgewerkt. Conceptueel geldt dit ontwerp als goed. Het haalt alles uit de beschikbare vierkante meters. De keuzes in het ontwerp zijn in alle lagen helder, de vormgeving is eenvoudig en consequent doorgevoerd. Wel had de tuin in een soberder vorm nog meer aan kracht gewon-

nen. Het spel met licht en schaduw is goed in de tuin verwerkt. De jury voorziet dat het ontwerp niet binnen het gestelde budget is te verwezenlijken, mede omdat veel met pergola’s is gewerkt. Het gebruik van de pergola vindt de jury overigens positief, want: „in de Nederlandse tuin zie je eigenlijk veel te weinig pergola’s. Een pergola voegt een verticale dimensie aan een tuin toe.’’ De jury wees deze tuin unaniem aan als eerste prijswinnaar in de categorie ontwerpers.

€22.209 excl. btw


werken, vergaderen, ontmoeten en eventueel te ontspannen.

Oordeel van de jury

’Centrale aandacht voor de leegte is prachtig’

Pouderoyen Compagnons Vormgeving van stad en land Vestigingsplaats Nijmegen Oprichter Architect en ingenieur Cees Pouderoyen (1912-1993), betrokken bij de ontwikkeling van dorpen en steden in de nieuwe polders Wieringermeer en Noordoostpolder. Sinds Vlak na de Tweede Wereldoorlog. Destijds voornamelijk stedenbouwkundige plannen in verband met heropbouw, daarna uitgebreid tot bureau voor stedenbouw en architectuur. Inmiddels verder ontwikkeld in onderzoek, ontwerp, regelgeving en projectmanagement op het gebied van stedenbouw, landschapsarchitectuur, infrastructuur en milieu. Opdrachtenpakket Woonvisies, ruimtelijke analyses, landschapsplannen, stedenbouwkundige projecten, inrichting van bedrijventerreinen, recreatieterreinen, parken, begraafplaatsen en tuinen, milieuvraagstukken en infrastructurele projecten. Voorbeelden Groenstructuurplan Doesburg, herinrichting dorpscentrum Lunteren, rehabilitatie Begraafplaats Witte kerkje Beek-Ubbergen, inrichting tuin Zorgboerderij Hagert, landschapsplan Golfbaan Het Rijk van Nijmegen in Groesbeek. www.pouderoyen.nl

22



23

2e prijs ont werpers We d s t rijd k a n to or t uin Floria d e 2 0 12

In het ontwerp van de gelegenheidsformatie BuroDiep tuinontwerp, Plan 10 Tuindesign en Pijnenburg & De Bruijn interieurarchitecten is het maaiveld opgetild. De gebruiker kan als hij zit, zich terugtrekken in de geborgenheid van een ligustermassief en zodra hij staat de openheid van de tuin ervaren. Volgens de jury hebben de ontwerpers goed begrepen dat een tuin van ruim 35 0 m 2 niet meer nodig heeft dan enkele krachtige ontwerpelementen: een haagblok en vier bomen.

Inzenders BuroDiep tuinontwerp Plan10 Tuindesign Pijnenburg & De Bruijn interieurarchitecten

Bomen tijdens werk Liguster

Boom (aanwezig)

N➤

Zitelementen


n veel kantoortuinen zie je dat het zakelijke karakter van binnen wordt doorgezet in de tuin vanuit het principe, dat binnen en buiten op elkaar aan moeten sluiten. Het ontwerp van BuroDiep tuinontwerp en Pijnenburg & De Bruijn interieurarchitecten (beide uit ’s Hertogenbosch) en Plan10 Tuindesign uit Tilburg/Turnhout breekt met deze traditie. Want zij vinden dat hierdoor aan de gebruiker de mogelijkheid wordt ontnomen zelf invulling te geven aan een (intieme) werkplek en dat hierdoor geen ruimte is voor een meer speelse omgeving. Elke vorm van inspiratie ontbreekt in een tuin die een verlengde is van het kantoor, stellen de ontwerpers. Juist het uit elkaar halen van de functies van het kantoor (binnen) en die van de tuin (buiten), werkt positief en verhelderend op het innerlijk van werknemers. Het bevordert daarmee de productiviteit. De werknemer kan

immers zelf bepalen waar hij de zitplekken voor gebruikt; individueel of samen met collega’s.

Geslotenheid versus openheid Hoewel het ontwerp strak en zakelijk oogt, maken ogenschijnlijk willekeurige paden de tuin speels. Ogenschijnlijk, omdat het grondvlak van de tuin in feite een projectie van de zonnewijzer op bepaalde tijdstippen van de dag is. De slagschaduw van een zonnewijzer op de tijdstippen 9.00, 11.00, 14.00 en 16.00 uur zijn als zichtlijnen in de plattegrond opgenomen, waardoor een grafisch patroon van paden en zitplekken op het perceel ontstaat. De stand van de zon bepaalt dus de indeling van de kantoortuin. Hierdoor kies je volgens de ontwerpers steeds weer opnieuw een andere plek. En je leert de tuin kennen op diverse tijdstippen gedurende de dag; en steeds op een andere ma-

nier gedurende de jaargetijden. Dit zorgt er samen met het karakter van de bomen – Juglans regia ’Laciniata’, Parrotia persica ’Vanessa’, Celtis australis en Castanea sativa ’Albomarginata’ – voor dat de tuin veranderlijk en levendig is. De haag rondom het perceel is volledig doorgezet in de rest van de tuin, waardoor in de uitsparingen verschillende zitplekken zijn ontstaan. Zodra de gebruiker gaat zitten, kan deze zich losmaken van zijn omgeving; als hij gaat staan kan hij die omgeving optimaal ervaren door de openheid die het ontwerp dan biedt. De mate van openheid kan de gebruiker verder zelf kiezen door hoger of lager te gaan zitten. Door de liguster als blokhaag te

snoeien, ontstaan er strakke volumes. Deze zijn goed te onderhouden. De haag geeft zowel in de zomer als in de winter beslotenheid aan de tuin ,omdat liguster het hele jaar door zijn blad houdt. De keuze van één soort beplanting leidt ertoe dat er een geheel ontstaat. De paden springen er hierdoor extra uit. De paden zijn gemaakt van liggende boomstammen van eik, acacia of kastanje. Deze boomstammen hebben verschillende diktes en zijn ontdaan van hun schors. De onderlinge bevestiging zal uit het zicht blijven. Ook de zitplekken zijn van stammen gemaakt. Door het ritme van de stammen creëren de ontwerpers een speels en tijdloos karakter in de tuin.




00 24

Pad van liggende boomstammen

I


25 00

’Sterke vormgeving maar de paden zijn te smal’

www

net als de vormgeving. De ontwerpers hebben duidelijke keuzes gemaakt en dat in een eenvoudige, aantrekkelijke vormgeving vertaald. In de blokken zijn min of meer diagonale paden uitgesneden. Die paden bieden op hun beurt zitmogelijkheden. De dwarsdoorsneden geven hiervan een goede indruk. Dat de gebruiker de tuin lopend anders beleeft dan zittend, wordt als positief ervaren. Het doel waartoe die paden leiden, ontbreekt echter.

Ook is het voor de jury de vraag of de paden voldoende breed zijn voor de toegedichte functies. En de boomstammen bieden weinig zitcomfort. Deze punten van kritiek kunnen in de ogen van de jury bij de verdere uitwerking en detaillering ten goede worden gekeerd. In de categorie ontwerpers waardeert de jury deze inzending met de tweede plaats.


De jury heeft waardering voor de wijze waarop de ontwerpers de enkelvoudige omlijstende ligusterhagen in het geheel hebben geïntegreerd. Ze hebben ervoor gekozen om van hetzelfde plantmateriaal blokken te maken met een standaardhoogte van 120 cm, die de gehele tuin begroenen. De vier bomen komen hiermee naar de mening van de jury goed tot hun recht. Daarin onderscheidt dit ontwerp zich van de andere inzendingen. Het concept vindt de jury sterk,

www.pijnenburgdebruijn.nl

Oordeel van de jury

Bomen tijdens werk

BuroDiep tuinvormgeving, Plan10 Tuindesign en Pijnenburg & De Bruijn interieurarchitecten Vestigingsplaats BuroDiep tuinvormgeving en Pijnenburg & De Bruijn in ’s-Hertogenbosch, Plan10 Tuindesign in Tilburg/Turnhout. Oprichters BuroDiep tuinvormgeving Danny van Mullekom, Plan10 Tuindesign Erik Lens, Pijnenburg & De Bruijn Arjan Pijnenburg en Paul de Bruijn. Sinds De twee tuinontwerpbureaus en het interieurarchitectenbureau zijn voor de prijsvraag een gelegenheidsformatie aangegaan, mede vanwege de andere invalshoek van het interieurarchitectenbureau. Opdrachtenpakket BuroDiep tuinvormgeving en Plan10 Tuindesign: tuinen in privaat eigendom op elk schaalniveau. Pijnenburg & De Bruijn: inrichting van bedrijfspanden, hotels, kantoren, restaurants, scholen, winkels, kantines, showrooms en ontvangstruimtes, zowel exterieur als interieur. Voorbeelden Classic park in Boxtel (in planfase), zorgboerderij De Eburon in Bergeijk, villatuin Dr. Keijzerlaan in Goirle, particuliere tuinen (van 50 m2 tot hectares groot) in midden en zuid Nederland. www. burodiep.nl www.plan10.nl www.pijnenburgdebruijn.nl

26


Langsdoorsnede


27


3e prijs ont werpers

In het ontwerp Jump up your mind van Meeuwis de Vries Hoveniers & Tuin ontwerpbureau springt de kantoorwerknemer letterlijk in de wereld van ontspanning. Een trampoline vormt de scheiding tussen werken en onthaasten. Dit ludieke idee krijgt bijval van de juryleden. Deze plaatsten wel kanttekeningen bij de hoeveelheid ontwerpelementen die in de relatief kleine tuin zijn verwerkt.

Inzender Meeuwis de Vries, Hoveniers & Tuinontwerpbureau

Jump up your mind Houten wandelpad

Beplanting

Gazon

Boom (aanwezig)

Tafel van kastanjehout

N➤

Terras



Trampoline op tafelhoogte

Aluminium treden ingevuld met gras

e kantoortuin van ontwerper Anneke Jepma en stagiair Rhodé van Onselen van Meeuwis de Vries Hoveniers & Tuinontwerpbureau uit Eerbeek bestaat uit twee delen die verschillend te gebruiken zijn. In het eerste deel kunnen de kantoormedewerkers elkaar ontmoeten, met elkaar vergaderen of lunchen. Het heeft een actieve functie en staat nog in verbinding met de werkzaamheden die op kantoor plaatsvinden. In het tweede deel is dat totaal anders. Daar wordt juist bewust gebroken met de sfeer en de werkmoraal van het kantoor. Je kunt je er terugtrekken, het hoofd leegmaken. Dit tuindeel staat in het teken van ontspanning. Een haag waarin twee uitsparingen zijn aangebracht, scheidt de twee tuindelen visueel van elkaar. Twee grasstrips vormen de verbinding tussen de ontmoetings- en ontspanningsruimte.

Springen naar een andere wereld De ingang van de tuin ligt in de ontmoetingsruimte. Bij binnenkomst tref je een zakelijke plek aan waar een aantal losse stoelen van Philippe Starck (Driade Toy) willekeurig zijn neergezet. Hier kan je met collega’s lunchen of vergaderen, maar er kan ook een personeelsborrel of barbecue worden gehouden. De verharding in de ontmoetingsruimte bestaat uit Belgisch hardsteen. Een grote kastanjehouten tafel waarover de grasstrips lopen is de blikvanger in dit tuindeel. De tafel beslaat bijna de gehele breedte van de tuin. De grasstrips bestaan uit traptreden van strak aluminium die overgaan in brede bakken van hetzelfde materiaal die vlak boven de

tafel zweven. Het geheel is opgevuld met een groeimedium en afgedekt met graszoden. Een trampoline maakt onderdeel uit van de strips. Eén sprong, los van de bodem, en je komt in een totaal andere wereld terecht.

In de wolken terechtkomen De andere wereld is rustgevend groen met een beplanting in grijswitte en blauwe tinten. Deze kleuren zijn gekozen om de gebruiker het idee te geven alsof hij in de wolken terechtkomt. Selinum, Achillea en Angelica geven vorm aan de wolkenstructuur en accentueren de horizontale belijning in dit tuindeel. Foeniculum, Cosmea en Limonium zorgen voor een luchtige waas over de border. De schermbloe-

men en fijnbladigen worden afgewisseld met Digitalis en Veronicastrum voor de verticale accenten. Siergrassen zorgen voor een continu licht geruis dat rustgevend werkt. In het verlengde van de trampolines worden de grasstrips doorgezet, waarop de springer dan ook belandt. Deze graslopers eindigen bij een wand van kastanjehout. Zitzakken zijn her en der op het gras en tussen de beplantingen geplaatst om even lekker uit te blazen. Een kronkelend pad van doorgezaagde kastanjehouten balken slingert door de beplanting heen. Via dit pad bereik je weer de ontmoetingsruimte, waar je ook de tuin kunt verlaten.




00 28

Paars-blauw-grijze beplanting in ’wolkensfeer’

D


29 00

’Origineel idee maar aantal ontwerpelementen beperken’ Deze inzending spreekt niet ieder jurylid bij de eerste oogopslag aan. Volgens de een zal het dragende idee in dit ontwerp niet werken, de ander heeft er juist waardering voor „een leuke brutale inspringer’’, die de bezoeker op de Floriade zal animeren. Het ontwerp bestaat uit twee delen, die met elkaar verbonden zijn door een trampoline. Letterlijk springend ontdoet de kantoormedewerker zich van de dagelijkse hectiek en komt in het tweede tuindeel. Hier kan hij

zich terugtrekken en het hoofd leegmaken. De juryleden die hierin in eerste instantie vooral een grap zien, nemen het ontwerp uiteindelijk wel serieus. Het idee van een ’speeltuin voor volwassenen’ wordt origineel gevonden. De manier waarop de combinatie van rust en activiteit in dit ontwerp is uitgewerkt, krijgt daarom waardering. De jury constateert wel dat op de relatief kleine oppervlakte die de tuin beslaat, veel moet gebeuren; misschien

te veel. Voor realisatie op de Allee van de Tuinculturen moeten de ontwerpers op dat vlak nog verbeteringen doorvoeren. Ook vraagt de jury zich af of de budgettering wel klopt. Vanwege de originaliteit wordt aan deze tuin de derde prijs in de categorie ontwerpers toegekend.

Meeuwis de Vries, Hoveniers & Tuinontwerpbureau


Vestigingsplaats Eerbeek Sinds 1965 Specialisten 35 medewerkers: hoveniers, boomverzorgers, ontwerpers, boomkwekers. Specialisme Tuinontwerp, tuinaanleg, tuinverzorging, boomverzorging, boomkwekerij. Opdrachtenpakket Groeninrichting en -verzorging van particuliere en (semi-)openbare ruimten. Voorbeeldprojecten Particuliere tuin, Gorsel (persprijs Tuin van het Jaar 2007), bedrijfstuin Monuta, Den Haag en inrichting buitenruimte zorgcentrum De Bleijke, Hengelo (Gelderland).

Oordeel van de jury

Jump up your mind

www.meeuwisdevries.nl

30



31

Eervolle vermelding ontwerpers We d s t rijd k a n to or t uin Floria d e 2 0 12

Bellen met je mobieltje is in de Hortus ferrum humulus niet mogelijk. Een organisch vormgegeven kooi van Faraday, begroeid met hop, voorkomt dit. Alleen het face-to-face contact geldt in deze tuin, die ontwerpers Anjo Verhoeven en Anita Ebbing als een Hof van Eden hebben ingericht. Een bijzonder concept dat fraai is vormgegeven in een maquette. Volgens de jury een eervolle vermelding waardig.

Inzenders Anjo Verhoeven ’Groen en Ruimte’ en Anita Ebbing Ontwerp

Hortus ferrum humulus Ligusterhaag (aanwezig)

Boom (aanwezig)

Stoel (metaal)

Bank (metaal)

Gazon

Gemengde border

N➤

Hopstaak met hopaanplant


Banken en tafels van bewerkte boomwortels en -stammen

Net van ijzerdraad, gespannen over hopstaken

Sculptuur appel gevuld met appels voor personeel

ees belt Ted op voor een tussenoverleg. „Zullen we even afspreken in de tuin, nu het nog niet onweert?’’ Even later zitten de twee ontspannen aan de hoge boomstamtafel. Ze voelen een bries opkomen en zien de hopranken sluierachtig heen en weer deinen. De bladeren ruisen met het gesprek mee. Gelukkig worden ze niet gestoord door hun mobieltjes, want er is nauwelijks ontvangst. Volgende week gaat het hele bureau in de tuin tafelen. Streekgerechten met eigen bier. Vorig jaar smaakte die prima!. Voor tuinen landschapsontwerper Anjo Verhoeven uit Maashees en vormgever Anita Ebbing uit Venray betekent de kantoortuin een plek waar de werknemer in volle rust, in een wereld zonder telefonie, kan genieten van de zintuiglijke prikkeling die de natuur biedt. In

hun kantoortuin wordt genetwerkt, maar dan wel face-to-face. De natuur wordt er beleefd: in het afsterven en weer ontluiken van de planten en in het consumeren van de hop, tamme kastanjes, walnoten en groenten, die door de kantoormedewerkers worden geteeld. Schermen en een dak van gespannen ijzerdraad zorgen ervoor dat de werknemer zich beschermd voelt en loskomt van de zakelijke werkelijkheid erbuiten. Als verwijzing naar de Hof van Eden is bij de uitgang van de tuin een sculptuur in de vorm van een appel geplaatst. Deze staat symbool voor het verlaten van het (aards) paradijs.

Groene basis Het ruimtelijk kader van de tuin

wordt gevormd door vier groene basiselementen. De ligusterhaag als muur, de vier bomen als dak, het gras en het kruiden-weidemengsel als tapijt en de hop (Humulus lupulus) als scherm en dak. Deze vier elementen bepalen eveneens de seizoensbeleving in de tuin. In het voorjaar ontluiken de hopscheuten die zich langs draden en palen omhoog wentelen en de ijzeren dakconstructie begroeien. Omdat hop niet winterhard is, sterft deze in het late najaar af, om in de lente weer met frisse scheuten boven de grond te verschijnen. De liguster is het hele jaar door groen met wisselende kleurnuances. In het voorjaar bijvoorbeeld lopen de topscheuten uit met rode verkleuring aan de bladranden. De bomen zijn in de ontwerpbasis aangeplant vanwege de onderlinge verschillen in habitus,

bladvorm, kleur, bloeitijd en vruchten. Zon, wind en regen zorgen verder voor variatie in de beleving. De ontsluitingsroute van de tuin wordt ingezaaid met snelherstellend speelgazon, dat regelmatig gemaaid moet worden om het terrein toegankelijk te houden. In bredere delen van de gemaaide paden komt meubilair te staan. In het plan zijn drie zitplekken met verschillende opstellingen opgenomen. Een boulevardopstelling, een hoefijzeropstelling om samen te lunchen en een conferentieopstelling voor onderhandelingen of een zakendiner. De meubels zijn gemaakt van hergebruikte wortels en stamhout van gerooide bomen, en van ijzer met een poedercoating. De rest van het maaiveld is bedekt met een in banen afwisselend tapijt van grassen, bolgewassen,



00 32

Spandraad voor hop

C


33 00

Hortus ferrum humulus

Kooi van Faraday

Groen en Ruimte en Anita Ebbing Ontwerp Vestigingsplaats Maashees en Venray Oprichters Anjo Verhoeven van Groen en Ruimte en Anita Ebbing Sinds Begin 2010 Specialisme Anjo Verhoeven werkt al twintig jaar als zelfstandig adviseur en ontwerper in de ruimtelijke inrichting. Ook Anita Ebbing is al twintig jaar zelfstandig werkzaam als ontwerper van openbare ruimten en buitenmeubilair, en als kunstenaar. Opdrachtenpakket De ontwerpwedstrijd is het eerste gezamenlijke project. Voorbeeldprojecten Anjo Verhoeven Groen en Ruimte: herontwikkeling van kasteelterrein Dorpsbos d’Erp in Baarlo, herinrichting dorpscentrum Heytheuysen. Anita Ebbing: Design en productontwikkeling buitenmeubilair voor Falco bv, Art ontwerp ’De Lepelvogel’ rotonde Lelystad.

De hele tuin is overkapt door een weefsel van ijzerdraden, een zogeheten kooi van Faraday. In een grid van 4 bij 4,5 m zijn hopstaken in de grond geplaatst. Deze palen (douglas of gewone den) zijn 9 m lang. Aan de hopstaken is de overspanning van ijzerdraad bevestigd. Hop groeit erlangs omhoog en zal de overspanning begroenen. In een aantal compartimenten worden spandraden van ijzer (3-4 mm dikte) tussen de staken aangebracht met een onderlinge afstand van 50 cm. Hierdoor ontstaat een ruimtelijke indeling in de tuin en wordt deze eveneens aan de buitenkant afgeschermd. De tamme kastanje (1e grootte) zal boven het net uitsteken, de andere bomen groeien, volgens de ontwerpers, er niet boven uit en blijven er dus eronder. Met deze variant op de kooi van Faraday hebben de ontwerpers een groene ruimte gecreëerd waar signalen van buitenaf niet binnendringen en in volledige rust van de seizoenen kan worden genoten.

Bij de jury is veel waardering voor originaliteit van de ’ijzeren hoptuin’ zoals de ontwerpsters hun werk noemen. Kern van het ontwerp is een variant op de kooi van Faraday, een ijzeren constructie die elektromagnetische straling (dus ook de signalen voor je mobieltje) buiten de deur houdt. In de kantoortuin bestaat deze kooi uit gespannen ijzerdraden en een geweven dak van hetzelfde materiaal. Hop klimt langs deze draden omhoog en dekt een deel van de tuin af zodat een ’buiten’ ontstaat dat toch ook ’binnen’ is. Verder was de jury positief

over het hergebruik van materialen van Venlose bodem. Er is gewerkt met streekeigen materialen. Ook waren de juryleden gecharmeerd van het idee dat de kantoormedewerkers in de tuin hun eigen groenten kunnen verbouwen. De met hop begroeide constructie is beeldbepalend voor het ontwerp. Het oogst waardering in originaliteit en creativiteit maar is tevens het belangrijkste kritiekpunt van de jury. Hoewel de ontwerpers in hun beschrijving aangeven dat zij rekening houden met de grootte van de bomen – die een vast gegeven zijn in de

wedstrijdtuin – plaatst de jury daar juist kanttekeningen bij. De 8 m hoge constructie met hop gaat niet samen met de hoogte en omvang van de bomen (1e en 2e grootte). In de woorden van de jury: ’de hopconstructie gaat de strijd aan met de bomen’. „Zonder die bomen zou dit een zeer bijzonder ontwerp zijn’’, meent een van de juryleden. Hij krijgt hierin bijval. Het idee achter deze inzending, bleef de jury boeien. Daarom waarderen ze het werk met een eervolle vermelding.


vaste planten, kruiden en groenten. Eén baan bestaat uit een bloemrijk weidemengsel met margriet en vroegbloeiende bollen als Crocus, Scilla, Galanthus en Narcissus. In een andere baan groeien Festuca, Carex en laatbloeiende bollen als Allium, Canna en Dahlia en vaste planten als Sedum, Rudbeckia en Chrysanthemum. In een derde baan worden diverse botanische tulpensoorten gecombineerd met Myosotis, Dicentra en Viola. Later komen daar zomergroenten als prei, sperziebonen en tomaten te staan.

Oordeel van de jury

’Hopconstructie gaat strijd aan met de bomen’


www.g84.nl www.anita-ebbing-ontwerp.nl

34



35

Tuin&Landschap 19A. Wedstrijd kantoortuin Floriade september 2010

Recommend Documents