TSO

VLAAMS VERBOND VAN HET KATHOLIEK SECUNDAIR ONDERWIJS LEERPLAN SECUNDAIR ONDERWIJS

AARDRIJKSKUNDE Tweede graad KSO/TSO

Brussel - Licap: D/2002/0279/040 - september 2002

INHOUD INLEIDING . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 1

BEGINSITUATIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

2 2.1 2.2 2.3

ALGEMENE DOELSTELLINGEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Het domein van de kennis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Het domein van de vaardigheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Het domein van de attitudes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8 8 9 9

3 3.1 3.2 3.3

PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Specifieke aandachtspunten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zelfstandig werk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10 10 12 13

4

LEERPLANDOELSTELLINGEN, LEERINHOUDEN EN DIDACTISCHE WENKEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

EERSTE LEERJAAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1 Permanente doelstellingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2 Vaardigheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3 Attitudes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4 Landschappen en wereldkaart . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.5 Aantrekkelijke landschappen en toerisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.6 Verschillen tussen agrarische regio’s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.7 Keuzethema’s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

14 14 15 15 15 18 19 22

TWEEDE LEERJAAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.8 Permanente doelstellingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.9 Vaardigheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.10 Attitudes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.11 Uitdagingen door bevolkingsexplosie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.12 Spanningen en ecologische problemen binnen regio's . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.13 Verschillen tussen industriële regio's . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.14 Verstedelijking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.15 Keuzethema's . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

25 25 25 25 26 27 29 30 31

5

EVALUATIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

6

MINIMALE MATERIËLE VEREISTEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

7

BIBLIOGRAFIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

8

LIJST VAN DE EINDTERMEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

AV Aardrijkskunde D/2002/0279/040

3

2de graad KSO/TSO

INLEIDING Visie op het aardrijkskunde-onderricht in het secundair onderwijs Aardrijkskunde is de wetenschap die de grenslaag bestudeert tussen aarde, water en lucht en dit tot enkele kilometers diep en tot enkele kilometers hoog. In de aardrijkskunde gaat men na hoe het aardoppervlak eruitziet (beschrijvend deel), hoe het tot stand kwam (verklarend deel) en hoe het in de toekomst kan evolueren (prospectieve deel). Voor de leek is het beschrijvend deel (waar?, wat?, hoe?) vaak de aardrijkskunde bij uitstek. Inderdaad maakt het observeren (gaande van terreinwaarneming tot satellietopname) en het vervolgens in kaart brengen (cartografie) een belangrijke taak uit van de geografie. De groeiende honger naar dergelijke geografische kennis en drang naar exploratie van onbekende ruimten verklaart voor een deel het toenemend succes van het toerisme. In de moderne geografische wetenschap staan het verwerven van inzicht (waarom?), het zoeken naar modelvorming en wetmatigheden centraal. In de fysische aardrijkskunde vormen natuurwetenschappelijke wetten de basis om de vormen van het aardoppervlak te bestuderen. De geomorfologie, de klimatologie, de meteorologie, de oceanografie, de pedologie, de glaciologie, de lithologie, de hydrologie, de platentektoniek, de geologie enz. verklaren het fysisch milieu van de aarde. Het inzicht in ontstaan en evolutie van het aardoppervlak, onder invloed van de exogene en endogene processen, vormt dan ook één van de pijlers van de milieukunde. De menselijke aardrijkskunde bestudeert de wisselwerking mens-natuur. Ze gaat na hoe menselijke activiteiten (de antropogene processen) het natuurlijk milieu gebruiken en misbruiken onder meer door wonen, werken, verkeer en ontspanning. De menselijke aardrijkskunde onderzoekt zowel de ruimtelijke organisatie van bewoning als de spreiding van industrie, landbouw, verkeer, toerisme en recreatie als verklarende elementen van het landschap. Mogelijke ecologische spanningen tussen deze actoren worden bestudeerd in functie van de ontwikkelingsgraad van landen en regio's. De menselijke aardrijkskunde is dan ook heel belangrijk voor de regionale ontwikkeling, voor het regionaal beleid, voor de ruimtelijke ordening en voor het zoeken naar oplossingen voor de verstoorde evenwichten van de aarde. Daarbij wordt gestreefd naar een harmonisch en duurzaam samengaan van alle actoren namelijk het zoeken naar een evenwicht tussen de zich snel wijzigende maatschappij, gericht op productie en verhoging van welvaart enerzijds en de blijvende ecologische gevolgen hiervan anderzijds. Het onderwijs is gericht op de vorming van de hele persoon. Die vorming moet uitmonden in een positieve en creatief dienende houding ten aanzien van de maatschappij die voortdurend in evolutie is en op zoek naar meer welvaart en welzijn. Sommige van die veranderingen hebben een blijvende invloed op het landschap, op het milieu en op ecologische evenwichten. Het geografieonderricht draagt samen met andere vakken ook bij tot de bewustwording hiervan en het streven naar een harmonische evolutie. Aardrijkskunde moet de leerlingen kennis, vaardigheden en waarden bijbrengen, die hen op weg helpen naar een betere wereld en hen vormen tot burgers met verantwoordelijkheidsbesef in de huidige en toekomstige wereld. Het vak draagt bij tot een begrijpend genieten van onze aarde en zorgt voor een toenemende bekwaamheid om mee oplossingen te zoeken voor spanningen en problemen in onze wereld. Vele spanningsvelden hebben immers een aardrijkskundige dimensie en vragen een goed gefundeerde achtergrondkennis. Zo zijn er bijvoorbeeld spanningen omwille van natuurdegradatie, verwoestijning, watervoorziening, natuurrampen, erosie, ontbossing, klimaatsveranderingen, verstedelijking, bevolkingsaangroei, voedselvoorziening, eindigheid van grondstoffen, grenzen aan groei, grondgebruik, waterverontreiniging, ozongaten, zure regen ...


5

2de graad KSO/TSO

In de tweede graad komen al een aantal van die spanningen aan bod. Daarom wordt in de schoolaardrijkskunde zoveel mogelijk de integratie van menselijke en fysische aspecten benadrukt. De Verenigde Naties stellen dat milieu- en ontwikkelingseducatie op alle niveaus en voor alle volken van cruciaal belang is om een duurzame ontwikkeling van de wereld te waarborgen, om milieuschade beduidend te verminderen en in de toekomst te voorkomen. Aardrijkskundeonderwijs draagt daartoe bij door jongeren bewust te maken van de impact van het menselijk handelen op het milieu. Hierdoor kunnen zij via het vak een milieu-ethiek ontwikkelen die richting geeft aan hun handelen. Wat de schoolaardrijkskunde kan aanbieden wordt medebepaald door de leraar zelf en door een aantal factoren zoals mogelijkheden en interesse van de leerlingen, aanwezige leermiddelen en schoolcultuur. Met dit algemeen vormingsdoel voor ogen kunnen de eigentijdse accenten van het aardrijkskundeonderricht tot drie grote krachtlijnen worden teruggebracht. Ze worden nagestreefd doorheen het hele curriculum aardrijkskunde van het secundair onderwijs. 1

Een parate en functionele aardrijkskundige kennis meegeven

Een belangrijk deel van de schoolaardrijkskunde blijft gaan naar vakinhoudelijke aspecten. Die kennis behoort tot het cultuurgoed van de moderne mens en is belangrijk om problemen te kunnen analyseren en oplossen: de leerlingen leren waarnemen, analyseren, relaties ontdekken, verklaren en waarderen. De kennis en het inzicht in aardrijkskundige begrippen en methoden zijn nodig om de leefruimten in hun verscheidenheid en relaties tussen natuurlijke en menselijke factoren te begrijpen. Daarom hebben de behandelende thema's in de tweede graad zowel betrekking op het fysisch als op het menselijk milieu. Het meest essentiële van de schoolaardrijkskunde in de tweede graad bestaat uit het ontwikkelen van een wereldbeeld (een dynamisch regionaal beeld) gebaseerd op het inzichtelijk leren van processen (verklarend), gekoppeld aan een relevante basiskennis van feiten (beschrijvend). Om die kennis zo efficiënt mogelijk mee te geven worden de typisch aardrijkskundige vaardigheden die aangeleerd werden in de eerste graad zoals landschapswaarnemingen en analyse van kaarten en andere informatiebronnen, verder ingeoefend. Deze vaardigheden zijn essentieel in het verwerven en verwerken van informatie in een ruimtelijke context. De multimedia en moderne communicatietechnologieën hebben hierin zeker een toenemende inbreng. Bij de studie van de regio's en thema's over de wereld moet een permanente bekommernis aan de dag worden gelegd om zo functioneel mogelijk de nodige topografische kennis bij te brengen. Daarom is naast het voortdurend werken met beelden de integratie van kaarten uiterst belangrijk. Het situeren van landen, regio's of plaatsen en het meegeven van geografische informatie om het actueel gebeuren in de wereld beter te begrijpen verdient de nodige aandacht. 2

Het inzicht bijbrengen dat het ecosysteem een voortdurende waakzaamheid vraagt

Daarom is de studie van de relaties en de conflicten tussen het fysisch milieu en de menselijke handelingen en het streven naar een harmonisch samenspel tussen de economische evolutie en de ecologische gevolgen hiervan van groot belang. Jongeren dienen bewust te zijn van de spanningen tussen tegengestelde belangengroepen die beslissen over het ruimtegebruik en die een weerslag hebben op de kwetsbaarheid van de aarde en op het welzijn van de bevolking. AV Aardrijkskunde D/2002/0279/040

6

2de graad KSO/TSO

3

Waardegerichte denkpatronen in de leerplannen bevorderen de maatschappelijke, politieke, mondiale, multiculturele vorming en waardegerichte opvoeding

Via het vak Aardrijkskunde kunnen de leerlingen worden aangezet tot een christelijk-ethische reflectie, tot een houding van verwondering en bewondering, van solidariteit, van eerbied en dankbaarheid. Ook in de tweede graad is de aardrijkskunde aangewezen om: ! de leerlingen te brengen tot bewondering voor en inzicht in de natuur, het landschap en de hierin levende mens, in het besef dat hij deel uitmaakt van het ecosysteem; ! een genuanceerde achtergrondkennis en attitudes bij te brengen aangaande fundamentele waarden als landschapsbeleving, milieu- en landschapszorg en eerbied voor andere samenlevingen; ! een degelijke achtergrondkennis te geven voor de beperkte draagkracht van de aarde en voor de ethische problemen die voortvloeien uit de ongelijke bevolkingsgroei en -spreiding en de implicaties hiervan op de watervoorziening, de voedselvoorziening, de grondstoffenvoorziening, de milieu- en landschapszorg; ! de leerlingen langs kritische benadering te brengen tot christelijk engagement met zin voor rechtvaardigheid, verantwoordelijkheid, wereldsolidariteit en een antimaterialistische levensstijl. Diverse leerplanthema's bieden goede aanknopingspunten om aan waardegerichte opvoeding te doen, gebaseerd op een eigen christelijk geïnspireerd opvoedingsproject. Het subject van het ethisch handelen blijft uiteraard de mens, omdat men aan de levenloze natuur en ook aan planten of dieren geen normen kan opleggen. De jongste jaren is er echter een nieuw besef gegroeid dat ethisch handelen veel verder reikt dan de mens, namelijk dat ook de natuur recht heeft op een eigen bestaan. De mens is daarbij ethisch verplicht aan natuurbeheer, maar ook aan natuurbehoud en natuurbescherming te doen. Milieubewuste opvoeding moet derhalve gericht zijn op een ecologische ethiek. Weliswaar is dit wetenschapsdomein multidisciplinair maar de aardrijkskunde speelt hier een voortrekkersrol. Een ecologisch verruimde ethiek vraagt bijzondere aandacht voor het bewoonbaar houden van de aarde voor de komende generaties, met andere woorden voor de principes van duurzame ontwikkeling. De leerlingen moeten leren dat de mens zijn verantwoordelijkheid moet opnemen voor het eigen en andere milieus en voor het ecosysteem van de aarde. In de tweede graad worden thema's behandeld over de continenten buiten Europa, waarbij speciale aandacht wordt besteed aan de kennis en de waardering van andere natuurlijke milieus, aan de spreiding en de ontwikkelingskansen van de bevolking, aan enkele wereldproblemen ingevolge gebruik en misbruik van natuurlijke mogelijkheden en aan de gevolgen ervan voor het ecosysteem. De regio's en thema's werden zoveel mogelijk zo gekozen dat leerlingen hun verantwoordelijkheid kunnen zien op verschillende niveaus: van lokaal tot mondiaal. De aangeboden thema's krijgen daarom altijd een regionale basis. De leraar aardrijkskunde moet niet alleen informatie doorgeven maar ook een mentor zijn, die karakter, gemoed en kritische inzet van de leerlingen helpt ontwikkelen. Waardegericht onderwijs richt zich op de leerlingen, maar het betrekt ook de leraar met zijn persoonlijkheid en inzet bij dit proces. Het innemen van kritische standpunten steunt niet alleen op aardrijkskundige kennis maar ook op christelijke waarden en normen.


7

2de graad KSO/TSO

1

BEGINSITUATIE

Bij de doelstellingen voor de eerste graad lagen de hoofdaccenten op een oordeelkundig geselecteerde parate en inzichtelijke kennis van het eigen leefmilieu, van België en van Europa. Hierbij werden aardrijkskundige basisvaardigheden aangeleerd en ingeoefend. De progressieve invulling van aardrijkskundige basisbegrippen en inzichten alsmede de initiatie in nieuwe begrippen kreeg daarbij een bijzondere plaats. Eenvoudige relaties tussen de verschillende aardrijkskundige elementen werden aangeleerd. Speciale en permanente aandacht kregen de typisch aardrijkskundige leer-, werken denkmethodes, die noodzakelijk zijn om de inhoud van het leervak Aardrijkskunde doorheen het zesjarig curriculum zinvol te kunnen verwerken. Tenslotte werd ernaar gestreefd de leerlingen inzicht en belangstelling bij te brengen voor de natuur, voor de mens en voor de interactie mens-natuur.

2

ALGEMENE DOELSTELLINGEN

Met de vakdoelstellingen aardrijkskunde opereert men op het domein van de kennis, van de vaardigheden en van de attitudes. Daarom worden ze hier duidelijkheidshalve in drie categorieën gerangschikt. In de klaspraktijk zijn ze niet te onderscheiden en beogen ze de vorming van de totale persoonlijkheid van de leerling. 2.1

Het domein van de kennis

Specifiek moet in de tweede graad gezorgd worden voor: ! Het verwerven van een oordeelkundig geselecteerde aardrijkskundige basiskennis van de wereld; het behoort tot het cultuurgoed van de mens om nationale en internationale gebeurtenissen in een aardrijkskundig kader te kunnen plaatsen en om ruimtelijke relaties te begrijpen. In de tweede graad worden concrete ruimtelijke problemen bestudeerd waarbij gebruikgemaakt wordt van een fysische en een menselijke benadering. Zo wordt de relatie tussen de mens en zijn natuurlijk milieu beter begrepen. Dit betekent dat duurzaamheid, rechtvaardigheid, welvaart en welzijn met elkaar worden geconfronteerd. ! Een progressieve invulling en nuancering van de landschapsvormende elementen en aardrijkskundige begrippen zowel op het gebied van de fysische als van de menselijke aardrijkskunde. Dit betekent dat heel wat begrippen die een aanzet kregen in de eerste graad nu een verdere invulling en verdieping krijgen via een studie van verschillende regio's over de continenten heen. Daarom zijn duidelijke afspraken en samenwerking tussen de leraren binnen hetzelfde leerjaar (horizontale samenhang) en van de verschillende graden en jaren noodzakelijk (verticale samenhang). In de tweede graad wordt een aanzet gegeven om op een eenvoudige manier landschapsvormende factoren binnen een regio te verklaren.


8

2de graad KSO/TSO

! Een eenvoudig maar goed inzicht in de horizontale (bv. relatie tussen industriegebied en grondstoffen) en verticale relaties (bv. relatie tussen reliëf en bevolkingsdichtheid) tussen de verschillende aardrijkskundige elementen die een landschap en een regio bepalen en in de milieu-, welzijns- en welvaartseffecten van diverse menselijke activiteiten op dit landschap of in de bestudeerde regio. 2.2

Het domein van de vaardigheden

In de tweede graad verwacht men van leerlingen dat ze geleidelijk aan in staat zijn om hun eigen leren te sturen, om zelfstandig informatie op te zoeken en om deze te verwerken. Voorts is het ook belangrijk dat leerlingen aardrijkskundige kennis kunnen toepassen in andere dan schoolse situaties. Via de methodes en vaardigheden die worden aangeleerd levert de aardrijkskunde haar bijdrage tot het leren leren. Nauwgezet en bewust observeren, zelf ontdekken, zelf doen, zelf ontleden, zelf verwoorden enzovoort zijn belangrijke opdrachten voor de leerlingen in het kader van probleemoplossend denken. De leer-, werken denkmethodes dienen een permanente aandacht te krijgen. Vaardigheden die in de eerste graad aangeleerd en verworven worden, moeten door continue zorg onderhouden, uitgediept en verfijnd worden. Omwille van het grote belang ervan moet daaraan de nodige tijd worden besteed. Zo moeten de leerlingen in de tweede graad vaardigheden verwerven in: ! het beschrijven, herkennen en ontleden van landschappen aan de hand van beeldmateriaal; ! het geven van eenvoudige verklaringen; ! het gebruik van communicatie, praktische en sociale vaardigheden om aardrijkskundige informatie te verwerven op verschillende ruimtelijke schaalniveaus en de resultaten daarvan te verwoorden; ! het gebruik van beeldmateriaal, kaarten, grafieken, statistische gegevens, toeristische folders, handboeken, didactische platen, moderne informatie- en communicatietechnologieën (ICT); ! het zelf verwoorden van hun besluiten en eigen standpunten formuleren; ! het zelfstandig uitvoeren van aangepaste, beperkte aardrijkskundige opzoekingen. 2.3

Het domein van de attitudes

Aardrijkskunde beoogt attitudes die leiden tot individuele en collectieve verantwoordelijkheid: ! interesse voor de eigen omgeving en voor de ruimtelijke verscheidenheid in de wereld; ! waardering voor de schoonheid van de fysische wereld enerzijds en van de verschillende levenswijzen van de volken anderzijds; ! bereidheid geografische kennis en vaardigheden verantwoord te gebruiken in het privé-, beroeps- en openbaar leven; ! eerbied voor het recht op gelijkheid van alle volken; ! engagement bij het zoeken naar oplossingen voor lokale, regionale, nationale en internationale problemen.


9

2de graad KSO/TSO

3

PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN

3.1

Algemeen

Het onderricht in de aardrijkskunde dient actueel en levensecht te zijn. Daarom moeten zoals in de eerste graad moeten dorre theorieën, al te abstracte redeneringen en overbodige systematiek met allerlei weetjes vermeden worden. Inzicht, het leggen van relaties en het verwerven van vaardigheden verdienen de voorkeur. In de tweede graad worden via de studie van regio's en regionaal gebonden thema's verschillende natuurlijke milieus en vormen van ruimtegebruik bestudeerd, waarin de leerlingen eenvoudige en meer complexe samenhangen leren zien. Deze regionale en thematische aanpak wordt onderbouwd door een algemeen wereldreferentiekader en door een reeks wereldfacetkaarten. Via regionale studies wordt het wereldbeeld stap per stap verder verfijnd en kan voor sommige aspecten van ruimtegebruik gestreefd worden naar een wereldsynthese. De studie van het ruimtegebruik binnen een land of regio kan omvatten: ! de natuurlijke mogelijkheden van een land of regio; ! de manier waarop de mens die natuurlijke mogelijkheden gebruikt en soms misbruikt; ! de eventuele omvorming van natuurlandschap tot cultuurlandschap en de spanningen en milieuproblemen die zich hierbij voordoen. De aanduiding van het aantal lestijden is te beschouwen als een hulpmiddel voor een evenwichtige afwerking van de leerstof over het jaar. Er wordt voldoende ruimte voorzien voor een eigen inbreng van de leraar en voor zelfstandig werk door de leerlingen in functie van klasniveau en schoolcultuur. Voorstellen tot keuzethema’s worden op het einde van elk jaar vermeld. Het is aan de leraar om uit te maken waar deze keuzethema’s in het jaarplan een functionele plaats krijgen: ! de studie van natuurlandschappen van een continent kan bijvoorbeeld volgen op de studie van Landschappen en wereldkaart; ! de studie van een agrarisch ontwikkelingsproject kan aansluiten bij het thema Agrarische regio's; ! de studie van ecologische problemen van taiga en toendra in Siberië kan in vergelijking met de ecologische problemen van Amazonië behandeld worden. Zoals in de eerste graad wordt in de tweede graad continue aandacht besteed aan het werken met kaarten om op die manier een wereldbeeld (mentale kaart) op te bouwen. Onder referentiekaart van de wereld wordt verstaan: een blinde kaart met de continenten, nullijn, evenaar, keerkringen, poolcirkels, enkele grote gebergtes, enkele grote rivieren, enkele grote steden ... Deze wereldreferentiekaart wordt als achtergrond gebruikt voor de facetkaarten. Onder facetkaart wordt hier een eenvoudige synthesekaart van de wereld per aspect (reliëf, grote klimaten, bevolkingsspreiding, de grote verstedelijkte gebieden ...) verstaan. Deze facetkaarten worden functioneel stap per stap gedurende de hele tweede graad opgebouwd.


10

2de graad KSO/TSO

Vooraleer met de studie van regio's en thema's over de continenten te beginnen, worden een aantal algemene, eenvoudige wereldfacetkaarten (thematische kaarten) aangebracht. Deze facetkaarten vormen samen met de wereldreferentiekaart de kapstokken voor de verdere leerplanonderdelen. Elke regio of thema wordt bestudeerd aan de hand van beeldmateriaal, van kaarten en van andere informatiebronnen zoals teksten, grafieken, tabellen, die men vindt in handboeken, kranten en tijdschriften, cd-roms, het Internet ... Belangrijk is het situeren van de regio of het land op kaarten van het continent en op algemene wereldfacetkaarten. Bijzondere aandacht wordt hierbij besteed aan het fysisch milieu, aan de spreiding van de bevolking binnen dit milieu en aan de ontwikkelingsgraad. Daarop volgt de studie van één of meerdere aspecten van ruimtegebruik binnen het land of de regio, waarbij de nadruk ligt op de interactie natuur-mens. De leraar leidt de waarnemingen en analyses door concreet geformuleerde vragen. Hierbij komen zoveel mogelijk informatiebronnen aan bod. De leerlingen worden bekwaam gemaakt om een eenvoudige maar nauwkeurige beschrijving te geven van de geobserveerde elementen en om hun bevindingen te verwoorden. De leraar waakt over de exactheid van de daarbij gebruikte termen, vermijdt en corrigeert achterhaalde en onjuiste begrippen (zoals de termen oude en jonge gebergten of de verwarring tussen hoogtezones en reliëfvormen), waarvan sommige al generaties lang foutief worden meegesleept. Bij de ontleding van een landschapsbeeld mag de zin voor de samenhang van en de interactie binnen het geheel niet verloren gaan. Door vergelijking van beeldmateriaal, van kaarten en andere informatiebronnen en door logisch redeneren volgen op de waarneming en de beschrijving eenvoudige relaties en voldoende genuanceerde verklaringen. Bij het observeren, beschrijven, verklaren en vastzetten worden verschillende aardrijkskundige technieken verder aangeleerd en ingeoefend. Zo zullen deze langzaam maar zeker groeien tot verworven vaardigheden die van zeer groot nut zijn voor de verdieping en de verbreding van de leerinhouden en voor het optimaal maatschappelijk functioneren. Zo wordt aan het eigen wereldbeeld een geografische dimensie toegevoegd. Belangrijk is een duidelijke structurering van de leerstof. Het geleidelijk opbouwen van die structuur en het visualiseren ervan in een dynamisch bordplan (eventueel op transparant) is voor de zinvolle stoffering van het geheugen en het reproduceren een niet te onderschatten hulp. Het vormt tevens de zin voor en de kunst in het maken van een synthese. Dit bordplan is best te noteren door de leerlingen of over te nemen op eventueel zelfgemaakte werkbladen. Deze duidelijke structurering van de lesinhoud doet niets af van de zelfwerkzaamheid of het persoonlijk werk van de leerlingen. Werk- en oefenbladen als alternerende werkvormen in het lesgeheel zijn van grote waarde als het gebruik ervan niet beperkt blijft tot het al dan niet geleid invullen van woordjes. Het lokaliseren en situeren van te onthouden plaatsen en geografische gegevens moet verder ingeoefend worden door ze op de referentiekaart aan te duiden. Het helpt het geheugen van de leerlingen zinvol stofferen en leidt tot de opbouw van een mentale wereldkaart.


11

2de graad KSO/TSO

Statistische tabellen en cijfermateriaal dienen functioneel als informatiebron in een les aardrijkskunde geïntegreerd te worden. Grafieken en cijfers geven naast landschapsbeelden complementaire informatie over de ruimtelijke verscheidenheid. Het doen memoriseren van cijfers is ongewenst. Belangrijk is wel de parate kennis van enkele kengetallen, waarnaar steeds moet worden gerefereerd zoals het aantal en de groei van de wereldbevolking, bevolkingsaantal en oppervlakte van eigen land en van de EU. Belangstelling voor de aangeboden leerstof groeit naarmate ze aansluit bij de actualiteit en de participatie van de leerlingen gestimuleerd wordt. Door gebruik te maken van de keuzethema’s zorgt de leraar voor een pedagogisch verantwoorde aanpassing aan het niveau van de klas en aan de schoolcultuur. 3.2

Specifieke aandachtspunten

Het aantal richtingen binnen het KSO/TSO is zeer groot. Bepaalde richtingen zijn anders dan andere. De leraar in het KSO/TSO moet zich hiervan bewust zijn en heeft de plicht om zijn aanpak af te stemmen op de interesse van de leerlingen. ! Het is aangewezen om zoveel mogelijk te vertrekken vanuit concrete situaties die waar mogelijk aanleunen bij de richting van de leerlingen en die de relatie leggen tussen hun eigen ervaringswereld en het lesthema. ! Er moet voldoende aandacht zijn voor de inoefening van vaardigheden. Dit brengt geenszins de afwerking van het leerplan in het gedrang aangezien in de keuzethema's voor zowel het eerste als voor het tweede leerjaar van de tweede graad, het inoefenen van vaardigheden een volwaardig onderdeel is. ! Om ruimtelijk inzicht bij te brengen is het zeer zinvol om voldoende aandacht te hebben voor het situeren van regio's op een wereldkaart. ! Het ruimtelijk inzicht van de leerlingen uit het KSO/TSO is vaak beperkt. Daarom is het zeer zinvol om voldoende aandacht te hebben voor het situeren van regio's op een wereldkaart. De ruimtelijke differentiatie van de aarde wordt opgebouwd vanuit de landschapsdifferentiatie. In het eerste leerjaar van de tweede graad ligt de klemtoon op de landschapsdifferentiatie gebaseerd op fysische verschillen en de daaruit voortvloeiende verscheidenheid van natuuren landbouwlandschappen. In het tweede leerjaar wordt de ruimtelijke differentiatie verder uitgebreid met de thema’s in verband met bevolking, ecologische problemen, industrie en verstedelijking. Binnen de agrarische en de industriële landschappen wordt de verscheidenheid afgeleid op basis van verschillen in fysisch milieu en verschillen in ontwikkelingsgraad. Het leerplan beoogt geen volledige algemene studie van de agrarische of de industriële landschappen maar beoogt wel via enkele exemplaren van over gans de aarde, tot een gedifferentieerd wereldbeeld te komen. Zowel fysische als menselijke factoren kunnen aan de basis liggen van spanningen binnen een regio. De gevolgen hiervan, die tot uiting komen in het landschap, dragen bij tot een verder inzicht in de ruimtelijke differentiatie.


12

2de graad KSO/TSO

! Leerlingen zijn te motiveren en te boeien door actuele gebeurtenissen (waaronder heel wat sportmanifestaties zoals: Mundial, WK's, F1, Olympische Spelen, de rally van Dakar ...) die in verband kunnen worden gebracht met de thema's. Een prikbord waar leerlingen een stukje zelf van mogen verzorgen kan een blikvanger zijn die bijvoorbeeld om de maand wordt aangepast. Zo zien ze dat aardrijkskunde in het dagelijkse leven doorweven zit. ! Het kan motiverend werken om de leerlingen een stukje zelfstandig te laten werken rond een aspect dat aanleunt bij hun specifieke richting. Bijvoorbeeld: • Hotel: opzoeken van ingrediënten voor het organiseren van een Chinese, een Afrikaanse, een Noord-Amerikaanse, een Latijns-Amerikaanse, een Australische avond. • Bouw/Hout: opzoeken van de soorten bouwmaterialen die aangewend worden in een bepaalde regio. • Metaal: opsporen van de specifieke vereisten voor staal in extreme klimaatsomstandigheden. • Handel: een handelscentrum en de handelsstromen in een bepaalde regio analyseren. • KSO: een studie van landschapsfoto's laten maken; esthetische beoordelingen laten maken van landschapsbeelden; cartoons laten maken (bv. wereldhandel). • STW: opsporen van de sociale omstandigheden van een regio en die vergelijken met de onze. • Alle TSO-studierichtingen: maken van collages over een bepaald thema. Voor bepaalde studierichtingen is een samenwerking met de leraar praktijk aangewezen. Voorbeelden: ! Hotel: drankenkennis ! Bouw/Hout/Metaal: materialenkennis ! Sociale en technische wetenschappen: toegepaste wetenschappen, voedingsleer ! KSO: waarnemingstekenen, vormstudie, kleurenleer, ruimtelijke vormgeving, vrije expressie, fotografie. 3.3

Zelfstandig werk

Een eindterm vraagt uitdrukkelijk om de leerlingen zelfstandig een aangepast en beperkt aardrijkskundig onderzoek te laten uitvoeren. Het (deels) zelfstandig uitwerken van een themaonderdeel kan in één of meerdere leerplandoelstellingen gebeuren. Het is de bedoeling dit zelfstandig werk hoofdzakelijk als onderdeel van een les (als lesmoment) te laten verlopen. Anders is het gevaar voor overbelasting van zowel leerlingen als leraren te groot. Beperkt zelfstandig werk kan volgende doelstellingen beogen: ! kunnen lezen en samenvatten van informatieve artikels, waarbij de samenvatting fungeert als deelbijdrage; ! kunnen zoeken naar een beperkte hoeveelheid extra informatie buiten vaklokaal en schoolbibliotheek; ! het bestudeerde onderwerp op een duidelijke en samenvattende manier kunnen meedelen (presenteren) aan de medeleerlingen of in een overzichtelijke lay-out hun bevindingen schriftelijk verwoorden; ! bij groepswerk de eigen (deel)bijdrage kunnen integreren in het groter geheel van het studieonderwerp.


13

2de graad KSO/TSO

In de tweede graad kan men slechts een aanloop nemen naar uitgebreider en diepgaander zelfstandig werk in de derde graad. Leraren die over een krachtige en optimale leeromgeving beschikken kunnen met hun leerlingen een stap verder trachten te gaan in zelfstandigheidsdidactiek. Onder krachtige leeromgeving wordt verstaan, een vaklokaal waarin men voor elke les terechtkan en dat als volgt is uitgerust: ! een vakbibliotheek met boeken aangepast aan leerlingen van de tweede graad; ! documentatiemateriaal: tijdschriftartikels en krantenknipsels in geklasseerde mappen; ! beeldmateriaal: foto's op groot formaat en dia's over te behandelen thema's; ! ICT-omgeving met enkele zeer krachtige multimediacomputers met grote opslagcapaciteit en met een snelle toegang tot het Internet. Snelheid en opslagcapaciteit van deze pc's is voor het downloaden van kaarten en beelden en hun bewerking van essentieel belang; ! mobiele werkpanelen (prikborden), onder meer functioneel bij de presentatie door de leerlingen. Bij zelfstandig werk zijn essentieel: ! het bevorderen van het leren in plaats van het louter onderwijzen; ! voldoende taakbereidheid door een optimale leeromgeving. Het bevorderen van het zelfstandig leren impliceert dat leraren accepteren dat het leerproces op een andere manier verloopt. De taakbereidheid kan ondersteund worden door met de leerlingen de voortgang te bespreken, aan te sluiten bij wat goed verloopt en probleempjes helpen op te lossen en strikte afspraken te maken. Een essentiële taak van de leraar blijft de kwaliteitsbewaking van het niveau waarop de leerlingen leren. Om de leerlingen te motiveren kan een deel van de punten van dagelijks werk op dit zelfstandig werk gegeven worden.

4

LEERPLANDOELSTELLINGEN, LEERINHOUDEN EN DIDACTISCHE WENKEN

EERSTE LEERJAAR 4.1

Permanente doelstellingen

• De referentiekaart van de wereld telkens bij het lezen van wereld(facet)kaarten gebruiken als achtergrond voor de lokalisatie van de bestudeerde onderwerpen (ET 1, 13). • De regio's of thema's moeten telkens gesitueerd worden op: ! algemeen fysische kaarten van het (sub)-continent, ! andere kaarten van het (sub)-continent die functioneel zijn voor het thema, ! wereldfacetkaarten die functioneel zijn voor het thema (ET 1, 2, 13). • De lokalisatie van aardrijkskundig relevante gebeurtenissen uit de actualiteit op de wereldreferentiekaart en op eenvoudige wereldkaarten aanduiden (ET 1, 2, 13).


14

2de graad KSO/TSO

4.2

Vaardigheden

De leerlingen kunnen: ! de lokalisatie van verschijnselen, ruimtelijke gegevens en aardrijkskundig relevante gebeurtenissen uit de actualiteit opzoeken (ET 13); ! de herkomst van een aantal producten in diverse informatiebronnen opzoeken en lokaliseren (ET 14); ! aan de hand van meerdere informatiebronnen aardrijkskundige informatie over de belangrijkste natuurlijke en menselijke kenmerken van een gebied opzoeken (ET 15); ! op een eenvoudige manier aardrijkskundige gegevens cartografisch kunnen voorstellen; bijvoorbeeld: kwantitatieve gegevens volgens de klasse-indeling van de legende op een werkkaart inkleuren (ET 16); ! aardrijkskundige regio's afbakenen op basis van verschillen en gelijkenissen in natuurlijke of menselijke aardrijkskundige kenmerken (ET 17); ! zelfstandig en creatief een aangepast en beperkt aardrijkskundig onderzoek uitvoeren met bijvoorbeeld aandacht voor: · analyse van een aardrijkskundig verschijnsel, · zoeken en selecteren van relevante informatie, · een samenhangende presentatie van een aantal bevindingen, · het formuleren van een eigen standpunt rond mogelijke bevindingen (ET 18). 4.3

Attitudes

De leerlingen: ! nemen een kritische houding aan t.o.v. aardrijkskundige informatie in de media (ET 19), ! zijn bereid aardrijkskundige informatie te gebruiken bij het plannen van eigen activiteiten (ET 20), ! brengen begrip op voor de wijze van zingeving in eigen en andere leefmilieus en culturen (ET 21), ! houden in hun handelen rekening met duurzame ontwikkeling in tijd en ruimte (ET 22), ! brengen aandacht op voor het fascinerende van de wereld (ET 23). 4.4

Landschappen en wereldkaart

LEERPLANDOELSTELLINGEN

LEERINHOUDEN

! Door analyse van informatiebronnen de continenten en oceanen, de belangrijkste reliëfeenheden en rivieren, de belangrijkste staten, de grote blokken op kaart situeren en als parate kennis gebruiken (ET 1, 16, 17).


! continenten en oceanen in het wereldgradennet en globe ! hoogtezones op oro-hydrografische kaart ! belangrijkste rivieren en grote reliëfeenheden ! belangrijkste staten en wereldblokken

15

2de graad KSO/TSO

! De referentiekaart van de wereld introduceren aan de hand van de continenten, nullijn, evenaar, keerkringen, poolcirkels, enkele grote gebergtes, enkele grote rivieren, enkele grote steden (ET 1, 13).

! wereldreferentiekaart

! Aan de hand van beelden, van een vereenvoudigde jaar-isothermenkaart, van een vereenvoudigde jaar-isohyetenkaart en van enkele klimatogrammen de belangrijkste kenmerken van de grote vegetatiezones en klimaatzones van de aarde afleiden en deze op facetkaarten van klimaat en vegetatie situeren (ET 1, 3, 16).

! de grote klimaatzones op aarde ! de grote vegetatiezones op aarde ! wereldfacetkaarten van klimaat en vegetatie

! Wereldfacetkaarten van bevolkingsspreiding en van ontwikkelingsgraad beschrijven en verschillen aflezen (ET 1, 16).

! wereldfacetkaart van de bevolkingsspreiding ! wereldfacetkaart van de ontwikkelingsgraad

DIDACTISCHE WENKEN Aanbevolen lestijden: 6 Met het leerplanonderdeel landschap en kaart is het de bedoeling kapstokken aan te bieden, die nodig zijn voor de studie van de volgende onderdelen. Elke bestudeerde regio dient op de wereldreferentiekaart en op kaarten te worden gesitueerd. Daarom wordt het aanduiden van de regio systematisch bij de betrokken leerplandoelstellingen vermeld. Deze kaarten kunnen een continent of een sub-continent beslaan. Hier kunnen orohydrografische kaarten, klimaat- en vegetatiekaarten, kaarten met de bevolkingsspreiding en andere aan bod komen. Het spreekt vanzelf dat het lokaliseren op wereldkaarten van regio’s, van staten, van hoogtezones en andere functioneel kan gebeuren in de loop van de tweede graad. Hier moeten saaie opsommingen met nadruk op encyclopedische kennis hoe dan ook worden vermeden. Alleen dat wat noodzakelijk is voor de verdere lessen moet vooraf aan bod komen. Volgende staten en wereldblokken kunnen in de loop van de tweede graad worden aangebracht: USA, Rusland, China, India, Japan, Brazilië, EU, Arabische Wereld, Zwart-Afrika, Latijns-Amerika, MoessonAzië, Midden-Oosten, Zuid-Azië, Australië … Deze kaarten lenen zich bovendien tot het leggen van de nodige relaties. Het kan functioneel zijn om naast de kaart ook de globe en satellietfoto’s te gebruiken. Deze laatste kunnen zinvol worden aangewend bij de algemene waarnemingen zoals: vormen van continenten en oceanen, de grote reliëfstructuren, de grote klimaatzones van de aarde … Bij de studie van de klimaten wordt de nadruk gelegd op de grote zonale verdeling op aarde namelijk warm, gematigd, koud en droog. Ook voor de vegetatiezones volstaat een algemeen beeld met het voorkomen van tropische wouden, warme woestijnen, gematigde wouden, koude woestijnen en overgangen.


16

2de graad KSO/TSO

Best wordt vertrokken van de reeds gekende grote vegetatie- en klimaatzones uit de studie van Europa in de eerste graad. Van hieruit kan aan de hand van vroeger aangeleerde vaardigheden verruimd worden naar de wereld. Het is niet de bedoeling om hier gedetailleerd de relaties tussen vegetatie en klimaat aan de hand van determineertabellen te onderzoeken. Dit kan bij sommige leerplanonderdelen wel functioneel gebeuren. Hoe ver men hierin wenst te gaan, hangt af van het niveau van de leerlingen. Naast de studie van de grote fysische structuren over de continenten, wordt via een kaartstudie kennisgemaakt met de bevolkingsspreiding en met de ontwikkelingsgraad van de wereldblokken. Hier volstaat het de aangeboden kaarten te lezen en enkel grote ruimtelijke verschillen vast te stellen. Het is niet de bedoeling om de bevolkingsspreiding of de verschillen in ontwikkelingsgraad te verklaren. Op de wereldreferentiekaart kunnen voorkomen: de continenten, nullijn, evenaar, keerkringen, poolcirkels, enkele grote gebergtes, enkele grote rivieren, enkele grote steden .... De wereldreferentiekaart wordt in de loop van de tweede graad zoveel mogelijk functioneel gebruikt bij de wereldfacetkaarten en als achtergrond voor de lokalisatie van de bestudeerde onderwerpen. Enkele suggesties om meer doe-activiteiten te introduceren kunnen zijn: • een knip- en plakoefening voor de leerlingen Hierbij dienen de continenten (geschematiseerd) uitgeknipt te worden en gekleefd op een blad met als referentielijnen: evenaar, keerkringen, poolcirkels, 180E, 90E OL en WL en 0meridiaan. De leerkracht geeft de leerlingen een aantal belangrijke knooppunten op (zoals het Suez-kanaal, de Straat van Gibraltar, het Panama-kanaal …) en hun ligging ten opzichte van de referentielijnen. Deze kaart kan als basis dienen voor de latere wereldfacetkaarten van reliëf en grote rivieren, van klimaat en vegetatie, bevolkingsspreiding en ontwikkelingsgraad. • analyseren van beeldmateriaal Vanuit satellietbeelden, aangevuld met landschapsbeelden, kunnen de grote structuren van onze planeet afgeleid worden. Hierbij kunnen leerlingen de grote eenheden (qua kleur, structuur, patroon) die zij waarnemen afbakenen en met behulp van de atlas op zoek gaan naar de naam ervan. Belangrijke gebergteketens, vlakten, rivieren, woestijnen en andere vegetatiezones kunnen op deze wijze opgespoord worden. Voor KSO-afdelingen: Samenwerking met de leerkrachten kunstvakken lijkt aangewezen. Het reliëf van de aarde kan via vormstudie benaderd worden. Vanuit beeldmateriaal (foto's) worden de dominante lijnen en vlakken verkend. De afmetingen en de oriëntatie van die vlakken en lijnen in een driedimensionele ruimte leiden tot reliëfvormen. Leerlingen kunnen bepaalde reliëfvormen schetsen (tekenen om te leren kijken) of eventueel een reliëfmodel boetseren. Foto's van vegetatiezones kunnen eveneens aangewend worden om schetsopdrachten te geven. Hieruit worden kenmerken afgeleid die geplaatst kunnen worden binnen het geheel van de klimaatzones. Voor de afdeling Beeldende en architecturale kunsten kan ook de relatie tussen inheemse architectuur en klimaat en hoogteligging onderzocht worden.


17

2de graad KSO/TSO

4.5

Aantrekkelijke landschappen en toerisme


LEERINHOUDEN

! Door analyse van beelden, van kaarten en van andere informatiebronnen de grote natuurlandschappen in een continent buiten Europa onderscheiden en de aantrekkelijkheid ervan nagaan (ET 3, 15, 17, 23).

! grote natuurlandschappen van een continent naar keuze buiten Europa ! aantrekkelijkheid van de landschappen

! Door analyse van beelden, van kaarten en van andere informatiebronnen het toeristisch landschap in een populaire vakantiebestemming uit een ontwikkelingsgebied beschrijven. (ET 3, 6, 12, 15, 18).

! elementen van een toeristisch landschap ! situering van de regio op kaarten van het continent en op wereldfacetkaarten die functioneel zijn

! De toeristische ontwikkeling van een land verklaren op basis van aantrekkingsfactoren (ET 4, 5, 11, 15).

! waardevolle landschappen, klimatologische omstandigheden, culturele rijkdom en infrastructuur als aantrekkingsfactoren

! Gevolgen van het toerisme voor de regio of het land nagaan (ET 2, 3, 5, 6, 7, 12, 15, 16, 17).

! ecologische gevolgen voor mens, natuur en milieu ! ontwikkelingskansen voor de regio ! confrontatie met andere culturen

DIDACTISCHE WENKEN Aanbevolen lestijden: 5 Tientallen miljoenen toeristen bezoeken jaarlijks toeristische bestemmingen in alle continenten. De aantrekkelijkheid en het fascinerende van natuurlandschappen spelen hierbij een grote rol. Daarom worden voor een continent naar keuze de grote natuurlandschappen nader bekeken. Bij de keuze verdient Afrika, omwille van de symmetrische verdeling door de evenaar, wel de voorkeur. Hierbij kan men zeer concreet te werk gaan door bijvoorbeeld de grote landschappen langsheen de Nijl (van bron tot monding) na te gaan of de rally naar Dakar als aanknoping te gebruiken. Bewondering en verwondering voor landschapsvariaties en -esthetiek kan hierbij opgewekt worden. Deze exemplarische studie van een continent kan ook als een toepassing van het hoofdstuk ‘Landschappen en wereldkaart’ beschouwd worden. De leerling dient als toekomstige zelfstandig opererende toerist benaderd te worden in verband met zijn bestemmingskeuzes, zijn gedrag als rugzaktoerist, als ecotoerist of als massatoerist. De invloed van het moderne toerisme op vreemde culturen, op het lokale milieu en op de sociaaleconomische ontwikkeling, zowel door de rugzaktoerist die steeds ongerepter oorden opzoekt als door de massatoerist, dient genuanceerd te worden afgewogen. Reisgidsen en -brochures kunnen ingeschakeld worden om de leerlingen deels zelfstandig een aantal opdrachten rond dit thema te laten uitvoeren. Om aan het door de eindtermen opgelegde zelfstandig werk te voldoen is het thema toerisme bij uitstek geschikt om deze werkvorm een eerste maal in de tweede graad toe te passen. AV Aardrijkskunde D/2002/0279/040

18

2de graad KSO/TSO

De toeristische regio kan vrij worden gekozen in een continent buiten Europa zoals het safaritoerisme in Afrika, kusttoerisme op de Seychellen, in Senegal, in de Caraïben ... cultuurhistorische toerisme in Egypte, in Thailand, in India .... rugzaktoerisme in, Nepal, Australië ... Dit thema kan erg concreet gemaakt worden door bijvoorbeeld vanuit de spreiding van enkele gekende grote hotelketens de belangrijkste toeristische regio's door de leerlingen te laten afbakenen. Op deze wijze wordt een wereldfacetkaart van de belangrijkste toeristische regio's opgemaakt. Kaarten met de belangrijkste luchtvaartroutes kunnen eveneens aangewend worden. In de meeste TSO- afdelingen kan op basis van de atlaskaart en vliegtuigtickets de tijdsverschillen tussen regio's aangebracht worden (dus geen berekeningen!) als middel om de grote afstanden uit te drukken. Een mogelijk uitgangspunt om de aantrekkelijkheid van landschappen te illustreren kan het tonen van korte filmfragmenten zijn. Hieruit kunnen kenmerken worden afgeleid. Bedoeling is om leerlingen gerichter landschappelijk te leren waarnemen. Bijzondere aandacht dient zeker te gaan naar de rol die nationale parken spelen. Voor KSO: Een landschap kan benaderd worden vanuit een esthetische beleving gebaseerd op lijnen, vormen en kleuren (kleurenleer). De culturele rijkdom van een regio kan afgeleid worden uit bepaalde aspecten van de bouwkunst. Leerlingen kunnen zelfstandige opdrachten uitvoeren zoals het maken van een tekenschets van een aantrekkelijk landschap (waarnemingstekenen) of maken een vergelijkende studie van landschapsfoto's. Samenwerking met de leerkracht Nederlands kan zinvol zijn om via landschapspoëzie de landschappen te benaderen. 4.6

Verschillen tussen agrarische regio's


LEERINHOUDEN

! Aan de hand van concrete voorbeelden, van beelden en van andere informatiebronnen de herkomst van een aantal voedingsproducten op kaarten aflezen (ET 1, 14).

! herkomst en lokalisatie van enkele belangrijke voedingsproducten

! Door analyse van beelden, van kaarten en van andere informatiebronnen de elementen van de traditionele landbouw en/of plantagelandbouw van Zwart-Afrika beschrijven. (ET 1, 2, 3, 6, 12, 15, 17).

! situering van Zwart-Afrika en de gekozen regio op kaarten van Afrika en op wereldfacetkaarten die functioneel zijn voor het thema ! kenmerken van traditionele akkerbouw en/of plantagelandbouw ! relatie traditionele akkerbouw - natuurlijk milieu - menselijke omstandigheden in de gekozen regio

! Door analyse van beelden, van kaarten en van andere informatiebronnen de elementen van de traditionele landbouw in relatie brengen met het natuurlijk milieu en met de menselijke omstandigheden (ET 4, 5, 11, 12, 15).


19

2de graad KSO/TSO

! Door analyse van beelden, van kaarten en van andere informatiebronnen de elementen van de intensieve rijstteelt van MoessonAzië beschrijven (ET 1, 2, 3, 6, 12, 15, 17).

! situering van Moesson-Azië op kaarten van Eurazië en op wereldfacetkaarten die functioneel zijn voor het thema ! kenmerken van het moessonklimaat ! kenmerken van de traditionele irrigatielandbouw

! Door analyse van beelden, van kaarten en van andere informatiebronnen de elementen van de intensieve rijstteelt in relatie brengen met het natuurlijk milieu en met de menselijke omstandigheden (ET 4, 5, 11, 12, 15).

! relatie rijstteelt - natuurlijk milieu - bevolkingsdichtheid in de gekozen regio

! Door analyse van beelden, van kaarten en van andere informatiebronnen de elementen van de tarweteelt in een regio van de USA beschrijven (ET 1, 2, 3, 6, 12, 15, 17).

! situering van de USA en de bestudeerde regio op kaarten van Noord-Amerika en op wereldfacetkaarten die functioneel zijn voor het thema ! kenmerken van de tarweteelt ! relatie tarweteelt - fysische omstandigheden - moderne teelttechnieken in de gekozen regio

! Door analyse van beelden, van kaarten en van andere informatiebronnen de elementen van de tarweteelt in relatie brengen met het natuurlijk milieu en met de menselijke omstandigheden (ET 4, 5, 11, 12, 15). ! Op een eenvoudige wereldfacetkaart het voorkomen van de bestudeerde landbouwvormen elders in de wereld aflezen (ET 12).

! eenvoudige wereldfacetkaart van de landbouwvormen

DIDACTISCHE WENKEN Aanbevolen lestijden: 9 Het aanknopen bij agrarische producten die de leerlingen dagelijks op tafel ontmoeten kan als een belangrijk didactisch motiverend middel gehanteerd worden. Op een eenvoudige kaart kan de spreiding en de herkomst van enkele belangrijke voedingsproducten en plantageproducten zoals tarwe, rijst, koffie, thee, tropisch fruit worden opgezocht. Hier kan aandacht worden besteed aan het op een eenvoudige manier cartografisch voorstellen van de gegevens (ET 14, 16). Vervolgens worden er drie regio's bestudeerd waar de teelt van voedingsgewassen een belangrijk deel van het ruimtegebruik en van het landschap uitmaakt: zo komen tropische producten, rijst en tarwe aan bod. Bij de studie van de agrarische regio’s werd de keuze zo gemaakt dat meerdere continenten aan bod komen.


20

2de graad KSO/TSO

In Afrika kan de nadruk gelegd worden op tropische voedingsproducten. In Moesson-Azië wordt de klemtoon gelegd op de kleinschalige intensieve landbouw / traditionele irrigatielandbouw met hoge opbrengst per inwoner. In Moesson-Azië is het niet de bedoeling het moessonklimaat te verklaren. Het is enkel de bedoeling de hoofdkenmerken te leren kennen. Hier kunnen satellietfoto's zinvol worden aangewend zoals bijvoorbeeld om verschuivingen van de wolkenzones (met hun neerslag) binnen het jaar vast te stellen. Dit kan zowel voor Afrika of voor Moesson-Azië. In de USA komen naast natuurlijke omstandigheden zoals reliëf en klimaat ook de impact van de mens aan bod met hoge technologie, kapitaal, afzet. De nodige variatie zit vervat in de totaal verschillende natuurlijke kenmerken (reliëf, klimaat, bodem) van de drie regio’s en in de grote verscheidenheid in het ruimtegebruik en de menselijke impact (bevolkingsspreiding, ontwikkelingsgraad). De studie van het ruimer landschappelijk kader nl. dit van het continent of het sub-continent, waarin de regio's voorkomen, is belangrijk voor het leggen van de nodige relaties en achtergronden. Men kan ook aan de hand van een beperkt aantal klimatogrammen dieper ingaan op het heersende klimaat om de hoofdkenmerken ervan te typeren. Voor sommige klassen is het zeker zinvol een soort synthese te maken door enkele relaties te leggen tussen de opgebouwde kaart van de voornaamste voedingsgewassen en andere facetkaarten. Maar dit hangt af van het niveau van de leerlingen. In de studierichting Hotel kan de wijnbouw worden uitgewerkt. Hier komt de nadruk te liggen op het situeren van de wijngebieden op een wereldkaart en de relatie met het klimaat. Leerlingen kunnen als taak krijgen om ingrediënten op te zoeken voor het organiseren van een Chinese, een Afrikaanse, een Noord-Amerikaanse, een Latijns-Amerikaanse, een Australische avond. In de studierichtingen Landbouw- en Tuinbouwtechnieken kan de herkomst van de ingrediënten voor de aanmaak van veevoeders gebruikt worden (bv. soja e.d.) om de relatie te leggen met het klimaat. Het vergelijken van een gewas bij ons (bv. suikerbiet) en een gewas elders (suikerriet) kan een zinvolle klimatologische studie inhouden. Voor deze afdeling kan het aangewezen zijn om de spreiding van de specifieke bodems voor landbouw na te gaan. Het behandelen van het landbouwbeleid (USA - EU) kan een keuzethema zijn dat hier wordt ingelast. In de studierichtingen Creatie en mode of Textieltechnieken kan de spreiding van bepaalde textielgewassen (jute, katoen …) de relatie leggen met het klimaat. In Sociale en technische wetenschappen is dit thema een ondersteuning voor het vak voedingsleer. Door een relationele studie van bevolking, natuurlijk milieu en landbouwmogelijkheden in uiteenlopende gebieden op aarde, ondersteunt men de aandacht die binnen het vak voedingsleer wordt besteed aan de impact van een evenwichtige voeding op het lichamelijk maar ook op het geestelijk welzijn en op een goed maatschappelijk-sociaal functioneren, zowel in een welvaartsstaat als in derde wereldlanden. Dit thema bevestigt de basisgedachte van het vak Toegepaste wetenschappen, dat in het Westen dankzij de technologische ontwikkeling de levensstandaard in het algemeen en de voedselbevoorrading in het bijzonder enorm verhoogt.


21

2de graad KSO/TSO

4.7

Keuzethema's Aansluitend op alle thema's LEERPLANDOELSTELLINGEN

LEERINHOUDEN

1

Uit terreinwaarnemingen de kenmerken van een gebied afleiden (ET 2, 3, 4, 5, 6, 9, 15, 16, 17, 18).

! kenmerken van het bezochte excursiegebied

2

Aan de hand van werkbladen uit de tentoongestelde materialen in een museum, wereldatelier … de kenmerken en problemen van de voorgestelde regio exploreren (ET 3, 11, 15).

! kenmerken en problemen van het gebied waarop in een museum, wereldatelier … gefocust werd

3

Zelfstandig een aangepast en beperkt aardrijkskundig onderzoek uitvoeren ondersteund door ICT (ET 13, 15, 16, 18).

! relevante informatie in verband met een aardrijkskundig verschijnsel

Aansluitend op het thema 'Landschappen en wereldkaart' LEERPLANDOELSTELLINGEN

LEERINHOUDEN

4

Door analyse van beelden, kaarten en andere informatiebronnen een actuele gebeurtenis in een land of regio in relatie brengen met fysische en/of menselijke aardrijkskundige kenmerken (ET 2, 3, 12, 13, 15, 18).

- relevante fysische en/of menselijke elementen van een land of regio in de actualiteit

5

Aan de hand van beelden de belangrijkste kenmerken van natuurlandschappen in een continent afleiden en beschrijven en deze op facetkaarten van klimaat en vegetatie situeren (ET 2, 3, 4, 12, 15, 17, 18).

! natuurlandschappen van een continent naar keuze (buiten Europa)

6

Door analyse van beelden, van kaarten en van andere informatiebronnen fysische en menselijke aardrijkskundige kenmerken van een stad, regio of land, waarmee de school een uitwisselingsproject opzet, beschrijven (ET 2, 3, 5, 6, 7, 11, 12, 15, 16, 17, 18).

! lokalisatie van een stad, regio of land voor een (Europees school-)uitwisselingsproject op kaarten van het continent

7

Door analyse van beelden, van kaarten en van andere informatiebronnen de natuuren cultuurlandschappen van Turkije of Marokko beschrijven (ET 2, 3, 5, 6, 11, 12).

! grote natuuren cultuurlandschappen van Turkije of Marokko


22

2de graad KSO/TSO

Aansluitend op het thema 'Ontwikkelingskansen door toerisme'

8


LEERINHOUDEN

Door analyse van beelden, van kaarten en van andere informatiebronnen de landschappelijke fenomenen van de Nationale Parken van de USA beschrijven en hun belang voor het toerisme nagaan (ET 3, 4, 12, 15, 17, 18).

! landschappelijke fenomenen in en de betekenis van een natuurpark

Aansluitend op het thema 'Verschillen tussen agrarische regio's' LEERPLANDOELSTELLINGEN

LEERINHOUDEN

9

Door analyse van beelden, van kaarten en van andere informatiebronnen de relatie tussen klimaat, hydrografie, bodem, bevolkingsdruk en de agrarische mogelijkheden in een droogtegebied afleiden (ET 2, 3, 4, 5, 12).

! de wisselwerking tussen de bevolkingsdruk en de agrarische mogelijkheden van de Nijloase

10

Door analyse van beelden, van kaarten en van andere informatiebronnen de oorzaken van verstoringen van het wankel ecologisch evenwicht tussen natuurlijk milieu en labiele agrarische levenswijzen en hun gevolgen in een droogtegebied afleiden (ET 2, 3, 4, 5, 9, 11, 12).

11

Door analyse van beelden, van kaarten en van andere informatiebronnen een agrarisch ontwikkelingsproject als oplossing voor een aantal (geografisch relevante) ontwikkelingsproblemen in een regio onderzoeken (ET 3, 4, 5, 11, 12, 14, 15, 18).

! situering van de Sahel op de kaart van Afrika en wereldfacetkaarten ! wankel ecologisch evenwicht in de Sahel ! ecologische problemen (zoals klimaatschommelingen, bevolkingsdruk) en hun gevolgen (zoals verwoestijning) in de Sahel ! een agrarisch ontwikkelingsproject bij voorkeur in de Sahel

12

Door analyse van beelden, van kaarten en van andere informatiebronnen de relaties tussen plantagelandbouw en de fysische en sociale omstandigheden nagaan (ET 2, 4, 5, 12, 14).

! de plantagelandbouw bij voorkeur in Zuid- Amerika

DIDACTISCHE WENKEN Uit deze thema’s kan vrij worden gekozen. Het behandelen ervan is niet verplicht. Er worden hierboven enkele voorbeelden aangegeven. Inspiratie kan ook gezocht worden bij de keuzethema's vermeld bij het tweede leerjaar van de tweede graad.


23

2de graad KSO/TSO

• Wat een eventuele excursie betreft, kan gedacht worden aan een aardrijkskundige streek uit eigen land of een buurland, aan het Afrikamuseum in Tervuren, aan de Nationale plantentuin in Meise, aan het Tropenmuseum in Amsterdam, aan de Burgers Zoo in Arnhem, aan de inleefateliers van Oxfam in Brussel ... • Een natuurramp in een bepaald land of regio, een etnisch conflict in een regio, een economische recessie in een land of subcontinent ... zijn evenzoveel mogelijke aanleidingen om er een les of een deel van een les aan te besteden. • Het thema natuurlandschappen in een continent naar keuze kan beschouwd worden als een toepassing op het hoofdstuk 'landschappen en wereldkaart'. Eventueel kan het fungeren als inleiding op het thema toerisme. Hier kan gedacht worden aan Afrika of Australië. • Het thema verwoestijning komt de jongste jaren minder in de actualiteit en in de media aan bod, maar blijft een boeiend voorbeeld van de beperkte ecologische draagkracht van droge gebieden. Het thema van de Sahel moet de leerlingen bewust maken van de draagkracht van een labiel milieu dat door klimaatsverstoringen en demografische en agrarische druk gemakkelijk uit balans kan gaan. Een van de grote landbouwsystemen, namelijk nomadische veeteelt, waarvan de spreiding op de wereldfacetkaart landbouwsystemen werd bestudeerd, kan bij dit thema op functionele wijze aan bod komen. • Een ander keuzethema 'Studie van een agrarisch ontwikkelingsproject' kan bij het voorgaand thema functioneel aansluiten. Hierbij kan een geïntegreerd plattelandsproject, dat duurzame ontwikkeling nastreeft in samenwerking met de lokale bevolking en beroep doet op ecologisch verantwoorde middelen, aan bod komen. • Ook een ontwikkelingsproject dat door de school in het kader van Broederlijk Delen, 11.11.11 .... gesteund wordt, kan in de lessen aardrijkskunde in samenwerking met bijvoorbeeld de leraar godsdienst aan bod komen. • Bij een Europees uitwisselingsproject kan de stad of regio van het Europees land waarmee de uitwisseling wordt opgezet geografisch geïnitieerd worden. Ook de heenreis kan deels als geografische excursie benut worden. Een uitstap door de buitenlandse stad en regio kan in samenwerking met de lokale leraar aardrijkskunde als aardrijkskundige excursie opgevat worden. • De studie van Marokko of Turkije kan de aandacht trekken op de landschapsdifferentiatie, de grote regionale verscheidenheid, de aantrekkelijkheid van de natuurlandschappen, de culturele rijkdom van de steden en heiligdommen ... Op die wijze kan dit thema eventueel met het thema toerisme gecombineerd worden. Bedoeling is alleszins om voor de Belgische leerlingen bewondering te wekken voor het land van herkomst van veel migrantenleerlingen uit de klas. De leerlingen van Turkse en Marokkaanse herkomst worden op neutrale wijze via dergelijke aardrijkskunde lessen in hun eigenwaarde gesterkt. De lessen geografie kunnen op een heel natuurlijke wijze bijdragen aan een grotere multiculturele openheid bij de leerlingen. Eventuele spanningen tussen leerlingen van Marokkaanse en Turkse origine moeten geneutraliseerd worden door beide landen te bestuderen.


24

2de graad KSO/TSO

TWEEDE LEERJAAR 4.8

Permanente doelstellingen

• De referentiekaart van de wereld telkens bij het lezen van wereld(facet)kaarten gebruiken als achtergrond voor de lokalisatie van de bestudeerde onderwerpen (ET 1, 13). • De regio's of thema's moeten telkens gesitueerd worden op: ! algemeen fysische kaarten van het (sub)-continent, ! andere kaarten van het (sub)-continent die functioneel zijn voor het thema, ! wereldfacetkaarten die functioneel zijn voor het thema (ET 1, 2, 13). • De lokalisatie van aardrijkskundig relevante gebeurtenissen uit de actualiteit op de wereldreferentiekaart en op eenvoudige wereldkaarten aanduiden (ET 1, 2, 13). 4.9

Vaardigheden

De leerlingen kunnen: ! de lokalisatie van verschijnselen, ruimtelijke gegevens en aardrijkskundig relevante gebeurtenissen uit de actualiteit opzoeken (ET 13); ! de herkomst van een aantal producten in diverse informatiebronnen opzoeken en lokaliseren (ET 14); ! aan de hand van meerdere informatiebronnen aardrijkskundige informatie over de belangrijkste natuurlijke en menselijke kenmerken van een gebied opzoeken (ET 15); ! op een eenvoudige manier aardrijkskundige gegevens cartografisch kunnen voorstellen; bijvoorbeeld: kwantitatieve gegevens volgens de klasse-indeling van de legende op een werkkaart inkleuren (ET 16); ! aardrijkskundige regio's afbakenen op basis van verschillen en gelijkenissen in natuurlijke of menselijke aardrijkskundige kenmerken (ET 17); ! zelfstandig en creatief een aangepast en beperkt aardrijkskundig onderzoek uitvoeren met bijvoorbeeld aandacht voor: · analyse van een aardrijkskundig verschijnsel, · zoeken en selecteren van relevante informatie, · een samenhangende presentatie van een aantal bevindingen, · bijvoorbeeld: het formuleren van een eigen standpunt rond mogelijke bevindingen (ET 18). 4.10

Attitudes

De leerlingen: ! nemen een kritische houding aan ten opzichte van aardrijkskundige informatie in de media (ET 19), ! zijn bereid aardrijkskundige informatie te gebruiken bij het plannen van eigen activiteiten (ET 20), ! brengen begrip op voor de wijze van zingeving in eigen en andere leefmilieus en culturen (ET 21), ! houden in hun handelen rekening met duurzame ontwikkeling in tijd en ruimte (ET 22), AV Aardrijkskunde D/2002/0279/040

25

2de graad KSO/TSO

! brengen aandacht op voor het fascinerende van de wereld (ET 23). 4.11

Uitdagingen door bevolkingsexplosie


LEERINHOUDEN

! Door analyse van beelden, van kaarten en van andere informatiebronnen de bevolkingsevolutie en bevolkingsproblemen van India en/of China beschrijven (ET 7, 10, 11, 12).

! situering van India of China op kaarten van Azië en op wereldfacetkaarten die functioneel zijn voor het thema ! bevolkingsevolutie in India of China ! enkele oorzaken en gevolgen van de demografische evolutie in het bestudeerde land

! Door analyse van beelden, van kaarten en van andere informatiebronnen de verschillen in bevolkingsaangroei op wereldschaal beschrijven (ET 2, 3, 7, 15).

! zeer sterke, sterke en stagnerende bevolkingsaangroei in de wereld

! Op een wereldkaart de gebieden met zeer sterke, met sterke en met stagnerende bevolkingsaangroei afbakenen (ET 1, 16, 17).

! wereldfacetkaart van de bevolkingsevolutie

DIDACTISCHE WENKEN Aanbevolen lestijden: 2 Het is de bedoeling om de studie van demografische kenmerken en factoren van India of China in een dynamisch perspectief te plaatsen. Daartoe kan de sterke natuurlijke bevolkingsevolutie in China of India op grafieken onderzocht worden, gebaseerd op de evolutie van geboorte- en sterftecijfers en hun beïnvloedende factoren zoals de economische situatie, het overheidsbeleid en de ontwikkelingsgraad. Bij de studie van de wereldfacetkaart van de bevolkingsevolutie wordt China of India geplaatst tegenover landen met zeer sterke en met stagnerende bevolkingsaangroei. Het is de bedoeling om op een zwart-wit-werkkaart, waar per land reeds de bevolkingsevolutie (met behulp van minstens vijf grootteklassen in de legende) is voorgesteld, door een arceringsoefening landen te groeperen in ruimtelijke gehelen die overeen komen met gebieden met zeer sterke, met sterke en stagnerende bevolkingsgroei. In alle TSO-afdelingen kan het maken van een vergelijking van de onderwijs- en gezinssituatie tussen een welvarende regio en India of China eveneens zinvol zijn. Projecten van Broederlijk Delen, Artsen zonder Grenzen, Oxfam, enz. kunnen eveneens aanknopingspunten zijn om dit thema te benaderen. Voor de leerlingen uit de sociaal technische sector kan het zinvol zijn om de medische verzorging in een welvarende regio te vergelijken met India of China.


26

2de graad KSO/TSO

Voor KSO kan het zinvol zijn om de leerlingen een of meerdere cartoons te laten tekenen waarin zij de problematiek van dit thema weergeven. 4.12

Spanningen en ecologische problemen binnen regio's


LEERINHOUDEN

! Door analyse van beelden, van kaarten en van andere informatiebronnen de spanningen door schaarste van water in een regio van de Arabische Wereld nagaan (ET 2, 3, 4, 11, 7, 10, 11, 12, 16).

! situering van de gekozen regio op kaarten die functioneel zijn voor het thema van de Arabische Wereld en op de wereldfacetkaart klimaat ! gevolgen van waterschaarste voor mens, natuur en milieu in een regio ! oplossingen en ontwikkelingskansen voor de regio

! Door analyse van beelden, van kaarten en van andere informatiebronnen de fysische kenmerken van het tropisch regenwoud in Amazonië verklaren en de ecologische gevolgen van de ontginning ervan nagaan (ET 2, 3, 4, 5, 7, 10, 11, 12, 16).

! situering van Amazonië op kaarten die functioneel zijn voor het thema van Zuid-Amerika en op de wereldfacetkaarten klimaat en vegetatie ! verklaring van de aanwezigheid van het tropisch regenwoud ! oorzaken van ontbossing zoals bijvoorbeeld landbouwontginning, mijnbouw, politieke en sociale beslissingen ! gevolgen voor mens, natuur en milieu

! Door analyse van beelden, van kaarten en van andere informatiebronnen mogelijkheden, moeilijkheden en ecologische problemen van energiewinning in Siberië nagaan (ET 3, 4, 6, 7, 10, 11, 17).

! situering van Siberië op kaarten die functioneel zijn voor het thema en op wereldfacetkaarten klimaat en vegetatie ! kenmerken van taiga en toendra ! beperkingen voor de ontginning en het transport in Siberië door natuurlijke omstandigheden en de grote afstanden ! gevolgen voor mens, milieu en natuur

DIDACTISCHE WENKEN Aanbevolen lestijden: 8 De spanningen binnen regio’s kunnen zowel aan natuurlijke als aan menselijke factoren te wijten zijn.


27

2de graad KSO/TSO

Het thema water in de Arabische Wereld handelt over de nood aan water als natuurlijke hulpbron in een gebied waar het wateraanbod van nature uit erg schaars is. In dit subcontinent neemt de vraag naar water toe door een grote bevolkingsgroei en een sterke economische ontwikkeling (in olierijke landen). Deze regio telt landen die politiek vijandig tegenover elkaar staan maar op een gemeenschappelijke waterbevoorrading zijn aangewezen. Een duurzaam gebruik en een rechtvaardige verdeling van het beschikbare water kunnen als mogelijke oplossingen aan de orde komen. De spanningen tussen Israël en Palestina om het Jordaanwater en om de watervoorraden van Cisjordanië (Westelijke Jordaanoever), tussen Soedan en Egypte om het Nijlwater, tussen Turkije en Syrië en Irak in het Tigris en Eurfaraatbekken zijn mogelijke voorbeeldstudies. Een suggestie tot introductie voor het thema water kunnen grootse voorbeelden van waterprojecten genomen worden (bv. Libië, de uitdroging van het Aralmeer, Turkije …). Voor leerlingen uit Textieltechnieken kan het zinvol zijn om via bepaalde textielsoorten die aangewend worden om bodems te beschermen tegen uitdroging, het probleem van waterbeheersing aan te brengen. Om de eindtermen te realiseren wordt het ecologisch systeem en de ecologische problemen van het tropisch regenwoud bestudeerd. Hierbij wordt de nadruk gelegd op eenvoudige verklarende factoren. Een eenvoudige vergelijking met het ecologische systeem van de taiga kan didactisch dienstig zijn. Een klimatogram en/of de isothermen- en isohyetenkaart kunnen hier functioneel aangewend worden om de relatie klimaat en vegetatie te onderzoeken en het voorkomen van het tropisch regenwoud te verklaren. Producten die bij ons aangewend worden zoals bouwmaterialen (hout), voedingsproducten, rubber, medicinale planten … kunnen als uitgangspunt dienen om aan te tonen dat het tropisch regenwoud een belangrijke hulpbron is voor de mens. Bij de studie van Siberië kan dezelfde aanpak gelden als voor de studie van Amazonië, maar met andere klemtonen: uit de klimatologische kenmerken van deze regio aangevuld met beelden kaartmateriaal wordt het voorkomen van de taiga en toendra verklaard en worden de moeilijke natuurlijke en menselijke ontginningsomstandigheden afgeleid. Voor de leerlingen uit de mechanicastudierichtingen kunnen de bouwtechnische problemen bij de aanleg van pijpleidingen een aanknopingspunt zijn. Welke vereisten zijn er voor het staal bij extreme koude? Hoe wordt de aardolie voldoende vloeibaar gehouden? De bedreigingen van het woudsysteem gaan uit van menselijke activiteiten. Vanuit beeldmateriaal worden de gevolgen van de ingrepen van de mens op het ecosysteem afgeleid. Hierbij kan gewezen worden op het verlies van veiligheid en gezondheid (aantasting van de zuurstofproductie), van de belevingswaarde (een unieke fauna en flora gaat verloren) en van voorraden (bv. nog ongekende medicinale planten die bepaalde nog ongeneeslijke ziekten kunnen bestrijden). Het is aangewezen om bij gevolgen van de energiewinning voor mens, milieu en natuur te vertrekken vanuit recente actualiteit: pers, tv-uitzendingen ….


28

2de graad KSO/TSO

De speelfilm Medicin man bijvoorbeeld illustreert op een prachtige wijze hoe belangrijk het tropisch regenwoud wel is voor de mensheid o.a. door de vele medicinale planten. De film weet op een verbluffende wijze de pracht van het tropisch regenwoud weer te geven. Het programmeren van deze film in een filmforum op school of in een klasuur met aansluitend een lesuur kan zeer zinvol zijn vooral op het domein van de attitudes. 4.13

Verschillen tussen industriële regio's


LEERINHOUDEN

! Aan de hand van concrete voorbeelden, van beelden en van andere informatiebronnen de herkomst van enkele delfstoffen en fabrikaten op kaarten aflezen (ET 1, 14).

! herkomst van de voornaamste delfstoffen en fabrikaten

! Door analyse van beelden, van kaarten en van andere informatiebronnen de kenmerken en de lokalisatie van de industrie in een regio buiten Europa met hoge ontwikkelingsgraad onderzoeken (ET 3, 6, 7, 11, 15, 16, 17).

! lokalisatie van de industriële regio met hoge ontwikkelingsgraad op kaarten van het continent en op wereldfacetkaarten die functioneel zijn voor het thema ! lokalisatiefactoren en spreiding van de industrie in de bestudeerde regio of land

! Door analyse van beelden, van kaarten en van andere informatiebronnen de kenmerken en de lokalisatie van de industrie in een regio buiten Europa met lage ontwikkelingsgraad onderzoeken (ET 3, 6, 7, 11, 15, 16, 17).

! lokalisatie van de gekozen regio op kaarten van het continent en op wereldfacetkaarten die functioneel zijn voor het thema ! mogelijkheden, troeven en remmingen: aanwezigheid van delfstoffen, voldoende goedkope arbeidskrachten, grote afzetmarkt, kapitaal, ligging, overheidsbeleid in de bestudeerde regio of land

! De bestudeerde regio's situeren op een eenvoudige wereldfacetkaart van de voornaamste industrieregio's (ET 12).

! wereldfacetkaart van de voornaamste industrieregio's

DIDACTISCHE WENKEN Aanbevolen lestijden: 6 Zoals bij de studie van de agrarische regio's in het derde jaar wordt ook hier concreet vertrokken van delfstoffen en fabrikaten uit het dagdagelijkse leven van de leerlingen. Een suggestie om dit thema concreter te maken: vertrek vanuit de herkomst van de grondstoffen en assemblagestukken van bepaalde producten die aanleunen bij de richting van de leerlingen (bv. auto's voor nijverheidstechnische richtingen, computers voor handelsrichtingen) om de wereldfacetkaart van de industrieregio's op te bouwen. Ook de spreiding van Multinationals (bv. Bekaert, Philips …) kan een aanknopingspunt zijn om de wereldfacetkaart op te bouwen (ET 14, 16). Door de vergelijking te maken met de wereldfacetkaart van de ontwikkelingsgraad kunnen industrieregio's met hoge en met lage ontwikkelingsgraad aangeduid worden.


29

2de graad KSO/TSO

Het is de bedoeling via de studie van de voorbeeldregio's de ontwikkelingskansen door industrialisatie te benadrukken in relatie tot beïnvloedende factoren. Een excursie naar een haven kan ook hier zinvol worden ingelast. Om dit thema op een dynamische manier af te sluiten kan volgende oefening ingelast worden. De leerlingen worden verdeeld in groepjes en dienen een bepaald bedrijf (vb. een staalbedrijf) op te richten in de wereld. Ze dienen daarbij rekening te houden met grondstoffen, arbeidskrachten, lonen, transportkosten, politiek, afzetmarkt, bereikbaarheid, klimaat, reliëf … Na overleg dienen ze hun keuze te verdedigen voor de groep waarbij pro's en contra's worden afgewogen. Via deze oefening kan aangetoond worden waarom bepaalde regio's vlugger evolueren dan andere. 4.14

Verstedelijking


LEERINHOUDEN

! Door analyse van beelden, van kaarten en van andere informatiebronnen het uitzicht en tertiaire activiteiten van een LatijnsAmerikaanse grootstad beschrijven (ET 1, 2, 5, 6, 8, 9, 10, 12, 13, 15).

! situering van de bestudeerde miljoenenstad op kaarten die functioneel zijn voor het thema van Latijns-Amerika en op de wereldfacetkaart bevolkingsspreiding ! uitzicht en tertiaire activiteiten van een Latijns-Amerikaanse grootstad

! De oorzaken en de gevolgen van de verstedelijking in Latijns-Amerika nagaan (ET 3, 4, 6, 7, 9, 11, 15).

! plattelandsvlucht en verstedelijking ! wildgroei en krottenwijken

! Situeren van de gekozen miljoenenstad en regio op de wereldfacetkaart van de gebieden met concentratie van grote steden (ET 12).

! wereldfacetkaart van de gebieden met concentraties van grote steden

DIDACTISCHE WENKEN Aanbevolen lestijden: 2 De studie van de verstedelijking in een regio van Latijns-Amerika laat de leerlingen toe oorzaken en gevolgen te onderzoeken. Sociale problemen en ongelijke verdeling van het grondbezit op het Latijns-Amerikaanse platteland leiden tot massale plattelandsvlucht. De aantrekkingskracht van de steden berust slechts op een ideaalbeeld. De inwijkelingen bevolken de zeer uitgestrekte illegale woonwijken in de periferie en de centraal gelegen slums van de miljoenensteden. De stedelijke sociale differentiatie met zijn enorme sociale verschillen weerspiegelt de hele LatijnsAmerikaanse maatschappij. Werkloosheid en slecht betaalde klusjes in de informele dienstensector zijn er troef. Die informele jobs verhogen op kunstmatige wijze het hoog aandeel van de tertiaire sector in de tewerkstelling van de Latijns-Amerikaanse landen. Daarnaast treft men in de Latijns-Amerikaanse stadscentra kantoren en westerse dienstverlening aan gelijkaardig aan die in de westerse steden.


30

2de graad KSO/TSO

De snelle groei van de Latijns-Amerikaanse steden is niet alleen het resultaat van inwijking maar evenzeer van een snelle natuurlijke bevolkingsgroei van de stedelingen. Tenslotte kan de gekozen regio geplaatst worden op de wereldfacetkaart van de grote verstedelijkte gebieden. Voor KSO kan het zinvol zijn om de leerlingen een of meerdere cartoons te laten tekenen waarin zij de problematiek van dit thema weergeven. 4.15

Keuzethema's LEERPLANDOELSTELLINGEN

LEERINHOUDEN

1

Zelfstandig een aangepast en beperkt aard rijkskundig onderzoek uitvoeren ondersteund door ICT (ET 13, 15, 16, 18).

! relevante informatie in verband met een aardrijkskundig verschijnsel

2

Uit terreinwaarnemingen de kenmerken van een gebied afleiden (ET 2, 3, 4, 5, 6, 9, 15, 16, 17,18).

! kenmerken van excursiegebied

3

Aan de hand van werkbladen uit de tentoongestelde materialen in een museum, wereldatelier … de kenmerken en problemen van de voorgestelde regio exploreren (ET 3, 11, 15).

! kenmerken en problemen van het gebied waarop in een museum, wereldatelier … gefocust werd

4

Door analyse van beelden, van kaarten en van andere informatiebronnen fysische en menselijke aardrijkskundige kenmerken van een stad, regio of land, waarmee de school een uitwisselingsproject opzet, beschrijven (ET 2, 3, 5, 6, 7, 11, 12, 15, 16, 17, 18).

! lokalisatie van een stad, regio of land voor een (Europees school)uitwisselingsproject op kaarten van het continent

5

Door analyse van beelden, van kaarten en van andere informatiebronnen een ontwikkelingsproject bespreken en in relatie breng en met de fysische en menselijke aardrijkskundige kenmerken (ET 3, 4, 5, 11, 12, 14, 15, 18).

! een ontwikkelingsproject

het

bezochte

Aansluitend op het thema 'Uitdagingen door bevolkingsexplosie'

6


LEERINHOUDEN

Aan de hand van de analyse van het demografisch transitiemodel het verband leggen met de huidige wereldkaart van de bevolkingsevolutie (ET 7, 12, 16).

! diffusie in ruimte en tijd van fase 2 en 3 van het demografisch transitiemodel


31

2de graad KSO/TSO

7

Door analyse van beelden, van kaarten en van andere informatiebronnen de bevolkingsspreiding in de USA in relatie brengen met de fysische, historische en economische factoren (ET 1, 2, 5, 7, 12).

! bevolkingsspreiding in de USA ! reliëf, klimaat, historische en recente inwijkingsgolven, spreiding van industrie en steden als spreidingsfactoren

8

De etnische samenstelling van de Russische Federatie en aangrenzende voormalige Sovjetrepublieken nagaan en in verband brengen met de actuele staatkundige structuur en territoriale spanningen (ET 1, 3, 6, 10, 12).

! actuele staatkundige structuur van de voormalige Sovjetunie ! etnische spreiding en territoriale spanningen

Aansluitend op het thema 'Spanningen en ecologische problemen binnen regio's'

9


LEERINHOUDEN

Door analyse van beelden, van kaarten en van andere informatiebronnen het unieke zoetwater - ecosysteem van het Baikalmeer en de bedreiging ervan door menselijke activiteiten nagaan (ET 3, 9, 12).

! lokalisatie van het Baikalmeer op kaarten van Eurazië en wereldfacetkaarten ! ecologische problemen van het Baikalmeer door houtkap en papierfabrieken aan de oevers van het meer

Aansluitend op het thema 'Verschillen tussen industriële regio's'

10


LEERINHOUDEN

Door analyse van beelden, van kaarten en van andere informatiebronnen de kenmerken, de lokalisatie en de gevolgen voor de industrialisatie van de aardolie- en aardgasontginning in de USA onderzoeken (ET 5, 6, 9, 12).

! situering van de aardolie- en aardgasontginning in de USA ! gevolgen van de ontginning voor de industrialisatie en het milieu

Aansluitend op het thema 'Verstedelijking'

11


LEERINHOUDEN

Door analyse van beelden, van kaarten en van andere informatiebronnen de kenmerken van een Noord-Amerikaanse stad beschrijven (ET 5, 8).

! situering van de miljoenenstad op kaarten van Noord-Amerika en op wereldfacetkaarten ! uitzicht van een Noord-Amerikaanse stad


32

2de graad KSO/TSO

12

Door analyse van beelden en kaarten de sociale en etnische tegenstellingen binnen Noord-Amerikaanse steden nagaan (ET 11, 15, 18).

! welvaartstegenstellingen in relatie met etnische en sociale kenmerken van de bewoners van de stadswijken ! gettovorming en sociale segregatie

Landenstudies LEERPLANDOELSTELLINGEN

LEERINHOUDEN

13

Door analyse van beelden, van kaarten en van andere informatiebronnen fysische en menselijke kenmerken beschrijven en hun verticale en ruimtelijke relaties onderzoeken (ET 1, 2, 4, 5, 6, 8, 9, 11, 12, 15, 17, 18).

! lokalisatie van Japan op de wereldfacetkaarten ! relevante fysische en menselijke aardrijkskundige elementen van Japan

14

Door analyse van beelden, van kaarten en van andere informatiebronnen fysische en menselijke kenmerken beschrijven en hun verticale en ruimtelijke relaties onderzoeken (ET 1, 2, 4, 5, 6, 8, 9, 11, 12, 15, 17, 18).

! lokalisatie van Australië op de wereldfacetkaarten ! relevante fysische en menselijke aardrijkskundige elementen van Australië

Vergelijking van wereldfacetkaarten

15


LEERINHOUDEN

Als synthese op een wereldkaart de verschillen in bevolkingsspreiding in relatie brengen met de bestudeerde facetkaarten

! relatie wereldfacetkaart van de bevolkingsspreiding - andere facetkaarten

Als synthese op een wereldkaart de verschillen in ontwikkelingsgraad in relatie brengen met de bestudeerde facetkaarten (ET 1, 2, 16, 17).

! relatie wereldfacetkaart van de ontwi k k el i n gs graad - andere facetkaarten

DIDACTISCHE WENKEN Uit deze thema’s kan vrij worden gekozen. Het behandelen ervan is niet verplicht. Er worden hierboven enkele voorbeelden aangegeven. Het is aangewezen om de behandeling van de thema's of van de regio's deels door zelfstandig werk te laten uitvoeren. • Wat een eventuele excursie betreft kan gedacht worden aan: een aardrijkskundige streek uit eigen land of een buurland, aan het Afrikamuseum in Tervuren, aan de Nationale plantentuin in Meise, aan het Tropenmuseum in Amsterdam, aan de Burgers Zoo in Arnhem, aan de Oxfam Solidariteit Inleefateliers in Brussel, aan een milieu-educatief centrum …


33

2de graad KSO/TSO

• Aan de studie van het demografisch transistiemodel kan men hier een les besteden. De klemtoon kan liggen bij de diffusie van fase 2 en 3 in ruimte en in tijd om verbanden te leggen met de huidige wereldkaart van de bevolkingsevolutie.

• Bij de studie van Siberië kan uit de klimatologische kenmerken van deze regio, aangevuld met beelden kaartmateriaal, het voorkomen van de taiga en toendra verklaard worden en kunnen de moeilijke natuurlijke en menselijke ontginningsomstandigheden worden afgeleid. • Bij de ecologische problemen van het Baikalmeer kan de klemtoon liggen op het unieke zoetwater-ecosysteem en op de bedreigingen door houtkap en papierfabrieken aan de oevers van het meer. • Het is de bedoeling om als synthese aan de hand van de vergelijkende studie van de wereldfacetkaarten verbanden te leggen tussen de fysische kenmerken, landbouwsystemen en industrialisatie enerzijds en de verschillen in ontwikkelingsgraad en in bevolkingsspreiding anderzijds van de bestudeerde continenten en wereldblokken.

5

EVALUATIE

Evaluatieopdrachten en toetsen bestaan uit kennisvragen die peilen naar het precieze weten, uit inzichtsvragen en uit vragen of opdrachten die de vaardigheden toetsen. Op die manier wordt nagegaan in welke mate de leerlingen de belangrijke relaties tussen de aardrijkskundige elementen zien, begrijpen en kunnen toepassen. Een toets of een toepassing, waarin alleen maar woordjes in te vullen zijn, is als ondidactisch en afstompend te weren. Waar het vooral gaat om het meten van inzicht en het toetsen van vaardigheden, is het logisch dat tijdens de toetsen van atlas, foto’s, grafieken, tabellen en handboek gebruik gemaakt wordt.

6

MINIMALE MATERIËLE VEREISTEN

6.1

Minimale vereisten

! ! ! ! ! ! !

Een vaklokaal Een wereldbol Een atlas voor iedereen Een diaprojector met dia's aangaande de verschillende onderwerpen uit het leerplan Een retroprojector met de nodige transparanten Een videotoestel met de nodige video's Werkpanelen (prikborden) om didactische platen te kunnen opbouwen en om actualiteitsberichten en thematische kaarten op te hangen ! Oro-hydrografische kaarten van: @ de Wereld @ Afrika AV Aardrijkskunde D/2002/0279/040

34

2de graad KSO/TSO

@ @ @ @ @ @ @ 6.2 ! ! ! ! ! !

Eurazië Het Midden-Oosten Zuidoost-Azië Oceanië Noord-Amerika De USA Latijns-Amerika Gewenst

pc's Internetaansluiting ICT-uitrusting Dataprojector Scanner cd-i-speler

6.3

Het vaklokaal

Een handige schikking van het vaklokaal aardrijkskunde kan er als volgt uitzien: ! Vooraan bij voorkeur in de rechterhoek wordt het scherm geplaatst dat met een eenvoudige klem van een vooroverhellende (voor retroprojectie) naar een rechte stand kan worden gebracht. Daarachter of in de andere hoek hangen de veel gebruikte kaarten achter mekaar op een reeks gordijnrails. De rails worden aangebracht over de hele breedte van de klas. Met dit systeem wordt gelijk welke opgehangen kaart vlug uitgeschoven of teruggeschoven. Dit schept de mogelijkheid om twee of meer kaarten naast mekaar te plaatsen en ze vergelijkend te gebruiken. ! Voor het scherm staat een diensttafel die gelijktijdig als lessenaar functioneert. Een opening in de tafel laat toe de retroprojector zo in te bouwen dat het schrijfvlak ervan op dezelfde hoogte komt als het vlak van de lessenaar. Daarnaast, op dezelfde tafel staat, op een schuinhellende sokkel, het diatoestel. Bedieningsschakelaars bevinden zich naast mekaar op dezelfde tafel. Zo opgesteld staan retroprojector en diaprojector gebruiksklaar en werken ze de praktijk van een doordachte multimediale didactiek in de hand. ! Magneethoudende vlakken (120 ×120 cm ) naast het bord of op de zijwanden aangebracht, bieden ruime kansen om thematische kaarten, plannen of prenten vlug op te hangen en naargelang van de didactische noodwendigheid in het verloop van eenzelfde les te vervangen. ! Bij deze opstelling van scherm en wandkaarten blijft het bord vrij dat normaliter vooraan in het midden hangt. Het blijft het aangewezen middel voor de opbouw van een bordschema of als werkvlak voor de leerlingen. ! Een stel eenvoudige lichtwerende draperieën weren het rechtstreeks invallend zonlicht.


35

2de graad KSO/TSO

7

BIBLIOGRAFIE

7.1

Nuttige adressen

! ! ! !

Vereniging Leraren Aardrijkskunde (VLA), Postbus 88, 2550 Kontich. Nationaal Instituut voor Statistiek (NIS), Leuvenseweg 44, 1000 Brussel. Nationaal Geografisch Instituut (NGI), Verkoopdienst, Abdij Ter Kameren 13, 1050 Brussel. KMI, Ringlaan 3, 1180 Brussel.

7.2 ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

Tijdschriften en reeksen

ATL kaarten, Cornelsen Verlag Gmbh , Mecklenburger Strasse 53, D-14197 Berlin. De Aardrijkskunde, Postbus 88, 2550 Kontich. INCOM, ABOS, Brederodestraat 6, 1000 Brussel. Internationale Samenwerking, Postbus 50, NL-3417 ZJ Montfoort. Koerier Unesco, Keesing Uitgaven, Antwerpen. Geografie, KNAG, Postbus 80 123, NL-3508 TC Utrecht. Geografie Educatief, KNAG, Postbus 80 123, NL-3508 TC Utrecht. Landendocumentatie, Koninklijk Instituut voor de Tropen, Mauritskade 63, NL 1092 AD Amsterdam. La documentation française, Quai Voltaire 29, F 75340 Paris Cedex 07. L'Information géographique, Baillière, Paris. Collection Magellan, PUF, 108 Boulevard St Germain, Paris. G.E.O., Postbus 3, 1060 Brussel. Teaching Geography, Longman Group, Edingburgh. Fragenkreise, Verlag Schöningh, Paderborn. Geographische Rundschau, Westermann Verlag, Westermann- Allee 66, D 3300 Braunschweig (met themanummers). Noord-Zuid-Cahier, Wereldwijd-NCOS-Broederlijk Delen, Vlasfabriekstraat 11, 1060 Brussel. Praxis Geographie, Westermann Verlag, Westermann- Allee 66, D 3300 Braunschweig. Raum + Gesellschaft, Westermann Verlag, Westermann- Allee 66, D 3300 Braunschweig. TTE (transparanten), Gorterplaats 16, 6531 HZ Nijmegen. De Wereldeconomie, DLO Cahiers, Universiteit Gent, Sint-Pietersplein 5, 9000 Gent.

! Software Azimuth, te bewerken basiskaarten in perspectief cdI-reliëf, Philips, Brussel cdI-klimaten, Philips, Brussel cdI- landbouw, Philips, Brussel Mountain High Maps, Professionele reliëfkaarten in TIFF en PICT (op cd-rom), Digtal Wisdom Publishing Mountain High Map Frontiers, in TIFF en PICT (op cd-rom), Digtal Wisdom Publishing Globe Sheets, in TIFF en PICT (op cd-rom), Digtal Wisdom Publishing The multimedia World Atlas (op cd-rom), G. Cram Company, P.O. Box 426, Indianapolis, USA The multimedia US Atlas (op cd-rom), G. Cram Company, P.O. Box 426, Indianapolis, USA


36

2de graad KSO/TSO

An Odyssey of Exploration, Geography (5 interactive cd-rom), G. Cram Company, P.O. Box 426, Indianapolis, USA Continent Explores (5 interactive cd-rom), G. Cram Company, P.O. Box 426, Indianapolis, USA National Geographic (30 cd-roms) Photo Gallery van National Geographic (cd-rom), Medio, multimedia products, Brussel Maps Collection van National Geographic (8 cd-roms), Medio, multimedia products, Brussel Bosatlas (op cd-rom) Comptons Interactieve Wereldatlas (cd-rom), Medio, multimedia products, Brussel Spectrum Wereldatlas (cd-rom), Medio, multimedia products, Brussel Encarta, (cd-rom) Microsoft GeoAtlas Africa (cd-rom in EPS) GeoAtlas World (cd-rom in EPS) Websites aardrijkskunde: zie recente aardrijkskundetijdschriften 7.3

Didactiek

! BOARDMAN, D., Handbook for geography teachers, Sheffield, Goagraphical Association, 1986. ! HASSE, J. et al., Die Geographie-Didaktik, neu denken, Bergisch - Gladbach, Bensberger Protokolle 73, 1991. ! HAUBRICH, H. et al., Konkrete Didaktik der Geographie, München, 1988. ! MERENNE, E., Didactique de la Géographie, Nathan, Paris, 1994. ! VAN DEN BERG, G., VAN STIPHOUT, H., et al . Handboek Vakdidactiek Aardrijkskunde, Meulenhoff Educatief, Amsterdam, 1995. ! VAN HECKE, E. , et al., Didactiek van de Geografie, Aggregatie aardrijkskunde, Leuven, 1999. 7.4

Handboeken uit de buurlanden

Zie bibliografie van het leerplan van de eerste graad met als aanvulling: ! Geographical Case Studies, Hodder & Stoughton, Worldaware, London. ! Longman Geography for GCSE, Longman, London. ! Collins Geography Series, Collins Educational, London. 7.5

Algemene werken

! ! ! ! ! !

BAUMAN, P., Amazonien darf nicht sterben, Wenen, 1990. BETHEMONT, J., Les Etats-Unis, Paris, Masson, 1989. BORSDORF, A., Lateinamerika, Krise ohne Ende?, Innsbrück, 1994. BROWN, L., Stat of the World, Worldwatch Institute Report 1997, New York, 1998. BRUNET, R., et al, Les Afriques au sud du Sahara, Belin Reclus, Paris, 1994. BRUNET, R., et al, Afrique du Nord, Moyen-Orient, Monde indien, Belin Reclus, Paris, 1993. ! BRUNET, R., et al, Asie du Sud-Est, Oceanië, Belin Reclus, Paris, 1995. ! BRUNET, R., et al, Chine, Japon, Corée, Belin Reclus, Paris, 1994.


37

2de graad KSO/TSO

! BRUNET, R., et al, Amérique Latine, Belin Reclus, Paris, 1991. ! CHANTEBOUT, B., Le Tiers Monde, Paris, Colin, 1989. ! DALY, H., et al, For the Common Good and a sustainable future, Beacon Press, Boston, 1994. ! DEPUYDT, F., Welvaart en welzijn in de wereld, ACT-poster, ACT-Pelckmans, 1997. ! DONKERS, H., De Witte Olie, Water en duurzame ontwikkeling in het Midden-Oosten, Novib, 1994. ! EISBACHER, G., Nordamerika, Enke Verlag, 1988, Stuttgart. ! GAWORA, D., Amazonien, Aachen, 1993. ! GROVE, A., Africa, London, Oxford University Press, 1989. ! GROVE, F., et al., Rural Africa, Cambridge University Press, Cambridge, 1979. ! GUALTIERI, P., Leven of Overleven, KBIN, Lannoo, 1999. ! HARLOW, K., Africa, Asia and Australia, Edingburgh, Longman, 1987. ! HAYTER, R., The Dynamics of Industrial Location, J.Wiley, New York, 1998. ! HECKLAU, H., Ostafrika, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt, 1989. ! HOFMEISTER, B., Nordamerika, Fischer, Frankfurt a. M., 1988. ! JACOBS, M., The tropical Rain Forest, Berlijn, 1988. ! JOURDAN, N., Verder dan Beelden, Vragen over ontwikkeling, Pedagogisch Dossier, ABOS, 1998. ! KARGER, A., et al., Sibiriën, Köln, 1986. ! KESTELOOT, C., Topografie en sociaal-economische geografie van Japan, Acco, Leuven, 1998. ! KEUNEN, N., Achter de Beelde, pedagogisch dossier, ABOS, 1991. ! KLEINPENNING, I., Milieuproblemen in de Derde Wereld, Van Gorcum, Assen, 1993. ! KLUTER, H., Die Territorialen Produktions-Komplexe in Sibiriën, Liebig Universität, Giessen, 1990. ! KOHLHEPP, G., Brasiliën, Universität, Tislingen, 1989. ! LATZ, G., Agricultural Development in Japan, Chicago, 1989. ! LENZ, K., Kanada, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt, 1988. ! MANSHARD, W., Entwicklungsprobleme in der Agrarraüme des tropischen Afrika, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt, 1988. ! MANSHARD, W., et al., Umwelt und Entwicklung in den Tropen, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt, 1995. ! MONEY, D., China, Evans Brothers, London 1990. ! NATH, B., et al, Sustainable Development, European Centre for Pollution Research, Brussel, 1996. ! NOLZEN, H., et al., Geozonen, Aulis Verlag, Keulen, 1995. ! PARK, C., The environment, Routledge, London, 1997. ! PETRELLA, R., Limits to Competition, The MIT Press, London,,1995. ! PICKERING, K., et al, An introduction to global environmental issues, Routledge, London, 1997. ! REED, A., Brazil,, Hyman, London 1989. ! SONGGIAO, Z., Geography of China, J. Wiley, New York, 1994. ! SMITH, C., China the land of one billion, Westview Press, Boulder, 1991. ! STEINBACH, U., Der Nahe und Mittlere Osten, Leske, Leverkusen, 1988. ! THERY, H., Environnement et développement en Amazonie Brésilienne, Editions Belin, Paris, 1997. ! VAN EGMOND, T., Toerisme naar de Derde Wereld, Garant, Leuven, 1993. ! VAN KEMENADE, W., China BV, Van Halewijck, 1996. AV Aardrijkskunde D/2002/0279/040

38

2de graad KSO/TSO

! WACKERNAGEL, M., et al, Our Ecologiocal Footprint, New Society Publishers, Gabriola, 1996. ! WARD, P., Mexico City, World Cities Series, Belhaven Press, London, 1990. ! WEILER, R., De leefbaarheid op aarde, Global Change, Garant, Leuven, 1997. ! WHITMORE, T., An introduction to tropical rainforest, Oxford, 1990. ! X, Opvoeden tot Wereldburger, NCOS-Bakermat, Mechelen, 1996. ! X, Bronnen van ons bestaan. Een atlas van voedsel en landbouw, FAO, Den Haag, 1995. ! X, The state of food and agriculture, FAO, Rome, 1998.

8

LIJST VAN DE EINDTERMEN

8.1

Kennis

De leerlingen kunnen 1 op kaarten aanduiden en benoemen: ! continenten en oceanen; ! de belangrijkste reliëfeenheden en rivieren; ! de belangrijkste staten; ! natuurlijke en menselijke aardrijkskundige entiteiten. 2 bestudeerde regio's en thema's op eenvoudige thematische wereldkaarten situeren. 3 aan de hand van voorbeelden horizontale en verticale ruimtelijke relaties herkennen. 4 de eigenheid van regio's beschrijven aan de hand van natuurlijke en menselijke kenmerken. 5 op een eenvoudige manier enkele fysisch-aardrijkskundige kenmerken van een bestudeerde regio verklaren. 6 aan de hand van regionale voorbeelden redenen opnoemen die de lokalisatie, de spreiding en de eventuele wijzigingen verklaren van: ! landbouwactiviteiten; ! industriële activiteiten; ! tertiaire activiteiten. 7 in verband met een economische activiteit in een regio het bestaan van stromen van goederen of personen illustreren. 8 op basis van demografische kenmerken en hun evoluties enkele demografische situaties in de wereld beschrijven en enkele verklarende factoren aangeven. 9 de verstedelijking en haar evolutie in een regio in relatie brengen met aardrijkskundige factoren. 10 op een eenvoudige manier de natuurlijke en menselijke oorzaken van milieuproblemen in een gebied verklaren en er de gevolgen voor mens, natuur en milieu uit afleiden. 11 op een eenvoudige manier de impact verklaren van: ! politieke invloedsfactoren op kenmerken van aardrijkskundige entiteiten; ! de technologische evolutie op de kenmerken van de aardrijkskundige entiteiten. 12 verbanden leggen tussen levenswijze, cultuur en leefmilieu.


39

2de graad KSO/TSO

8.2

Vaardigheden

De leerlingen kunnen 13 de lokalisatie van verschijnselen, ruimtelijke gegevens en aardrijkskundige relevante gebeurtenissen uit de actualiteit opzoeken. 14 de herkomst van een aantal producten in diverse informatiebronnen opzoeken en lokaliseren. 15 aan de hand van verschillende informatiebronnen aardrijkskundige informatie over de belangrijkste natuurlijke en menselijke kenmerken van een gebied opzoeken en creatief verwerken. 16 aardrijkskundige entiteiten afbakenen op basis van verschillen en gelijkenissen van enkele natuurlijke of menselijke aardrijkskundige kenmerken. 17 op een eenvoudige manier aardrijkskundige gegevens cartografisch voorstellen. 18 zelfstandig een aangepast en beperkt aardrijkskundig onderzoek uitvoeren met aandacht voor: ! analyse van een aardrijkskundig verschijnsel; ! zoeken en selecteren van relevante informatie; ! een samenhangende presentatie van een aantal bevindingen; ! het formuleren van een eigen standpunt rond mogelijke bevindingen. 8.3 * * * * *

Attitudes

De leerlingen 19 nemen een kritische houding aan ten opzichte van aardrijkskundige informatie in de media. 20 zijn bereid aardrijkskundige informatie te gebruiken bij het plannen van eigen activiteiten. 21 brengen begrip op voor de wijze van zingeving in eigen en andere leefmilieus en culturen. 22 houden in hun handelen rekening met duurzame ontwikkeling in tijd en ruimte. 23 brengen aandacht op voor het fascinerende van de wereld.


40

2de graad KSO/TSO

TSO

Recommend Documents