Tsunami. januari A4-kranten bevatten artikelen van NRC Handelsblad over actuele onderwerpen

januari 2005

Op 26 december 2004 vond een zware zeebeving plaats vlakbij Noord-Sumatra in de Golf van Bengalen. De beving veroorzaakte een golf van tsunami’s op de stranden van elf landen in de regio en ver daarbuiten. Meer dan 150.000 mensen kwamen om en tientallen miljoenen raakten al hun bezittingen kwijt. In deze krant reportages uit de getroffen landen. Maar ook artikelen over economische en politieke gevolgen, over hulpoperaties en hulpacties. En veel vragen en antwoorden op het verschijnsel ‘tsunami’.

De redactie van Stepnet van uitgeverij ThiemeMeulenhoff maakt opdrachten bij artikelen in de A4-kranten. Deze opdrachten zijn te vinden op de website www.stepnet. nl. De artikelen in de A4-kranten zijn zo gekozen dat er voor meedere vakken opdrachten bij gemaakt worden.

Tsunami

A4-kranten bevatten artikelen van NRC Handelsblad over actuele onderwerpen. Deze A4-kranten kunnen worden gebruikt in lessen en bij opdrachten voor scholieren in het ‘Studiehuis’ (hoogste klassen havo/vwo). De A4kranten zijn gratis te downloaden via www.nrc.nl/ scholieren.

inhoud Over tsunami's 2-7 Getroffen landen 8-10 Economie 11-12 Hulp 13-17 Verhaal 18

Dit schooljaar maakt ook Trouw op zijn websiteA4kranten voor het Studiehuis. Een inwoner van Cuddalore draagt een verdronken 8-jarige jongen. Links en rechts achter hem lopen de rouwende ouders. (Foto Reuters)

������������������������ �

nrc handelsblad

�

���������������������� ��������������������� ���������������������

� ��������������������� �������������������� ��������������������

In de afgelopen eeuw 141 verwoestende tsunami’s

����������������������������������� ��������������������������������� ��������������������������������

In de twintigste eeuw zijn wereldwijd 141 verwoestende tsunami’s geregistreerd. Verder kwamen er nog eens zo’n 900 tsunami’s voor die nauwelijks schade hebben veroorzaakt.

A4-krant

����

�������������������������� ������������������������� ���������������������

����

���

�

Tsunami

���������

���������� ���������������

�����������������������������������������

����������������

����������������

2

���������������������� �������������������

��������������������������������������� ������������������������ ������ ���������� ����������� �� ��������� �� ���������� ��������� ��� ����� ��������� ����� ���������� ��������� ������ ����� ��������� ������� ����� ��������� ��������� ����������

�

������������������� �������������������

����������������

�����

�������������� �����

������������ ��������������

�����

��������������������������

Ontstaan ������������������ ���������������������������

Er bestaat geen directe relatie tussen de kracht van de aardbeving met de daarop volgende tsunami en het aantal slachtoffers. Een aardbeving in 1998 bij Papoea Nieuw Guinea met een kracht van 7.1 op de schaal van Richter leidde tot een krachtige tsunami, waarbij ongeveer tweeduizend mensen omkwamen. Een in kracht vergelijkbare tsunami bij Java vier jaar eerder kostte aan iets meer dan 200 mensen het leven. Na een tsunami in 1976 bij de Filippijnen, als gevolg van een aardbeving met een kracht van 7.9 op de schaal van Richter, kwamen ongeveer 8.000 mensen om. In 1896 werd Sanriku aan de Japanse oostkust getroffen. Doordat er net een religieus festival bezig was vielen er 26.000 slachtoffers. In 1883 vielen op Java en Sumatra 36.000 doden toen na een uitbarsting van de vulkaan Krakatau een vloedgolf beide eilanden overspoelde. Een van de krachtigste aardbevingen sinds het bestaan van de metingen vond in 1960 plaats in buurt van Chili. De beving had een kracht van 9.5 op de schaal van Richter en veroorzaakte ook een enorme tsunami. Zowel de hoofdstad Santiago als de stad Concepción werden zwaar getroffen en zo’n twee miljoen mensen raakten dakloos. Er vielen tweeduizend doden, van wie ongeveer duizend als gevolg van de tsunami. Een tsunami bij Alaska in 1946 had weliswaar een verwoestende kracht, maar kostte in Alaska zelf aan slechts vijf mensen het leven. Vijf uur later bereikte de golf het eiland Hawaii, doordat er geen waarschuwing was geweest werden 159 mensen door het snel stijgende water verrast en gedood. De materiële schade was enorm.

‘Muur van water’ komt alleen voor in Hollywood nrc handelsblad A4-krant

Tsunami

3

Een tsunami is vooral gevaarlijk door de lengte van de golf, tot wel 200 kilometer, en door de snelheid van soms meer dan 800 kilometer per uur waarmee die over de oceaan raast. De vernietigende ‘tsunami’ (letterlijk: golf in de haven), de vloedgolf die op 26 december door de Indische Oceaan en vooral de Golf van Bengalen trok en die uiteindelijk zelfs de kust van Kenia en Somalië bereikte, had zijn oorsprong bij Indonesië. Pal ten westen van het eiland Sumatra deed zich een aardbeving voor met een sterkte van 9,0 op de schaal van Richter. Dat is een uitzonderlijk krachtige aardbeving. Het was geen onverwachte plaats: in het betreffende gebied schuiven de zogeheten Birma-plaat en de India-plaat langs elkaar en dit ‘geologisch schuiven’ gaat gepaard met geleidelijke spanningopbouw en plotselinge ontlading. Zo’n ontlading

De Schaal van Richter

Ontstaan

Bij elke aardbeving die in het nieuws komt, krijgen we te horen hoeveel kracht hij had op ‘de schaal van Richter’. Die vermelding wordt altijd gebracht op een manier van ‘dan weet je wel hoe erg het is’. Helaas weten de meeste mensen dat helemaal niet. Zeker niet in onze streken, waar we eigenlijk nooit met aardbevingen te maken hebben. Waar je bij zo’n nieuwsbericht meer behoefte aan hebt is een meting die iets zegt over het aantal slachtoffers en de schade. Zo’n schaalverdeling bestaat ook, en is ooit bedacht door de Italiaanse seismoloog Guiseppe Mercalli (1850-1914). Door met een heleboel mensen te praten die aardbevingen hadden meegemaakt, maakte hij een verdeling die later nog is verfijnd: de Schaal van Mercalli. Met behulp hiervan kon een rampgebied in zônes verdeeld worden rond het epicentrum van de beving. Het epicentrum is het middelpunt van een aardbeving op het

wordt als aardbeving waargenomen. Lang niet alle aardbevingen die onder de zeebodem plaatsvinden leiden tot tsunami’s. Als de zeebodem nauwelijks omhoog of omlaag beweegt, hoeft de beving niet veel effect te hebben op het zeeoppervlak. Er zal wel zeker een gevaarlijke tsunami ontstaan als de onderzeese aardbeving een forse landslide (afschuiving) teweegbrengt. Slumping Op veel plaatsen op aarde helt de oceaanbodem sterk naar de diepte en daar kan een beving makkelijk een onderzeese aardverschuiving (slumping) opwekken. Dat is een gebeurtenis die natuurlijk veel dichter bij het zeeoppervlak plaatsvindt. Een aardbeving in de oceaan, veroorzaakt in feite wat een steen teweegbrengt als die in een vijver wordt gegooid. Vanuit het middelpunt (epicentrum) breiden zich min of meer ringvormige golven naar de omgeving uit. De golfhoogte van die lopende golven is in het begin aardoppervlak. Bepalend voor de omvang van een ramp is het hypocentrum, de eigenlijke haard van de beving die diep onder het aardoppervlak kan liggen. Waarom bij aardbevingen dan toch altijd de vermelding op de schaal van Richter? Dit heeft te maken met de wens om wetenschappelijker te zijn. Mercalli’s indeling was gebaseerd op ooggetuigenverslagen. Die zijn niet objectief. Verder hangt de schade aan bijvoorbeeld gebouwen sterk af van de stevigheid van die gebouwen en wordt de uitwerking van een aardbeving bepaald door de bodemgesteldheid het gebied. Om deze problemen te omzeilen bedacht de Amerikaanse seismoloog Charles Richter in 1935 zijn eigen schaalverdeling. Die is gebaseerd op metingen door een seismograaf. Zo’n apparaat meet de trillingen in de aardkorst en geeft die weer in golven. De cijfers op de schaal van Richter slaan op de uitslag, de magnitude van de golf. Elk opvolgend cijfer geeft een tien keer zo grote uitslag weer. Een beving

niet eens bijzonder: er worden waarden genoemd van enige decimeters tot hooguit een of twee meter. Wel bijzonder is de golflengte (de afstand van golftop naar golftop) waarvoor waarden van meer dan 200 kilometer worden opgegeven. Loopsnelheid Ook bijzonder is de loopsnelheid van de golven: de golftop raast met een snelheid van meer dan 800 kilometer per uur over de oceaan. Daarbij wordt de snelheid bepaald door de diepte. Hij neemt af zodra de oceaan minder diep wordt en de aanvankelijk cirkelvormige uitbreiding gaat daardoor snel verloren. daaraan dragen ook weerkaatsingen van de golf bij. Zolang de oceaan maar diep genoeg is, bewaren de golven hun bescheiden golfhoogte, zelfs mag worden aangenomen dat deze aanvankelijk afneemt omdat de golfenergie over een steeds grotere cirkelomtrek verdeeld wordt, zoals ook in een vijver gebeurt. Schepen die de lopende golven midden van 5 op de schaal van Richter is dus 1000 keer zo sterk als eentje van 2. Vanaf 5,5 op de schaal van Richter begint een aardbeving rampzalig te worden.

De schaal van Mercalli I Alleen te meten door instrumenten. II Zeer licht: alleen onder gunstige omstandigheden te voelen. III Licht: een trilling zoals je die voelt als een vrachtauto voorbij rijdt. IV Matig: deuren en ramen rammelen in de sponningen. V Vrij sterk: schilderijen vallen van de muur; slingerklokken blijven stilstaan. VI Sterk: voorwerpen vallen om, ook in huis; bomen bewegen heen en weer.

op de oceaan ontmoeten merken vaak niets bijzonders op. Het beeld verandert dramatisch zodra een ondiepte wordt bereikt. De loopsnelheid van de golf neemt dan abrupt af en dit leidt tot een verkorting van de golflengte en een soms enorme vergroting van de golfhoogte. Pas op het allerlaatste moment kan de golf gaan breken, maar heel vaak breekt de golf helemaal niet. Dan wordt de tsunami ervaren als het uitzonderlijk snel opkomen van een extreem hoge vloed. De ‘muur van water’ die in verband met tsunami’s wel is beschreven komt uiterst zelden voor. Hij bestaat hoofdzakelijk in Hollywood. Zoals met alle rimpelingen in water het geval is kan het vroegst arriverende deel van de golf bestaan uit een flink golfdal. Daarin schuilt een gevaar: aan het strand uit zich dat immers als uitzonderlijk laag water en dat kan strandbezoekers verleiden ver de zee in te gaan. Zij kunnen dan binnen enige minuten worden overvallen door de golftop. VII Zeer sterk: er zijn scheuren in de muren van gebouwen; schoorstenen breken af. VIII Vernielend: er is veel schade aan gebouwen; stukken muur breken af; er is paniek. IX Verwoestend: gebouwen zijn zwaar beschadigd; riolen breken open. X Vernietigend: veel gebouwen zijn in elkaar gestort; er zijn scheuren in de aarde; er is schade aan dijken. XI Rampzalig: de hele boel ligt plat; rails van treinen zijn verbogen, kabels gebroken. XII Buitengewoon verwoestend: alles is verwoest; rotsen zijn gescheurd; het landschap is veranderd. Meer over tsunami’s op pagina 5-7

Tsunami raast ook over internet nrc handelsblad A4-krant

Schatting van het aantal doden 10 januari 2005 12.30 uur

www.ikrk.org www.kennislink.nl www.tsunami.org

IRAN

BANGLADESH 2 doden

PAKISTAN

INDIA* 15.766 doden

Door Hans van Laarhoven

Tsunami

OMAN

SRI LANKA 30.721 doden

JEMEN

MALDIVEN 74 doden

THAILAND 5.305 doden

Andaman eilanden Nicobar eilanden

MALEISIË 74 doden

SOMALIË KENIA

MA

+5 uur

TR A

Slachtoffers Internet

BIRMA 59 doden

SU

4

In twee weken tijd heeft het woord ‘tsunami’ een verschrikkelijke betekenis gekregen. Tot tweede kerstdag was het weinig meer dan het Japanse woord voor havengolf. Judo- en jiu-jitsu-clubs ontlenen er hun naam aan, een studentenjaarclub noemt zich zo, net zoals een bandje dat hardcore-cybermuziek speelt, en een waterspektakel in het Belgische Hasselt, dat eerder dit jaar wegens gebrek aan de vereiste vergunningen niet doorging. Sinds een kleine week is het gedaan met de onschuld van die vloedgolf. Wie op internet bij een zoekmachine ‘tsunami’ invoert, krijgt miljoenen verwijzingen, in het Nederlands tienduizenden. Een groot deel daarvan heeft betrekking op de ramp in Azië en veel sites bieden informatie van een wisselend wetenschappelijk niveau. Heel toegankelijk is de website www.kennislink.nl, die is ontwikkeld in opdracht van het ministerie van Onderwijs. Met tekst, illustraties, dossiers, animaties en talloze links naar andere sites is www.kennislink.nl een schoolvoorbeeld van het overzichtelijk ontsluiten van veel informatie op het net. Vergelijkbare websites in het Engels zijn er uiteraard ook. The National Oceanic and Atmospheric Administration, een Amerikaanse overheidsinstantie, heeft een Pacific Marine Environmental Laboratory. Op de site www.pmel.noaa.gov wordt verslag gedaan van het tsunami-onderzoeksprogramma, dat zich concentreert op het gevaar van de vloedgolven voor de Amerikaanse kusten. Vergelijkbaar is de site www.geophys.washington. edu van de faculteit aard- en ruimtewetenschappen van de Universiteit van Washington. De website www.tsunami.org leidt naar het Pacific Tsunami Museum in Hawaii. Dat is waarschijnlijk met kerstvakantie, want enig nieuws over de huidige cata-

CHINA

Oost-Afrika 137 doden TANZANIA

INDONESIË 104.055 doden +4 uur

SEYCHELLEN

+2 uur

MOZAMBIQUE MADAGASCAR

Onderzeese aardbeving Zondag 26 december 6.58 uur (lokale tijd)

+3 uur

Indis

che Ocea an

Vloedgolf 1 uur later 500 km

NRC Handelsblad 100105 / FG / Bron: Reuters, AFP

strofe is op de site niet te vinden en de ‘foto van de maand december’ toont een vredige Hawaiiaanse straat in de jaren vijftig. In 1960 werden gebouwen in die straat verwoest.

* Inclusief Andaman en Nicobar eilanden

Informatie over slachtoffers en vermisten biedt onder andere het internationale Rode Kruis, te bereiken via www. ikrk.org.Wie na alle tv-beelden van de afgelopen weken nog behoefte heeft aan

AU

R ST

AL

IË

meer rampspoed, kan op verschillende persoonlijke sites terecht voor amateurfilmpjes en foto’s van de ramp. En via de startpagina natuurrampen.pagina.

nl.

Zeven vragen over de tsunami Wat veroorzaakt een tsunami? nrc handelsblad A4-krant

Tsunami

5

Vraag en antwoord

Niet alleen zeebevingen veroorzaken vernietigende tsunami’s. Alles wat in korte tijd een grote hoeveelheid water verplaatst is daartoe in staat. Met name gaat het om onderzeese aardverschuivingen, vulkaanuitbarstingen (inzakken of afglijdingen helling of top) en de (extreem zeldzame) inslag van kilometers grote meteorieten. Ook hier kunnen de effecten desastreus zijn, maar vaker dan bij zeebevingen spelen ze op lokale schaal. Soms versterken effecten elkaar. De tsunami die op 17 juli 1998 als een tien meter hoge watermuur Papua Nieuw Guinea trof (2100 doden) had een kracht van maar 7,0 op de schaal van Richter. Maar die bescheiden beving leidde onder water wel tot een aardverschuiving van vier kubieke kilometer. Vanwege de grote tektonische activiteit (ring van vuur) komen tsunami’s in de Grote Oceaan, inclusief aangrenzende zeeën, het vaakst voor. Maar alle oceanen hebben in de loop der tijden vernietigende exemplaren voorbij zien snellen. Speciale ververmelding verdient de zeebeving op 1 april 1946 bij het eiland Unimak, behorend tot de Aleoeten (Alska). Die had een magnitude van 7,8 en de resulterende tsunami verwoestte op Unimak een 30 meter boven zeeniveau gelegen vuurtoren van gewapend beton, de vijf aanwezigen de dood injagend. Ook op Hawaii

Tweede kerstdag 2004. De eerste tsunamigolf nadert het strand van Hat Rai Lay, Zuid-Thailand. (Foto's AFP) eistte de golf tientallen mensenlevens. De ramp was de directe aanleiding voor het instellen van het

Pacific Tsunami Warning Center in Hawaii, waarbij de meeste landen aan de Grote Oceaan zich hebben

aangesloten. Kan een tsunami het ook bij ons voorkomen?

In het onwaarschijnlijke geval dat zich in de Noordzee een zeer zware

aardschok voordoet zal in het betrekkelijk ondiepe water voor onze kust een vloedgolf ontstaan van minder dan een halve meter hoog. Een grote beving in de veel diepere Atlantische Oceaan (7,5 op de schaal van Richter) veroorzaakt een grotere golf, maar ook in dat geval wordt Nederland beschermd door de relatief ondiepe Noordzee. Alleen op de helling van het 200 kilometer brede Continentaal Plat en langs de oostkust van het Verenigd Koninkrijk neemt de hoogte van de golf toe. Dat concludeerde ir. Wim Bijl in 1993 uit een onderzoek dat hij uitvoerde in opdracht van Rijkswaterstaat. Het Continentaal Plat is de 200 kilometer brede strook rond de kust waar de zeebodem oploopt van zo’n twee kilometer diep tot 200 meter. De computersimulaties waarop Bijl zich baseert tonen een golf, komend vanuit het noordwesten van de oceaan die deels stukslaat op de kust van Schotland. In de baaien langs de oostkust van het Verenigd Koninkrijk treden waterhoogtes op van maximaal twee meter. Op Terschelling, in Nederland het kwetsbaarst voor een vloedgolf die vanuit het noorden de Noordzee binnenrolt, zou een tsunami vanuit het noorden tot minder dan 1,5 meter zijn gereduceerd. Vervolg op pagina 6

nrc handelsblad A4-krant

Tsunami

6

In West-Europa zijn tsunami’s een zeldzaamheid. Toch zijn langs de Noordzee de sporen van tenminste één historische tsunami teruggevonden. In veenlagen langs de kust van Schotland is zeezand aangetroffen dat daar volgens Noorse en Britse geologen is gedeponeerd door een vloedgolf van circa vijf meter hoogte. Die tsunami werd een kleine 8.000 jaar geleden mogelijk veroorzaakt door een onderzeese aardverschuiving op circa 100 kilometer ten westen van Noorwegen (het zogeheten Storegga-gebied). De bekendste ‘Europese’ tsunami verwoestte op 1 november 1755 Lissabon. De achterliggende beving - op enkele honderden kilometers ten zuidwesten van Portugal - was met een kracht van 9 op de schaal van Richter vergelijkbaar met de recente ramp in Azië. ‘Die tsunami zorgde ook voor schade aan de Engelse zuidkust’, zegt Bijl. ‘In Nederland bleven de gevolgen waarschijnlijk beperkt tot een schommeling in de havenbekkens. Uit simulaties blijkt dat een tsunami vanuit het zuiden moeilijk het Nauw van Calais kan passeren.’ Wat zijn de gevolgen voor de landbouw?

Vraag en antwoord

‘Eerlijk gezegd niet zo veel.’ Deeltijdhoogleraar land- en waterontwikkeling Bart Schultz van het Unesco-IHE in Delft kan er kort over zijn. ‘Bij de overstromingen als gevolg van de tsunami gaat het meestal om de eerste kilometer langs de kust, met uitzondering van Atjeh waar de schade wat omvangrijker

is. Het gaat nu dus om een smalle strook, waar bovendien vaak helemaal geen landbouw is. Op het totale landbouwareaal van die landen stelt het niet veel voor.’ ‘Ook het zout dat achterblijft in de bodem vormt waarschijnlijk op de lange termijn geen probleem voor de gewassen . Als het een keer goed regent – en dat doet het meestal wel in de tropen – ben je het al kwijt.’ Wat maakt een tsunami zo totaal anders? Een tsunami verschilt hemelsbreed van een gewone golf. Golven in open zee ontstaan meestal onder invloed van de wind. Wat begint met rimpelingen kan uitgroeien tot golven met een lengte (top tot top) van 200 meter en een hoogte van tien meter. Windgolven lopen over het wateroppervlak met snelheden tot 40 km/uur. In dieper water is er niets van te merken. Hoe anders werkt een tsunami. Die ontstaat bij een zeebeving. Wanneer het ene stuk oceaanbodem onder invloed van tektonische activiteit tegen het andere schuurt, en de opgebouwde spanning ontlaadt zich, kan de schok gepaard gaan met verticale bewegingen van stukken oceaanbodem. Boven de breuklijn, die soms honderden kilometers lang is, raakt de totale waterkolom opgetild. Hoeveel, hangt af van de kracht van de zeebeving. Bij een beving zoals tweede kerstdag voor de kust van Sumatra (9,0 op de schaal van Richter) gaat het wellicht om enke-

Tsu is Japans voor haven, nami voor golf. De term refereert aan Japanse vissers die op volle zee niets van de 'tsunami' merkten, maar eenmaal terug in de haven zich met verwoestingen geconfronteerd zagen. le decimeters. Dat lijkt weinig spectaculair maar schijn bedriegt. Als die waterkolom kilometers hoog is, zoals bij Sumatra, zit in die bescheiden lift een kolossale hoeveelheid energie opgeslagen. Energie die wordt overgedragen aan de tsunami en die ergens heen moet. Aan het zeeoppervlak is het gevolg van dit kortstondig klapperen van een groot stuk oceaanbodem een golftrein van enkele pieken en dalen. Afhankelijk van de grootte

van het in beweging geraakte stuk oceaanbodem, is de golflengte 100 à 400 km. De snelheid van de tsunami-golf hangt af van de waterdiepte √(gxd); g is de zwaartekrachtsversnelling (op aarde 9,8 m/s2 en d de diepte in meters). Voor een diepte van 7 km is de uitkomst 940 km/uur, sneller dan menig vliegtuig, en bij 2 km altijd nog 500 km/uur. De tsunami die een zeebeving op 22 mei 1960 voor de kust van Chili inzette arriveerde binnen een dag in Japan,

17.000 km weg aan de overkant van de Grote Oceaan, en eiste daar een kleine 200 doden (in Chili waren het er 2000). Een tsunami is geen puntbron, zoals een kiezelsteentje in een vijver. Het gaat vanaf de start om een golf over een front van honderden kilometers. Tijdens de race over het oceaanoppervlak verbreedt die golf zich enigszins, maar in tegenstelling tot de cirkelgolven van een kiezelsteentje smeert de energie niet tot verwaarloosbare proporties uit. En omdat de golflengte zo groot is, soms honderden kilometers, verliest hij onderweg weinig energie. Tussen de passage van twee golftoppen (periode) verloopt in de regel een kwartier à een uur: de periode. In combinatie met de geringe hoogte merkt een schip op volle zee niets van een tsunami. Dat ligt anders aan de kust. Ook al ligt die duizenden kilometers verderop, de tsunami moet nog altijd zijn energie kwijt. Eerst remt de tsunami door toedoen van de geringere diepte af tot enkele tientallen kilometers per uur. Dat geeft een kortere golf die, afhankelijk van het type kust, metershoog kan aanzwellen omdat het achterste stuk van een golfberg het voorste inhaalt. Afhankelijk van de aard van de zeebeving kan zowel een golfdal of golfberg voorop lopen. In het eerste geval trekt de kustlijn zich soms honderden meters terug, waarna de tsunami na een kwartier à een half uur alsnog toeslaat. De aanblik kan die van snel

opkomend extreem hoog tij zijn, er kan sprake zijn van een brekende golf en heel soms komt een muur van water aanzetten. De eerste golfberg is niet per se de hoogste. Wrijving en turbulentie van de aanstormende watermassa’s laten onverlet dat het gros van de tsunami-energie beschikbaar blijft voor opstuwing van water tegen het vasteland en grootscheepse vernietiging. Valt een tsunami te voorspellen? Het voorspellen van een tsunami zou neerkomen op het voorspellen van de aardbeving of aardverschuiving die hem opwekt. Dat is niet mogelijk. Wel kan worden aangegeven waar de kans op aardbevingen groot is, in welke type zee vervolgens een gevaarlijke tsunami kan ontstaan en welke kusten kwetsbaar zijn. In de ondiepe Noordzee zou een vanuit IJsland aanstormende tsunami snel worden gedempt. De steile Noorse kust is niet erg gevoelig voor een vloedgolf. Tsunami-waarschuwingssystemen zijn gebaseerd op de vroege detectie van een tsunami die al in ontwikkeling is. Dat begint met de tijdige detectie van het soort aardbeving dat een tsunami kan opwekken: die moet zijn epicentrum in zee of vlak bij de kust hebben en voldoende krachtig zijn. De drempelkracht ligt bij een magnitude van zo’n 7 of 7,5 op de Richter-schaal (de naschokken rond Sumatra met een kracht Vervolg op pagina 7

nrc handelsblad A4-krant

Tsunami

7

Vraag en antwoord

van 5 of 6 hadden dan ook geen effect). Potentieel gevaarlijke aardbevingen zijn praktisch ‘real time’ over de hele wereld te signaleren. Zo had het KNMI al binnen tien minuten na de Sumatraanse beving exacte informatie over het epicentrum en redelijke aanwijzingen over de kracht. Toen ook de traagste seismische trillingen arriveerden (die van de oppervlakte golven) berekende de computer een magnitude 9.0. Maar lang niet alle krachtige aardbevingen wekken een tsunami op. Veel wetenschappelijk onderzoek van de laatste 15 jaar was erop gericht de typische kenmerken van een tsunami-aardbeving op te sporen. De voorlopige conclusie is dat het gevaar vooral komt van heel ondiepe aardbevingen die - betrekkelijk - langzaam verlopen. Daarbij moet dan bovendien een wezenlijke verticale verplaatsing van de zeebodem (vele meters omhoog of omlaag) optreden. Omdat vooral de landen rond de Stille Oceaan frequent door tsunami’s worden getroffen is daar al ruim een halve eeuw geleden het Pacific Tsunami Warning System ingericht. In aanvulling op de seismografie gebruikt dat peilstations langs de kust die signaleren wanneer er een vreemde getij-ontwikkeling is. De aangesloten landen hebben een goede ‘respons infrastructuur’ waarin volgens een draaiboek wordt gewerkt. Het kost bijna geen geld zo’n systeem ook rond de Indische Oceaan op te

zetten. De Amerikaanse oceanografische dienst NOAA experimenteert sinds 1996 met het systeem DART (Deep-ocean Assessment and Reporting of Tsunami’s) dat tezijnertijd volautomatisch tegen tsunami’s moet waarschuwen. Het systeem steunt op een aantal waterdrukmeters die, soms kilometers diep, op de oceaanbodem liggen en die akoestisch communiceren met drijvende boeien (die de informatie weer doorsturen naar satellieten, enz.). De drukmeters signaleren de minimale drukverandering die een passerende tsunami in de diepte opwekt. De gewone golven met hun korte golflengte worden niet waargenomen. En voor eb en vloed kan worden gefilterd. Was deze tsunami te voorzien? De aardbeving die de recente tsunami opwekte kwam niet volkomen onverwacht. Het gebied rond Indonesië is seismisch heel actief (met aardbevingen en vulkanen) omdat er een aantal ‘aardschollen’ tegen en langs elkaar wordt geperst. In de geaccepteerde theorie van de platentektoniek wordt de aardkorst beschreven als bestaande uit een beperkt aantal gesteente ‘platen’ (of schollen) van enige tientallen kilometers dik die langzaam schuiven over een taai-stroperige ondergrond. De snelheid bedraagt een paar centimeter per jaar. De platen zijn zelf niet seismisch actief maar vertonen die activiteit alleen aan de

contactranden, in de zones waar ze langs of – zoals in dit geval – over en onder elkaar schuiven (‘subductie’). Op de plaats waar de Sumatra-beving ontstond schuift de zogenoemde India-plaat onder de Birma-plaat. Bij dit geologisch schuiven bouwt zich, dankzij wrijving en elasticiteit, lange tijd een spanning op die plotseling tot ontlading kan komen (bij het langs elkaar schuiven van stevig op elkaar gedrukte stroeve handen gebeurt hetzelfde). Dat uit zich als een aardbeving. Op tweede kerstdag was dat een zeldzaam zware beving met een kracht van 9.0 op de schaal van Richter. Bij zo’n beving met een magnitude 9 kan de lengte van het breukvlak wel oplopen tot ruim 800 kilometer en het duurt een tijd voordat langs zo’n enorm vlak nieuw evenwicht is ingesteld. Dat gebeurt met een serie naschokken die zich bijna altijd volgens een vast patroon voordoen: voor magnitudes, tijdsduur en intervallen bestaan empirische wetten. (Het zou niet gek zijn de lokale bevolking daar op te wijzen.) De beving was ook bijzonder omdat hij zo ondiep was, het punt waar de ontlading begon lag naar schatting maar op een diepte van 10 kilometer. Veel gewone aardbevingen beginnen vele tientallen kilometers dieper. Omdat sprake is van subductie mag worden aangenomen dat de lokale oceaanbodem, die er een paar kilometer diep ligt, een verticale verplaatsing van tien-

tallen meters onderging. Alles bijeen was dit ‘ideaal’ voor het opwekken van een krachtige tsunami. Het is, zegt het KNMI desgevraagd, nog niet bekend of de beving gepaard ging met een onderzeese aardverschuiving. De laatste jaren neemt de overtuiging toe dat ook aardverschuivingen (landslides of slumps), opgewekt door relatief zwakke aardbevingen of vulkaanuitbarstingen, gevaarlijke tsunami’s kunnen veroorzaken. Voor de tsunami die in juli 1998 Papua Nieuw Guinea trof is dat onlangs in detail beschreven. Hoe reageerden de dieren op de tsunami? In de internationale media deden de afgelopen weken diverse verhalen de ronde over dieren die naar hoger gelegen gebieden vluchtten ruim voordat de vloedgolf arriveerde. Met name olifanten leken zich bewust van het naderende gevaar. Beschikken deze dieren over een zesde zintuig? ‘Altijd maar weer duiken die verhalen op over een zesde zintuig bij dieren’, verzucht de Wageningse etholoog Paul Koene. ‘Maar daar is geen enkel bewijs voor. Het ligt meer voor de hand dat olifanten die via de bodem infrageluid kunnen waarnemen de aardbeving eenvoudigweg hoorden aankomen. De gestresste dieren gaan trompetteren en waarschuwen zo ook andere dieren.’ Dat ze de heuvels invluchtten betekent volgens Koene niet dat ze een

vloedgolf verwachtten. ‘De frequentie van het infrageluid van een aardbeving is zo laag dat het voor olifanten onmogelijk is te bepalen uit welke richting het geluid komt. Zij rennen gewoon naar een plek waar ze beschutting vinden, het bos, of naar een plek waar ze de omgeving kunnen overzien, de heuvels.’ Koene sluit niet uit dat ook andere dieren dan olifanten op een bepaalde manier vroege tekenen van een naderende tsunami oppikken: ‘Dat kan via infrageluid, maar zou ook via veranderingen in de luchtdruk kunnen. Het is erg lastig te onderzoeken. In ieder geval zijn er ook dieren die net als de mens volledig overvallen werden door het aanstormende water. Straathonden werden massaal weggespoeld.’ In zee zouden walvissen de ramp voorvoeld hebben, en dat uitte zich bijvoorbeeld in massale strandingen van potvissen op de kust van Tasmanië, daags voor de zeebeving. Walvisexperts geloven er echter geen barst van. ‘Zulke massastrandingen zijn een regelmatig fenomeen’, roepen Chris Smeenk (Naturalis) en Ron Kastelein (Seamarco) in koor. ‘Wel navigeren walvissen waarschijnlijk met behulp van het aardmagnetisch veld en dat raakt inderdaad verstoord bij aardbevingen. Maar strandingen van potvissen zijn zo normaal dat er geen directe link is te leggen.’ ‘Met name de langs de kust levende diersoorten hebben een optater gekregen van de vloedgolven, zoals de dugong, de Indische zeekoe. Deze

logge grazer leeft in ondiepe zeegrasvelden voor de kust en is vrijwel zeker slachtoffer geworden van de tsunami. Bioloog Hans de Iongh uit Leiden: ‘Ook bij cyclonen worden deze dieren meer dan eens over de strandwal en in de mangrove geworpen. Daar kunnen ze niet lang overleven. Ze drogen uit en dan is het gauw bekeken.’ Ook de koraalriffen in het getroffen gebied hebben mogelijk zeer zware schade opgelopen door het natuurgeweld. Van de ernst en de omvang ervan heeft echter nog niemand een overzicht. ‘Op televisiebeelden zag ik veel gebroken koraal, tot puin gelagen door de trekkracht van het water’, zegt Bert Hoeksema, koraaldeskundige verbonden aan museum Naturalis in Leiden. ‘Maar het is gevaarlijk om daarop af te gaan. Niettemin denk ik dat de schade groot is.’ Hoeksema is somber over de mogelijkheden voor naturlijk herstel van het koraal. ‘Op plaatsen waar het puur gaat om fragmentatie van het koraal is er nog kans dat het weer aangroeit. De losse stukjes haken in elkaar en hechten zich weer vast zodat er een nieuw rif kan worden opgebouwd. Dat duurt dan wel tientallen jaren. Maar waar zich slib ophoopt, is herstel veel moeilijker. Bij de tsunami van Papua Nieuw-Guinea van 1998 bleef het water zelfs na twee maanden nog troebel. Dat is dodelijk voor koraaldieren die in symbiose met algen leven. Zonder zonlicht, gaat het dood.’

Atjeh: modder, puin en lijkzakken

nrc handelsblad A4-krant

Langzaam herstelt zich het leven in de zwaargetroffen provincie Atjeh op Sumatra. De hulpverlening komt op gang. De doden krijgen een massabegrafenis waarvan iedereen gruwt. Door Dirk Vlasblom

Tsunami

8

Atjeh

‘Rata (helemaal plat)’, zegt Hakim Amir met ongeloof in zijn stem. We vliegen over Ulee Lheue, de ooit dichtbevolkte zeezijde van Banda Atjeh, de hoofdstad van Atjeh. Een kilometers brede strook is volkomen kaalgeslagen door de vloedgolf. Er staat geen steen meer op de andere. Een paar honderd meter landinwaarts zien we de contouren van een enorme platte boot. ‘Dat is het generatorschip van het energiebedrijf!’, zegt Hakim ademloos, ‘Zomaar aan land gesmeten!’ Het is de vierde dag na de zondvloed. Garuda Indonesia heeft extra vluchten ingezet tussen Medan, Noord-Sumatra, en Banda Atjeh. Aan boord zijn hulpverleners - onder wie een groep Fransen van Artsen zonder Grenzen - en Atjehers uit de diaspora zoals Hakim. Zij komen zoeken naar familieleden van wie ze sinds de ramp niets meer hebben vernomen. Lijkengeur De klamme tropenlucht van het vliegveld Sultan Iskandar Muda is zwaar van lijkengeur. Het grondpersoneel draagt maskertjes voor neus en mond. De hulpverleners zoeken tussen de stapels dozen naar hun spullen, maar kunnen niet alles vinden. Banda Atjeh heeft honger en dorst en menigeen vergrijpt zich aan de ingevlogen goederen. Dinsdag braken op de luchthaven gevechten uit bij het uitladen van de eerste hulpzendingen mie. Het handjevol gewapende militairen op de luchthaven maakt eerder een apathische dan een waakzame indruk. Zij hebben kameraden en gezinsleden verloren in de vloed en het kan hun niet meer schelen wie Atjeh binnenkomt. Er wordt vervoer aangeboden tegen astronomische bedragen. David, een Atjehse student, gedraagt zich. Hij heeft

een auto gehuurd en doet er maar een beetje bovenop. We rijden noordwaarts, in de richting van de stad. Na twee kilometer wordt duidelijk waarom de lijkenlucht zo diep landinwaarts is gedrongen. De linker weghelft is afgezet door militairen. In een uitgestrekte klappertuin is een grote kuil gemaakt. Woensdag is begonnen met het massaal begraven van de duizenden doden. De in plastic zakken gestopte lijken worden er met caterpillars ingeschept. Een enkele hand of voet die uit het plastic steekt, bebloed, gezwollen, vertelt dat het hier om mensen gaat. Deze massale begrafenis is de Atjehers een gruwel, maar religieuze geboden moeten wijken voor preventie van een tweede ramp: epidemieën. Gruwelijke kwetsuren Het huis van mijn vriend staat er nog. De vloedgolf kwam die zondag 400 meter van zijn voordeur tot stilstand. Hij komt me tegemoet, moe en bezweet, en we omhelzen elkaar. De elektriciteit is uitgevallen, de telefoon werkt niet en hij is juist doende om met goedvinden van de buurman wat stroom af te tappen van diens generator om te voorkomen dat de vrieskist ontdooit en voor weken mondvoorraad verloren gaat. De buurman heeft maar een paar liter dieselolie en al spoedig komt uit de vrieskist dezelfde geur die buiten hangt. Ik ga de stad in. Het straatbeeld aan de zuidzijde: modder, puin, vergrendelde winkeldeuren en links en rechts rijen lijkenzakken. De winkeliers die niet zijn verdronken, zijn gevlucht. Dinsdag braken Atjehers een winkelmagazijn open. Tussen de handelswaar lag het rottende lichaam van de eigenaar. Aan de vloedgrens staat Kesdam, een militair hospitaal. Het openbare streekziekenhuis, dichter bij zee staat onder water. In Kesdam liggen de gewonden op de gangen. De kwetsuren zijn gruwelijk de vloedgolf smeet mensen tegen muren, balken en bomen - en zijn vaak gebrekkig behandeld. Van de zes Kesdam-artsen, allen Atjehers, is de helft omgekomen. De zorg is overgenomen door een artsenteam uit Palembang, Zuid-Sumatra,

en zij verrichten aan de lopende band operaties. De gouverneurswoning, een gebouw uit de Nederlandse tijd, ligt binnen de vloedgrens, maar op een verhoging, zodat het zeewater er niet binnendrong. Gouverneur Abdullah Puteh zit wegens malversaties vast in Jakarta en de vicegouverneur heeft het pand ingericht als coördinatie- en informatiepost. Er worden driemaal daags maaltijden verstrekt aan bezoekers. Aan een tafeltje met het bordje ‘evacuaties/vermisten’ houden twee vrijwilligers lijsten bij. Ik informeer naar het aantal doden dat is begraven: 7.451. Alles plat Aan een andere tafel, met het bordje ‘verbindingen’, werkt een man een wegenkaart van Atjeh bij. Onbegaanbare stukken zijn bruin gearceerd. De kustweg langs de Straat van Malakka, de levenslijn van Atjeh die naar Medan in Noord-Sumatra loopt, is blauw. ‘Die is open’, zegt de man, die Zulfikar heet, ‘hoewel de vloed er hier en daar overheen ging, zijn de bruggen en het wegdek intact.’ Een derde van Atjehs westkust is op de kaart onheilspellend bruin. ‘Een groot deel van de kustweg is verdwenen en alle bruggen zijn weggeslagen’, zegt Zulfikar. Daud heeft 10 liter benzine bemachtigd. We besluiten de stad uit te rijden langs de Jalan Teuku Umar, de westelijke uitvalsweg. Die vormt de grens tussen zware waterschade - aan de zuidzijde - en totale verwoesting - aan de zeezijde. De middenberm bestaat uit met bulldozers opgeworpen boomstammen, takken en resten van houten huizen. Buiten de stad liggen allengs meer ongeborgen lichamen, zwart en onherkenbaar opgezwollen. Een enkele dode hangt in groteske houding tussen het opgestuwde wrakhout. We buigen af naar het zuiden, richting Lhok Nga. In dit noordelijkste stadje van Atjehs westkust stonden complexen van leger en politie. De naburige bergen zijn een guerrillabasis van de separatistische Beweging Vrij Atjeh (GAM). In Lhok Nga

stonden ook een school met internaat en een personeelscompound van de cementfabriek PT SAI. De zee komt in zicht, achter een wijde, stoppelige vlakte. Links van de weg kijken we over eenzelfde stoppelveld naar de bergen. ‘Dit gebied was dichtbevolkt’, zegt Daud, ‘links en rechts stonden huizen en hoge gebouwen. Dit is ervan over: niks, helemaal niks’. We zien ook geen dode lichamen, want er is niets dat hen kon vasthouden. De vloedgolf is over Lhok Nga geraasd en trok zich vervolgens terug, slachtoffers meezuigend naar de oceaan. Veertien overlevenden Aan de oever ligt een houten prauw met buitenboordmotor. Bij gebrek aan brandstof moeten we het bootje met de hand voorttrekken langs een kabel. Aan de andere oever stonden het wooncomplex van de genietroepen (Zipur) en de compound van PT SAI. Een jongeman dwaalt eenzaam over de stenen vlakte. Sergeant eerste klas Ibnu Abbas is één van de veertien overlevenden van de 92 militairen en hun gezinnen die hier woonden. Op het moment van de ramp was hij in de heuvels. ‘De muur van water kwam tot halverwege de pinus-bomen’. Een pinus is ongeveer twintig meter hoog. Ibnu zoekt zijn vrouw en twee kinderen, maar kan hen niet vinden. Een groepje mannen loopt in de richting van Banda Atjeh. Ze komen uit Lhoong, een kustdistrict van vissers en tuinbouwers, 60 kilometer naar het zuiden. Marwan, een journalist uit Lhoong, vertelt. ‘We waren net vertrokken richting Banda Atjeh. Het busje klom omhoog om de noordelijkste kaap te nemen, toen het wegdek scheurde door de beving. Het was kwart over acht in de ochtend. We stapten uit en zagen hoe de zee zich honderden meters terugtrok. Dit was nog nooit vertoond. Vrouwen en kinderen renden het strand op om vis te zoeken en toen verhief de zee zich. In het district Lhoong woonden dertienhonderd mensen. Ik schat dat maar eentiende de ramp heeft overleefd.’

Tempel is nu chaotisch dodenhuis nrc handelsblad A4-krant

Een week in water, zon en hitte. Het identificeren van de slachtoffers van de tsunami is gecompliceerd en omvangrijk werk. In een Thais tempelcomplex liggen 1.500 lijken. Door Freek Staps

Tsunami

9

Thailand

Ze liggen op opengeritste zakken, in het zand. In de zon. Mensen lopen om ze heen, over ze heen, kijken weg. Liever zien ze het blauw van de zakken niet, liever niet de kleur van het zand, het wit van het droge stikstofijs dat voor afkoeling moet zorgen of het bruin van de lichamen. Artsen, hulpverleners, soldaten, hun ogen dwalen keer op keer weg naar de vrolijke tempelkleuren: rood, geel, goud. Hier in de wat Yan-yao - een wat is een boeddhistisch tempelcomplex - wordt het grootste forensische onderzoek verricht van het door tsunami’s getroffen deel van Thailand. Hier liggen tussen de hoofdtempel en de tien bijgebouwen veruit de meeste lichamen bij elkaar. Dankzij het relatief grote aantal buitenlandse slachtoffers (iets minder dan de helft van het totaal) hebben veel landen hun rampen-identificatieteams naar de streek gebracht. In de wijde omgeving van de ZuidThaise badplaats Khao Lak is het mondkapje standaarduitrusting. Tot kilometers verderop is de lucht vol van de penetrante geur van lichamen in ontbinding. Bij de ingang van het complex houden soldaten wanhopig kijkende familieleden tegen. Verder kan iedereen doorlopen, Franse politieagenten, Duits ambassadepersoneel, cameralieden uit de hele wereld. Aan de zijkant ruilen vrijwilligers tassen en open schoenen in voor zwarte laarzen, een plastic pak, rubberen handschoenen, haarnetje en mondkapje of, beter nog, een gasmasker. Aan het andere einde van de sluis wordt direct duidelijk welk werk de mensen hier verrichten. De chaos van mensen die door elkaar heenlopen, het geschreeuw van een Japanse arts die even de kluts kwijt lijkt te

Doodskisten in een loods in de haven van Phuket, Thailand, 28 december. (Foto Reuters) zijn, de herhaalde roep om vrijwilligers voor de verplaatsing van een lichaam, de onduidelijkheid over exacte aantallen binnengekomen en onderzochte lichamen, door dat alles heen loopt een duidelijke lijn: hier komen genummerde ontzielde lichamen binnen, die als mensen met een identiteit moeten vertrekken. Zoals TA 1017. Alleen het roze hempje dat ze aanheeft wijst erop dat het een meisje is. Ze lijkt niet ouder dan een jaar of tien. Ze ligt op de grond. Blokken koud ijs die op haar worden gelegd, moeten de ontbinding tegengaan. De damp van het

ijs hangt als een witte sluier boven haar lichaam. Wie weet hoe lang het meisje daar al ligt. Niemand kan vertellen wanneer een lichaam op Yan Yao is binnengebracht. Ook over de aan de zak bevestigde nummers bestaat onduidelijkheid. In het beste geval geven ze aan waar een lichaam is gevonden. De nummers die de lichamen in het tempelcomplex meekrijgen, moet het werk van ambassades makkelijker maken. Zij koppelen de gegevens aan de lijst met vermisten. Nu wordt dan ook werk gemaakt van TA 1017. Ze wordt behoedzaam op de

eerste tafel getild. Er omheen staan drie mensen, de zon wordt bijgelicht met een bouwlamp. Een van hen schijnt met een zaklamp op het opgezwollen gezicht, de arts verwijdert huidweefsel, zoekt naar bijzondere kenmerken op het verkleurde lichaam en een derde hulpverlener schrijft mee. Na een paar minuten roept de arts weer om vrijwilligers. Die leggen het meisje terug in de zon. Daar moet ze wachten op de volgende stap: een röntgenfoto van het gebit. Er zijn meerdere teams aan het werk op het complex. De stappen van het onbekende meisje worden overal herhaald, bij honderden anderen, door teams uit verschillende landen. Het werk geschiedt zorgvuldig, maar haast is geboden. Om de paar minuten dirigeren stemmen uit luidsprekers de vrijwilligers naar nieuwe plekken waar ze nodig zijn. Bovendien dreigen er andere gevaren: ziektes en verhalen over verminking van de lichamen. In Sri Lanka zouden handelaren lijken stelen en verkopen aan nabestaanden of zelfs lichaamsdelen afsnijden om de juwelen. En in Thailand vertellen journalisten en nabestaanden elkaar over honden die ‘s nachts van de lichamen zouden hebben gegeten. Het lijkt niet onmogelijk. De twee wilde honden die overdag op Yan Yao tussen de lichamen rondscharrelen, worden ongemoeid gelaten. Daarnaast neemt het aantal vrijwilligers snel af. Gratis eten en drinken willen ze nog wel verstrekken, maar zware blokken koud ijs op de lichamen leggen of zakken verplaatsen, daarvoor zijn met de dag minder mensen. De Thaise studenten raken getraumatiseerd. Wanneer TA 1017 lang genoeg gewacht heeft, wordt haar zak dichtgeritst en voor de zekerheid met lappen stof dichtgeknoopt. Ze wordt in een van de tientallen gekoelde zeecontainers op het terrein gelegd om te wachten. Maar waarop? Eerst moeten de ambassades de gegevens verwerken. Een doodskist is er niet voor het meisje. Die zijn harder nodig voor de nieuwe lichamen die nog dagelijks op het tempelcomplex aankomen.

nrc handelsblad A4-krant

Tsunami

10

Kinderhandel

In Indonesië hebben heel veel kinderen door de ramp hun ouders verloren. De regering probeert te voorkomen dat handelaars de kinderen verkopen voor adoptie.

Verbod adoptie tsunami-wezen

Door Dirk Vlasblom President Susilo Bambang Yudhoyono (‘SBY’) van Indonesië heeft verboden om kinderen van door de ramp in Atjeh ontheemde ouders of ‘tsunami-wezen’ te adopteren. Minister van Sociale Zaken Bachtiar Chamsyah heeft de politie opdracht gegeven een ‘syndicaat’, dat zou handelen in Atjehse kinderen die de ramp hebben overleefd, op te rollen. Of een dergelijk syndicaat bestaat, is onbewezen. Toch zijn er aanwijzingen dat in de vluchtelingenkampen van het rampgebied kinderen worden verhandeld onder het mom van adoptie. Door de ramp ontheemde of verweesde kinderen zijn de verantwoordelijkheid van de regering. Volgens een schatting zijn in Atjeh door de tsunami minstens 35.000 kinderen verweesd of gescheiden van hun familieleden. In Indonesië circuleert het gerucht dat iedereen, ook wie niet aan de wettelijke voorwaarden voldoet, deze kinderen mag adopteren. ‘SBY’ spreekt dit verhaal krachtig tegen. Weeshuis Minister Chamsyah zegt dat er alleen geadopteerd mag worden met toestemming van zijn departement. Dat werkt samen met de niet-gouvernementele organisatie Perkumpulan Aceh Sepakat (Bundeling van Eensgezind Atjeh, AS) die zich ontfermt over ouderloze tsunamislachtoffers. Een aantal van hen is ondergebracht in een weeshuis in Medan, de hoofdstad van Noord-Sumatra. De Raad van Islamitische Schriftgeleerden (MUI) van Atjeh en het centrale MUI-bestuur hebben Indonesiërs opgeroepen om jonge tsunami-slachtoffers te adopteren of onder voogdij te nemen, overeenkomstig de Wet op Adoptie en de shari’a (islamitisch recht). Dat de regering stelling neemt tegen deze oproep, snijdt hout. In Indonesië

Deze kinderen in een vluchtelingenkamp in Atjeh hebben hun ouders door de tsunami verloren. De Indonesische regering probeert met speciale maatregelen te voorkomen dat weeskinderen voor adoptie worden verhandeld. (Foto Reuters) staat adoptie nagenoeg gelijk met kinderhandel. De door de overheid erkende stichting Sayap Ibu (Moedervleugel) bemiddelt bij adopties, maar knijpt maar al te vaak tegen betaling een oogje dicht als niet aan wettelijke voorwaarden is voldaan. Armlastige ouders krijgen vaak een schijntje van het door de stichting

opgestreken bedrag. De voorzitter van de Nationale Commissie voor Kinderbescherming, Seto Mulyadi, wist een week na de ramp te voorkomen dat honderd Atjehse kinderen via Medan naar Jakarta werden gevlogen. Volgens de stichting AS zouden na de ramp al twintig kinderen uit

Atjeh zijn gesmokkeld, richting Maleisië en Bandung, West-Java. AS-bestuurder Masriza zei dat nog veel meer jonge overlevenden uit Atjeh worden vermist omdat ze zijn meegenomen door ‘onverantwoordelijke lieden’. Een ‘stichting’ bood Atjehse wezen aan per sms.

nrc handelsblad A4-krant

Tsunami

11

Hoe groot de lokale schade ook is, de tsunami heeft in Azië per saldo nauwelijks effect op de economie. Net als de welvaart is ook het leed er ongelijk verdeeld. Door Maarten Schinkel De schade die de vloedgolven in Zuidoost-Azië hebben veroorzaakt is onmetelijk groot, al was het maar omdat menselijk leed op geen enkele schaal te meten valt. Maar hoe groot is de schade aan de economie van de getroffen landen? Bij het beoordelen van de gevolgen van de ramp zullen de landen die over hulp praten een scherp onderscheid moeten maken tussen de lokale economieën in de getroffen gebieden, en de gevolgen van de ramp op macro-economisch niveau. De schattingen vliegen intussen in het rond. De Amerikaanse Citibank calculeerde een vernieling van rond 15 miljard dollar aan eigendom en infrastructuur in de getroffen landen. Macro-economisch ligt de kwestie ingewikkelder. De vloedgolf heeft vrijwel geen economisch belangrijke gebieden geraakt. Belangrijke havens en industriele productiecentra zijn in Maleisië en Thailand gespaard gebleven. Dat geldt ook voor Sri Lanka, waar de economische

‘Waar blijft hulp voor ons?’

Economie

In Oost-Congo, Darfur (weet je nog de actie van de 3FM-dj’s?) en andere delen van Afrika die met een humanitaire crisis kampen, zou de bevolking zich met recht kunnen afvragen: ‘Waar blijft de hulp voor ons?’ De noodsituatie in Congo wordt algemeen beschouwd als de grootste en meest dodelijke ter wereld. In een rapport dat de Amerikaanse hulpverleningsorganisatie IRC vorige maand, uitgaf, wordt het aantal doden door de oorlog in Congo sinds 1998 geschat op 3,8 miljoen mensen. Al is de oorlog formeel al meer dan anderhalf jaar beëindigd, toch sterven er gemiddeld nog steeds zo’n 31.000 mensen per maand als gevolg van het geweld. De komende vijf

Economie Azië nauwelijks geraakt activiteit vooral in het westen is gesitueerd. Thailand is in economische zin wel het zwaarst getroffen. De zakenbank Morgan Stanley schatte begin deze week dat de vloedgolf de Thaise economie in beginsel bijna één procent economische groei kost in 2005. De getroffen gebieden zijn goed voor 2,7 procent van de Thaise productie van goederen en diensten. Het toerisme aan de getroffen westkust heeft echter een verdere uitstraling op de Thaise economie, omdat van de dit jaar aanvankelijk verwachte 13,4 miljoen toeristen ruwweg eenderde de westkust zou aandoen. Vandaar dat Morgan Stanley uitgaat van een terugval van het Thaise toerisme met een kwart. Aan de andere kant heeft, hoe wrang ook, de bedrijvigheid die met de wederopbouw gemoeid gaat een gunstig effect op de economie. Opgeteld is er een schadepost van 0,3 procentpunt aan economische groei. Vergeleken met de verwachting dat de Thaise economie dit jaar met tussen de 5 procent en 6 procent groeit, is de invloed van de tsunami dus niet erg groot. Thailand staat er financieel

maanden vallen daar net zoveel slachtoffers als er door de tsunami zijn geveld. Inmiddels is al meer dan twee miljard dollar aan steun toegezegd voor de slachtoffers van de tsunami. De totale hulp aan Congo bedroeg volgens IRC vorig jaar 188 miljoen dollar. ‘De wereld reageert niet bovenmatig sterk op de tsnunamiramp’, zegt David Beckmann, president van een christelijke hulporganisatie. ‘Ze reageert buitensporig slap op andere ellende.’ ‘Ik ben onder de indruk van de explosie van solidariteit met de slachtoffers van de tsunami’, zegt dr. Richard Brennen, een Congo-specialist van IRC. ‘Ik sta verbijsterd dat er niet een soortgelijke bekommernis bestaat om de bevolking van Congo.’ Zijn organisatie heeft hem inmiddels voor hulpwerk naar Indonesië gestuurd.

goed voor en kan deze inspanning makkelijk opbrengen uit zijn binnenlandse besparingen. De Thaise premier Thaksin Shinawatra bevestigde dit ook. Voor Maleisië is de economische uitstraling van de vloedgolf zo gering, dat de schattingen voor de economische groei in 2005 vrijwel onveranderd zijn gebleven. De getroffen Indonesische provincie Atjeh is goed voor slechts 2,2 procent van de totale economie van het land. Een derde daarvan komt van de productie van olie en gas, die niet getroffen is. Hulp en wederopbouw in Atjeh compenseren het overige productieverlies zodanig, dat ook de verwachtingen voor de economische groei in Indonesië onveranderd kunnen blijven. Anders dan Thailand en Maleisië zal Indonesië wel moeite hebben om de wederopbouw uit eigen zak te betalen. Dat geldt ook voor India en Sri Lanka. Hoewel India geen prominente rol speelt in het nieuws over de vloedgolf, heeft het vermoedelijk de meeste schade opgelopen. De enige stad met meer dan een miljoen inwoners die getrof-

fen is, is de Indiase havenstad Madras. De Wereldbank schat dat de Indiase economie als zodanig geen lagere groei zal doormaken, maar de kosten van de wederopbouw maken het Indiase begrotingsprobleem nog nijpender. De economische groei in Sri Lanka valt naar verwachting ruim een half procentpunt lager uit als gevolg van de vloedgolf. Dat lijkt mee te vallen, maar verschillende schattingen komen uit op een schadebedrag van rond 1 miljard dollar. Dat is moeilijk op te brengen voor het land, dat al een begrotingstekort heeft van 8 procent. Al met al lijkt de macro-economische schade van de sars-epidemie van 2003 veel groter dan die van de tsunami. De wrange optelsom: terwijl de getroffen bevolking rouwt en zich afvraagt hoe het verder moet, bereikte de beurs van Bangkok vorige week zijn hoogste stand sinds mei 2004, stegen de aandelenkoersen in Jakarta zelfs naar recordhoogte en is de beurs van Sri Lanka al weer bijna terug op de recordstand van vlak voor de vloedgolf.

Dolfijnen zitten vast in meer

Dierenbeschermers in Zuid-Thailand hebben hun handen vol aan twee dolfijnen. Die zijn door de tsunami ruim een kilometer landinwaarts gedreven en zitten vast in een meertje van 300 bij 200 meter. Ze raakten opgesloten toen de zee zich na de tsunami weer terugtrok.

Meisje van tien redt tientallen

Het 10-jarige Britse meisje Tilly Smith heeft mogelijk tientallen toeristen gered doordat ze juist in de laatste weken voor de kerstvakantie les had gehad over tsunami’s. Ze herkende de snel terugtrekkende zee en de spartelende vissen als een voorbode van een tsunami en waarschuwde haar moeder. Die haastte zich met het verhaal naar het hotelpersoneel dat besloot het strand te evacueren.

nrc handelsblad A4-krant

Tsunami

12

Toerisme

De tsunamiramp heeft het Thaise toerisme een forse tik gegeven. De prostitutie lijdt. Maar de rest van de Thaise economie is nauwelijks geraakt.

Zware tijden voor Thaise ladyboys

Door Freek Staps Een dag of twee na de tsunami-vloedgolven werden busstations op het vakantie-eiland Phuket opeens overspoeld met meisjes, een stuk of duizend. Ze wilden allemaal weg, terug naar hun families, in het noorden van het land. Het waren meisjes van plezier, geconfronteerd met het economische principe van vraag en aanbod. Hun klanten, de toeristen, zijn terug naar huis, in het ziekenhuis of erger nog. Het natuurschone Phuket is niet alleen de ‘parel van het zuiden’, zoals de reisbureaus graag willen doen geloven, maar ook het centrum van het Aziatische sekstoerisme. De meisjes hier zijn jong, goedkoop en eenvoudig benaderbaar. Er is geen bar in het vakantiedorp Patong waar ze zich niet in grote getale tegen de westerse mannen aanvlijen. Niet alleen meisjes bieden zich aan, ook de ladyboys, jonge Thaise mannen die zich siliconenborsten aanmeten en hun penis laten amputeren. Op het eiland bestaat een levendige plastische chirurgie-industrie. Het is geen geheim waar de toerist eenvoudig met hen in contact kan komen: in het theater van Phuket Simon Cabaret. De dertig acteurs/actrices verzorgen een groots opgezette show compleet met gouden kroontjes, centimeters lange nepnagels, niets verhullende broekjes. Buiten in een achterafsteegje kan de show verdergaan, waar toeristen volgens de officiële lezing op de foto kunnen met een ladyboy. Daar komt Sanóh Visitchotiangkoon net vandaan. Net als zoveel andere Thai geeft hij een Engelse naam op. Hij luistert zowel naar Ken als naar Kate. In zijn handen met lange zilverkleurige handschoenen heeft hij 260 Thaise baht (5 euro), zojuist verdiend aan een toerist. ‘Dat moet ik ook nog delen met mijn vriendinnen’, zegt Ken. Als iemand de crisis in het toerisme aan den lijve voelt, is hij het wel. Tot de tsunami was het theater met achthonderd stoelen elke avond met gemak twee keer

Het strand Patong op het vakantie-eiland Phuket in Thailand, twee dagen na de tsunami. (Foto Reuters) te vullen. Nu is de show later op de avond geschrapt en zitten er veertig mensen in de zaal, net iets meer als op het podium staan. Ken is niet teruggegaan naar het noorden. Hij woont al tien jaar in Patong en heeft het geld meer dan nodig. ‘Het wegblijven van het publiek beangstigt me’, zegt hij. ‘Maar goed: ik heb ten minste nog werk en ik hou ervan.’ Eeuwig glimlachen Op Phuket houden ze niet van klagen. Duikscholen wijzen nadrukkelijk op de bevindingen van ecologen die zeggen dat het koraal maar beperkt beschadigd is. En eigenaren van restaurants, straatverkopers van nep-dvds en taxichauffeurs, allemaal houden ze het Thaise imago van het eeuwig glimlachende volk hoog en wijzen ze liever op de tafels die weer rechtop staan, de felle lampjes die weer branden en de zon die nog steeds schijnt.

Er liggen weer mensen op het strand. Alles hangt hier af van de toeristen. Als de 55.000 bedden op dit eiland gevuld zijn, levert dat op jaarbasis 1,5 miljard euro op. Dat is veel voor Phuket, maar niet voor Thailand als geheel. Alle zuidelijke provincies, inclusief meerdere vakantie-eilanden, leveren samen slechts 2,1 procent van al het geld dat in Thailand verdiend wordt. Naast het toerisme zijn maar weinig andere bedrijfstakken geraakt. Belangrijke infrastructuur, fabrieken of zakelijke dienstverleners zijn verder landinwaarts gevestigd, of zelfs honderden kilometers naar het noorden, in het niet geraakte Bangkok. De schade voor verzekeraars wordt ingeschat op 1,9 miljoen euro, kleine ondernemers zijn zelden verzekerd. Lokaal komt de klap wel degelijk hard aan. De vereniging van Thaise reisorganisatoren heeft berekend dat tien procent

van de toeristen zijn reis heeft afgezegd. Dat kan 10.000 van de 200.000 banen op Phuket kosten. Ook lokale vervoerders kijken angstig naar wat komen gaat. De maanden november tot februari zijn hier hoogseizoen, maar wie is er om nog een tuktuk te nemen, vraagt Sutee Pleta zich af. Hij bestuurt het open rode busje en houdt het niet meer lang vol, klaagt hij. Normaal verdient hij dagelijks 2.000 baht, deze dagen is dat met moeite 500 baht per dag. Als hij zijn baan kwijt raakt, weet hij niet wat te doen. Er is maar weinig werk. Overal in het hele getroffen gebied zoeken Thai naar nieuwe manieren om geld te verdienen. Gebrande cd’s met foto’s van de tsunami worden te koop aangeboden. Een standje verkoopt namaak-Tshirts aan bezoekers van een tempel met 1.500 lijken.

Internationaal medeleven was nog nooit zo groot nrc handelsblad A4-krant

Tsunami

13

Hulpacties

Meer particulieren dan ooit maken geld over naar hulporganisaties. De natuurramp in Azië leidt tot vrijgevigheid in ontwikkelde landen.

de scholen weer begonnen bleven er een aantal stoeltjes leeg. Bovendien kwamen er veel Turken met verhalen over de ramp naar huis.’

Honderdtwaalf miljoen euro. Zoveel hebben Nederlandse bedrijven en burgers gestort op giro 555 van de negen Samenwerkende Hulporganisaties (SHO). Ook in de rest van de wereld lijkt de vrijgevigheid opmerkelijk groot. Van de ruim twee miljard euro die de internationale gemeenschap binnen de eerste week na de tsunami heeft toegezegd voor noodhulp en wederopbouw, is een aanzienlijk deel afkomstig van particuliere giften. Volgens Jan Egeland, hoofd van het bureau voor de coördinatie van humanitaire zaken is ‘het internationale medeleven nog nooit zo groot geweest.’ Waar komt die vrijgevigheid vandaan? Volgens een peiling van Maurice de Hond heeft 80 procent van de Nederlanders geld overgemaakt, of is van plan dat te doen. Televisiebeelden Hulporganisaties zoeken een deel van de verklaring in de omvang van de ramp: het aantal slachtoffers, het aantal betrokken landen. ‘Bij natuurrampen geven mensen doorgaans makkelijker dan in geval van oorlogen’, zegt Ingrid Tuinenburg, hoofd fondsenwerving van Mensen in Nood, de noodhulporganisatie van Cordaid en onderdeel van de SHO. ‘Bij conflicten is het moeilijker om te laten zien wat er aan de hand is. Bij de tsunami laten de televisiebeelden vanuit helicopters in één klap zien hoe groot de schade is.’ Maar niet iedere natuurramp is hetzelfde: voor de tsunami is binnen een week al tien miljoen euro méér ingezameld dan de ruim acht miljoen die het publiek vorig jaar overmaakte voor slachtoffers van de aardbeving in het Iraanse Bam. Voor die inzameling was giro 555 een half jaar geopend. ‘Hoe cru het ook klinkt, in Bam vielen veel minder doden [ongeveer 30.000, red.], en we kenden al verschil-

Voetbaltrainer Guus Hiddink in het telefoonpannel tijdens de inzamelingsactie op 6 januari. (Foto Bas Czerwinski) lende andere aardbevingen van die omvang in de recente geschiedenis’, zegt Tuinenburg. Fenomeen tsunami ‘De meeste mensen waren onbekend met het fenomeen tsunami’, beaamt Thea Hilhorst, hoofddocent Rampenstudies aan Wageningen Universiteit. ‘Mede daarom heeft de ramp een hele diepe indruk gemaakt.’ Ook ziet zij een deel van de verklaring in

de globalisering. ‘Veel mensen zijn in de laatste jaren bekend geworden met de getroffen landen omdat ze er op vakantie zijn geweest. Dat brengt het leed dichterbij.’ Ze vergelijkt de situatie met die van de aardbeving in Turkije in 1999, waarbij meer dan 20.000 doden vielen. ‘Toen werd er ook heel veel gegeven. Dat kan deels uitgelegd worden door de grote Turkse gemeenschap in Nederland. De aardbeving vond plaats aan het einde van de zomervakantie in Nederland. Toen

Inzamelingsacties De reflex tot geven is wijdverspreid over de welvarende landen. Engeland had op 3 januari al 175 miljoen euro aan hulp toegezegd. Daarvan komt 75 miljoen van de regering, in de vorm van voedsel en tenten die met militaire vliegtuigen worden vervoerd naar met name Indonesië en Sri Lanka. De andere 100 miljoen bestaat uit particuliere giften aan het Disasters Emergency Committee (DEC), een samenwerkingsverband van twaalf ontwikkelingsorganisaties. In Duitsland volgt het ene benefietgala op het andere. De website van Aktion Deutschland Hilft, een samenwerkingsverband van tien Duitse hulporganisaties, was zelfs tijdelijk overbelast en kon geen giften accepteren. Een tv-collecte van het commerciële tv-station Sat1 bracht ruim 10 miljoen euro op. Het succes van de inzamelingsacties in Frankrijk is ‘ongekend’, zeggen media en de betrokken organisaties. De Franse afdeling van Artsen Zonder Grenzen (AZG) heeft ‘uit eerlijkheid’ besloten de actieve collecte te staken, omdat meer geld is ingezameld dan op middenlange termijn voor de acties in de getroffen gebieden gebruikt kan worden. AZG ontving in de acht dagen na de ramp vier miljoen euro. De Italianen hebben tot 3 januari ongeveer 30 miljoen euro ingezameld. Dit gebeurde hoofdzakelijk met sms-jes van 1 euro per stuk, maar ook via het storten op girorekeningen van Unicef en van de katholieke hulporganisatie Caritas. Er ontstaat inmiddels onvrede over de vier miljoen euro die de Italiaanse regering ter beschikking heeft gesteld. Het kabinet overweegt via het kwijtschelden van schulden de hulp aan de getroffen landen te verhogen tot 70 miljoen euro. Volgens Amerikaanse kranten hebben de Amerikanen tot dusver 100 miljoen dollar geschonken aan hulorganisaties.

nrc handelsblad A4-krant

Tsunami

14

Belofte over hulp

Uit onderzoek naar eerdere rampen blijkt dat er een groot verschil is tussen het geld dat regeringen toezeggen en dat ze daadwerkelijk geven. Ook zijn veel giften niet onvoorwaardelijk. Door Derk Stokmans Precies één jaar geleden verwoestte een aardbeving de Iraanse stad Bam. Meer dan 26.000 mensen vonden de dood, vele duizenden anderen raakten dakloos. Landen uit de hele wereld tuimelden over elkaar heen om mee te helpen aan de wederopbouw van de stad. Een jaar later bivakkeren de meeste inwoners van Bam nog steeds in hun tijdelijke behuizing. Regeringen en hulporganisaties zegden een jaar geleden uiteindelijk ruim 1,1 miljard dollar aan hulp toe. Maar, zo klaagden Iraanse overheidsfunctionarissen tegenover het persbureau AP, daarvan heeft Iran tot nu toe maar 17,7 miljoen ontvangen. Ook nu leiden de verwoestende gevolgen van de golven tot grote vrijgevigheid van regeringsleiders. Meer dan twee miljard is al toegezegd. Maar: ‘Het is vrij waarschijnlijk dat we niet alles zullen ontvangen’, waarschuwde Kofi Annan, secretaris-generaal van de VN. De geschiedenis wijst uit, zo vertelde Annan, dat regeringen bij humanitaire rampen vaak meer geld beloven dan ze uiteindelijk uitkeren. Donorconferentie Robert Smith, financieel medewerker van OCHA, noemt het voorbeeld van de donorconferentie voor Liberia, in februari 2004. Daar beloofden landen zo’n één miljard dollar hulp. Tot nu toe is daarvan ongeveer 60 miljoen dollar uitgekeerd. Maar ook in Afghanistan, na de orkaan Mitch in Midden-Amerika en na overstromingen in Mozambique bleven uitgekeerde bedragen ver achter bij de regeringsbeloften. Wat gebeurt er dan met dat toegezegde geld? Een deel verdwijnt gewoon door snel verschuivende prioriteiten, is de ervaring van Smith. In de weken na een ramp worden beloften makkelijk gemaakt, maar nieuwe humanitaire

Mooie beloftes maken nog geen schuld noden eisen soms snel aandacht en geld op. Deze week riep de internationale hulporganisatie Oxfam regeringen daarom nog op te blijven geven ‘ook als de tvcamera’s verdwenen zijn’. Dit probleem speelt volgens Paul Hoebink, universitair hoofddocent ontwikkelingsstudies aan de Radboud universiteit Nijmegen, vooral in de Verenigde Staten. Daar moet de president voor elke toezegging toestemming van het Congres krijgen, dat meestal minder vrijgevig is. Mondelingen beloften Geld dat wel beschikbaar is, komt regelmatig met veel vertraging aan. Het kan lang duren voordat overheidsbureaucratieën de mondelinge beloften van regeringsleiders vertalen in concreet beleid, stelt Smith. Gemiddeld doet de Europese Unie er vier en een half jaar over om beloofde gelden daadwerkelijk uit te keren, zo concludeerde een commissie van het Britse parlement in 2000. Vertraging kan ook optreden bij de geldontvangers zelf. Veel arme landen

hebben eenvoudigweg niet de (organisatorische) infrastructuur om ‘in korte tijd veel geld om te zetten’, legt Georg Frerks, hoogleraar rampenstudies aan Wageningen Universiteit, uit. ‘Vaak is het geld er wel, maar zijn er geen plannen en projecten waaraan het besteed kan worden.’ Zo blijkt uit onderzoek dat Sri Lanka, een van de door de tsunami getroffen landen, niet meer dan 35 procent van de beschikbare ontwikkelingsgelden daadwerkelijk kan uitgeven. Beloofd geld is ook moeilijk uit te geven als landen strenge voorwaarden stellen aan de besteding ervan. Die zijn vaak bedoeld om het geld deels terug te laten stromen naar het land van herkomst. ‘Van Japan is bekend dat het landen een lange boodschappenlijst geeft van producten uit eigen land’, vertelt Frerks. Ook de Verenigde Staten dirigeren het geld vaak terug naar eigen land. Zo mogen alleen Amerikaanse bedrijven meedingen naar door de Verenigde Staten gefinancieerde projecten voor de wederopbouw van Irak. Dat hoeft niet tot problemen te leiden. Smith noemt

deze ‘duale effecten van hulpgelden een onvermijdelijke uitkomst van democratische systemen’. Maar als ze leiden tot ondoelmatige hulp zijn dit soort voorwaarden volgens Smith ‘niet te rechtvaardigen’. Veel ramphulp is vaak niet meer dan ‘oude wijn in nieuwe zakken’, zegt Frerks. ‘Het is meer schuiven met geld dan het vrijmaken ervan’, legt Hoebink uit. Geld dat eerst voor Afrika bestemd was, gaat nu naar Azië. Regeringen putten volgens Hoebink bovendien voor hun ‘politiek prachtige toezeggingen’ vaak uit bestaande budgetten voor humanitaire hulp. De 350 miljoen dollar van de Amerikaanse president Bush komen bijvoorbeeld geheel uit een bestaande post voor algemene hulp bij internationale rampen. Nu het jaar net begonnen is, zitten die potjes nog vol. Frerks: ‘Hoeveel er overblijft voor latere rampen of andere ontwikkelingshulp is nog maar de vraag.’ De praktijk is dus, zegt Hoebink, dat ‘het ene arme land betaalt voor de rampen van het andere arme land’.

Een jaar geleden legde een aardbeving de Iraans stad Bam in puin. Veel van de toen door regeringen beloofde financiële hulp is nog nooit werkelijk gegeven. (Foto AP)

Tsunami-diplomatie drijft hulpverlening

nrc handelsblad A4-krant

Westerse regeringen geven gul. Het lijkt bijna een wedstrijd ‘wie geeft het meest?’ Geheel belangeloos is met medeleven met het rampgebied niet. Met name Amerika, Japan en Australië zien kansen om hun invloed in de regio langs deze weg te vergroten.

De VS: Demonstratie van waarden Door Marc Chavannes Tsunami

15

Politiek

De Amerikaanse hulp ‘geeft de moslim-wereld (..) een kans (..) Amerikaanse waarden in actie te zien’, zei Colin Powell, op bezoek in Indonesië. Amerika’s humanitaire hulp is ‘in het beste belang van de getroffen landen én van de Verenigde Staten, en droogt die reservoirs van ontevredenheid op die kunnen leiden tot terroristische activiteit.’ Met die toelichting op de nu op 350 miljoen dollar begrote tsunami-hulp gaf minister van Buitenlandse Zaken Colin Powell in Jakarta duidelijk aan waar het president Bush óók om te doen is. De Amerikaanse regering hoopt dat eerdere kritiek op de trage en als ‘zuinig’ (15 miljoen dollar) omschreven eerste reactie in Washington door de hulp kan worden weggepoetst. De VS kijken niet naar de godsdienst van de slachtoffers die zij helpen, zei Powell in Indonesië, het moslimrijkste land ter wereld. ‘Maar de hulp geeft de moslim-wereld en de rest van de wereld een kans Amerikaanse vrijgevigheid en Amerikaanse waarden in actie te zien’. Volgens een correspondent van het persbureau AP worden Amerikaanse militairen als helden binnengehaald in Indonesië, waar zeker 94.000 slachtoffers zijn gevallen. Zij brengen voedsel en water en hebben de transportmiddelen om de meest getroffen gebieden te bereiken. Het persbureau schrijft dat de

Indonesische soldaten laden hulpgoederen voor Banda Atjeh in een containerschip in Jakarta, 7 jauari 2005. (Foto AP) komst van zoveel Amerikaanse soldaten in Indonesië een paar weken geleden met grote achterdocht zou zijn begroet; men zou bang zijn geweest dat de VS een permanente militaire aanwezigheid wilden vestigen. Daar maakt men zich nu minder zorgen over. De verhoudingen tussen de VS en Indonesië waren de afgelopen jaren sterk bekoeld. De VS waren ontevreden over de manier waarop de Indonesische regering optrad tegen moslimextremisme.

De regering in Washington onderstreept voortdurend dat president Bush zeer begaan is met het lot van de slachtoffers en dat de hulpinspanningen belangeloos worden geleverd. Hij heeft twee vorige presidenten (Bush senior en Bill Clinton) gevraagd zich met de hulpacties te bemoeien. Daarmee probeert het Witte Huis de hulp op een bovenpartijdig niveau te tillen. Deskundigen op het gebied van internationale betrekkingen noemen het een ‘imago-reparatie-actie’

in binnen- en buitenland. Joseph Cirincione, een vooraanstaand kenner en criticus van het Amerikaanse beleid in het Midden-Oosten, sprak van ‘een unieke kans voor de VS om zijn omvangrijke capaciteiten in te zetten om een van de grootste moslim-landen te helpen’. John Mearsheimer, hoogleraar politieke wetenschappen in Chicago, voegde er aan toe: ‘Zelfs als we dit van Vervolg op pagina 16

nrc handelsblad A4-krant

het begin perfect hadden aangepakt, was het erg moeilijk de wijd verbreide vijandigheid jegens de Verenigde Staten te keren. We hebben de laatste vier jaar hard gewerkt om die antipathie te creëren en er is meer voor nodig dan actie op één beleidsterrein om dat weer goed te maken.’

Japan: Grote en kleine broer Door Hans van der Lugt

Tsunami

16

Politiek

Japan voelt een speciale, ‘Aziatische’ verantwoordelijkheid voor de door de tsunami getroffen landen. Het geeft dan ook het meest. De tsunami in Azië biedt Japan de kans weer een leidinggevende rol te spelen in Azië, een rol die het de laatste tijd meer en meer aan China moest overlaten. Premier Junichiro is ‘vastbesloten het maximaal mogelijke aan hulp te geven, passend bij onze verantwoordelijkheid als Aziatische partner.’ Japan geeft 500 miljoen dollar hulp. Koizumi profileert zich als Aziatische ‘partner’, maar het is juist de ongelijkheid tussen Japan en andere Aziatische landen die Japan deze kans geeft. De grotere welvaart van Japan, in vergelijking met die in de andere landen in de regio, stelt het in staat makkelijk 500 miljoen dollar op te hoesten. Ondanks recessies en jaren van langzame economische groei heeft Japan nog altijd verreweg de grootste economie van Azië. Dit is de rol die Japan gewend is. Lang was Japan het enige rijke, geïndustrialiseerde land in Azië. De relatie met andere Aziatische landen was daardoor vooral een relatie tussen grote en kleine broer. Japan gaf hulp, de rest ontving. Japanse bedrijven bouwden intussen gestaag hun activiteiten over de regio uit, terwijl bedrijven uit andere Aziatische landen in Japan niks te zoeken hadden. Een gelijkwaardig partnerschap, zoals tussen Europese landen waardoor de EU tot ontwikkeling kwam, was in Azië ondenkbaar. Het einde van de Koude Oorlog en de opkomst van China als economische

macht brengen de laatste jaren beroering in deze Aziatische verhoudingen. Het ‘economisch ontwaken’ van China, zoals Koizumi het gisteren noemde, heeft inmiddels geleid tot ‘een relatie van wederzijdse economische afhankelijkheid’ tussen Japan en China. Maar China heeft in Oost-Azië, met name via voorstellen voor vrijhandel met ZuidoostAzië en actieve betrokkenheid bij de troebelen rond Noord-Korea, geopolitiek gezien het initiatief naar zich toe getrokken. De ramp met de tsunami laat zien dat er een grens is aan waartoe China in staat is. Financieel zijn de middelen beperkt en op het gebied van rampenbestrijding is men minder ver ontwikkeld. Japan loopt op deze punten voor. Japanse marinehelikopters van schepen die op weg waren van de Indische Oceaan naar huis, waren de eerste week al actief in Thailand. Meer troepen zullen volgen. Teams voor rampenbestrijding met artsen en/of eigen helikopters zijn al sinds eind december in verschillende landen in de regio bezig. Japan heeft ook veel ervaring met rampen - er zijn veel aardbevingen in eigen land en zeebevingen in de Stille Oceaan, denk alleen al aan het Japanse woord tsunami. ‘Wij verwachten dat Japan de internationale gemeenschap vooruit trekt’, schreef de krant Asahi Shinbun in het hoofdartikel. ‘Wat kan Azië voor Azië doen? Wat kan Japan doen? Dat is wat nu op de proef wordt gesteld.’

Australië: Nieuwe kwaliteit in relaties Door Rob Schoof Australië grijpt de tsunami aan om de kwaliteit van zijn relaties met de regio rond de Indische Oceaan - Indonesië voorop - te verbeteren. In sommige kringen wordt het al voorzichtig tsunamidiplomatie genoemd. Verscheidene regeringen in de regio, zoals die van de Australische premier John Howard, grij-

pen de natuurramp van tweede kerstdag aan om de betrekkingen met de buren te verbeteren. Het is geen toeval dat Australië in de regio het voortouw neemt bij de hulpverlening en wederopbouw van de verwoeste gebieden rond de Indische Oceaan. De regering is gebaat bij verbeterde betrekkingen in de regio, vooral met buurland Indonesië. Met één van de grootste hulppakketten ooit vloog John Howard op 5 januari naar Jakarta. Door de financiële bijdrage van meer dan driehonderd miljoen euro, vooral bedoeld voor de wederopbouw van de verwoeste dorpen en steden in de provincie Atjeh op Sumatra, is de Australische regering na Japan en de Verenigde Staten de grootste donor in het getroffen gebied. Het bedrag komt bovenop de 100 miljoen euro die Canberra eerder toezegde aan Jakarta. Daarnaast heeft Australië honderden legereenheden en medische specialisten naar Indonesië gestuurd, met schepen, helikopters, drinkwater en tal van hulpgoederen. ‘De regering van Howard hoopt met deze strategische investering in Indonesië de betrekkingen naar een nieuw niveau te tillen’, schreef het Australische dagblad Sydney Morning Herald. Premier Howard is al langer bezig met een charme-offensief in de richting van Jakarta. Eind vorig jaar was hij aanwezig bij de inauguratie van de nieuwe Indonesische president, Susilo Bambang Yudhoyono. Australië en Indonesië hebben van oudsher moeizame betrekkingen. Maar die relaties verslechterden de laatste jaren door verschillende oorzaken. Het grootste struikelblok blijft de kwestie Oost-Timor. Op Oost-Timor wist een onafhankelijkheidsbeweging zich met steun van de Verenigde Naties vrij te maken van Indonesië. Australië voerde in 1999 de internationale vredesmacht in Oost-Timor aan. Vervolgens kwamen beide landen recht tegenover elkaar te staan om de kwestie-Irak. Jakarta nam het Australië zeer kwalijk dat het Australische leger actief deelnam aan de ‘gruwelijke oorlog’ in Irak, zoals de Indonesische regering het noemde. Maar Australië heeft de Indonesische regering hard nodig, zo is de afgelopen jaren vaak gebleken: alleen al in de strijd

tegen het internationale terrorisme. Bij de bloedige aanslag op het vakantieoord Kuta Beach op Bali, in 2002, waren veruit de meesten van de tweehonderd doden Australische toeristen. Bij herhaling waarschuwen de Australische autoriteiten sinds die aanslag voor nieuwe terreurdaden die gericht zijn op Australiërs op de Indonesische eilanden. De Indonesische regering grijpt de nu geboden hulp van de zuiderburen met beide handen aan, zo liet de Indonesische ambassadeur in Canberra weten. ‘Terwijl andere landen geschokt toekeken, bood Australië als eerste hulp’, zei ambassadeur Imron Cotan, die zelf afkomstig is uit het zwaar getroffen Noord-Sumatra.

Een olifant ruimt het puin van weggespoelde huizen in Banda Atjeh op Sumatra om zo de weg te banen voor voertuigen van hulpverleners. (Foto Reuters)

Olifanten helpen puinruimen In het rampgebied in Zuidoost-Azië worden overal olifanten ingezet voor het puinruimen op plaatsen waar auto’s niet kunnen komen. In Phuket zijn het elite-olifanten: de zes dieren die in de badplaats en in Phang Nga worden ingezet hebben een rol gespeeld in de film Alexander. Ze zijn volgens de reddingswerkers slimmer en beter afgericht dan de doorsnee-olifant.

Schoon water blijft nog enkele jaren lang hét probleem in het rampgebied rond de Indische Oceaan. nrc handelsblad A4-krant

Tsunami

17

Water

Door Paul Luttikhuis Toen Karst-Jan Hoogsteen, directeur van de Waterleidingmaatschappij Drenthe, maandag na de ramp de beelden zag van de verwoestingen die de tsunami in het noorden van Sumatra heeft aangericht, was hem direct duidelijk dat de gevolgen voor de watervoorziening rampzalig moeten zijn. ‘Van de bovengrondse infrastructuur van de waterleiding in het gebied is niets meer over’, zegt Hoogsteen via de telefoon. ‘En een groot gedeelte van die infrastructuur ligt bovengronds.’ Hoogsteen kan het weten. De Waterleidingmaatschappij Drenthe (WMD) heeft uitgebreide contacten in het oostelijk deel van Indonesië. De samenwerking vindt plaats op basis van zogeheten public-private partnerships, waarbij WMD een meerderheidsbelang heeft in verschillende Indonesische waterleidingbedrijven. Kennis, financiering en management vallen onder verantwoordelijkheid van het Nederlandse waterbedrijf. ‘Onder normale omstandigheden leveren de waterleidingbedrijven in het getroffen gebied twee tot drie dagen per week water’, vertelt Hoogsteen. ,,Mensen leggen daarom altijd een eigen voorraad aan. Dat doen ze in reservoirs, die allemaal bovengronds staan. Maar daar is nu niets meer van over. In het getroffen gebied zullen ook de leidingen zijn gesprongen. Elders kan de waterleiding daarom alleen nog in afgesloten sectoren functioneren, maar Indonesische waterleidingbedrijven hebben vaak geen ondergrondse afsluitkranen. En als ze er wel zijn, weet vaak niemand waar ze liggen. Het waterleidingbedrijf heeft over het algemeen zelfs geen goed beeld van waar de pijpleidingen lopen. Soms zijn afsluitkranen bij de aanleg van een weg gewoon onder of zelfs in het asfalt verdwenen en daardoor onbereikbaar geworden.’ Hoogsteen vermoedt dat in de huizen in het rampgebied alle meters en kranen kapot zijn. Loze pijpjes halen de druk van

Watervoorziening blijft jaren probleem de leidingen, waardoor het hele systeem is bezweken. Niet dat het leidingwater direct gebruikt zou kunnen worden om te drinken. ‘De waterzuivering is beperkt, leidingwater in Indonesië moet altijd eerst gekookt worden’, zegt Hoogsteen. ‘Daardoor bestaat er in het land een florerende markt voor flessenwater. Die is volledig in handen van één bedrijf, het Franse Danone, dat in de afgelopen jaren alle flessenwaterbedrijven in het land heeft opgekocht. Veel Indonesiërs besteden omgerekend wel vijftien euro per maand aan water uit flessen. Dat is net zo veel als in Nederland, maar voor hen is het vaak vijf tot tien procent van hun inkomen.’ Zoals altijd na rampen is de drinkwatervoorziening een van de meest acute problemen. Het aanwezige water is vaak ernstig vervuild, maar doordat er niet tijdig schoon water kan worden aange-

voerd zijn mensen toch geneigd om het vuile water te drinken. Ze worden ziek en geven hun besmetting via het water door aan anderen. De Wereldgezondheid sorganisatie (WHO) waarschuwt daarom altijd onmiddellijk voor het gevaar van zeer besmettelijke ziektes als cholera en tyfus. In de praktijk valt het overigens vaak mee met die epidemieën. Een verslaggever van de Washington Post beschreef gisteren hoe tussen de puinhopen in het Indiase Nagappattinam luidsprekerwagens rondreden die waarschuwden voor vervuild water. Volgens Hoogsteen bieden de waterleidingsystemen geen oplossing voor het acute tekort aan water. Hij denkt dat het wel enkele jaren zal duren voordat het waterleidingbedrijf weer min of meer normaal functioneert. De komende tijd biedt alleen de distributie van flessenwa-

Vernielde huizen in Banda Atjeh, het water is er ernstig vervuild. (Foto AP)

ter een oplossing. Voor de periode daarna is Hoogsteen bezig een plan te ontwikkelen. In overleg met enkele andere Nederlandse waterleidingbedrijven, het Nederlandse ministerie van Ontwikkelingssamenwerking en de Indonesische ambassade wil hij in Banda Atjeh over een maand een noodvoorziening aanleggen. ‘We willen reservoirs bouwen met een inhoud van twee tot drie kubieke meter’, vertelt Hoogsteen. ‘Daar kunnen zo’n zestig gezinnen gebruik van maken. We schatten dat er in Banda vijftig tot honderd van dergelijke reservoirs nodig zijn. Daarnaast zijn een stuk of tien watertrucks nodig voor de dagelijks bevoorrading. Op die manier kunnen we ongeveer 60.000 mensen iedere dag vier tot vijf liter water geven.’ Een reservoir kost 250 euro, een watertruck ongeveer 16.000 euro. Voor nog geen 300.000 euro is het project uitvoerbaar en kan de periode tot het herstel van het waterleidingbedrijf overbrugd worden. Hoogsteen vertrouwt er daarom op dat het project zal slagen. Het is beperkt in omvang en het biedt direct resultaat.

nrc handelsblad A4-krant

Tsunami

18

REDACTIE MARLIES HAGERS VORMGEVING BART GRÂTZ

Tsunami’s zijn van alle tijden, zoals blijkt uit dit Japanse sprookje dat driekwart eeuw geleden werd opgetekend door Nienke van Hichtum (18601939). Op een eiland in het mooie land Japan leefde eens een goede oude man. Zijn huis stond op een vlakke berg en om het huis lagen de rijstvelden van de mensen die aan de voet van de berg woonden, op de smalle strook grond langs de zee. Vanuit zijn huisje had de man het uitzicht over de rijstvelden, en daarachter over de mooie blauwe zee, die het hele land omspoelde. Elke morgen en elke avond keken de oude man en zijn kleinzoon naar de mannen uit het dorp, die ijverig hun velden bewerkten. De kleine jongen hield van de rijstvelden. Hij wist heel goed dat die het voedsel moesten opbrengen voor heel het volk in de omtrek; en dikwijls hield hij met zijn grootvader de wacht bij de velden, als de werkers naar huis gingen om een poosje te rusten. Eens op een dag stond de grootvader alleen voor zijn huisje. Eerst keek hij een poos naar de rijstvelden en toen keek hij naar de zee. Maar plotseling stond hij daar als verlamd van schrik en staarde strak in de verte, waar zee en lucht elkaar schenen te ontmoeten! Daar rees iets op uit de golven, iets als een reusachtige wolk, en ‘t was alsof de wateren van de zee zich daar ophieven tot hoog, hoog in de lucht! De oude man hield zijn handen boven de ogen en keek nog eens goed toe, zo goed als zijn oude ogen ‘t hem mogelijk maakten. Toen wendde hij zich plotseling om en rende het huisje binnen. ‘Yone, Yone’, riep hij zijn kleinzoon toe, ‘breng mij dadelijk een brandende tak uit het haardvuur!’ De jongen begreep niet waarvoor zijn grootvader dat vuur nodig had, maar hij was, als alle kinderen in Japan, altijd gehoorzaam. Vlug trok hij een brandende tak uit het vuur en holde daarmee naar zijn grootvader. Maar zie - die had zelf óók al een brandende tak in de hand en liep daarmee, zo hard zijn oude benen hem konden dragen, naar de rijstvelden. ‘Volg mij, Yone!’ riep hij, en de jongen

De rijstvelden branden! draafde achter hem aan, de brandende tak nog altijd in de hand houdend. Daar zag hij tot zijn schrik dat de oude man zijn tak midden in de droge, rijpe rijst slingerde, en hij gilde in doodsangst: ‘O, grootvader! Grootvader! O, o, wat doet u daar? Wat doet u daar?’ ‘Vlug, jongen, vlug! Steek de boel in de brand!’ was het enige antwoord dat hij kreeg. Yone dacht niet anders dan dat zijn grootvader krankzinnig was geworden, en hij gaf een gil van ontzetting; maar hoe ontsteld hij ook was, tóch wist hij dat hij moest gehoorzamen. Ook hij slingerde dus zijn tak in de rijst, en een felle vlam begon weldra tegen de dorre stengels op te klimmen. Meer vlammen volgden - rode vlammen en gele vlammen. In een ogenblik stond het hele veld in lichterlaaie, en dikke zwarte rookwolken verhieven zich hoog in de lucht. Als een donkere wolk steeg de rook op, en de mensen beneden begrepen met

Illustratie Tjerk Bottema

schrik dat hun kostbare velden in brand stonden! Ha, hoe holden, draafden en sprongen ze de berg op! Ieder wou proberen nog iets te redden; oude mensen, vrouwen en kinderen, alles haastte zich naar de brandende velden! Geen sterveling bleef thuis. Maar toen ze de top van de berg bereikten, zagen ze hoe heel hun kostelijke rijstoogst al in vlammen stond. Niets, niets viel er meer te redden, en een luid gejammer weerklonk door de lucht. ‘Wie heeft dit gedaan?’ riep de een, en ‘Hoe is de brand aangekomen?’ gilde een ander. ‘Ik was het, die de velden in brand stak’, zei de oude man plechtig; en het jongetje herhaalde zijn verzekering: ‘Ja, grootvader heeft de brand aangestoken.’ Maar toen nu allen op de oude man aandrongen, luid gillend en krijsend ‘Waarom? Waarom toch?’, toen wendde hij zich om, en wees naar de zee. Allen

staarden naar die kant - en zie: waar kort geleden nog de blauwe zee zo rustig had gelegen, daar zagen ze nu een geweldige muur van opgezweept water, zó hoog dat hij de hemel scheen te raken, op hun eiland afkomen! Niemand was in staat een geluid te geven, zó verschrikkelijk was deze aanblik! De watermuur had nu het land al bereikt, overstroomde de plek waar het dorp had gestaan, en brak toen, met geweldig geraas tegen de sterke bergwand. Een tweede watergolf stortte zich over het land - en nóg een golf; toen zagen de verschrikte mensen rondom de berg niets anders meer dan water, water en nog eens water; het dorp waar ze gewoond hadden, was er onder bedolven... Maar - alle bewoners waren gered! Nu pas begonnen ze te begrijpen wat de oude man had gedaan, en hoe ze allen aan hém hun leven te danken hadden; en ze vereerden hem boven alle andere mensen. Bron: Vertellingen en sprookjes van overal, naverteld door N. van Hichtum, geïllustreerd door Tjerk Bottema. De Arbeiderspers, 1931.