Trinity Carl De Keyser

Trinity

Trinity

Carl De Keyser

Tableaux d’histoire Tableaux de guerre Tableaux politiques

Mets & Schilt, Amsterdam

ISBN 978 90 5330 594 2 NUR 653 © © © © ©

2007 2007 2007 2007 2007

Carl De Keyzer, Ghent / Magnum Photos Mets & Schilt publishers, Amsterdam Peter De Graeve, Brussels Lieven De Cauter, Brussels Katharine Derderian/MSF, Brussels

Design Filiep Tacq, Madrid Printwork Heer Druck, Sulgen (Switzerland) www.carldekeyzer.com www.magnumphotos.com www.metsenschilt.com

Special thanks to: For the book Maarten Schilt, Peter De Graeve, Lieven De Cauter, Filiep Tacq, Katharine Derderian, Andrea Holzherr, Magnum Paris. For Tableaux d’Histoire: Colin Jacobson (The Independent Magazine), Lisa Tackaberry (Los Angeles Times Magazine), Jan Hoet (S.M.A.K.), Frank Demaegd (Zeno-X), MSF Belgium/Holland, Magnum Paris, Le Figaro Magazine, The San Francisco Art Institute. For Tableaux de Guerre: Bruno De Cock, Yoerik Maes, staff MSF Belgium/Holland/France. For Tableaux Politiques: Magnum (Sue Brisk, Junko Ogawa), Jeff Kent (Capitol Hill), David Alan Harvey, European Parliament (Viviane Vansina, Peter Thomas). With the support of ‘De Vlaamse Overheid’. For the exhibition: Anne Biroleau (BnF), Emmanuelle Denavit (Magnum Photos).

p. vi

Tribus by / door Peter De Graeve

p. xvi

The political pictorialism of Carl De Keyzer

Het politiek picturalisme van Carl De Keyzer by / door Lieven De Cauter p. xxii

An overview of the wars

Een overzicht van de oorlogen by / door Katharine Derderian p. 01

Tableaux d’histoire

p. 38

Tableaux de guerre

p. 111

Tableaux politiques p. 111 — Capitol Hill, Washington DC, VS p. 125 — European Parliament /

Europees Parlement p. 139 — The Great Hall / De Grote Hal, Beijing, China

Omnivisble 1 Like a modern-day Odysseus, Carl De Keyzer lives in a world where our wanderings are planned ahead—by the travel agent or the human trafficker. Experiences have become a set-up game. We exist in schedules; our life is enacted in the montages of intoxication at our disposal. Carl De Keyzer, too, roams a world where the figure of the wanderer—whether living in the Sahara or under cardboard boxes in New York—is framed. The photographer, too, views a world in which all aberrations are carefully analysed and caught in reports, documented—from the boat refugee off the coast of Gibraltar or Lampedusa to the nomad in the steppes of Mongolia. The eye of the camera has long since registered everything. We see absolutely everything. Everything visible has become reality and the world itself has been reduced to the visible. All this visible matter is neatly canned. Our life is sliced and spliced, digitally edited. We are embedded. In those places deserted by the Omnipresent, the Omnivisible is now to be found and has reduced the world to a window into which we fit everyday scenes. Withdrawn into this enclosed space we live, under the waterline, and the helmsmen of the Visible (cnn, nbc, bbc, www, gps…) steer us through the agitated churning of the world. Carl De Keyzer is an Odysseus swimming around his own ship, drilling peepholes under the waterline. He is the insider who offers insight into what, for us, remains concealed. Our dread is Odysseus’ dream: that his insight should seep into us, board us. That we should sink into it. Trinity reads like an epic poem. It is the story of a strange voyager, travelling with the manifest, to fathom it, to reveal its hidden depths. It displays the obvious, what catches the eye: power, destruction, spectacle, decors, decorations… Trinity shows both the horror and the beauty of power (and even the strange beauty of horror), it reveals both the repelling and the attracting aspects of power (and the strange attraction of the repulsive), it shows the hideous in the charming, the abyss behind the decor (decorous originally means beautiful). Trinity acquaints us with the strangeness of wandering in a world that is without secrets, but remains pervaded with horror. It voices the strangeness of a world without magic, but full of snares. It is set in this world without boundaries, but full of obstacles. The magic of the sacred Trinity that does succeed in being retained (and I will come back to the name, the Christian ‘mystery’ of the Trinitas), lies primarily in the threatening force lurking behind the beauty of these images, like a grumbling minotaur. It is the threat of banal horror, the last secret in this world, our last labyrinth… Trinity offers a fascinating look into the canned visibility of a world without taboos, without pictorial censorship. It is a look back at the path that has been trodden, back at the last riddles of a tattered world painfully revealing itself. From this point of view, Trinity is also a magnum opus. After all the images of hidden worlds presented to us in the past (USSR/1989/CCCP, East of Eden, Zona, Unvarnished…), here the photographer touches on something so immense and, at the same time, so mysterious that only harking back to the fundamental codes of the western language of image enables the observer to gauge the implications of the (in)sights provided here.

TRIBUS by Peter De Graeve

VI

Alom onzichtbaar 1 Als een hedendaagse Odysseus leeft Carl De Keyzer in een wereld waar de zwerftochten vooraf zijn gepland – door de reisagent of de mensensmokkelaar. Belevenissen zijn opgezet spel geworden. Wij bestaan in schedules, ons leven speelt zich af in beschikbare montages van vervoering. Ook Carl De Keyzer trekt rond in een wereld waar de figuur van de zwerver – of die nu leeft in de Sahara of onder kartonnen dozen in New York – is omkaderd, geframed. Ook de fotograaf bekijkt een wereld waar alle dwalingen zorgvuldig in beeld zijn gebracht en in verslagen gevangen, gedocumenteerd – van de bootvluchteling voor de kust van Gibraltar of Lampedusa tot de nomade in de steppen van Mongolië. Het cameraoog heeft alles lang van tevoren geregistreerd. Wij zien werkelijk alles. Al het zichtbare is werkelijkheid geworden, en de wereld zelf is tot het zichtbare herleid. Al dit zichtbaars wordt netjes ingeblikt. Ons leven is gelijnd en gelijmd, digitaal gekanaliseerd. We zijn embedded. Op de plekken verlaten door de Alomtegenwoordige bevindt zich nu dit Alomzichtbare, dat de wereld heeft herleid tot een venster waarin wij dagelijkse taferelen inpassen. Teruggetrokken in dit gesloten ruim leven wij, onder de waterlijn, en de stuurlui van het Zichtbare (cnn, nbc, bbc, www, gps…) loodsen ons door het rusteloze woelen van de wereld. Carl De Keyzer is een Odysseus die om het eigen schip heen zwemt en er kijkgaten onder de waterlijn boort. Hij is de insider, die inzichten biedt in datgene wat voor ons verborgen blijft. Onze angst is Odysseus’ droom: dat zijn inzicht bij ons zou binnensijpelen, dat het ons entert. Dat wij erin ondergaan. Trinity leest als een epos. Het is het verhaal van een vreemde reiziger, die met het opzichtige meereist om erin door te dringen, het ondoorgrondelijke ervan aan het licht te brengen. Het toont wat voor de hand ligt, in het oog springt: macht, vernietiging, spektakel, decors, decoraties… Trinity laat zowel de gruwel als de pracht van de macht zien (ook de vreemde pracht van gruwel), het toont zowel het afstotende als aantrekkelijke van macht (en de vreemde aantrekkingskracht van het verwerpelijke), het laat het afzichtelijke in het bevallige zien, de afgrond achter het decor (decorus betekent oorspronkelijk ‘mooi’). Trinity laat ons kennismaken met de vreemdheid van een rondzwerven in een wereld zonder geheimen, maar die vergeven blijft van gruwel. Het spreekt de vreemdheid uit van een wereld zonder magie, maar vol valstrikken. Het beweegt zich in deze wereld zonder grenzen, maar vol obstakels. Voor zover Trinity iets van de magie van het sacrale weet te behouden (en ik kom verder op de naam, dus op het christelijke ‘mysterie’ van de Trinitas terug), ligt dit vooral in de dreigende kracht die zich achter de schoonheid van deze beelden ophoudt, als een grommende minotaurus. Het is de dreiging van de banale gruwel, het laatste geheim van deze wereld, ons laatste labyrint… Trinity biedt een fascinerende inkijk in de ingeblikte zichtbaarheid van een wereld zonder taboes, zonder beeldverbod. Het is een terugblik op de afgelegde weg, een omkijken naar de laatste raadselen van een verscheurde en zich pijnlijk openbarende wereld. In dit opzicht is Trinity ook een magnum opus. Na alle beelden over verborgen werelden die ons in het verleden werden voorgesteld (USSR/1989/CCCP, East of Eden, Zona, Unvarnished…) raakt de fotograaf hier iets zó groots en tegelijk zó geheimzinnigs aan dat alleen het teruggrijpen op de fundamentele codes van de westerse beeldtaal de toeschouwer in staat stelt de draagwijdte van de hier geboden (in)zichten te bepalen.

TRIBUS door Peter De Graeve

VII

peter de graeve / tribus

peter de graeve / tribus tives’. This ternary structure (derived from the Latin trinus, triple, on which the concept of trinitas is, naturally, based) is reminiscent of the French anthropologist Georges Dumézil’s mid-20th century analyses of Eurasian mythology. In numerous books, Dumézil describes the ideological principle of the oldest myths as threefold. At the head of a primitive society was the king-priest, whom De Keyzer refers to as the ‘leader or god’. Directly below, according to Dumézil, is the warrior caste—De Keyzer’s vindictive army. Finally, in Dumézil’s mythology, below the warrior comes the simple farmer, ‘the people’ of the Tableaux Politiques. Upon inquiry, Carl De Keyzer proved unaware of Dumézil’s concepts, so his own tripartite classification can be seen as serendipity, at the very least. Leader, warriors and people… God, vengeance and dialogue… Glory, destruction, representation… The tripartism of De Keyzer’s iconography is a reference to the fact that Trinity taps a deep, mythical stratum of image awareness. If you compare the Tableaux Politiques with classical power portraits from the Renaissance, Baroque or Neoclassicism, it is immediately obvious that Carl De Keyzer’s political portraits really belong to the democratic era; they are at once political and apolitical. These images portray the space where the big decisions are made; they even show the processes leading to those decisions. At the same time, though, the leaders appear in all their banality, their smallness. An American senator undoubtedly wields more power than a 17th century Spanish king, but he nevertheless represents something inexpressibly indecent, an unsightly figure, a nobody (oudeís, as sly Odysseus was the first to realise in his battle with the Cyclops: in the Tableaux De Keyzer would seem to be hanging under the belly of the ram, keeping a cycloptic eye on the nobodies…). The ‘unsightliness’ of contemporary power is all due to democratic imageforming. The status of the classical power portrait still depended on sacred iconography. Whereas, as Malraux puts it, the new image language of the renaissance is characterised by radical humanisation,2 for centuries the power portrait remained tributary to the transcendental logic of the Byzantine icon, the Pantocrator, or in Latin-Christian image language, the Trinitas. For centuries, the power portrait remained unhuman. Until Jacques-Louis David’s worldly portrayal of Napoleon, every power portrait before the advent of modernism remained an image of plenitude, of the overwhelming superiority of power. Pictorial absolution. The image is full of itself and of what it portrays. The subject portrayed converges with its portrait.3 Any form of irony would have been fatal, both for the portrayed and the portrayer (one has to possess at least the genius of a Velázquez to create room for any form of irony that does not have a self-destructive effect, in that sense. Which is why Las Meninas is the unrivalled masterpiece of western painting, the only true non-religious Trinitas from the religious era). In the democratic era, on the other hand, the plenitude has collapsed, the omnipotence shattered. The leader has been humanised, poached of his sacredness. No leader, anywhere in the world, is any longer able to protect himself from the radical humanisation of the power structures: no mystery, no sacred secret, no ‘higher order’ can be invoked by the leader as an excuse for his (in)humanity…

Disembedded – Tableau, tabula, panel, finestra, window, scene, frame: the history of art is a history of editing, splicing, framing and canning. Man is a creature of straight lines, of columns, angles, diagonals, convergence lines and intersecting lines. Homo tabulator. The oldest series, produced between 1990 and 2000, Tableaux d’Histoire, is the most dynamic, the least mysterious. The series demonstrates the way power manifests itself, its urge to write history, to leave its impression on time. Tableaux de Guerre, created between 2003 and 2006, follows the traces ruthless rulers all too often leave behind: devastation, destruction, disruption, displacement. Tableaux Politiques, finally, the most recent project, goes in search of the bowels of power. The photographer—like Odysseus, again—descends into the underworld of Capitol Hill, into the catacombs of the European Parliament in Strasbourg and Brussels, and of the Chinese power bases in Beijing. Seemingly, the logic of the triptych is therefore simple: power as a decor, power as destruction and desolation, power as a labyrinth. Trinity is more of a trilogy than a triptych, however. The word triptych is derived from the Greek verb ptússein, to fold. It signifies three panels arranged in such a way that they can be folded and unfolded at will. Expressed in contemporary terms: a triptych is an installation. And Trinity is clearly not an unfolding, as the movement here is one-way. Here, nothing is closed or sealed again, modestly hidden from view. The observer arrives in a labyrinthine universe where one image unlocks, unveils, uncovers, unfurls another. The secret of this infinite unfurling—both thematic and aesthetic—lies in the fact that Trinity displays the three topics (labyrinth, decor, desert) arranged not in three panels (politics, history, war), but four. Series four is the presentation itself, tabula tabulator. Series four is the subliminal history of ‘editing, splicing, framing and canning’ with which the photographer confronts us in the three individual series. Not only the irony of the Tableaux d’Histoire and the ethereality of the Tableaux Politiques, but also the monumental sorrow of the Tableaux de Guerre are generated by the fact that, in the fourth series, which remains invisible, the artist Carl De Keyzer plays a game with his medium, photography. This game wrenches the observer away from the composition, out of the framework and disorients him. Here, the age-old trick of artistic deception, trompe-l’œil, is played as trompe-l’esprit. In this way, De Keyzer expresses tacit, but nevertheless overwhelmingly loud, criticism of the embeddedness of all information, all over the world, and of global Man’s procrustean bed. It is all show; the stage is empty. With series four, the observer slips, inadvertently, between the folds of power unfolding on the international scene.

Trinity – Tableaux Politiques In a preview of these series, ‘History Paintings, War Paintings and Political Portraits’, as he himself calls them, Carl De Keyzer remarks that ‘these three structures can successively represent the following: 1. the leaders or gods, 2. the army or group of vindictive creatures and 3. the people or the representaVIII

dat ‘deze drie structuren achtereenvolgens kunnen representeren: 1. de leiders of goden, 2. het leger of de groep van wraakzuchtige wezens en 3. het volk of de representanten’. Deze ternaire structuur (afgeleid van het Latijnse trinus, drievoudig, waarop uiteraard het begrip trinitas is gebaseerd) doet onwillekeurig denken aan de analyses die de Franse antropoloog Georges Dumézil in het midden van de twintigste eeuw maakte van de Indo-Europese mythologieën. In tal van boeken beschreef Dumézil de ideologische grondslag van de oudste mythen als drieledig. Aan het hoofd van de primitieve samenleving staat de koning-priester, door De Keyzer ‘de leider of god’ genoemd. Onmiddellijk eronder bevindt zich bij Dumézil de kaste der krijgers – het wrekend leger bij De Keyzer. Onder de krijger staat in de mythologie van Dumézil ten slotte de eenvoudige boer, het ‘volk’ van de Tableaux Politiques. Bij navraag blijkt dat Carl De Keyzer niet vertrouwd was met Dumézils denkbeelden, zodat zijn eigen drieledige classificatie op z’n minst een gelukkig toeval kan worden genoemd. Leider, krijgsheren en volk… God, wraakzucht en dialoog… Glorie, vernietiging, representatie… De driedeligheid van De Keyzers iconografie vormt een aanwijzing van het feit dat Trinity een diepe, mythische laag van het beeldbewustzijn aanboort. Wie de Tableaux Politiques naast klassieke machtsportretten uit de renaissance, de barok of het neoclassicisme legt, begrijpt terstond dat de politieke portretten van Carl De Keyzer wezenlijk behoren tot de democratische tijd, dat wil zeggen dat ze tegelijk politiek en apolitiek zijn. Deze beelden tonen de ruimte waar de grote beslissingen vallen, ze tonen zelfs de processen die tot die beslissingen leiden. Maar tegelijk verschijnen de machthebbers in al hun banaliteit, hun kleinheid. Ongetwijfeld heeft een Amerikaanse senator veel méér macht dan een Spaanse koning uit de zeventiende eeuw, maar tegelijk is hij de representant van iets onuitspreekbaar oneervols, een onooglijk figuur, een niemendal (oudeís, nobody, zoals de sluwe Odysseus als eerste begreep in zijn strijd met de Cycloop: ook De Keyzer lijkt in de Tableaux aan de onderbuik van de ram te hangen, houdt hij de nobody’s met een cyclopisch oog in de gaten…). Het ‘onaanzienlijke’ van de hedendaagse macht heeft alles te maken met de democratische beeldvorming. De status van het klassieke machtsportret was nog afhankelijk van een sacrale iconografie. Waar, zoals Malraux het formuleert, de nieuwe beeldtaal van de renaissance zich kenmerkt door radicale humanisering,2 blijft het machtsportret nog eeuwenlang schatplichtig aan de transcendente logica van het Byzantijnse icoon, de Pantocrator, of van de Latijns-christelijke beeldtaal, de Trinitas. Het machtsportret bleef eeuwenlang inhumaan. Tot en met de aardse mise-en-scène van Napoleon door Jacques-Louis David blijft ieder machtsportret van voor het modernisme een beeld van de volheid, van het verpletterende overwicht van de macht. Picturale absolutie. Het beeld is er vol van zichzelf én van het afgebeelde. De afgebeelde valt er samen met zijn beeltenis.3 Elke vorm van ironie zou hier dodelijk zijn geweest, zowel voor de afgebeelde als zijn ‘beeldenaar’, waarmee hier de kunstenaar is bedoeld. (Je moet al over het genie van een Velázquez beschikken om ruimte te scheppen voor een vorm van ironie die niet in die zin zelfvernietigend werkt. Daarom is Las Meninas het onovertroffen meesterwerk van de westerse schilderkunst, de enig waarlijk goddeloze Trinitas uit het religieuze tijdperk.) In het democratische tijdperk daarentegen is de volheid ingestort, de almacht versplinterd. De machthebber is vermenselijkt, zijn sacraliteit gestroopt. Geen machtheb-

Disembedded – Tableau, tabula, tafereel, paneel, finestra, raam, kader, frame: de geschiedenis van de kunst is een geschiedenis van het kanaliseren, uitlijnen, ramen en inblikken. De mens is het dier van de rechte lijntjes, de kolommen, hoeken, diagonalen, vluchten snijlijnen. Homo tabulator. Als oudste reeks, gemaakt tussen 1990 en 2000, is Tableaux d’Histoire het meest dynamisch, het minst geheimzinnig. De reeks toont de manier waarop macht zich presenteert, haar drang om geschiedenis te schrijven, om een stempel op de tijd te drukken. Tableaux de Guerre, ontstaan tussen 2003 en 2006, volgt dan weer de sporen die nietsontziende machthebbers al te vaak nalaten: leegte, verwoesting, ontwrichting, ontheemding. Tableaux Politiques ten slotte, het meest recente project, gaat op zoek naar de ingewanden van de macht. De fotograaf daalt af – zoals Odysseus, alweer – in de onderwereld van Capitol Hill, in de catacomben van het Europees Parlement in Straatsburg en Brussel, en van de Chinese machtscentra in Beijing. Oppervlakkig gezien is de logica van het drieluik dus eenvoudig: de macht als decor, de macht als woestenij en leegte, de macht als labyrint. Trinity is veeleer een driedelig oeuvre dan een triptiek. In de benaming tri-ptiek zit het Griekse werkwoord ptússein, dat plooien, vouwen betekent. Het gaat om drie panelen die zó zijn opgesteld dat men het geheel naar believen open en dicht vouwt. In hedendaagse termen uitgedrukt: een triptiek is een installatie. Trinity is dat duidelijk niet, want de beweging gaat hier slechts één kant uit, die van de ontplooiing. Hier wordt niets meer dichtgemaakt of afgesloten, zedig aan het oog onttrokken. De kijker komt in een labyrintisch universum terecht waar het ene beeld het andere ontsluit, ontsluiert, ontwikkelt, ontplooit. Het geheim van deze grenzeloze – zowel thematische als esthetische – ontplooiing zit hem in het feit dat Trinity niet drie onderwerpen laat zien (labyrint, decor, woestijn), gerangschikt in drie luiken (politiek, geschiedenis, oorlog), maar vier. Reeks vier is namelijk de presentatie zelf, tabula tabulator. Reeks vier vormt de onderhuidse geschiedenis van het ‘kanaliseren, uitlijnen, ramen en inblikken’ waarmee de fotograaf ons in de drie afzonderlijke reeksen confronteert. Zowel de ironie van de Tableaux d’Histoire en de onwezenlijkheid van de Tableaux Politiques als de monumentale droefenis van de Tableaux de Guerre worden gecreëerd door het feit dat in de vierde, onzichtbaar gebleven reeks de kunstenaar Carl De Keyzer een spel speelt met zijn medium, de fotografie. Dit spel rukt de toeschouwer weg uit het arrangement, uit het kader, ‘definestreert’ hem, zoals men zegt. Hier wordt het aloude spel van de artistieke misleiding gespeeld, de trompe-l’oeil als trompe-l’esprit. Op deze manier geeft De Keyzer een zwijgzame maar niettemin overdonderend luide kritiek op het embedded-zijn van alle informatie, overal ter wereld, op het procrustesbed van de globale mens. Alles is scène, maar de scène is leeg. Met reeks vier glijdt de toeschouwer, ongemerkt, tussen de plooien van de machtontplooiing op het wereldse schouwtoneel.

Trinity – Tableaux Politiques In een voorbeschouwing bij deze reeks ‘Historieschilderijen, Oorlogsschilderijen en Politieke portretten’, zoals hij ze zelf noemt, maakt Carl De Keyzer gewag van het feit IX

peter de graeve / tribus

peter de graeve / tribus This modern, human, democratic order is portrayed almost obsessively by Tableaux Politiques. The irony, banality, triviality and insignificance of power scream at us from every image. The medium of photography lends itself perfectly to the purpose. Unlike classical power portraits, which are painstakingly calculated constructions, demanding the dedication and total talent of ‘pictorial architects’, photographs generally capture a split second in time. The former engender images borne primarily by art: the imitation is aimed less at reality than the reality at imitation.4 A photograph, on the other hand, produces an image supported by ‘reality’ or, more precisely, by the modern urge for universal documentation of the real. It is not so much the wish to replicate the world that predominates as the desire to ‘record’ everything, to make the archives visible, to cover all events (even non-events). Reducing reality and history to their moment suprême—‘The Last Supper’, ‘The Night Watch’—is therefore no longer possible. Photographs catch events off guard. Unlike the classical power portrait, a photograph is more likely to reveal a moment de gêne of reality, the human moment… The Tableaux Politiques are built up of such embarrassing moments, snatches of time caught in the act. They can include just about anything. Bored bodyguards and security officers, skulduggery, moments of confusion or bewilderment (but bewilderment at what? What exactly is going on here?). The omnivisible reporting is also present: TV screens, photographers. This is documentation of documentation, film on film. Ted Kennedy giving a speech somewhere. But who is listening to him, who is watching? And, above all, who should listen or watch? We have it on disc. In the universal documentation, power is tamed…

with their monotonous messages… In this Utopia of uniformity, the photographer is a spy in the service of multiplicity, of amorphousness, of kitsch. That’s why the Bedouin in the European Parliament presents a spectacle in himself. His uniform demonstrates the wildness of the tribe, tribus. Political modernity in one word: democracy, offers Man the very opportunity to free itself of its strong bond with the earth, the terrain, the territory, or with the origin, the blood, the tribe. The polis is at odds with the tribus. By picturing that hidden political doctrine, the Bedouin’s display provides insight into the ironic space from where De Keyzer is spying on the one-dimensional aspect of power. The photographer himself is a wanderer, a stranger. These images show us, hidden in the underbelly of power, the tribal remnants of a politically uniform universe. The elite of senators on Capitol Hill and the caste of party leaders in Beijing themselves form a tribus of uniformed monomorphs: E pluribus unum! Tableaux Politiques is the official portrait of this bloodless tribe, this organised horde. The ancient Romans, a shining example for the political leaders of the US, for example, were only able to establish their historical power once they had set aside their tribal feuds. According to tradition, it was only possible to found Rome once the Romans had stopped fighting amongst themselves and the three Roman tribes were united in one people and, later, one political community, the republic. In its Roman origin, modern democratic power is therefore based on a trinitas, the trinity of tribalism. Trinitas tribus. The tribe as a symbol of origination in simplicity, without any trace of irony and, for that very reason, in a contemporary context, so ironic… The tribe as a symbol of that far-off ‘innocence’ that has become so elusive and therefore so mysterious, so dangerous, no longer innocent… Tribe – Trinity, part one.

Tribus A surprising image in Tableaux politiques is that of the man in the turban— Bedouin, Tuareg, nomad—displaying a few items of jewellery for sale on a hastily-erected table in the European Parliament. A man in a tailored suit— member of parliament? Congress participant? Day tripper?—is sampling his wares. In the background a gigantic, hideous history painting depicting the moment the bomb exploded over Hiroshima. Moment suprême. Split second. The image of an unimaginable destructive power (one of the code names of the Manhattan project, which led to the first atom bomb, was… Trinity). This picture is pure kitsch: the depiction corresponds perfectly with the ear-splitting moralising commentary of its subject matter, the form with the decorative context. There is no room for interpretation. Or for aesthetic experience. So the men pay no attention to the tableau of horror. Preoccupied as they are with their own little affairs, this trivial Armageddon escapes their notice. Parliaments are the symbolic centres of today’s sedentary culture. They are, as Carl De Keyzer’s report on Washington and Beijing demonstrates, identical locations, utopias, but with the ‘u’ for uniform. The men wear shirts and ties, the women suits and high heels; the uniforms of guards, agents and soldiers are everywhere, omnivisible. Even the symbols are dressed in their Sunday best: flags, stamps, official portraits, courts of justice, down to the flat screens

Trinity – Tableaux d’Histoire The strangeness of the Tableaux Politiques lies in a certain ambivalence. On the one hand, they lay the emphasis on the invisible, the hidden. That sometimes makes the subject matter of the pictures blurred, if I can put it like that: we don’t know exactly what we are seeing. Neither the picture nor the observer, however, is responsible for that blur. It can be blamed far more on our communication era. Under the all-seeing eye of the media we are seldom, if ever, aware of what remains underexposed, what ‘they’ are keeping from us. As if the omnivisible makes the world itself suspect. The Tableaux Politiques confronts us with this embeddedness of our view. On the other hand, however, the invisible can then only appear as irony. It has often been said of Carl De Keyzer that he puts humour into his pictures. But it is not necessarily his own humour. It is equally the humour of the world itself, the wry, sinister humour of modern times. These works are set on the border between that gravity and this frivolity, between making the unseen visible (contrary to the diktat of the omnivisible) and the ironic smiles prompted by the pretended receptivity, the false ‘openness’ of contemporary Man. That incongruity harbours the strange power of this photographic work. X

mige oorden, utopieën, maar met de ‘u’ van uniform. De mannen dragen hemd en das, de vrouwen tweedelige pakjes en hoge hakken, er zijn de uniformen van bewakers, agenten en soldaten, overal aanwezig, alom zichtbaar. Ook de symbolen dragen hun mooiste pak: vlaggen, zegels, staatsieportretten, tribunalen, tot en met de flatscreens van de eentonige berichtgeving… In dit Utopia van de eenvormigheid is de fotograaf een spion in dienst van de veelheid, van de vormeloosheid, de kitsch. Daarom vormt de bedoeïen in het Europees Parlement een spektakel op zich. Zijn uniform toont de wildheid van de stam, tribus. Politieke moderniteit, in één woord: democratie, biedt de mens precies de mogelijkheid om zich te ontdoen van zijn strikte band met de grond, het terrein, het territorium, of met de herkomst, het bloed, de volksstam. De polis staat haaks op de tribus. Door die verborgen politieke leer in beeld te brengen opent de voorstelling van de bedoeïen een inzicht in de ironische ruimte van waaruit De Keyzer het eendimensionale van macht begluurt. De fotograaf is zelf een zwerver, een vreemde vogel. Deze beelden tonen ons, onderhuids, in de onderbuik van de macht, de tribale restanten van een politiek uniform universum. De elite van senatoren op Capitol Hill en de kaste der partijleden in Beijing vormen zelf een tribus van geüniformeerden, van eenvormigen: E pluribus unum! Tableaux Politiques is het staatsieportret van deze bloedloze stam, van deze gelijnde horde. De oude Romeinen, lichtend voorbeeld voor de politieke machthebbers van onder meer de VS, konden hun historische macht pas vestigen toen ze hun tribale vetes opzij hadden gezet. Volgens de traditie kon de stichting van Rome pas plaatsvinden toen de Romeinen hun onderlinge strijd hadden gestaakt en de drie Romeinse stammen werden verenigd tot één volk, nog later tot één politieke gemeenschap, de republiek. In haar Romeinse oorsprong berust de moderne democratische macht dus op een trinitas, de drie-eenheid van het tribale. Trinitas tribus. De stam als symbool van een herkomst uit eenvoud, boven elke ironie verheven, en juist daarom, in de hedendaagse context, zo ironisch… De stam als symbool van de verre, geheel ongrijpbaar geworden ‘onschuld’, en daardoor zo mysterieus, zo gevaarlijk, nooit meer onschuldig… Tribe – Trinity, part one.

ber, waar ook ter wereld, weet zich nog beschermd tegen de radicale humanisering van de machtsstructuren: geen mysterie, geen sacraal geheim, geen ‘hogere orde’ kan door de machthebber worden ingeroepen als excuus voor zijn (on)menselijkheid… Deze moderne, humane, democratische orde wordt door Tableaux Politiques op een haast obsessieve wijze in beeld gebracht. In ieder beeld schreeuwen de ironie, banaliteit, trivialiteit en nietigheid van de macht ons toe. Het medium fotografie leent zich hiertoe perfect. In tegenstelling tot de klassieke machtsportretten, die zorgvuldig berekende constructies zijn, waarvoor de inzet en heel het talent van ‘picturale architecten’ zijn vereist, vormen foto’s doorgaans momentopnamen. De eerste leveren beelden op die grotendeels door de kunst gedragen worden: de nabootsing is er minder gericht op de realiteit dan omgekeerd, de realiteit op de nabootsing.4 Een foto daarentegen levert een beeld op dat gedragen wordt door de ‘werkelijkheid’, of om preciezer te zijn: door de moderne wil tot universele documentatie van het reële. Niet zozeer de wens om de wereld na te bootsen overheerst, als de wil om alles te ‘verslaan’, de archieven zichtbaar te maken, ‘to cover all events’ (inclusief de ‘non-events’). Het herleiden van de werkelijkheid en de geschiedenis tot hun moment suprême – Het laatste avondmaal, De nachtwacht – is dan niet langer mogelijk. Foto’s betrappen de gebeurtenissen op hun onbewaakt moment, off guard. In tegenstelling tot het klassieke machtsportret onthult een foto veeleer het moment de gêne van de werkelijkheid, het menselijk moment… Uit zulke momenten van gêne, stukjes betrapte tijd, zijn de Tableaux Politiques opgebouwd. Ze kunnen zowat alles omvatten. Zo is er de verveling bij lijfwachten en veiligheidsagenten, er is gekonkelfoes, er zijn momenten van verwarring of verbijstering (maar verbijstering om wat? wat is hier precies gaande?). Er is ook de alom zichtbare verslaggeving: tv-schermen aan, fotografen present. Dit is documentatie van de documentatie, het beeld in beeld. Ergens houdt Ted Kennedy een toespraak. Maar wie luistert naar hem, wie kijkt? En vooral, wie zóu er ook luisteren of kijken? We hebben het op een schijfje. In de universele documentatie wordt macht tot bedaren gebracht…

Tribus Trinity – Tableaux d’Histoire

Een bevreemdend beeld in Tableaux politiques is dat van de man met de tulband – bedoeïen, Toeareg, nomade – die in het Europees Parlement aan een inderhaast opgetrokken tafeltje enkele sieraden te koop aanbiedt. Een man in maatpak – parlementslid? congresganger? dagtoerist? – monstert de koopwaar. Op de achtergrond een monumentaal en schreeuwlelijk historieschilderij dat het moment van de explosie van de bom op Hiroshima voorstelt. Moment suprême. Split second. Voorstelling van een onvoorstelbaar vernietigende kracht. (Een van de codenamen van het Manhattan-project, dat leidde tot de eerste atoombom, was… Trinity.) Dit beeld is pure kitsch: de voorstelling valt naadloos samen met het oorverdovend moraliserende commentaar van zijn inhoud, de vorm met de decoratieve context. Er is geen ruimte voor de interpretatie, of voor een esthetisch beleven. Daarom slaan ook de mannen geen acht op het tafereel van de gruwel. Bevangen als ze zijn door hun handeltje, gaat dit triviale armageddon aan hen voorbij. Parlementen zijn de symbolische centra van de hedendaagse sedentaire cultuur. Ze zijn, zoals blijkt uit Carl De Keyzers reportage over Washington en Beijing, eenvor-

De vreemdheid van de Tableaux Politiques is gelegen in een ambivalentie. Enerzijds vestigen ze de aandacht op het onzichtbare, het verborgene. Dat maakt de beelden soms inhoudelijk onscherp, als ik me zo mag uitdrukken: we weten niet precies wát we zien. Beeld noch toeschouwer is echter verantwoordelijk voor de onscherpte. Ze is veeleer te wijten aan ons communicatietijdperk. Onder het alziend oog van de mediawereld weten wij zelden of nooit wat onderbelicht blijft, wat men ‘ons verzwijgt’. Alsof het alom zichtbare de wereld zelf verdacht maakt. De Tableaux Politiques drukken ons met de neus op dit embedded-zijn van onze blik. Daardoor kan, anderzijds, het onzichtbare alleen nog als ironie verschijnen. Van Carl De Keyzer is vaker gezegd dat hij zijn beelden met humor maakt. Maar het is niet noodzakelijk zíjn humor. Het is evenzeer de humor van de wereld zelf, de wrange, sinistere humor van de hedendaagse tijd. Dit oeuvre speelt zich af op de grens tussen die ernst en deze vrolijkheid, tussen het zichtbaar maken van het ongeziene (tegen het dictaat van het alom zichtbare in) en het ironisch glimlachen om de gespeelde ontXI

peter de graeve / tribus From this point, the theme of the second part of the Trinity series, the History Paintings or Tableaux d’Histoire, is easy to determine: tribune. In this series, the oldest, the irony was still fresh. It has not yet been imbued with the attention to, the obsession with the invisible, characteristic of the Tableaux Politiques. You should therefore view the Tableaux Politiques before the Tableaux d’Histoire. After all, the former hold the key to understanding the latter. The tribune was the place from which, originally, the political representatives of the Roman tribes united in the ‘people’, addressed their audience: a plinth on the edge of the Forum Romanum and therefore, literally, a cornerstone of the republic, the res of the publicum. The tribune is a first, primitive, still tangible form of streamlining, diverting the wildness of the tribe into a political channel (the concept of tribunus is as far removed from the simple tribus as trinitas is from the number tres). A tribune is intended to retain the attention, gain support. The Tableaux d’Histoire direct the attention to our contemporary tribunes, to the mass media (support converted into ratings). These tableaux are themselves a kind of tribune: photographic installations or visual platforms that, despite the instant nature of the snapshot, have been carefully ‘constructed’ by the photographer beforehand. If you look closely, you will see tribunes popping up all over the place in the Tableaux d’Histoire. This series is a tribune for tribunes. One of the first pictures is a tableau vivant, mimicking the Passion of Christ in a pageant sponsored by Coca-Cola. The image consists of the stage for the show, a ‘display platform’ as it were. The sponsor is also present on stage in the form of paper cups. A little while later, we see a group of people, four women, two men and a few children, waiting patiently during the festivities accompanying Bill Clinton’s inauguration as the newly-chosen president, in January 1993. A woman and one of the children are trying to catch a glimpse of the platform on which the oath will be taken. Not wanting to miss anything, the woman is holding her hand to her forehead like a visor, while the child has both hands held up to its temples like blinkers: the natural focus of homo tribunus. Two women to the right are looking straight into the lens of the camera. This banal scene is taking place in front of media giant nbc’S building (tribune for tribunes). The image is already loaded with criticism of the streamlining of news, of the image culture that plays such a prominent role in the Tableaux Politiques. Another picture bathes in the spectral glow of impudent camera lights. The moment is theatrical: three Lynchesque characters have stationed themselves front left (baroque stature, contemporary equivalents of Caravaggio’s figures). Their bodies and heads are turned away from the visible action, the jazz band in the background. The essence of this picture is the absence of the stage: there is clearly something going on, but it is not here. What is it? Where is it? A little further on is a religious ceremony in Rome. A TV camera is recording the event. Tribune versus tribune. A visit by Fidel Castro to the un in New York. Reporters are establishing their familiar tribune—the direct broadcast—with the international tribune, the un building, in the background. Then Castro opponents clamber onto their own tribune, waving flags, yelling slogans; a rubber tyre hanging around one of the masts as a sinister threat (necklacing).

Finally, Castro himself on the tribune, on screen, on the platform, the attention of the world focused on him. Castro as the last people’s tribune, eye to eye with the senators of the new world order, in the heart of the ‘benevolent empire’… Following the theme of the concept of ‘tribune’, it is hard to deny that, in this series of photographs, Carl De Keyzer has found the stepping stone, as it were, that will enable him to touch upon the notion of the tribus itself in the Tableaux Politiques, by getting through to the underlying level of the interminable political show, to the hidden power behind the scenery, beneath the greasepaint.

Trinità The name Carl De Keyzer thought up for his project is bound up in western art history with the renaissance of pictorial language. Masaccio created the fresco Trinità in the Santa Maria Novella in Florence in 1426, exactly one millennium after Saint Augustine completed his treatise De trinitate. This famous painting broke with a tradition that is still reflected in the title: Trinitas (Trinité, Trinity). After all, the dazzling precision of the perspective strikes at the heart of the dogma. As far as the subject matter is concerned, the Trinità is still the faithful evocation of a Christian mystery: the fact that God sacrificed His Son to pay for mankind’s sins… As far as the form is concerned, however, the Trinità has already surpassed the mystery. It is a composition that plays freely with the artistic device of trompe-l’œil. This is the true proof of the birth of art, said Malraux in La métamorphose des Dieux. Whereas a goddess in ancient Greece, or a Virgin Mary by one of the Flemish Primitives, is still the portrayal of a religious reality, from the Renaissance onwards art finds its definitive ‘artificial’ niche: the representation is faithful… because it deceives us.5 With Masaccio’s Trinità and with the discovery of perspective painting in general, begins the power of the image, the power of deception, tromperie. The Trinità in the Santa Maria Novella was intended no longer to be worshipped and adored, but to convince. The Trinità is the first tribune in the history of western art. The emergence of the new power of the image is well documented.6 The perspective image is composed around a centre, the vanishing point. This was less the creation of a photographic focus, before the term existed, than a visual structure based on the interaction of ‘optical triangles’ that, with their centred position in relation to the vanishing point and the ensuing division into a foreground, a horizon and a cloudy sky, define the traditional ‘window’ of the new art of painting, the finestra. The geometric triangle, and no longer the metaphysical trinitas, forms the basis of the new art. In the attentive eye of the observer and no longer in his meditating mind, or soul, the oblique sides of all the triangles converge. The observer, and no longer God, constitutes the top of this pyramid. The triangle heralds the end of redemptive history (the Histoire de Grâce that was the Grâce de l’histoire) and the beginning of calculation, of demonstration of the tabula as a modern tribune (the Florentine usurer’s bank or the Tuscan master’s tableau). Consequentially, there is a far greater historical cleft between the Van Eycks’ Lamb of God and the Trinità than between the Trinità and De Keyzer’s photographs. Tribune – Trinity, part two. XII

peter de graeve / tribus internationale tribune, het vn-gebouw, op de achtergrond. Vervolgens bestijgen tegenstanders van Castro hun tribune, vlaggen zwaaiend, slogans schreeuwend; rond een van de masten hangt een rubber band als sinistere dreiging (necklacing). Dan, ten slotte, Castro zelf, op de tribune, in beeld, op het spreekgestoelte, de aandacht van de wereld op zich gericht. Castro als laatste volkstribuun, oog in oog met de senatoren van de nieuwe wereldorde, in het hart van het ‘goedaardige imperium’… Wie de leidraad van het begrip ‘tribune’ volgt, kan er moeilijk omheen dat Carl De Keyzer in deze reeks foto’s als het ware het opstapje heeft gevonden dat hem in staat zal stellen om in de Tableaux Politiques de notie van de tribus zelf aan te raken, om door te stoten naar de onderliggende laag van het onophoudelijke politieke spektakel, naar de verborgen macht achter het podium, achter de schone schijn.

vankelijkheid, de valse ‘openheid’ van de hedendaagse mens. In die ongerijmdheid schuilt de vreemde kracht van dit fotografische oeuvre. Van daaruit is het thema van het tweede deel van de Trinity-reeks, de ‘Historieschilderijen’ of Tableaux d’Histoire, eenvoudig te bepalen: tribune. In deze reeks, de oudste, is de ironie nog vers. Ze is nog niet doordrongen van de zorg, de obsessie, voor het onzichtbare, kenmerkend voor de Tableaux Politiques. Daarom kan men de Tableaux Politiques beter vóór de Tableaux d’Histoire bekijken. De eerste bevatten namelijk de sleutel tot het begrijpen van de tweede. De oorspronkelijk betekenis van tribune, nog bewaard in het Frans en het Engels, klinkt alleen nog vaag door in het Nederlands: de tribune is de plek vanwaar de politieke vertegenwoordigers van de tot ‘volk’ verenigde Romeinse tribus hun publiek toespraken: een sokkel aan de rand van het Forum Romanum, en in die betekenis dus letterlijk een hoeksteen van de republiek, de res van het publicum. De tribune is een eerste, primitieve, nog tastbare vorm van stroomlijning, die de wildheid van de stam in een politieke bedding omleidt. (Het begrip tribunus staat al even ver van de eenvoudige tribus als trinitas van het getal tres.) Een tribune is bedoeld om aandacht vast te houden, aanhang te verwerven. De Tableaux d’Histoire richten de aandacht op onze hedendaagse tribunes, op de massamedia (aanhang omgezet in kijkcijfers). Deze tableaus zijn zelf een soort tribunes: fotografische installaties of visuele platformen die niettegenstaande het momentane karakter van het snapshot zorgvuldig door de fotograaf zijn ‘geconstrueerd’. Wie aandachtig toekijkt, ziet overal in de Tableaux d’Histoire tribunes opduiken. Deze reeks is een tribune van tribunes. Een van de eerste foto’s is een zogeheten tableau vivant, een nabootsing van het lijden van Christus in een door Coca-Cola gesponsorde optocht. Het beeld bestaat uit de tribune van het spektakel, een ‘toongestoelte’ als het ware. In de vorm van kartonnen bekers staat ook de sponsor op het podium. Even later zien we een geduldig wachtende groep mensen, vier vrouwen, twee mannen, enkele kinderen, tijdens de feestelijkheden ter gelegenheid van de inauguratie van de pas tot president verkozen Bill Clinton in januari 1993. Een vrouw en een van de kinderen proberen zicht te krijgen op de tribune waar de eedaflegging zal plaatsvinden. Om niets aan haar aandacht te laten ontsnappen, heeft de vrouw haar hand als een klepje aan het voorhoofd gebracht, terwijl een van de kinderen twee handen als oogkleppen aan de slapen houdt: de natuurlijke ‘focus’ van de homo tribunus. Twee vrouwen rechts kijken pal in de lens van de fotograaf. Dit banale tafereel speelt zich af vóór de zetel van de mediareus nbc (tribune in het kwadraat). Dit beeld is al beladen met de kritiek op de stroomlijning van het nieuws, of van de beeldcultuur, die in de Tableaux Politiques zo’n vooraanstaande rol speelt. Een volgende foto baadt in het spookachtige licht van brutale cameralampen. Het moment is theatraal: links vooraan hebben drie Lynch-achtige personages postgevat (barokke gestalten, hedendaagse equivalenten van Caravaggio’s figuren). Ze wenden lichaam en hoofd af van de zichtbare actie, de jazzband op de achtergrond. De kern van dit beeld is de afwezigheid van het podium: er is duidelijk iets gaande, maar het is niet hier. Wát is het? Wáár is het? Even verder een religieuze plechtigheid in Rome. Een tv-camera verslaat het gebeuren. Tribune versus tribune. Een bezoek van Fidel Castro aan de vn te New York. Reporters bestijgen hun vertrouwde tribune – de rechtstreekse uitzending –, met de

Trinità De naam die Carl De Keyzer voor zijn project bedacht, is in de geschiedenis van de westerse kunst verbonden met de vernieuwing van de beeldtaal. Masaccio creëerde het fresco Trinità in de Santa Maria Novella te Florence in 1426, exact één millennium nadat Augustinus zijn traktaat De trinitate had voltooid. De beroemde schildering breekt met een traditie die de titel nog noemt: Trinitas (Trinité, Trinity). De duizelingwekkende precisie van de perspectief treft het dogma immers in het hart. Naar de inhoud is de Trinità nog de getrouwe evocatie van een christelijk mysterie: het feit dat God zijn Zoon opoffert ter compensatie van het kwaad in de mens… Maar naar de vorm is de Trinità het mysterie al voorbij. Het is een constructie die vrijelijk speelt met het artistieke gegeven van de trompe-l’oeil. Dit is de ware geboorteakte van de kunst, aldus Malraux in La métamorphose des Dieux. Waar een godin in het oude Hellas, of een Maagd Maria bij de Vlaamse Primitieven, nog de afbeelding van een religieuze werkelijkheid is, valt de kunst vanaf de renaissance in haar definitieve ‘artificiële’ plooi: het beeld is treffend… omdat het ons bedriegt.5 Met Masaccio’s Trinità, en met de uitvinding van de perspectiefschildering in het algemeen, begint de macht van het beeld, die de macht is van de schijn, tromperie. De Trinità van de Santa Maria Novella was niet langer bedoeld om te worden beleden en aanbeden, maar om te overtuigen. De Trinità is de eerste tribune in de geschiedenis van de westerse kunst. Over het tot stand komen van de nieuwe macht van het beeld zijn we goed gedocumenteerd.6 Het perspectivische beeld wordt opgebouwd rond een centrum, het vluchtpunt. Daarmee wordt minder een fotografische focus avant la lettre gecreëerd dan wel een visuele structuur, gebaseerd op het samenspel van ‘gezichtsdriehoeken’, die via hun gecentreerde opstelling in functie van het vluchtpunt, en de daaruit voortvloeiende opdeling in een voorgrond, een horizon en een hemel met wolkjes, het traditionele ‘raam’ van de nieuwe schilderkunst definiëren, de finestra. De meetkundige driehoek, en niet langer de metafysische trinitas, vormt de basis van de nieuwe kunst. In het aandachtige oog van de toeschouwer, en niet langer in zijn mediterende geest, of ziel, vallen de schuine zijden van alle driehoeken samen. De toeschouwer, en niet langer God, vormt de top van deze piramide. De driehoek luidt het einde van de heilsgeschiedenis in (de Histoire de Grâce die de Grâce de l’histoire was), en het begin van de berekening, van de demonstratie, van de tabula als moderne tribune (de bank van de Florentijnse woekeraar of het tableau van de XIII

peter de graeve / tribus

peter de graeve / tribus ‘image that bleeds’. A good example is the picture of an improvised hospital, somewhere in Burundi. High on the brick wall hangs an icon depicting the Blessed Virgin and the child Jesus—a striking sign of historical ‘fidelity’ to a given image. The photographer has positioned himself in front of a narrow passageway formed by two walls to the left and right of the room. This creates an enclosed space suggesting something sacred. The photographic image is solely responsible for this, however; nothing in the banal reality actually implies anything sacred. The impression is therefore pure trompe-l’œil. Front left, two figures with vague contours stand on this side of the sacred. They are the profane (as we are). The room with the virginal icon contains two beds, propped up with ordinary house bricks. The beds themselves are shabby, with weights made from the same bricks. This is a ‘Mercy Seat’ of triviality. Consecrated banality. The pictures from Afghanistan and the Punjab are traditional, static, monumental. Two warriors on a plain near Kabul. An Indian soldier standing guard on a plateau before the Punjab valley. The images from Kuito in Angola, on the other hand, are more modernistic. Photographs of houses shot to pieces, reminiscent of Fontana’s perforated canvases. We are witness to a world that has lost its bearings, to a humanity gone adrift, a return to the tribal. War became democratised in the twentieth century; today violence is becoming trivialised. Carl De Keyzer sets up his pictorial tribune in front of this banality of horror and lets us… enjoy the show. Does such aesthetic pleasure conceal a protest? Or, as Kant once claimed, does beauty remain, at a safe distance from any displeasure, out of range as it were? The aesthetic image as a protest against the silence of the tribunals (Judgement Day) on the destructive advance of the tribus… Each vista in the Tableaux de Guerre is composed as a tacit protest against the tribunals of silence. From the grandstand, we gape at the gratuitous violence of a civilised world. From amongst the rusty wreckages, the heaps of rubble, the bullet holes, the ruins in these breath-taking landscapes, this treasure-trove of images, rises not a single lamentation. The grass grows, clouds drift by, a tree rustles in the wind. Tribunal – Trinity, part three.

Trinity – Tableaux de Guerre The Tableaux de Guerre indisputably form the highlight of the entire series. They are the ultimate consequence of the image logic De Keyzer used in the other Tableaux. Where form is concerned, the images of the Tableaux de Guerre can be seen as tribunes, extensive, grandiloquent—like the monumental art of the Renaissance and Baroque periods—coercive in their craving for attention. They are the photographic equivalents of the Vedute della città ideale, three renowned paintings from the early Renaissance (today spread across museums in Urbino, Berlin and Baltimore), each portraying an ideal city in panoramic perspective; elevating observation itself to subject matter for painting, creating their own (ideal) observers and therefore placing themselves in front of the tribune, as it were. They create the tribune, they are the tribune. We, their observers, are created by them and put on show. The Tableaux de Guerre also use such techniques. We share in the action because we are part of the picture. We are sitting in their tribune. In subject matter, however, the Tableaux de Guerre are something quite different. Here, the scenes are not of ‘ideal states’, but of war zones, disaster areas, no man’s lands, buffer zones. The essence is not observation, but waging war. Not the stages and the audiences, but the warlord with his men. Not the tribune, but the tribus. Tableaux de Guerre is a protest against the tribalisation of the world. At the same time, it bears witness to the trivialisation of horror (the trivial also fits perfectly into the image language for the concept of Trinity. Trivium is the crossroads, the point where the road divides into three, where the via becomes a trivium and the straight line changes into a triangle, the unum in trinitas. The trivial is the trinitas without God). Tableaux de Guerre shows how war takes Man back to the deceptive simplicity of life in villages, in a tribal setting. But the village has been razed to the ground, burned down, every house riddled with bullet holes. Ithaka turns out to be a den of cut-throats. The tribe has become a horde, dealing in horror and violence. One only has to look back from here to the Tableaux Politiques or the Tableaux d’Histoire to overcome any homesickness. We don’t live anywhere any longer, because we are witnesses everywhere. The intrusive, sometimes magisterial images of the Tableaux de Guerre are anything but isolated. Their impact is conveyed in the way in which all the aspects of contemporary image culture are presented in Carl De Keyzer’s work and here, in the images themselves, at the same time harmonised and played off against one another. We comprehend these panoramic vistas on the one hand on the basis of the development of art history since the Renaissance and, on the other, on the basis of the disruption of that same pictorial language, which has since become classic, by the irony mentioned earlier and the desire to visualise the invisible. With De Keyzer’s work there is both a kind of ‘fidelity to the given image’— as one would say, ‘fidelity to the given word’—and a contrived infidelity, a pictorial promiscuity. He photographs at the same time as a ‘good paterfamilias’ and a Don Juan, like a faithful dog, a reporter, and as a predator lusting the

Tribus, tribune, tribunal. Trinity

1. Marc Van Roy Tributa. 2. André Malraux, La métamorphose des Dieux, in Écrits sur l’art II, Gallimard, La Pléiade, 2004. 3. I have taken the liberty of referring here to my Tegen…presenties, in: Francis De Smet (ed.), Context K #3, CIAP, Hasselt, 2006, p. 93-117. 4. Jacques-Louis David’s Napoleon in the Alps is pure rewriting of history, but nevertheless great art. Delaroche’s 1848 Napoleon in the Alps, although far closer to the truth, is no more than a dull historical account. 5. Malraux, La métamorphose des Dieux, p. 497. 6. Erwin Panofsky, Idea, Paris, Gallimard, 1983.

XIV

teit. Hij fotografeert tegelijk als een ‘goede huisvader’ én als een Don Juan, als een trouwe hond, verslaggever, én als een roofdier dat belust is op het ‘beeld dat bloedt’. Een mooi voorbeeld hiervan is het beeld van een geïmproviseerd hospitaal, ergens in Burundi. Hoog aan de bakstenen muur hangt een icoon met de afbeelding van de Heilige Maagd en het kind Jezus – indrukwekkend teken van een historische ‘trouw’ aan een gegeven beeld. De fotograaf heeft postgevat voor een smalle doorgang, die wordt gevormd door twee muurtjes links en rechts in de zaal. Hierdoor ontstaat een gesloten ruimte, die iets sacraals suggereert. Maar alleen het fotografische beeld is hiervoor verantwoordelijk, niets in de banale werkelijkheid wijst in de richting van het sacrale. De indruk is dus een pure trompe-l’oeil. Vooraan links twee figuren met vage contouren, die zich aan deze zijde van het sacrale bevinden. Zij zijn het profane (net als wij). In de ruimte met het maagdelijk icoon staan twee bedden, rustend op banale sokkels, gevormd met bakstenen. De bedden zelf zien er armetierig uit, met gewichten die eveneens zijn vervaardigd van baksteen. Dit is een ‘Genadestoel’ van de trivialiteit. Geconsacreerde banaliteit. Het beeldmateriaal uit Afghanistan of de Punjab is traditioneel, statisch, monumentaal. Twee krijgers in een vlakte nabij Kabul. Een Indiase soldaat die de wacht houdt op een plateau vóór de vallei van de Punjab. De beelden van Kuito in Angola daarentegen hebben dan weer iets modernistisch. Foto’s van stukgeschoten huizen, die doen denken aan de geperforeerde doeken van Fontana. Wij zijn getuige van een losgeslagen wereld, van een mensheid op drift, van een terugkeer in het tribale. In de twintigste eeuw werd de oorlog gedemocratiseerd, vandaag is het geweld getrivialiseerd. Tegenover deze banaliteit van de gruwel stelt Carl De Keyzer zijn picturale tribunes op en laat ons… meegenieten. Schuilt er een aanklacht in zulk esthetisch genot? Of blijft het schone, zoals Kant ooit beweerde, op een veilige afstand van ieder ongenoegen, als het ware buiten schot? Het esthetische beeld als aanklacht tegen het zwijgen van de tribunalen (Weltgerichte) over de vernietigende opmars van de tribus… Ieder vergezicht van de Tableaux de Guerre is als mise-enscène een stilzwijgende aanklacht tegen de tribunalen van de stilte. Vanuit de tribune vergapen wij ons op het blinde geweld van een beschaafde wereld. Van tussen de roestige wrakken, de puinhopen, de kogelgaten, de bouwvallen in deze adembenemende landschappen, in deze beeldenpracht, stijgt geen enkele weeklacht op. Het gras groeit, wolken drijven voorbij, een boom ritselt in de wind. Tribunal – Trinity, part three.

Toscaanse meester). Bijgevolg ligt er tussen het Lam Gods en de Trinità een grotere historische kloof dan tussen de Trinità en De Keyzers foto’s. Tribune – Trinity, part two.

Trinity – Tableaux de Guerre De Tableaux de Guerre vormen ontegenzeglijk het hoogtepunt van de hele reeks. Ze vormen de ultieme consequentie van de beeldlogica die De Keyzer in de andere Tableaux hanteert. Naar de vorm kunnen de beelden van de Tableaux de Guerre beschouwd worden als tribunes, breed opgezet, grootsprakerig – zoals de monumentale kunst van renaissance en barok –, dwingend in hun hang naar aandacht. Ze zijn de fotografische equivalenten van de zogeheten Vedute della città ideale, drie bekende schilderijen uit de vroege renaissance (vandaag verdeeld over musea in Urbino, Berlijn en Baltimore), die telkens in panoramisch perspectief een ideale stad voorstellen: ze verheffen het kijken zelf tot onderwerp van het schilderen, creëren zelf hun (ideale) toeschouwers en ze plaatsen zich daarmee als het ware vóór de tribune. Ze scheppen de tribune, ze zíjn de tribune. Wij, hun toeschouwers, zijn door hen geschapen, wij worden door hen te kijk gezet. Ook de Tableaux de Guerre maken gebruik van dergelijke technieken. Wij delen in de actie, omdat we deel uitmaken van het beeld. Wij zitten in hun tribune. Naar de inhoud zijn de Tableaux de Guerre iets heel anders. Hier wordt geen zicht geboden op ‘ideale staten’, maar op oorlogszones, rampgebieden, niemandslanden, bufferzones. Niet het kijken staat hier centraal, maar het oorlogvoeren. Niet de podia en de toeschouwers, maar de krijgsheer met zijn voetvolk. Niet de tribune, maar de tribus. Tableaux de Guerre is een aanklacht tegen de tribalisering van de wereld. Tegelijk getuigen ze van de trivialisering van de gruwel. (Ook het triviale past naadloos in het kijkschema rond het begrip Trinity. Trivium is de driesprong, het punt waar een weg zich splitst, waar de via een trivium wordt, en de rechte lijn verandert in een driehoek, het unum in trinitas. Het triviale is de trinitas zonder god.) Tableaux de Guerre toont hoe de oorlog de mens terugbrengt naar de bedrieglijke eenvoud van een leven in dorpen, in stamverband. Maar het dorp is tot de grond verwoest, afgebrand, ieder huis is met kogelgaten doorzeefd. Ithaka blijkt een moordkuil te zijn. De stam is verworden tot een horde, die sjachert in gruwel en geweld. Het volstaat om van hieruit terug te kijken naar de Tableaux Politiques of de Tableaux d’Histoire om elk heimwee te overwinnen. We leven nergens meer, omdat we overal getuigen zijn. De indringende, bijwijlen magistrale beelden van de Tableaux de Guerre staan allesbehalve op zichzelf. Hun impact wordt gedragen door de manier waarop alle aspecten van de hedendaagse beeldcultuur in het oeuvre van Carl De Keyzer aan bod komen en hier, in de beelden zelf, tegelijk op elkaar worden afgestemd en tegen elkaar uitgespeeld. We begrijpen deze panoramische vergezichten enerzijds vanuit de ontwikkeling van de kunstgeschiedenis sedert de renaissance, anderzijds vanuit de ontwrichting van diezelfde, klassiek geworden beeldtaal door middel van de genoemde ironie en van de wil om het onzichtbare zichtbaar te maken. Er is bij De Keyzer zowel een soort ‘trouw aan het gegeven beeld’ – zoals je zegt: trouw aan een gegeven woord –, als een gezochte ontrouw, een picturale promiscuï-

Tribus, tribune, tribunaal. Trinity

1. Marc Van Roy tributa. 2. André Malraux, La métamorphose des Dieux, in Écrits sur l’art II, Gallimard, La Pléiade, 2004. 3. Ik ben zo vrij hiervoor te verwijzen naar mijn Tegen…presenties, in: Francis De Smet (red.), Context K #3, CIAP, Hasselt, 2006, p. 93-117. 4. Napoleon in de Alpen van Jacques-Louis David is pure geschiedvervalsing, maar niettemin grootse kunst. Napoleon in de Alpen van Delaroche uit 1848, hoewel veel dichter bij de waarheid, is niet meer dan een saai ogend historisch verslagje. 5. Malraux, La métamorphose des Dieux, p. 497. 6. Erwin Panofsky, Idea, Parijs, Gallimard, 1983.

XV

With Trinity, his seventh book, Carl De Keyzer has taken a new step in his impressive oeuvre. At the risk of exaggerating and at the same time reducing the photographic strategies of this monumental triptych, one could say: war makes him shiver, power he faces with humour, history with irony. History appears as a theatre, war as a sublime and (therefore) terrible landscape, power as (and in) architecture. The triad of history, war, politics is presented here as an Unholy Trinity.

Met Trinity, zijn zevende boek, heeft Carl De Keyzer een nieuwe stap gezet in zijn indrukwekkende oeuvre. Op het gevaar af de fotografische strategieën van deze monumentale triptiek tegelijk te overdrijven en te reduceren zou men kunnen zeggen: de oorlog doet hem huiveren, de macht treedt hij met humor tegemoet, en de geschiedenis met ironie. De geschiedenis verschijnt als theater, de oorlog als subliem en (dus) verschrikkelijk landschap, de macht als en in architectuur. De triade geschiedenis, oorlog, politiek is hier voorgesteld als Onheilige Drievuldigheid.

De scène van de geschiedenis

The scene of history With his series ‘Tableaux d’Histoire’, De Keyzer explicitly refers to history painting which made important moments in national history coagulate into monumental tableaux vivants (or, if one wants, to pathetic staged stills full of exaggerated gestures from the silent film of history). In history painting, history was in the first and last instance theatrical: literally ‘what is worth to be seen’. This reverting to the pictorial language of an ideological, official art from the nineteenth century, strikes us as inappropriate in this time of docudrama, reality TV, in real time-reporting, universal coverage and omnipresent mediatisation. Contrasting with the claim of the real, the fiction of the one-on-one between reproduction and event, De Keyzer places his estranging, theatrical snapshots of public, often politically coloured, events. This enables him to explore all elements of ‘the historical theatre’, the theatricality and the staging of history. In this series the focus shifts: once on the actors, once on the scene, once on the public and from time to time also on the back stage. The masterly quality of his photography lies in the fact that he directs nothing or nobody but reaches this specific theatrical impact only by the choice of the perspective, the framing, the lighting (such as flash in ‘Tableaux d’Histoire’) and especially of course by capturing a particular, estranging constellation at the right instant. By exploring history as if it were theatre, De Keyzer can break through the illusion of the real, thereby exposing the ideology. His photographs swarm with Brechtian alienation effects. This theatricalisation of the events he brings into the picture is in itself already an ironical strategy, but at the same time there are always specific elements of the image which disturb the illusion of the theatre. Thus the irony in one of the photographs is offset by the friction between the ‘abstract art’ of the posters held by the protesters and the ‘concrete’ political context. Even the white envelope which a gentleman pulls out from his pocket becomes a Malevich or a Judd. Through the shortened perspective, the Stealth bomber being gazed at by the visitors in Fort Edwards becomes a pyramid on stalks. One of the most ‘Keyzerian’ history pieces—at the same time pièce montée and objet trouvé—is the passion play with Coca-Cola-red Roman soldiers. In the foreground, strategically in the picture, stand large goblets of the ideologically very loaded soft drink of the same name. The empire is always ready to crucify rebellious fanatics, when their strategic interests are at stake. De Keyzer’s pictures frequently supply hilarious idiosyncratic interpretations.

THE POLITICAL PICTORALISM OF CARL DE KEYZER by Lieven De Cauter

XVI

Met zijn reeks Tableaux d’Histoire verwijst De Keyzer uitdrukkelijk naar de historieschilderkunst die de belangrijke momenten in de nationale geschiedenis liet stollen tot monumentale tableaux vivants (of, zo men wil, tot pathetisch geënsceneerde stills vol grote gebaren uit de stomme film van de geschiedenis). In de historieschilderkunst was de geschiedenis in eerste en laatste instantie theatraal: letterlijk ‘wat waard is gezien te worden’. Dit teruggrijpen naar de beeldtaal van een ideologische, officiële kunst uit de negentiende eeuw doet ongepast aan in deze tijd van docudrama, reality TV, in real time-berichtgeving, universele coverage en alomtegenwoordige mediatisering. Tegenover de claim van het reële, de fictie van het één op één tussen weergave en gebeurtenis, stelt De Keyzer zijn bevreemdende, theatrale momentopnames van publieke, vaak politiek gekleurde evenementen. Dit stelt hem in staat om alle elementen van ‘het historische theater’, de theatraliteit en de mise en scène van de geschiedenis af te tasten. Nu eens focust hij op de acteurs, dan weer op de scène, vaak op het publiek en af en toe ook op de coulissen. Het magistrale van zijn fotografie bestaat erin dat hij niets of niemand regisseert maar dit zo specifieke theatrale effect bereikt door de keuze van het perspectief, de kadrering, de belichting (zoals flash in Tableaux d’Histoire) en vooral natuurlijk door een welbepaalde, bevreemdende constellatie vast te leggen op het juiste moment. Door de geschiedenis te bekijken alsof het theater was, kan De Keyzer de illusie van het reële doorbreken en zo de ideologie blootleggen. Zijn foto’s krioelen van brechtiaanse vervreemdingseffecten. De theatralisering van de evenementen die hij in beeld brengt, is op zichzelf al een ironische strategie, maar tegelijk zijn er ook altijd specifieke beeldelementen die de illusie van het theater verstoren. Zo komt de ironie in een van de foto’s uit de reeks tot ontsteking door de wrijving tussen de ‘abstracte kunst’ van de borden die de manifestanten ophouden en de ‘concrete’ politieke context. Zelfs de witte envelop die een heerschap uit zijn binnenzak haalt, wordt een Malevich of een Judd. Door de perspectivische verkorting wordt de Stealth-bommenwerper waaraan de bezoekers in Fort Edwards zich vergapen, een piramide op stelten. Een van de meest De Keyzeriaanse historiestukken – tegelijk pièce montée en objet trouvé – is het passiespel met Coca-Cola-rode Romeinse soldaten. Rechtsonder, strategisch in beeld, staan grote bekers van de gelijknamige, ideologisch zeer beladen frisdrank klaar. Het imperium is altijd paraat om opstandige godsdientsfanaten te kruisigen als er strategische belangen op het spel staan. Bij De Keyzer levert het beeld vaak zelf hilarische Hineininterpretierungen aan. Minder dramatisch maar even theatraal zijn de maagdelijk witte sokjes en schoentjes van Russische meisjes die, beeldig op een sokkel, staan toe te kijken, naar een

HET POLITIEK PICTURALISME VAN CARL DE KEYZER door Lieven De Cauter

XVII

Lieven De Cauter — The political pictorialism of Carl De Keyzer

Less dramatic but equally theatrical are the virginal little white socks and shoes of Russian little girls who, like postures on a socle, are standing watching a procession no doubt. But this innocence is spoiled by a garbage heap of empty plastic bottles. Moscow anno 1996: trash capitalism has conquered Russia. Or take for instance, also in Moscow, the street sweeper occupied with her witches broom on the Red Square, like Cinderella. By means of a scaffolding (of the podium for the election campaign of Yeltsin), the Kremlin has been permanently converted into a film set: welcome to the theme park. The antiCastro demonstration reminds us how useful the frog perspective is to De Keyzer in order to show a political event as a wagon play. Without the fan in the forefront, the constricted, zombiesque Thai potentate would overheat and probably explode, as in a cartoon. Only the beauteous, wrinkled face of the Kampuchean woman who, with praying hands, sees history or a historical event passing by and turns her face, looks genuinely real. At the same time, pure visual humour and 100% poetry are the candelabras and the servants with the candlesticks who are reflected in the black, glimmering floor of a hotel transformed into a castle at Eurodisney (on the occasion of a ball for European princesses who didn’t show up). The setting of history cannot become more theatrical (nor more false for that matter). Perhaps this manner (or even mania) of breaking the illusion of reality by means of alienation effects, and by illuminating mercilessly first the actors then the public, or the setting as fiction, as unreal, is a very justifiable, and moreover very artistic strategy, in this era in which the impenetrable web of lies cooked up by spin doctors and the obsession with reality and ‘authenticity’ of the media have contracted an unholy alliance. One could call it, with a wink to late Baudrillard, the simulation of the fourth power.

over applies perfectly to many of De Keyzer’s landscapes. Think of the photograph where one sees the lame, bullet-riddled carcass of a helicopter with, on top of it, a child. It seems like it’s ready to slide down. Think of the soldier who, like a shepherd leaning on a stick, is guarding an inhospitable mountain passage in Afghanistan entirely on his own and who, aware of the camera, is laughing next to crooked pieces of old weaponry. There is also the little black girl in the white dress on the edge of a forever empty swimming pool from the fifties. Or this one: a massive landscape with a bullet-riddled palace—more on the forefront, in the middle of nowhere, a soldier on a chair: Man has lost his place, he is ‘out of place’ in a distorted world. In these pictures the earth has become uninhabitable. The air, the clouds, the entire nature have done their best to highlight the gloom of these landscapes and the photographer has really turned them into paintings. The photographs verge towards the sublime not only through their monumental character, but also through their subject, by the traces and the latent threat of violence. Edmund Burke gave the sublime its modern, romantic meaning: ‘Indeed terror is always, openly or latently, the principle of sublime.’ And the reasoning to reach that conclusion, he summarises as follows: ‘The passions which belong to self-preservation, turn on pain and danger; they are simply painful when their causes immediately affect us; they are delightful when we have an idea of pain and danger, without being actually in such circumstances; this delight I have not called pleasure, because it turns on pain, and because it is different enough from any idea of positive pleasure. Whatever excites this delight, I call sublime. The passions belonging to self-preservation are the strongest of all the passions.’ His examples are storm, seas in uproar, mountains, abysses, and gigantic buildings, anything overwhelming. Since Marinetti and Jünger, or more recently and in another register since Apocalypse Now, war has also become sublime. It cannot be denied that the ‘Tableaux de Guerre’ come close to this kind of aesthetics. But here the monumentalisation is reticent and painful. All apologetic rhetoric, all affirmation of heroism, all justification is lacking. What one at first sight could consider an aesthetisation of horror and violence proves in the end to be an artistic denunciation. The rain of bullet-holes speaks volumes in the photographs of Angola. The aesthetics only make it worse. One could say that De Keyzer makes a synthesis between the aesthetics of the nineteenth century pictorialism in photography and the ethics of late twentieth century committed war journalism. One could call it ‘political pictorialism’—that is the word which comes to mind when looking at these relentlessly beautiful photographs of the landscapes of horror.

The landscape of war For the first time, De Keyzer uses panoramic photographs in colour. One does not see the war; one sees the landscape of war. They are tableaus, paintings almost, timeless images of war, such as Goya’s Desastres de la guerra. But unlike in Goya’s work, not the horror itself is shown. What is shown is the silence before, and especially after, the storm. The pictures are not only timeless but also placeless. The brief information in the book is useful, and at times even crucial, but does not diminish the universality of what is shown. The pictures are often stronger when you forget the text, they apparently want to detach themselves from time and place, from any journalistic or documentary treatment. They are eternal pictures of the devastating forlornness of humankind in the landscape of war. In his essay about the narrator, Walter Benjamin wrote the next unforgettable sentence concerning the First World War: ‘A generation that had gone to school on a horse-drawn streetcar now stood under the open sky in a landscape in which nothing remained unchanged but the clouds, and beneath them, in a force field of destructive torrents and explosions, the tiny, fragile human body.’ When one replaces the horse-drawn streetcar by the low-tech or no-tech of Africa or Afghanistan, this sentence preserves its strength and more-

The architecture of power If De Keyzer treats history via the theatralicality of history painting, and war via the aesthetics of the sublime landscape, then he approaches politics from the point of view of architecture. This is perhaps not by accident. Power is characterised by hierarchy, construction, institutions, façades, lobbies, backrooms, etc. Power is static, power concerns stability, in short, power is architecture XVIII

Lieven De Cauter — Het politiek picturalisme van Carl De Keyzer

vleugellam, doorzeefd karkas van een helikopter te zien is met daarop, helemaal bovenaan, een kind. Het lijkt wel of het klaar zit om naar beneden te glijden. Denk aan de soldaat die moederziel alleen maar camerabewust lachend naast schots en scheef staande stukken oud geschut, als een herder steunend op een stok, een onherbergzame bergpas in Afghanistan bewaakt. Er is ook het zwarte meisje met de witte jurk aan de rand van een voor eeuwig leeggelopen zwembad uit de jaren vijftig. Of deze: een weids landschap met daarin een aan flarden geschoten paleis en meer op de voorgrond, in the middle of nowhere, een soldaat op een stoel: de mens is zijn plaats kwijt, hij is ‘misplaatst’ in een scheefgetrokken wereld. In deze beelden is de aarde onbewoonbaar geworden. De luchten, de wolken, de hele natuur hebben hun beste beentje voorgezet om al de gloom van die landschappen mee in de verf te zetten en de fotograaf heeft er echt schilderijen van gemaakt. Niet allen door hun monumentale karakter hebben de foto’s iets subliems, maar ook door hun onderwerp, door de sporen en de latente dreiging van geweld. Edmund Burke gaf het sublieme zijn moderne, romantische betekenis: ‘Inderdaad is de verschrikking [terror] altijd, openlijk of latent, het principe van het sublieme.’ En de redenering om tot die conclusie te komen, vatte hij als volgt samen: ‘De hartstochten die tot het zelfbehoud behoren, grenzen aan pijn en gevaar, zij zijn eenvoudigweg pijnlijk wanneer hun oorzaken ons onmiddellijk raken; zij zijn verrukkelijk wanneer wij een idee van pijn en gevaar hebben, zonder eigenlijk in dergelijke omstandigheden te verkeren; deze verrukking [delight] heb ik geen genoegen genoemd, omdat het aan pijn grenst, en omdat het van een positief genoegen verschilt. Wat ook deze verrukking opwekt, noem ik subliem. De hartstochten van het zelfbehoud zijn de sterkste van alle hartstochten.’ Zijn voorbeelden zijn onweer, kolkende zeeën, bergen, kloven, en gigantische gebouwen, alles wat overweldigend is. Ook de oorlog is sinds Marinetti en Jünger, of recenter en in ander register sinds Apocalypse Now, subliem. Het valt niet te ontkennen dat de Tableaux de Guerre in de buurt komen van een dergelijke esthetiek. Maar hier is de monumentalisering ingetogen en pijnlijk. Elke heroïsering, elke bekrachtiging van heldhaftigheid, elke rechtvaardiging ontbreekt. Wat men op het eerste gezicht als een esthetisering van de gruwel en het geweld kan beschouwen, blijkt uiteindelijk een artistieke aanklacht. De regen van kogelgaten spreekt boekdelen in de foto’s van Angola. De esthetiek maakt het allemaal alleen maar erger. Men zou kunnen zeggen dat De Keyzer een synthese maakt tussen de esthetiek van het negentiende-eeuwse picturalisme in de fotografie en de ethiek van de laat-twintigste-eeuwse politiek geëngageerde oorlogsjournalistiek. Men zou het ‘politiek picturalisme’ kunnen noemen: dat is het woord dat bij deze meedogenloos mooie foto’s van de landschappen van de gruwel opkomt.

optocht ongetwijfeld. Maar deze onschuld wordt bedorven door een vuilnisbelt van lege plasticflessen er rond. Moskou anno 1996: het wegwerpkapitalisme heeft Rusland veroverd. Of neem, ook nog in Moskou, de straatveegster die met een heksenbezem op het Rode Plein in de weer is als een Assepoester. Het Kremlin is door de stellages (van het podium voor verkiezingscampagne van Jeltsin) definitief omgebouwd tot filmdecor: welkom in het themapark. De anti-Castro-manifestatie herinnert ons eraan hoezeer het kikkerperspectief bij De Keyzer dienstig is om een politiek evenement te tonen als een wagenspel. Zonder de ventilator op de voorgrond zou de ingesnoerde, zombieachtige Thaise potentaat oververhit geraken en als in een tekenfilm ontploffen, zo lijkt het wel. Werkelijk echt lijkt alleen het schoonmenselijke, verweerde gelaat van de Cambodjaanse vrouw die met biddende handen de geschiedenis of een historisch evenement aan haar voorbij ziet gaan en het gezicht afwendt. Tegelijk pure beeldhumor en honderd procent visuele poëzie zijn de kandelaars en de kandelaardragende lakeien die gespiegeld worden in het zwarte, glanzende vloeroppervlak van een tot kasteel omgetoverd hotel in Eurodisney (naar aanleiding van een bal voor Europese prinsessen die hun kat stuurden). Theatraler kan het decor van de geschiedenis niet worden (en ook niet valser). Misschien is deze manier (of zelfs manie) om via sterk doorgedreven vervreemdingseffecten de illusie van realiteit te doorbreken en nu eens de acteurs dan weer het publiek of het decor genadeloos te belichten als fictie, als irreëel, een zeer verdedigbare en daarenboven zeer artistieke beeldstrategie in deze tijd waarin het ondoordringbare web van leugens bekokstoofd door spindoctors en de obsessie met realiteit en ‘echtheid’ van de media een onzalig bondgenootschap zijn aangegaan (men zou het met een knipoog naar Baudrillard de simulatie van de vierde macht kunnen noemen).

Het landschap van de oorlog Voor het eerst maakt De Keyzer gebruik van panoramische foto’s in kleur. Je ziet niet de oorlog, je ziet het landschap van de oorlog. Het zijn tableaus, schilderijen bijna, tijdloze beelden van de oorlog, zoals Goya’s Desastres de la guerra. Maar anders dan bij Goya wordt niet de gruwel zelf getoond. Wat getoond wordt, is de stilte voor en vooral na de storm. De beelden zijn niet alleen tijdloos maar ook plaatsloos. De summiere informatie in het boek is handig, en bij momenten zelfs cruciaal, maar doet niets af van de universaliteit van het getoonde. De beelden zijn sterker als je de tekst vergeet, ze willen blijkbaar bewust loskomen van tijd en plaats, van elke journalistieke of documentaire aanpak. Het zijn eeuwige beelden van de verpletterende verlorenheid van de mensheid in het landschap van de oorlog. In zijn essay over de verteller schreef Walter Benjamin de volgende onvergetelijke zin over de Eerste Wereldoorlog: ‘Een generatie die nog met de paardentram naar school gegaan was, stond onder de blote hemel in een landschap waarin niets onveranderd gebleven was, behalve de wolken, en daaronder, in een krachtenveld van vernietigende stromen en explosies, het nietige, gebrekkige mensenlichaam.’ Wanneer men de paardentram vervangt door de low-tech of no-tech van Afrika of Afghanistan, dan blijft deze zin zijn kracht behouden en is hij bovendien perfect van toepassing op veel van De Keyzers landschappen. Denk aan de foto waarop een

De architectuur van de macht Behandelt De Keyzer de geschiedenis vanuit de theatraliteit van de historieschilderkunst en de oorlog vanuit de esthetiek van het sublieme landschap, dan benadert hij de politiek vanuit het oogpunt van de architectuur. En dat is wellicht niet toevallig. Macht wordt gekenmerkt door hiërarchie, door constructie, door instellingen, door façades, lobby’s, achterkamers, enzovoort. Macht is statisch, macht gaat over stabiliteit, kortom macht is architectuur en architectuur is van oudsher de belichaming XIX

Lieven De Cauter — The political pictorialism of Carl De Keyzer

and since time immemorial architecture has been the embodiment of power. In the series ‘Tableaux Politiques’, this metaphor which is hardly a metaphor becomes the key to power. One does not need to read Bataille’s short but powerful attack on architecture as the embodiment of power—even literally as the physiognomy of the authorities—to understand the photographs in this series. The Verfremdung, anti-theatrical, Brechtian alienation strategy from the ‘Tableaux d’Histoire’ has been replaced in the ‘Tableaux Politiques’ by a Hegelian Entfremdung, the alienation, the ‘dispossession’ of people who lose themselves in the complexity and anonymity of the bureaucratic society (from Marx to Lukács, Benjamin and Adorno, but most clearly eternalized in Kafka). In the first part of the series, ‘Capitol Hill’, which remains close to pure documentary, there are few photographs in which the architecture of power is really paramount; such as the white dustbin on the blank marble staircase, or the Walhalla with the statues of the founding fathers in the ‘Great Rotunda’. In the series concerning the European Parliament however, architecture simply plays the leading role. In the hands of De Keyzer the corporate architecture (neocapitalist style) of the European institutions becomes not only abominable, but also beautiful, not only ridiculous but also oppressing, and people all seem ghosts in a science-fiction film setting. In ‘The Great Hall’ of Beijing De Keyzer feels at ease: as before in Homo Sovjeticus, East of Eden or in parts of Evropa, he faultlessly exposes the deeply hidden humour of the totalitarian society. The uniform, black figures, standing isolated on the stairs of ‘The Great Hall’, look like reminiscences of the impersonal character with bowler hat who, in a famous painting of Magritte, is apparently multiplied ad infinitum and thus forms a strictly egalitarian anonymous mob that hangs in the air as a curtain of interchangeable raindrops. The identical black cars in a fan-like formation waiting in the rain to drive through the narrow gate of a colossal building seem like beetles on their way to their nest, or toy cars which Big Brother, the Chief or his successor is playing with.

ry painter in ‘Tableaux d’Histoire’ and landscape painter in ‘Tableaux de Guerre’, he has turned out to be a photographer of architecture as well in ‘Tableaux Politiques’. This epiphany is perhaps the real—hidden—meaning of the title of this book.

Lieven De Cauter — Het politiek picturalisme van Carl De Keyzer

In Trinity zien we De Keyzer in de glorie van zijn artistieke Drievuldigheid. Naast historieschilder in Tableaux d’Histoire en landschapschilder in Tableaux de Guerre, ontpopt hij zich in Tableaux Politiques tot architectuurfotograaf. Deze epifanie is misschien de echte – verborgen – betekenis van de titel van dit boek.

van de macht. Deze metafoor, die er nauwelijks een is, wordt in de reeks Tableaux Politiques de sleutel om de macht te tonen. Men hoeft de korte maar krachtige aanval van Bataille op de architectuur als belichaming van de macht – zelfs letterlijk als fysionomie van de gelaatstrekken van de machtshebbers – niet gelezen te hebben om de foto’s in deze reeks te begrijpen. De Verfremdung, de anti-theatrale, brechtiaanse vervreemdingsstrategie uit de Tableaux d’Histoire heeft in de Tableaux Politiques plaatsgemaakt voor hegeliaanse Entfremdung, de aliënatie, de ‘ont-eigening’ van de mens die zichzelf verliest in de complexiteit en de anonimiteit van de bureaucratische maatschappij (van Marx tot Lukács, Benjamin en Adorno, maar voor eens en altijd vastgelegd bij Kafka). In het eerste deel van de reeks, Capitol Hill, dat het dichtst blijft bij de pure documentaire, zijn er slechts een paar foto’s waarin de architectuur van de macht echt centraal staat, zoals de witte vuilnisbak in de witmarmeren trappenhal of het walhalla met de standbeelden van de founding fathers in de Great Rotunda. In de reeks over het Europees Parlement echter speelt de architectuur zonder meer de hoofdrol. Onder de handen van De Keyzer wordt de corporate architecture (neokapitalistische stijl) van de Europese instellingen niet alleen abominabel, maar ook mooi, niet alleen belachelijk maar ook beklemmend, en de mensen lijken allemaal schimmen in een sciencefictionfilmdecor. In ‘The Great Hall’ van Beijing voelt De Keyzer zich ‘thuis’: zoals voordien in Homo Sovjeticus, East of Eden en in delen van Evropa legt hij feilloos de diep verborgen humor van de totalitaire maatschappij bloot. De uniforme, zwarte figuurtjes die geïsoleerd op de trappen van de Grote Hal van het Volk staan, lijken reminiscenties van de onpersoonlijke figuur met bolhoed die in een befaamd schilderij van Magritte schijnbaar tot in het oneindige identiek vermenigvuldigd wordt en zo een volstrekt egalitaire, anonieme menigte vormt die als een gordijn inwisselbare regendruppels in de lucht hangt. De identieke zwarte auto’s in de regen die in een waaiervormige formatie wachten om de smalle poort van een kolossaal gebouw binnen te rijden, lijken kevers op weg naar hun nest of speelgoedauto’s waarmee Big Brother, de Roerganger of zijn opvolger zich amuseert.

Conclusion?

Conclusie?

In a recent documentary on the work of De Keyzer, Jan Fabre said it didn’t matter to Carl if what he made was art or not. The opposite is true. It is very clear, also in the documentary itself, that De Keyzer is searching stubbornly and consciously, no doubt even desperately at times, for the synthesis between art and journalism. Precisely this ‘between the chairs’—the title of the documentary— is at stake; it is the power of his work. In the light of the last three Documentas where the paradigm of the ‘high’, neo/post/trans/meta-avant-garde art that endlessly comments on itself and the museum has been put aside in favour of the poetico-political documentary (particularly video and photography), the work of Carl De Keyzer proves to be more relevant for life and for art than much of the pretentious shallow jokes of established artists. Perhaps this ‘deartification of art’ is a good thing—and anyway a relief for those who already thought that the visual arts had gone astray for eternity and a day in their own hereafter. In Trinity we see De Keyzer in the glory of his artistic Trinity. Besides histo-

In een recente Canvas-documentaire over het werk van De Keyzer zei Jan Fabre dat het Carl niets kon schelen of wat hij maakte, kunst was of niet. Het omgekeerde is waar. Het is zeer duidelijk, ook in de documentaire zelf, dat De Keyzer met zijn fotografie juist heel koppig en bewust, wanhopig ongetwijfeld bij momenten, de synthese zoekt tussen kunst en journalistiek. Juist dit ‘tussen twee stoelen’ – de titel van de documentaire – is de hele inzet en ook de kracht van zijn werk. In het licht van de laatste drie Documenta’s waar het paradigma van de ‘hoge’, zichzelf en het museum eindeloos becommentariërende neo/post/trans/ meta-avant-gardekunst terzijde geschoven wordt ten voordele van de poëtico-politieke documentaire (met name video en fotografie), blijkt het werk van Carl De Keyzer relevanter voor het leven en voor de kunst dan veel pretentieuze drolerieën van gevestigde kunstenaars. Misschien is deze ‘ontkunsting van de kunst’ een goede zaak, en in elk geval een opluchting voor wie de beeldende kunst al voor eeuwig en een dag verdwaald zag in haar eigen hiernamaals. XX

XXI

A N O V E RV I E W O F T H E WA R S by Katharine Derderian Angola Colonized by the Portuguese in 1483, Angola became a centre of the slave trade, with some three to four million of its people enslaved and sent mainly to Brazil and the Caribbean until the practice was outlawed in the nineteenth century. An anti-colonial movement began with local revolts in 1961. The main independence movements that emerged were Jonas Savimbi’s unita (União Nacional para a Indepência Total de Angola) and the Marxist-Leninist mpla (Movimento Popular de Libertacão de Angola), led by Agostinho Neto until 1979, and then by José Eduardo Dos Santos, the current president. With the end of the Salazar dictatorship in Portugal in 1974, independence was granted to all colonies in a haphazard, unprepared manner, leaving behind a power vacuum. From independence in 1974 until the late 1980s, the Angolan conflict involved external forces engaged in a cold war proxy conflict. After establishing their base in Luanda in 1975, the mpla received continued support from Cuba and the Soviet Union, while unita was backed by Mobutu’s Zaire and the U.S. In addition, South Africa supported the unita in the interests of blocking the development of a socialist African state on its northern border. With the end of the cold war, the Angolan conflict lost most of its ideological justification—as well as the superpowers’ political and military support. First peace accords were signed in 1988 and unavem i (United Nations Angola Verification Mission) oversaw the withdrawal of Cuban troops by 1991. External pressure brought both sides to negotiate the Bicesse peace agreement in 1991, providing for a ceasefire, demobilization and elections in 1992. unavem ii peacekeepers were powerless to ensure compliance with demobilization, and both sides maintained their own secret armies even as the joint faa (Forças Armadas Angolanas) were founded as the precondition for elections. In the elections of September 1992, Dos Santos received 49.6% and Savimbi 40.7% of the vote, necessitating an election run-off. unita rejected the election results and quickly re-mobilized. During this “third war”, the mpla controlled the coastal area, Luanda and the majority of provincial capitals, while unita controlled most of the countryside and only a few provincial capitals, establishing parallel civil and military administration there. Civilian populations in governmentcontrolled provincial capitals such as Malange and Kuito suffered as they were besieged by unita. In the

relative absence of external support, both sides drew on natural resources to finance their forces—the MPLA with oil and unita with diamond revenues. By 1994, political pressure and territorial losses brought unita to the bargaining table. The resulting Lusaka Protocol of 1994 provided for the recognition of the 1992 election results, demobilization and inclusion of unita in government administrative and military structures. The un deployed a third, larger and better resourced observer mission (unavem iii) to oversee its implementation and a unified government (Governo de União e Reconciliação Nacional, gurn) was formed. 1994 to 1997 was a relatively peaceful period, but the agreement gradually collapsed and war resumed with a large-scale government attack on unita in December 1998. As the conflict intensified, harassment of UN personnel increased and two un planes were shot down in January 1999, culminating in the withdrawal of the UN peacekeeping mission in March 1999. By late 2001, the government had captured all unita strongholds. unita responded with guerrilla tactics, attacking government positions and focusing on diamond trade and the pillage of civilian populations rather than on territorial gain. During this last period of the war, both sides inflicted increasing violence on the civilian population. unita extracted “support” by looting, forced recruitment and forced labour, while the faa resorted to a strategy of isolating civilian populations from unita. Government “cleaning” (limpeza) operations involved forcible displacement of civilian populations into government-controlled areas, with those remaining in their communities of origin later targeted as de facto unita supporters. On February 22, 2002, Savimbi was killed in the Lucusse / Moxico province. Negotiations proceeded quickly, resulting in an agreement for a ceasefire and demobilization process effective immediately on April 4, 2002. The decades-long war left Angola home to up to 1.4 million internally displaced people, while over 450,000 Angolans had fled as refugees, mainly to DR Congo (193,000) and Zambia (211,000). Due to the inaccessibility of large parts of the country until the ceasefire, the civilian population in inaccessible “grey zones” between the conflict parties had suffered from high levels of malnutrition and disease, while remaining entirely isolated from any form of humanitarian assistance. The result was a catastrophic nutritional emergency directly after the ceasefire from April to September 2002. Despite the country’s oil wealth, the legacy of the war remains, with the presence of up to 12 million landmines and the generally poor healthcare infrastructure leaving the population vulnerable even as communities return and rebuild.

Ambon, Maluku, Indonesia From 1999 to 2002, Ambon in the Indonesian archipelago of Maluku was the scene of violent conflict between Muslim and Christian communities. Once known as the “Spice Islands”, Maluku experienced Portuguese and Dutch colonization, leaving behind diverse religious practices, including Islam, Catholicism and Protestantism. While the majority of the Indonesian population subscribes to the Islamic faith, the population of Maluku, some 1,700 kilometres from the capital Jakarta, is more evenly split between Muslims and Christians. These divisions are further complicated by the fact that the Christian inhabitants of the main island of Ambon supported Dutch colonists against the Javabased Indonesian independence movement until the country’s independence in 1949, and then later briefly fought against the central government for their own autonomy from Indonesia. Mistrust between Maluku’s religious communities centres around the political and numerical balance between the populations in the region and their access to basic services and employment. The Muslim community asserts that Christian militants aim to oust recent Muslim immigrants and to bar them from the greater access to basic services which Christians have enjoyed since Dutch colonization. Christians cite the targeting of their own community on various levels, including Muslim immigration into the province, destruction of churches and overall lack of state protection afforded their members. At the same time, members of the national army and security forces were likewise hobbled in their response to the fighting by inner divisions due to divergent allegiances to the conflicting religious communities. In addition to this conflict, the archipelago remains fragile and vulnerable to frequent natural catastrophes, including floods, high tides and earthquakes. The conflict between Christians and Muslims began in January 1999, in the capital city of Ambon. After heavy casualties at the outset of the conflict, the balance shifted in mid-2000, when Laskar Jihad [Holy War Warriors], a Java-based Islamic grouping, recruited fighters for the Ambon conflict, with training from allied military within the Indonesian army tni (Tentara Nasional Indonesia) and support from co-religionists within the Indonesian security forces. As a result, Christian militias experienced casualties and displacement, and the national government declared a state of emergency in Maluku in June 2000. By 2001, violence was on the decline, with ever fewer direct attacks or armed confrontations—

XXII

EEN OVERZICHT VAN DE OORLOGEN

door Katharine Derderian Angola Na de kolonisatie van Angola in 1483 ontwikkelden de Portugezen hier een centrum van de slavenhandel. Tot deze praktijk in de negentiende eeuw werd verboden, zijn minstens drie tot vier miljoen Angolezen als slaaf afgevoerd naar met name Brazilië en het Caraibisch gebied. In 1961 luidden lokale opstanden de opkomst van een antikoloniale beweging in. Als belangrijkste onafhankelijkheidsbewegingen presenteerden zich de unita (União Nacional para a Indepência Total de Angola) van Jonas Savimbi en de marxistisch-leninistische mpla (Movimento Popular de Libertação de Angola), die tot 1979 werd geleid door Agostinho Neto en daarna door de huidige president José Eduardo dos Santos. Toen in 1974 in Portugal de dictatuur van Salazar eindigde, werden alle koloniën in één keer op een lukrake, onvoorbereide manier onafhankelijk, wat voor een machtsvacuüm zorgde. Vanaf de onafhankelijkheid in 1974 tot aan het einde van de jaren tachtig waren bij de strijd tussen de rivaliserende Angolese bevrijdingsbewegingen buitenlandse mogendheden betrokken, die elkaar volgens de scheidslijnen van de Koude Oorlog bestreden. Na vestiging van haar basis in Luanda in 1975 ontving de mpla onafgebroken steun van Cuba en de Sovjet-Unie, terwijl de unita werd gesteund door Mobutu’s Zaïre en de Verenigde Staten. Ook Zuid-Afrika ondersteunde de unita met het oog op het blokkeren van de opkomst van een dichtbij gelegen socialistische staat. Met het einde van de Koude Oorlog verloor het conflict in Angola niet alleen grotendeels zijn ideologische rechtvaardiging, maar ook de politieke en militaire steun van de supermachten. De eerste vredesverdragen werden getekend in 1988. De unavem i (Verificatiemissie van de Verenigde Naties in Angola) zag toe op de terugtrekking van de Cubaanse troepen, die in 1991 werd voltooid. Onder buitenlandse druk aanvaardden de Angolese regering en de unita in 1991 het vredesakkoord van Bicesse, dat een wapenstilstand, demobilisatie en verkiezingen in 1992 voorschreef. De vredesmacht unavem ii kon de naleving van de demobilisatie echter niet afdwingen en de betrokken partijen handhaafden hun eigen geheime legers zelfs nog nadat de gezamenlijke faa (Forças Armadas Angolanas) waren gevormd als een van de eerste voorwaarden voor de verkiezingen. Bij de verkiezingen van september 1992 haalde Dos Santos 49,6 en Savimbi 40,7 procent van de stemmen, wat een herstemming nodig maakte. De unita verwierp de verkiezingsuitkomst en ging snel opnieuw tot mobilisatie over. Tijdens deze ‘derde oorlog’ beheerste de mpla het kustgebied, Luanda en de meeste provinciehoofdsteden, terwijl de unita grote delen van het platteland en enkele provinciehoofdsteden onder controle had, waar ze een eigen burgerbestuur en militair apparaat opzette. De bevolking van provinciehoofdsteden zoals Malange en Kuito die onder het regeringsgezag vielen,

leden zwaar onder de belegering door de unita. Aangezien de strijdende partijen maar weinig buitenlandse steun ontvingen, gebruikten ze voor de financiering van hun legers de natuurlijke rijkdommen van Angola: voor de mpla ging het om de aardolie en voor de unita om de diamanthandel. Politieke druk en territoriale verliezen brachten de unita in 1994 aan de onderhandelingstafel. Hetzelfde jaar nog kwam het Protocol van Lusaka tot stand, dat voorzag in een erkenning van de verkiezingsuitslag van 1992, demobilisatie en toelating van de unita tot de structuren van de regering en het leger. De Verenigde Naties zonden een derde, uitgebreidere en beter uitgeruste vredesmacht (unavem iii), die toezicht hield op de uitvoering van het protocol en de eenmaking van de regering (Governo de União e Reconciliação Nacional, gurn). De periode 1994–1997 verliep betrekkelijk vreedzaam, maar de overeenkomst raakte geleidelijk uitgehold en in december 1998 hervatte de regering de oorlog met een grootschalige aanval op de unita. Terwijl het conflict verhevigde, werden ook de medewerkers van de vn steeds vaker het doelwit van aanvallen. Het neerschieten van twee vn-vliegtuigen in januari 1999 leidde tot de terugtrekking van de vn-vredesmacht in maart van hetzelfde jaar. Tegen het einde van 2001 had de regering alle bolwerken van de UNITA veroverd. De unita sloeg terug met een guerrillatactiek, waarbij ze regeringsstellingen aanviel en zich eerder op de diamanthandel en op de plundering van burgers dan op terreinwinst richtte. In de laatste fase van de oorlog had de bevolking steeds meer te lijden onder het geweld van beide kanten. De unita dwong ‘steun’ af door plunderingen, gedwongen rekrutering en dwangarbeid, terwijl de faa hun toevlucht namen tot een strategie waarbij de unita van de bevolking werd geïsoleerd. Tijdens ‘zuiveringsacties’ (limpeza) werden hele bevolkingsgroepen onder dwang verhuisd naar gebieden die onder gezag van de regering stonden. Mensen die in hun geboorteplaats achterbleven, werden daarna feitelijk als medestanders van de unita vervolgd. Op 22 februari 2002 vond Savimbi de dood in de provincie Lucusse-Moxico. De onderhandelingen kwamen hierna in een stroomversnelling, wat leidde tot een overeenkomst over een wapenstilstand en een demobilisatie, die op 4 april 2002 per direct inging. Na een oorlog van tientallen jaren is Angola blijven zitten met bijna 1,4 miljoen binnenlandse vluchtelingen. Nog eens 450 000 Angolezen zijn als vluchteling uitgeweken naar met name de Democratische Republiek Congo (193 000) en Zambia (211 000). Door de ontoegankelijkheid van grote delen van het land tot aan de wapenstilstand is de bevolking van de onbereikbare ‘grijze zones’ tussen de strijdende partijen zwaar door ondervoeding en ziektes getroffen, en tegelijk van elke vorm van humanitaire hulp verstoken gebleven. Het resultaat was een catastrofaal voedingsprobleem direct na de afkondiging van de wapenstilstand tussen april en september 2002. Ondanks de olierijkdom van het land overheerst nog altijd de erfenis van de oorlog in de vorm van de aanwezigheid van ruim twaalf miljoen landmijnen en een gebrek-

XXIII

kige infrastructuur in de gezondheidszorg. De bevolking is vooralsnog kwetsbaar, zelfs nu de gemeenschappen zich beginnen te herstellen en de wederopbouw begonnen is.

Ambon, Molukken, Indonesië Ambon was van 1999 tot 2002 het toneel van een gewelddadige botsing tussen de islamitische en christelijke gemeenschappen van Indonesië. Het eiland behoort tot de archipel van de Molukken, de zogenoemde Specerij-Eilanden, die door de Portugezen en daarna de Nederlanders zijn gekoloniseerd. Dientengevolge worden op de Molukken behalve de islam ook het katholicisme en het protestantisme beleden. Terwijl de meeste Indonesiërs de islam aanhangen, is de bevolking van de Molukken – op circa 1700 kilometer van de hoofdstad Jakarta – gelijkmatiger over de islam en het christendom verdeeld. Een bijkomende complicatie is dat de christelijke inwoners van het hoofdeiland Ambon de Nederlandse kolonisten hebben ondersteund in hun strijd tegen de Indonesische onafhankelijkheidsbeweging, die op Java was gebaseerd. Toen Indonesië in 1949 zelfstandig werd, hebben de Ambonezen zelfs nog korte tijd tegen de centrale regering voor hun eigen autonomie gevochten. Het wantrouwen tussen de geloofsgemeenschappen op de Molukken richt zich vooral op het politieke en numerieke evenwicht tussen de bevolkingsgroepen in de regio en de mate waarin iedereen toegang heeft tot de basisvoorzieningen en de arbeidsmarkt. Volgens de islamitische gemeenschap willen christelijke activisten de nieuwe islamitische immigranten verdrijven en de islamitische bevolking ook zoveel mogelijk de toegang ontzeggen tot alle basisvoorzieningen waarvan christenen al genieten sinds de Nederlandse kolonisatie. De christenen stellen daartegenover dat hun gemeenschap op verschillende niveaus onder druk wordt gezet, onder andere door de immigratie van islamieten naar deze provincie, door de verwoesting van kerken en door een steeds vaker tekortschietende bescherming van christenen door de staat. Daar komt bij dat het nationale leger en de politietroepen evenzeer in hun reactie op de onlusten worden gehinderd tengevolge van een interne verdeeldheid die toe te schrijven is aan hun verschillende loyaliteiten ten opzichte van de strijdende geloofsgemeenschappen. Afgezien van alle conflicten is de eilandengroep ook nog eens vatbaar en gevoelig voor regelmatig terugkerende natuurrampen zoals overstromingen, stormvloeden en aardbevingen. Het conflict tussen de christenen en de islamieten barstte in januari 1999 in de Molukse hoofdstad Ambon los. Nadat in het begin talrijke slachtoffers waren gevallen, verschoof halverwege 2000 de balans. De op Java gebaseerde islamitische groepering Laskar Jihad (Strijders van de Heilige Oorlog) begon toen strijders voor het conflict op Ambon te werven, die getraind werden door sympathiserende militairen van het Indonesische leger tni (Tentara Nasional Indonesia) en steun kregen van geloofsgenoten bij de Indonesische politietroepen. De christelijke milities leden

Katharine Derderain — An overview of the wars

although occasional shooting and bomb attacks occurred in Ambon and the surrounding islands. Sporadic insecurity served opportunities for militants to gain political and economic advantages in the vacuum left by the conflict. By this point, the population found itself divided into segregated Christian and Muslim zones. During the three-year conflict, some 5,000 to 10,000 people were killed and 500,000-700,000 displaced, impacting starkly on the region. During the devastating fighting, Maluku’s capital Ambon was divided into two communities separated by a strip of no man’s land. The signing of the Malino Declaration in February 2002 launched a dialogue between the conflicting communities and gradually led to stability in the province. This de facto ceasefire foresaw the disarmament and banning of militias and the return of the displaced to their homes. Still, tensions continued into 2003, exacerbated by periodic incidents of violence. Elections for a new provincial governor took place in August 2003, after which the state of emergency was lifted and normalcy returned to Ambon. In April 2004, violent clashes briefly resumed during a political demonstration. The massive tsunami of December 26, 2004 indirectly impacted Ambon and other conflict-affected areas of Indonesia by diverting international attention away from regions such as Maluku towards the natural catastrophe response. Today, Ambon remains relatively calm but potentially volatile as communities remain segregated, both in their living quarters and in their access to health structures, schools and vital basic services.

Liberia Founded in 1820 as a republic populated by both freed American slaves and local populations, Liberia has suffered repeated coups and inter-ethnic unrest since the 1980s. Between 1989 and 2003, around 200,000 people were killed and one million displaced in Liberia’s fourteen-year long civil war. The war left behind tens of thousands of demobilized soldiers, many of them children; a chronically under-developed country where only 15 percent have formal employment, and transport, education and healthcare systems have declined or been destroyed as a result of armed conflict. The civil war began in 1989, when the National Patriotic Front of Liberia (npfl), led by Charles Taylor, launched an insurgency against the government of Samuel Doe. Doe was assassinated in 1990 and years of on-off fighting between rebel splinter groups, government forces and West African peacekeepers ensued.

The conflict in Liberia was closely interlinked with the civil war in neighbouring Sierra Leone and spread instability across the region as Ivory Coast and Guinea became involved. After the signing of a peace agreement and the commencement of disarmament in the mid-1990s, Charles Taylor was elected president in 1997. In the last years of the 1990s, two rebel groups emerged to challenge the Taylor regime: lurd, Liberians United for Reconciliation and Democracy, backed by Guinea, and model, Movement for Democracy in Liberia, which received support from Ivory Coast. In 2003, lurd forces advanced on Monrovia and fighting intensified in July as rebels and government forces battled for control of the capital. Pressured by international players and cornered by the rebels who controlled most of the country, Charles Taylor was forced into exile in Nigeria. A peace agreement was signed in August 2003 and the un launched the 15,000-strong peacekeeping mission unmil (un Mission in Liberia), one of its largest-ever deployments. In November 2005, national elections were held and economist and former finance minister Ellen JohnsonSirleaf defeated footballer George Weah. Johnson-Sirleaf took office in January 2006 as Africa’s first female president. In March 2006, Charles Taylor was captured as he tried to flee Nigeria, charged with war crimes and crimes against humanity for his role in backing Sierra Leonean rebels during that country’s brutal civil war. The trial against Taylor began in June 2007 in the Hague. In-country, a Truth and Reconciliation Commission founded in early 2006, has begun to address war crimes committed between 1979 and 2003. Liberia remains one of the poorest countries in the world and access to basic services remains extremely limited. All major referral hospitals are located in the capital Monrovia, and rely mainly on international support. Recently, electricity has been partially restored in the capital Monrovia after a fourteen-year blackout and standpipe water has become available in some parts of the city for the first time in years. A large majority of the population continue to live in crippling poverty, struggling to survive, as the country has only just started to recover from the ravages of war.

Afghanistan Afghanistan came into global public consciousness after the September 11, 2001 attacks on the United States and the resultant military action by us-led coalition forces

against Afghanistan’s Taliban government, viewed as harbouring and supporting the terrorist network AlQaeda. Yet the humanitarian crisis in Afghanistan dates from far earlier in the 1970s, with ongoing civil war and foreign military interventions, violence and widespread displacement resulting in enormous humanitarian needs among the civilian population. Throughout the 1970s, communist groupings clashed with Islamic militants, with a Soviet invasion in December 1979 only exacerbating the internal conflict. Lasting until 1989, the Soviet military intervention cost over one million Afghan lives and galvanized the armed insurgency of the Mujahideen against the Soviet-backed Afghan government. From 1992 onwards, interfactional fighting among the Mujahideen ended in the territorial division of the country among diverse warlords and the loss of central authority over the country. In 1994, the Islamist Taliban movement emerged and gradually took control of the country, occupying the capital Kabul in late September 1996 and imposing a strict version of sharia (Islamic law). Some opposition persisted in the form of the Northern Alliance, which fought the Taliban from 1996 until 2001. Still, the Taliban remained in control of the overwhelming majority of the country’s territory throughout this period, except in some of the northern provinces of Afghanistan. Starting in October 2001, the us-uk coalition’s military intervention in Afghanistan, supported on the ground by the Northern Alliance, led to the overthrow of the Taliban regime in December 2001. A un-sanctioned interim government was established in Kabul and buttressed by a uk-led peacekeeping force, isaf (International Security Assistance Force) until nato forces took over in 2006. Despite elections in 2004 and 2005, violent attacks, including suicide attacks unprecedented in the Afghan context, increased against international and national actors perceived as supporting coalition or other Western interests. Clashes between the new Afghan government and remnants of the Taliban continue to date, while individual warlords also still represent a centrifugal tendency in the country. Large segments of Afghanistan’s population remain dependent on humanitarian action, yet continually diminishing security and economic collapse point to declining conditions for the population. Humanitarian space is all but non-existent, as us coalition forces regularly associated military activities with humanitarian action, removing the essential independence and neutrality that had served to protect humanitarian workers in Afghanistan for decades. Humanitarian agencies now find themselves targets of violent attacks, with 26 aid

XXIV

Katharine Derderain — Een overzicht van de oorlogen steeds grotere verliezen en werden in het nauw gedreven, waarna de nationale regering in juni 2000 de noodtoestand voor de Molukken uitriep. In 2001 namen de gewelddadigheden af, met steeds minder rechtstreekse aanvallen en gewapende confrontaties, al deden zich bij gelegenheid op Ambon en de omringende eilanden nog altijd schietincidenten en bomaanslagen voor. Deze boden de militanten een gunstige gelegenheid om politieke en economische voordelen binnen te halen binnen het machtsvacuüm dat door het conflict was ontstaan. Rond deze tijd was de bevolking al compleet over afzonderlijke christelijke en islamitische zones verdeeld. In de drie jaren van het conflict zijn ongeveer 5000 tot 10 000 mensen gedood en zijn 500 000 à 700 000 op de vlucht gedreven, met vergaande gevolgen voor de regio. Nog tijdens de vernietigende gevechten is de stad Ambon opgedeeld in twee gemeenschappen die van elkaar worden gescheiden door een strook niemandsland. De ondertekening van de Verklaring van Malino in februari 2002 bracht een dialoog tussen de strijdende partijen op gang en dat zorgde geleidelijk voor meer stabiliteit in de regio. Deze de facto wapenstilstand voorzag in de ontwapening van en een verbod op milities en in de terugkeer van alle vluchtelingen naar hun woonplaats. De spanning hield evenwel tot in 2003 aan en werd nog regelmatig door oplaaiend geweld vergroot. Nadat in augustus 2003 verkiezingen voor een nieuwe provinciale gouverneur waren gehouden, werd de noodtoestand opgeheven en leek de rust in Ambon te zijn teruggekeerd. In april 2004 deden zich echter tijdens een politieke demonstratie opnieuw kortstondig schermutselingen voor. De enorme tsunami van 26 december 2004 heeft indirect ook invloed gehad op Ambon en andere door conflicten getroffen gebieden van Indonesië, omdat de aandacht van de internationale gemeenschap veel minder uitging naar regio’s zoals de Molukken en zich vooral richtte op hulp aan slachtoffers van de natuurramp. Vandaag de dag is het in Ambon relatief rustig, maar de situatie blijft potentieel onstabiel. De geloofsgemeenschappen leven afgezonderd van elkaar, zowel in hun woonwijken als wat betreft de toegang tot de gezondheidszorg, het onderwijs en essentiële basisvoorzieningen.

Liberia Opgericht in 1820 als een republiek van zowel vrijgelaten Amerikaanse slaven als inheemse bevolkingsgroepen, heeft Liberia vanaf de jaren tachtig te kampen gehad met verschillende staatsgrepen en etnische onrusten. Tijdens de veertien jaar durende burgeroorlog van 1989 tot 2003 zijn ruim 200 000 doden gevallen en nog eens een miljoen mensen op de vlucht gedreven. De erfenis van de burgeroorlog omvat verder tienduizenden gedemobiliseerde soldaten, waaronder talloze kindsoldaten, een structureel onderontwikkeld land waar slechts 15 procent van de bevolking een reguliere baan heeft, en een onderwijs- en een gezondheidszorgXXV

systeem die door het gewapend conflict in verval zijn geraakt of vernietigd. De burgeroorlog begon in 1989 toen het National Patriotic Front of Liberia (npfl) onder leiding van Charles Taylor in opstand kwam tegen de regering van Samuel Doe. Nadat Doe in 1990 was vermoord, volgden jarenlange aan-en-uit gevechten tussen opstandige splintergroeperingen, regeringstroepen en leden van de West-Afrikaanse vredesmacht. Het conflict in Liberia was nauw verweven met de burgeroorlog in het naburige Sierra Leone. De stabiliteit in de regio verslechterde nog verder toen Ivoorkust en Guinea bij het conflict betrokken raakten. Na de ondertekening van een vredesovereenkomst en de start van de ontwapening halverwege de jaren negentig werd Charles Taylor in 1997 tot president gekozen. Enkele jaren later verschenen er twee rebellengroepen die het regime van Taylor aanvochten: de Liberians United for Reconciliation and Democracy (lurd), ondersteund door Guinea, en de Movement for Democracy in Liberia (model), die ondersteund werd door Ivoorkust. In 2003 rukten lurd-strijdkrachten naar Monrovia op. De gevechten verhevigden toen de rebellen in juli met regeringstroepen om de hoofdstad streden. Onder druk van internationale spelers en in de hoek gedreven door de opstandelingen die het land al grotendeels overheersten, ging Charles Taylor gedwongen in ballingschap in Nigeria. In augustus 2003 werd een vredesovereenkomst ondertekend, waarna de Verenigde Naties de 15 000 man sterke vredesmacht UNMIL een van de grootste VN-troepenmachten naar Liberia stuurden. In november 2005 werden landelijke verkiezingen gehouden, waarbij de econome en voormalig minister van Financiën Ellen Johnson-Sirleaf de voetballer George Weah versloeg. JohnsonSirleaf werd in januari 2006 ingezworen als de eerste vrouwelijke president van Afrika. In maart 2006 werd Taylor gearresteerd toen hij probeerde Nigeria te verlaten. Voor zijn steun aan de rebellen tijdens de brute burgeroorlog in Sierra Leone zijn hem oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid ten laste gelegd. Het proces tegen Taylor is in juni 2007 in Den Haag begonnen. In Liberia zelf is begin 2006 een Commissie voor Waarheid en Verzoening opgericht, die de tussen 1979 en 2003 gepleegde oorlogsmisdaden aan de orde stelt. Liberia is nog altijd een van de armste landen van de wereld. Het heeft een uiterst beperkte toegang tot essentiële basisvoorzieningen. Alle belangrijke ziekenhuizen waar specialistische hulp wordt verleend, bevinden zich in de hoofdstad Monrovia en zijn grotendeels van buitenlandse steun afhankelijk. Onlangs is na een black-out van veertien jaar het elektriciteitsnet van Monrovia gedeeltelijk hersteld, en ook is voor het eerst sinds jaren weer in sommige delen van de stad leidingwater beschikbaar. Het overgrote deel van de bevolking worstelt echter nog steeds met een beklemmende armoede en moet vechten om te overleven in een land dat nog maar net is begonnen aan het herstel van een verwoestende burgeroorlog.

Afghanistan Afghanistan bindt de aandacht van de internationale gemeenschap aan zich sinds de aanval op de Verenigde Staten van 11 september 2001 en het daaruit voortgekomen optreden van de militaire coalitie onder leiding van de VS tegen de Afghaanse Taliban. De regering van de Taliban werd ervan beschuldigd dat ze het terroristische netwerk van Al-Qaeda onderdak verleende en ondersteunde. De humanitaire crisis in Afghanistan dateert echter al van de jaren zeventig. De onafgebroken burgeroorlog en buitenlandse militaire interventies, de gewelddadigheden en de uitgebreide vluchtelingenstromen hebben ervoor gezorgd dat de Afghanen tegenwoordig bijna geheel van humanitaire hulp afhankelijk zijn. In de jaren zeventig botsten communistische groeperingen met islamitische strijders, waarna de Sovjetinvasie van december 1979 het binnenlandse conflict alleen nog maar verergerde. De tussenkomst van het Sovjetleger duurde tot 1989 en kostte ruim een miljoen Afghanen het leven. Bovendien zette ze aan tot de gewapende opstand van de moedjahedien tegen de door de Sovjets ondersteunde Afghaanse regering. In 1992 eindigde de factiestrijd binnen de moedjahedien met een territoriale opdeling van Afghanistan onder de verschillende krijgsheren, wat in feite het einde van het centrale gezag over het land betekende. In 1994 kwam echter de islamitische Talibanbeweging op, die geleidelijk de controle over het land veroverde. De Taliban namen eind september 1996 de hoofdstad Kabul in en ze voerden een strikte versie van de sharia (islamitische wet) in. Als oppositie wist zich alleen de Noordelijke Alliantie te handhaven, die de Taliban van 1996 tot 2001 bleef bestrijden. De Taliban slaagden evenwel erin het gezag over het grootste deel van het grondgebied te behouden, met uitzondering van slechts enkele provincies in het noorden van Afghanistan. De interventie van het Amerikaans-Britse bondgenootschap begon in oktober 2001. Met steun van de Noordelijke Alliantie op het slagveld werd het regime van de Taliban in december 2001 ten val gebracht. Met goedkeuring van de vn werd in Kabul een interim-regering aangesteld, die werd ondersteund door de isaf (International Security Assistance Force). Deze vredesmacht wordt gevormd door strijdkrachten van de vs, Groot-Brittanië en andere navo-landen. Ondanks de verkiezingen van 2004 en 2005 groeide het aantal gewelddadige aanvallen – inclusief zelfmoordaanvallen, die Afghanistan tot dan toe niet had meegemaakt – op internationale en nationale spelers van wie aangenomen werd dat ze het bondgenootschap of andere westerse belangen dienden. Tot op heden doen zich nog steeds botsingen tussen de nieuwe Afghaanse regering en de overgebleven Taliban voor, terwijl ook de afzonderlijke krijgsheren onverminderd een middelpuntvliedende kracht binnen het land vormen. Een groot deel van de Afghaanse bevolking is al afhankelijk van humanitaire steun, maar de zich negatief ontwikkelende veiligheidssituatie en de economische ineenstorting wijzen op een nog verder verslechterende situatie voor heel de bevolking. De ruimte

Katharine Derderain — An overview of the wars

workers killed in 2006, the highest number in any context worldwide—not counting many more aid workers injured or threatened. As a result, it remains impossible to get a truly accurate, independent assessment of the extent of the emergency within Afghanistan’s borders. Years of war and ongoing instability have left behind 132,000 internally displaced people and some 2.1 million refugees in neighbouring countries as of mid-2007, living with prospects of returning to absent or minimal infrastructure, generalized insecurity, and an overwhelming absence of assistance and development.

Uganda In one of Africa’s longest-running conflicts, Uganda has experienced ongoing inter-regional warfare with ethnic and religious dimensions since the 1970s. During the Idi Amin regime of 1971-1979, the national army massacred Acholi and Langi people, who had predominated in the prior regime of Milton Obote (1962-1971). When Obote regained power, his army took revenge on the inhabitants of the West Nile region, Amin’s place of origin. Starting in 1986, opposition forces re-emerged in the Acholi region. As Yoweri Museveni’s National Resistance Army (nra) deposed Acholi president Tito Okello in January 1986, Acholi opposition and ex-military joined forces in the Uganda People’s Democratic Army (upda) to fight the government from 1986 to 1988. A breakaway upda fighter Joseph Kony launched the Uganda Democratic Christian Army (udca) in 1987, drawing on the upda, but also making reference to the regional Holy Spirit Movement (hsm), claiming to be a relation and successor to Alice Auma, an Acholi spiritual medium advocating struggle against the government. By 1992, Kony’s forces would come to be known as the Lord’s Resistance Army (lra), with their activities focused mainly in the northern Acholi region. Until the signing of the Nairobi agreement between Uganda and Sudan in 1999, the lra received support from the Sudanese government and even fought directly against the Southern Sudanese spla [Sudan People’s Liberation Army], itself supported by the Ugandan government. At the same time, the Museveni government received external support from Kabila in drc until 1998, as well as military support to the updf (Uganda People’s Defence Force, successor of the nra) from the us and the uk. The Ugandan conflict has been characterized by massive displacement in the northern regions of the coun-

try. International bodies have cited abuses perpetrated by both sides against the civilian population, including forcible displacement, rape and violence by the government side, and killings of civilians, torture, mutilation, sexual abuse, and the targeting of humanitarian aid workers by the lra. The lra has become notorious for mass abductions of children and the use of child soldiers, with international bodies estimating that up to 80% of lra fighters were abducted children and up to 25,000 children may have been abducted since the foundation of the lra. Large numbers of children in northern Uganda live as “night commuters”, fleeing their homes during the night to avoid abduction into the lra. Due to the conflict, Uganda currently has up to two million internally displaced people (idps), with over 90% of the displaced fleeing within the northern districts of Kitgum, Pader and Gulu, and seeking shelter in camps or urban centres. Displaced populations have become caught up in the crossfire, with government forces forcing people into “protected villages”, and idp camps becoming targets for lra attack. In October 2005, the International Criminal Court (icc) completed a year-long investigation into Uganda and issued arrest warrants for Joseph Kony and five other lra leaders. With violent targeting of humanitarian aid workers at the time, it appeared that the Ugandan population would have to chose between peace, justice and life-saving aid. Yet tentative peace talks between the Ugandan government and the lra began in Juba, Sudan on July 14, 2006, and led to a ceasefire in late August 2006, according to which the lra agreed to leave Uganda for assembly areas managed by the Sudanese government. Talks between the conflict parties now trail due to walkouts and competing demands, as displaced people cautiously observe political developments from camps and other refuges, removed from their home communities.

Burundi The civil conflict in Burundi consisted of recurrent clashes between majority Hutu rebel groups and minority Tutsis who have predominated in government and society since the country’s independence in 1962. The roots of Burundi’s civil war lie in often politically manipulated inter-ethnic tensions within the Great Lakes region, as well as economic factors (overpopulation and conflict over resources) and the struggle for political power. Throughout the war in Burundi, the Tutsi army targeted the Hutu population repeatedly, with massacres in 1972, 1988 and 1993, leading to refugee flows across Burundi’s borders into the neighbouring countries

of Rwanda and Tanzania. Repeated Hutu uprisings throughout the years developed into an armed struggle in the early 1990s, as rebel groups developed within refugee camps and launched cross-border attacks from Tanzania. In October 1993, Burundi’s first democratically-elected Hutu president, Melchior Ndadaye, and several of his ministers were assassinated, leading to the resurgence of the conflict in 1995. Of several Hutu organizations, the two main rebel armed groups emerged in the early 1990s—Forces Nationales de Libération (fnl) in 1991 and Forces pour la Défense de la Démocratie (fdd) in 1994. In the course of this civil war, some 300,000 people lost their lives in a conflict characterized by inter-ethnic killings of civilians perpetrated by both sides of the conflict. What was originally an internal civil war also became international as the Burundian government became involved in the conflict in neighbouring Zaire/ Democratic Republic of Congo (drc), cooperating with Rwandan and Ugandan forces and with the drc rebel movement rcd (Congolese Rally for Democracy). Similarly, the fdd and the fnl collaborated with the drc government military inside drc against the Burundian army. Rebel attacks from back bases in Zaire/ drc and Tanzania continued above all for the duration of the drc conflict until 2001. At the same time, the fnl in particular maintained constant pressure on the population of the capital Bujumbura from the surrounding province of Bujumbura Rural. To undermine rural popular support for the rebels, the Burundian government initiated large-scale forced regrouping of Hutu civilians into rudimentary camps starting in the mid-1990s; at their height, some 300,000 people were living in these camps until the government closed them under international pressure in 1999. In 1998, peace negotiations began under the leadership of former Tanzanian President Julius Nyerere, followed in late 1999 by Nelson Mandela. In August 2000, the Arusha agreement was signed, providing for army reform and democratic transition—yet the fdd did not sign the accord until November 2003. The fnl also refused to sign the 2000 accord, and remained engaged in war with the government, including the August 2004 massacre at Gatumba along the Burundian border of 150 Congolese Tutsi fleeing the drc. The fnl continued to battle the government and its fdd allies in Bujumbura Rural province until reaching a ceasefire agreement in September 2006. From June 2004 to December 2006, the United Nations Operation in Burundi (onub) was present in-country to

XXVI

Katharine Derderain — Een overzicht van de oorlogen voor humanitair werk is zo goed als niet-bestaand, omdat de coalitiekrachten onder vs-leiding hun militaire activiteiten regelmatig met humanitaire acties in verband hebben gebracht, wat de doodsteek betekende voor de essentiële onafhankelijkheid en neutraliteit die hulpverleners in Afghanistan jarenlang heeft beschermd. Humanitaire organisaties merken dat ze inmiddels zelf het doelwit van gewelddadige aanvallen vormen. In 2006 zijn 26 hulpverleners omgekomen – het hoogste aantal wereldwijd in om het even welke context – en dan zijn de talloze andere hulpverleners die gewond zijn of bedreigd worden nog niet eens meegerekend. Het is dan ook onmogelijk om een werkelijk accurate, onafhankelijke inschatting te maken van de omvang van de noodtoestand in Afghanistan. Jaren van oorlog en een permanente instabiliteit hebben ervoor gezorgd dat 132 000 Afghanen hun vaste woonplaats hebben verlaten en ontheemd zijn en dat nog eens 2,1 miljoen Afghanen naar het buitenland zijn gevlucht. Momenteel is hun enige vooruitzicht dat van een terugkeer naar een onbestaande of minimale infrastructuur, een toenemende onveiligheid en een ontmoedigend ontbreken van ondersteuning en ontwikkelingshulp.

Oeganda In een van de langstlopende conflicten van Afrika ondergaat Oeganda al sinds de jaren zeventig een oorlog tussen de verschillende binnenlandse regio’s, waarin ook etnische en religieuze aspecten een rol spelen. Tijdens het regime van Idi Amin van 1971 tot 1979 richtte het nationaal leger een bloedbad aan onder de Acholi en de Langi, de etnische groepen die het invloedrijkst waren tijdens het voorafgaande regime van Milton Obote (1962-1971). Toen Obote de macht herwon, namen zijn troepen wraak op de inwoners van Amins geboortestreek, de regio van de westelijke Nijl. Vanaf 1986 doken er opnieuw oppositiestrijdkrachten in het gebied van de Acholi op. Toen het National Resistance Army (nra) van Yoweri Museveni in januari 1986 de Acholi-president Tito Okello afzette, sloten de in de oppositie gedwongen Acholi en voormalige militairen zich aaneen tot het Uganda People’s Democratic Army (upda), dat van 1986 tot 1988 de regering bestreed. Nadat Joseph Kony zich als strijder van het upda had afgescheiden, lanceerde hij in 1987 het Uganda Democratic Christian Army (udca). Voor zijn ideeën was hij zowel schatplichtig aan het upda als aan de regionale Holy Spirit Movement (hsm). Kony beweerde een verwant en opvolger te zijn van Alice Auma, een Acholi die als spiritueel medium voor verzet tegen de regering pleitte. Vanaf 1992 stond Kony’s Beweging van de Heilige Geest bekend als het Lord’s Resistance Army (Verzetsleger van de Heer; lra), dat vooral actief was in de noordelijke regio van de Acholi. Tot de ondertekening van het Verdrag van Nairobi tussen Oeganda en Soedan in 1999 ontving het lra steun van de Soedanese regering en vocht zelfs tegen het Zuid-Soedanese spla (Soedanees Volksbevrijdingsleger), dat op zijn beurt door de

Oegandese regering werd ondersteund. Tegelijk ontving de regering-Museveni tot 1998 zowel steun van president Laurent-Désiré Kabila van Congo als ook militaire bijstand voor de opvolger van het nra, de Uganda People’s Defence Force (updf), vanuit de vs en Groot-Brittannië. Het conflict in Oeganda kenmerkt zich door een massale vluchtelingenstroom in het noorden van het land. Internationale instanties maken melding van het misbruik van de bevolking door troepen van beide kanten, met inbegrip van gedwongen verhuizing, verkrachting en overheidsgeweld, als ook moord op burgers, marteling, verminking, seksueel misbruik en molestatie van hulpverleners door het lra. Dit lra geniet inmiddels een kwalijke reputatie op het gebied van de massale ontvoering van kinderen en het inzetten van kindsoldaten. Volgens internationale waarnemers bestond ruim 80 procent van de lra-strijders uit ontvoerde kinderen en er zouden bijna 25 000 kinderen zijn ontvoerd sinds de oprichting van het lra. Een groot aantal kinderen in het noorden van Oeganda leeft als ‘nachtpendelaars’: ze ontvluchten ’s nachts hun huis om te ontkomen aan ontvoering door het lra. Ten gevolge van het conflict zit Oeganda nu met ruim twee miljoen binnenlandse vluchtelingen. Meer dan 90 procent van deze ontheemden is afkomstig uit de noordelijke districten Kitgum, Pader en Gulu en is op zoek naar een toevluchtsoord in een van de vluchtelingenkampen of de stedelijke gebieden. De vluchtelingen zitten verstrikt in een kruisvuur, aangezien de regeringstroepen hen onder dwang naar ‘beschermde dorpen’ sturen en het lra de kampen aanvalt. In oktober 2005 voltooide het Internationaal Strafhof in Den Haag een uitgebreid onderzoek in Oeganda. Het vaardigde arrestatiebevelen uit tegen Joseph Kony en vijf andere lra-leiders. Op het moment dat humanitaire hulpverleners het doelwit van gewelddadige aanvallen werden, leek het erop dat de Oegandese bevolking zou moeten kiezen tussen vrede en gerechtigheid en levensreddende hulp. Op 14 juli 2006 begonnen de regering en het lra echter in Juba aan voorlopige vredesbesprekingen. Eind augustus 2006 werd een wapenstilstand gesloten, waarbij het lra toezegde zich uit Oeganda terug te trekken naar verzamelgebieden die onder beheer van de Soedanese regering stonden. De besprekingen tussen de verschillende kampen slepen zich nog altijd voort ten gevolge van het weglopen van partijen en conflicterende eisen. De vluchtelingen rest niets anders dan behoedzaam de politieke ontwikkelingen af te wachten vanuit de vluchtelingenkampen en andere toevluchtsoorden die zich ver van hun thuisgemeenschap bevinden.

Burundi Het maatschappelijk conflict in Burundi kwam neer op terugkerende botsingen tussen rebellengroepen afkomstig uit de Hutumeerderheid en de Tutsi-minderheid, de bevolkingsgroep die al vanaf de onafhankelijkheid in 1962 het landsbestuur en de samenleving heeft overheerst. De wortels van de burgeroorlog in

XXVII

Burundi moeten worden gezocht bij de veelvuldig politiek gemanipuleerde interetnische spanningen in het gebied van de Grote Meren, bepaalde economische factoren (overbevolking en conflicten over hulpbronnen) en een politieke machtsstrijd. Tijdens de oorlog in Burundi koos het Tutsi-leger herhaaldelijk de Hutubevolking als doelwit, waarbij de bloedbaden van 1972, 1988 en 1993 zorgden voor vluchtelingenstromen naar de buurlanden Rwanda en Tanzania. Uiteindelijk gingen de herhaalde opstanden van de Hutu begin jaren negentig over in een gewapende strijd, toen in de vluchtelingenkampen rebellengroepen opkwamen die grensoverschrijdende aanvallen vanuit Tanzania uitvoerden. In oktober 1993 werd Burundi’s eerste democratisch gekozen Hutu-president Melchior Ndadaye samen met enkele ministers vermoord, wat leidde tot de heropleving van het conflict in 1995. Uit de verschillende Hutu-organisaties kwamen begin jaren negentig twee gewapende rebellengroepen op: de Forces Nationales de Libération (fnl) in 1991 en de Forces pour la Défense de la Démocratie (fdd) in 1994. In de loop van deze burgeroorlog verloren ongeveer 300 000 mensen het leven tijdens een conflict dat zich kenmerkte door internetnische moordpartijen waaraan alle betrokken partijen deelnamen. Wat aanvankelijk nog een burgeroorlog was, werd een internationale aangelegenheid toen de Burundese regering betrokken raakte bij het conflict in het buurtland Zaïre (Democratische Republiek Congo; drc), waar ze samenwerkte met zowel het Rwandese en Oegandese leger als met de Congolese rebellenbeweging Rassemblement Congolais pour la Démocratie (rcd). Op een vergelijkbare manier werkten de fdd en de fnl in Congo samen met het Congolese regeringsleger tegen de Burundese strijdkrachten. De rebellenaanvallen vanuit basiskampen in Zaïre en Tanzania werden tot het einde van het Congolese conflict in 2001 voortgezet. Tegelijkertijd bleven met name de fnl constant druk op de bevolking van de hoofdstad Bujumbura uitoefenen vanuit de omringende provincie Ruraal Bujumbura. Teneinde de steun van de plattelandsbevolking aan de rebellen te ondermijnen begon de Burundese regering halverwege de jaren negentig aan een grootschalige, gedwongen verhuizing van de Hutu naar rudimentaire kampen. Op een bepaald moment verbleven circa 300 000 mensen in dergelijke kampen, maar onder druk van de internationale gemeenschap liet de regering ze in 1999 sluiten. In 1998 begonnen vredesonderhandelingen onder leiding van expresident Julius Nyerere van Tanzania, die eind 1999 door Nelson Mandela werd opgevolgd. In augustus 2000 werd het Verdrag van Arusha ondertekend, waarin de hervorming van het leger en een overgang naar de democratie werden overeengekomen. De fdd ondertekenden het verdrag echter pas in november 2003. De fnl weigerden het verdrag eveneens te ondertekenen en bleven in staat van oorlog met de regering. In augustus 2004 leidde dit tot het bloedblad van Gatumba langs de Burundese grens, waar 150 Congolese Tutsi de drc probeerden te verlaten. De fnl bleven strijden tegen de regering en haar fdd-bondgenoten in de provin-

Katharine Derderain — An overview of the wars

advance the electoral process and to protect civilians in conflict. The new Burundian constitution of March 2005 encoded the principle of power-sharing between the ethnic groups. In July-August 2005, parliamentary and presidential elections took place, bringing the FDD into power with a purposefully non-ethnic approach that gained the support of some of the Tutsi population. Still, since elections, the political climate in Burundi has deteriorated and the fault lines in the peace process have become evident. The government has arrested journalists and opposition figures accused of a coup plot in mid-2006, and also found itself cited by international bodies for corruption and human rights violations. The situation remains fragile with the slow demobilization of 50,000 former fighters, the instability in neighbouring drc, the gradual return of some 500,000 refugees and a significant reliance on international aid for the provision of basic services to a still-vulnerable population.

Kashmir Since their partition and independence in August 1947, India and Pakistan have remained in tension over the territory of Kashmir. Over the years, this territorial dispute has regularly erupted into open conflict, and still remains unresolved. In 1947, as Kashmir’s rulers wavered between independence and accession to one of the two states, an invasion from Pakistan and unrest in Western Kashmir led to a request for Indian military assistance, on condition of the territory’s accession to India. Indian intervention sparked open warfare between India and Pakistan until the un responded to stop the fighting. The Line of Control (LoC) established during the ceasefire in 1949 has become the de facto border between Indian and Pakistani-controlled areas of Kashmir. Founded itself on Muslim aspirations for a separate state, Pakistan views the mainly Muslim region of Kashmir as part of its own territory and, based on the 1949 accord, calls for a un-managed plebiscite on the status of Kashmir. By contrast, India regards such a plebiscite as impossible to achieve and argues for the Muslim territory to enjoy the greatest possible autonomy within the constitutional framework of the pluralistic Indian state. After 1949, fighting resumed in 1964 as Pakistani fighters entered Indian-held Kashmir, and again throughout the 1980s, as the two countries increased military presence along the border at disputed points along the LoC, such as the Siachen glacier. In December 1988, the two countries signed an agreement establishing inter-state relations and taking the first steps toward a peace settlement

in 1989. Already in 1990, Indian accusation of Pakistani support for insurgencies in Kashmir and Punjab marked the beginning of renewed conflict. India cited Pakistan’s support for Kashmiri militants, while Pakistan alleged Indian militarization of the border area. Throughout the following decade, cross-border fighting and tension flared, alternating with periods of détente and negotiation with international support, finally complicated by the two countries’ nuclear arms race starting in 1998. Open war erupted once again in May 1999, as fighters entered Kashmir from Pakistan, allegedly with Pakistani government involvement. This intensive phase of the conflict featured heavy weaponry, causing over 1000 deaths and displacing some 70,000 people. Brief but repeated clashes in Kashmir continued until 2003, when the two countries entered a period of rapprochement, renewing travel connections and launching discussions on Kashmir for the coming year. In November 2003, after Pakistan declared a unilateral ceasefire along the LoC, the warring parties reached a ceasefire agreement after thirteen years of hostilities. The ensuing diplomatic dialogue between Pakistan and India began in February 2004, but has failed to reach any major results. Still, the 2003 ceasefire has held and overall tensions and military activity have diminished, as a very tentative process of normalization has emerged on the ground. In the course of the past years, the two countries achieved various milestones with “confidence-building measures” such as the resumption of bus services in April 2005 between Srinagar and Muzaffarabad, the two capitals of Kashmir, and the opening of several crossing points along the LoC in the aftermath of the October 2005 earthquake. In May 2006, trade and travel links across the LoC were again reinforced. India and Pakistan’s “composite dialogue” continues to stall over Kashmir and other territorial disputes, issues of terrorism and nuclear proliferation. Meanwhile, Kashmir remains in a state of “cold peace” as the two countries’ interests continue to diverge at great economic and human cost, exposing the population to episodic violence and precarious living conditions.

Congo Sometimes called “Africa’s world war,” the conflict in the Democratic Republic of Congo (drc) has involved national and international forces, while also encompassing grave violence and widespread use of rape as a weapon of war, the spread of interethnic clashes, resource wars and tension over marginalization of

certain groups within the population. The conflict has suffered a low profile in international awareness despite an extraordinarily high level of mortality (some estimate 3.9 million dead from 1998 to 2004) and the flight of one million internally displaced people and 430,000 refugees. In this vast country where conditions vary widely in different areas, the vulnerability of drc’s population has been further complicated by natural disasters such as floods and volcanic eruptions and outbreaks of preventable diseases such as malaria, cholera, measles and haemorrhagic fevers. Together with these factors, the conflict has only exacerbated an overriding decline in infrastructure, and the state is often absent from the provision of vital basic services for its population. After independence from Belgian colonialization in June 1960, Zaire was governed from 1965 until the mid1990s by President Mobutu Sese Seko, who exercised tight control over the country’s political and economic life, despite ongoing tensions and low-intensity fighting. The first period of war in drc began in October 1996, as the Mobutu government was challenged by LaurentDésiré Kabila’s Alliance des Forces Démocratiques pour la Libération (afdl), supported by Rwanda and Uganda and uniting diverse rebel groups with the Banyamulenge (ethnic Tutsi from Rwanda, residing in eastern drc and persecuted under Mobutu). Swiftly advancing on the capital Kinshasa from the east, the afdl succeeded in unseating Mobutu by May 1997. This attack unleashed a humanitarian crisis as Hutu refugees from Rwanda sheltering in eastern Zaire were caught up in the insecurity. Shortly after Kabila assumed the presidency, a new conflict emerged in August 1998 as the Rassemblement Congolais pour la Democratie (rcd) attacked the Kabila regime, drawing on various opposition forces including Mobutu supporters, disillusioned afdl members and Banyamulenge reacting against Kabila’s anti-Rwandan stances. The rcd eventually split into several groups, with Kabila’s former allies Rwanda and Uganda transferring their support to separate rcd factions. In November 1998, a second rebel group emerged as the Mouvement de Libération Congolaise (mlc) under JeanPierre Bemba launched a rebellion against Kabila. In the following years, fighting mainly remained centred on eastern drc, dividing the country along a north-western to south-eastern front line until mid-2003. The war caused a ripple effect of tensions and pillaging of drc’s natural resources such as diamonds, timber, coltan and gold, as documented by the un and other international organizations. By early 2002, the wider conflict also sparked ethnic clashes between the Hema and Lendu populations.

XXVIII

Katharine Derderain — Een overzicht van de oorlogen cie Ruraal Bujumbura tot eindelijk in september 2006 een wapenstilstand werd gesloten. Van juni 2004 tot december 2006 was de Operatie van de vn in Burundi (onub) binnenlands actief met het promoten van het verkiezingsproces en de bescherming van burgers die in de strijd waren verwikkeld. In de nieuwe Burundese grondwet van maart 2005 was het beginsel opgenomen dat de macht tussen de verschillende etnische groepen moet worden gedeeld. De verkiezingen voor het parlement en het presidentschap van juli-augustus 2005 brachten de fdd aan de macht. Hun doelgerichte non-etnische aanpak vond ook steun bij een deel van de Tutsi. Toch is het politieke klimaat in Burundi na de verkiezingen weer verslechterd en zijn er breuklijnen in het vredesproces aan het licht gekomen. Halverwege 2006 heeft de regering journalisten en leden van de oppositie gearresteerd op beschuldiging van samenzwering tot een staatsgreep, terwijl de regering zelf door internationale instellingen in verband wordt gebracht met corruptie en schending van de mensenrechten. De situatie blijft kwetsbaar gezien de langzame demobilisatie van 50 000 oud-strijders, de instabiliteit van het buurland drc, de geleidelijke terugkeer van zo’n 500 000 vluchtelingen en de grote afhankelijkheid van internationale hulp voor de levering van basisvoorzieningen aan een nog altijd verzwakte bevolking.

Kashmir Sinds hun afscheiding en onafhankelijkheid in augustus 1947 staan India en Pakistan op gespannen voet met elkaar over het grondgebied van Kashmir. Door de jaren heen heeft dit territoriale geschil geregeld tot openlijke conflicten geleid en nog altijd is deze kwestie niet bevredigend opgelost. In 1947 aarzelde de heerser van Kashmir tussen onafhankelijkheid en aansluiting bij een van beide landen, maar een inval vanuit Pakistan en onrust in westelijk Kashmir brachten hem ertoe om India om militaire bijstand te vragen. Zijn verzoek werd ingewilligd op voorwaarde dat Kashmir zich bij India aansloot. De tussenkomst van India deed een openlijke oorlog tussen beide landen ontbranden, waarna de Verenigde Naties ingrepen en een einde aan de gevechten maakten. De Lijn van Toezicht (Line of Control; LoC) die in 1949 tijdens de wapenstilstand was vastgelegd, vormde de feitelijke grens tussen de door India en Pakistan beheerste gebieden van Kashmir. Pakistan was zelf gesticht op grond van een islamitisch verlangen naar een eigen staat, en het land beschouwde de overheersend islamitische regio Kashmir dan ook als een onderdeel van zijn territorium. Op basis van het akkoord van 1949 pleitte Pakistan voor een referendum onder toezicht van de vn over de status van Kashmir. India meende daarentegen dat een dergelijk referendum onmogelijk te realiseren was en bepleitte de grootst mogelijke autonomie van een islamitisch Kashmir binnen het constitutionele raamwerk van de pluralistische Indiase staat. Na 1949 werden de gevechtshandelingen pas weer in 1964 hervat, toen Pakistaanse strijders het door India bezette deel van Kashmir

binnenvielen, en opnieuw in de jaren tachtig, toen beide landen hun militaire aanwezigheid langs de grens uitbreidden bij omstreden punten langs de LoC, zoals de Siachengletsjer. In december 1988 ondertekenden de twee landen een overeenkomst waarin ze bilaterale betrekkingen aanknoopten en de eerste stappen zetten voor het vredesakkoord van 1989. Al in 1990 gaf de Indiase beschuldiging van Pakistaanse steun aan de onrust in Kashmir én Punjab het begin van een hernieuwd conflict aan. Terwijl India de Pakistaanse steun aan militanten in Kashmir veroordeelde, verweet Pakistan India de militarisering van het grensgebied. Heel de jaren negentig door flakkerden schermutselingen en spanningen over en weer op, afgewisseld met periodes van detente en onderhandelingen die internationaal werden gesteund. De nucleaire wapenwedloop die in 1998 tussen beide landen losbarstte, maakte de zaken ten slotte nog ingewikkelder. In mei 1999 braken opnieuw openlijke vijandigheden uit toen strijders vanuit Pakistan Kashmir binnentrokken, naar verluidt met betrokkenheid van de Pakistaanse regering. In deze heftige fase van het conflict resulteerde de inzet van zware wapens in meer dan 1000 doden en ruim 70 000 vluchtelingen. Tot 2003 deden zich kortstondig nog botsingen voor in Kashmir, maar daarna streefden beide landen naar een herstel van de betrekkingen. Er kwamen nieuwe reismogelijkheden en er zouden gesprekken over Kashmir plaatsvinden. Nadat Pakistan langs de LoC een unilaterale wapenstilstand had uitgeroepen, kwamen beide partijen na dertien jaar van vijandigheden in november 2003 tot een wapenstilstandsverdrag. Het aansluitende diplomatieke overleg tussen Pakistan en India begon in februari 2004, maar het heeft nog geen belangrijke resultaten opgeleverd. De wapenstilstand van 2003 heeft echter standgehouden en sinds de algemene spanningen en militaire activiteiten zijn afgenomen, is er een uiterst voorzichtig normalisatieproces van de grond gekomen. In de afgelopen jaren hebben de twee landen verschillende mijlpalen bereikt met ‘vertrouwenwekkende maatregelen’ zoals de hervatting in april 2005 van de busdienst tussen Srinagar en Muzaffarabad, de twee hoofdsteden van Kashmir, en de openstelling van verschillende oversteekpunten langs de LoC de aardbeving van oktober 2005. In mei 2006 zijn de handels- en reismogelijkheden langs de LoC opnieuw verder uitgebreid. De ‘samengestelde dialoog’ tussen India en Pakistan loopt nog steeds vast op Kashmir, andere territoriale geschillen en kwesties zoals terrorisme en nucleaire proliferatie. Zolang de belangen van beide landen blijven uiteenlopen ondanks de hoge prijs die daar economisch en menselijk voor moet worden betaald, zal Kashmir een ‘koude vrede’ kennen en is de bevolking blootgesteld aan sporadisch geweld en hachelijke leefomstandigheden.

Congo Het conflict in de Democratische Republiek Congo (drc) wordt ook wel aangeduid als de ‘Afrikaanse wereldoorlog’, omdat er zoveel verschillende nationale en internationale strijdkrachten bij

XXIX

betrokken zijn. Daarnaast omvat dit conflict ernstige gewelddaden, een wijdverspreid gebruik van verkrachting als oorlogswapen, de verbreiding van interetnische conflicten, grondstoffenoorlogen en een polarisatie van de binnenlandse verhoudingen door de marginalisatie van bepaalde bevolkingsgroepen. Het conflict heeft internationaal als zodanig maar weinig aandacht gekregen, zeker gezien het buitengewoon hoge sterftecijfer (volgens sommige schattingen 3,9 miljoen doden tussen 1998 en 2004) en het feit dat er een miljoen binnenlandse vluchtelingen en 430 000 ontheemden op de loop zijn gegaan. In dit uitgestrekte land, waar de omstandigheden in de verschillende gebieden sterk uiteenlopen, wordt de kwetsbare bevolking ook nog zwaar beproefd door natuurrampen, zoals overstromingen en vulkaanuitbarstingen, en uitbraken van te voorkomen ziektes zoals malaria, cholera, mazelen en virale hemorragische koortsen. Samen met deze factoren heeft het conflict slechts de algehele achteruitgang van de infrastructuur bespoedigd, en dat in een land waar de staat een te verwaarlozen rol speelt in de voorziening van essentiële basisbehoeften aan de bevolking. Na de onafhankelijkheid in juni 1960 van de Belgische kolonisatie werd Zaïre vanaf 1965 geregeerd door president Mobutu Sese Seko. Mobutu voerde een strakke regie over het politieke en economische leven van het land, al waren er ook onder zijn bewind aanhoudend spanningen en kleinschalige gevechten. De eerste oorlogsepisode in de drc begon in oktober 1996 toen de regering van Mobutu werd uitgedaagd door Laurent-Désiré Kabila’s Alliance des Forces Démocratiques pour la Libération (afdl). Kabila’s bondgenootschap werd gesteund door Rwanda en Oeganda en het bracht de verschillende rebellengroeperingen samen met de Banyamulenge (etnische Tutsi uit Rwanda, die zich in het oosten van de drc ophielden en ten tijde van Mobutu werden vervolgd). De afdl rukte snel vanuit het oosten op naar de hoofdstad Kinshasa en ze slaagde erin Mobutu in mei 1997 van zijn troon te stoten. Deze aanval ontketende echter ook een humanitaire crisis, omdat de Rwandese Hutu-vluchtelingen die in het oosten van Zaïre een toevluchtsoord gevonden hadden, in een onveilige situatie belandden. Kort nadat Kabila het presidentschap had aanvaard, diende zich een nieuwe crisis aan. In augustus 1998 viel de Rassemblement Congolais pour la Démocratie (rcd) het regime van Kabila aan. Ze deed een beroep op verschillende oppositiekrachten, inclusief aanhangers van Mobutu, teleurgestelde leden van de afdl en Banyamulenge die zich tegen Kabila’s anti-Rwandese stellingname keerden. Nadat de rcd later in verschillende groepen was opgesplitst, droegen Kabila’s voormalige bondgenoten Rwanda en Oeganda hun steun op de afzonderlijke facties van de rcd over. In november 1998 meldde zich een tweede rebellengroep, de Mouvement de Libération Congolaise (mlc), die onder leiding van Jean-Pierre Bemba een opstand tegen Kabila begon. In de jaren daarop concentreerden de gevechten zich voornamelijk in het oosten van de drc. Er liep een frontlijn van het noordwesten

Katharine Derderain — An overview of the wars

The involvement of neighbouring states further complicated the two phases of the conflict in 1996-1997 and 1998-2001. In the first period of war, various rebel groups from Rwanda, Uganda, Burundi and Angola opportunistically aligned themselves with Mobutu’s army. At the same time, the Maï-Maï emerged from village selfdefence groups to become militias ultimately siding with Kabila’s afdl. Rwanda supported first the afdl against Mobutu and then rcd-Goma in the interest of countering Hutu militias in eastern DRC. Likewise, Uganda aided the afdl and later the rcd-ml (Mouvement de Libération), to address anti-government groups based in drc. Angola likewise supported the afdl in response to Mobutu’s allowing the Angolan rebel unita to use Zaire as a back base for their attacks. Later, Angola was to join Zimbabwe, Namibia and Chad to support the Kabila government, while Kabila, like Mobutu, harnessed regional rebel forces from Rwanda, Uganda and Burundi to his advantage. In July 1999, the Lusaka ceasefire accords were signed by Congolese warring parties as well as regional governments, providing for militia disarmament, a UN peacekeeping force, and “inter-Congolese dialogue”. Still, combat persisted on the ground, both between government forces and rebels, as well as between competing rebel movements. In January 2001, Laurent Kabila was killed and replaced by his son Joseph Kabila, giving new impetus to stabilization, as the warring parties disengaged, the un Mission in the drc (monuc) was deployed, and regional armies began to withdraw. In December 2002, ongoing negotiations finally yielded an agreement for implementation of elections after a two-year transitional government headed by Kabila with four vice-presidents, each heading an unwieldy entourage of 36 ministers. In the following years, fighting in the regions of Equateur, Katanga and the Kivu provinces continued, as well as violent divisions within the national army. This situation of “neither war nor peace” represented another chapter of violence and human rights violations facing the Congolese population. Still, 2005-6 saw the development of a new constitution, paving the way for elections. In July and October 2006, presidential and parliamentary elections were carried out, confirming Kabila as president; brief clashes between supporters of Bemba and Kabila’s forces barely marred the electoral process. Even with the current state of peace, over 16,500 monuc troops remain on Congolese territory and the two successive wars have created numerous refugees and led to widespread separation and impoverishment of families, who only now have an opportunity to recover. Despite an astonishing

wealth in natural resources, the drc remains one of the poorest countries on the Human Development Index, currently 167 of 177 countries (down from 140 in 1992), with the population still struggling to survive in extremely poor and precarious living conditions, with minimal, if any, access to basic services.

After government air strikes on rebels killed nine French peacekeepers in November 2004, the French military’s retaliatory bombardment of the Ivorian air force resulted in massive anti-French and anti-Western unrest. Ongoing negotiations and repeated ceasefire agreements, in January and July 2003 and April 2005, were agreed but resulted in little change on the ground, as the country remained divided between the rebel-held north and the government-held south. On March 4, 2007, the warring parties reached the Ouagadougou peace accord, which established power-sharing arrangements including the fn in a transitional government, as well as processes of disarmament/demobilization of former combatants and issuance of national identification— both of which are running behind schedule, delaying the date of long-planned elections. In addition, Prime Minister and former fn leader Soro’s plane came under fire in June 2007. Even after the removal of the “Zone of Confidence” in April 2007, French and un peacekeeping forces remain in the country. Repeated short-term displacement and periods of extreme violence, especially in Western Côte D’Ivoire, have eroded agricutural activity and other coping mechanisms, leaving the now-cautious population waiting for concrete results of the political process.

Côte D’Ivoire A French colony until 1960, Côte D’Ivoire has historically been one of the economically stronger countries of West Africa and politically stable for decades under the oneparty system of President Félix Houphouët-Boigny. With over sxity distinct tribes and significant economic immigration from the neighbouring countries, Cote D’Ivoire is likewise characterized by remarkable ethnic and cultural diversity. Falling commodity prices in the 1980s led to economic and later political problems, while fierce competition over the presidency in the 1990s led to instability and the rise of the xenophobic idea of “Ivoirité”. Despite the election of Henri Bédié in 1993 after Houphouët-Boigny’s death, General Robert Gueï led a coup in December 1999 and took over power in the country. In the 2000 presidential race, former prime minister Alassane Ouattara (rdr, Rally of Republicans) was excluded based on a constitutional article requiring that both the candidate’s parents be Ivoirian. Following presidential elections in which Laurent Gbagbo (fpi, Ivoirian Popular Front) emerged as the new president, clashes between Gbagbo’s and Ouattara’s supporters resulted in numerous deaths, the boycott of legislative elections by Ouattara supporters, and ultimately the inclusion of four rdr ministers in the Gbagbo government. Unrest continued as some military staff attacked government facilities in September 2002 and the government responded with heavy-handed security measures in Abidjan, displacing thousands. At the same time, rebel groups emerged and took control in the north, eventually forming an alliance called the “Forces Nouvelles” (fn) under Guillaume Soro, including the Patriotic Movement of Ivory Coast (mpci), the Popular Ivorian Movement for the Great West (mpigo) supported by Charles Taylor’s Liberia and Movement for Justice and Peace (mjp) rebel groups. A ceasefire line was established in October 2002 and became a wide buffer zone stretching across the country, guarded by un peacekeepers (unoci) and French troops (Force Licorne) and known as the “Zone of Confidence” but characterized by lawlessness and generalized violence, in particular in western Côte D’Ivoire.

XXX

Katharine Derderain — Een overzicht van de oorlogen naar het zuidoosten, die het land tot midden 2003 in tweeën verdeelde. Als een steen die in een vijver wordt gegooid, leidde de oorlog tot allerlei nieuwe spanningen en ook tot plundering van de natuurlijke hulpbronnen van de drc. Over de roof van diamanten, tropisch hout, coltan en goud is uitvoerige documentatie van de vn en andere internationale organisaties voorhanden. Het zich steeds verder uitbreidende conflict leidde in het begin van 2002 tot het uitbarsten van etnische conflicten tussen de Hema en de Lendu. Daarnaast zorgde de betrokkenheid van buurlanden voor extra complicaties in de periodes 1996-1997 en 1998-2001. In de eerste periode van de oorlog sloten verschillende rebellengroepen uit Rwanda, Oeganda, Burundi en Angola zich op een opportunistische wijze bij het leger van Mobutu aan. Tegelijkertijd traden de Mai-Mai van de zelfverdedigingsgroepen in de dorpen als milities naar voren, om zich uiteindelijk bij Kabila’s afdl aan te sluiten. Rwanda ondersteunde aanvankelijk de afdl tegen Mobutu, en daarna de rcd-Goma met het oog op een tegenaanval op de Hutu-milities in het oosten van de drc. Op een vergelijkbare manier hielp Oeganda de afdl en later de rcd-ml (Mouvement de Libération) om de antiregeringstroepen aan te pakken die een basis in de drc hadden. Ook Angola ondersteunde de afdl, omdat Mobutu had toegelaten dat de Angolese unita-rebellen Zaïre als een uitvalbasis voor hun aanvallen gebruikten. Later sloot Angola zich aan bij Zimbabwe, Namibië en Tsjaad en ondersteunde het de regering van Kabila, terwijl Kabila – net zoals Mobutu – de regionale rebellentroepen uit Rwanda, Oeganda en Burundi voor zijn eigen karretje spande. In juli 1999 ondertekenden de verschillende strijdende partijen van Congo en regionale regeringen het wapenstilstandsverdrag van Lusaka. Overeengekomen waren de ontwapening van de milities, de komst van een vn-vredesmacht en het begin van een ‘interCongolese dialoog’. In de praktijk gingen de gevechten gewoon door, zowel tussen de regeringstroepen en de rebellen als tussen de concurrerende opstandige bewegingen. Na de dood van Laurent Kabila in januari 2001 volgde zijn zoon Joseph Kabila hem op, wat een nieuwe impuls voor de stabilisatie van het land betekende. De oorlogvoerende partijen legden de wapens neer, de vn-missie in de drc (monuc) kon aan haar taak beginnen en ook de regionale legers trokken zich geleidelijk terug. In december 2002 resulteerden de lopende onderhandelingen uiteindelijk in een overeenkomst voor het houden van verkiezingen na een tweejarige overgangsregering onder leiding van Kabila en vier vice-presidenten. De laatsten beschikten allen over een onhandelbare entourage van 36 ministers. In de daaropvolgende jaren gingen de gevechten in de regio’s Equateur, Katanga en de Kivu-provincies onverminderd door. Ook aan de gewelddadige opsplitsingen binnen het nationale leger kwam nog geen einde. Deze situatie van ‘noch oorlog noch vrede’ betekende een extra hoofdstuk van gewelddadigheden en schendingen van de mensenrechten voor de Congolese bevolking.

Niettemin kwam in 2005-2006 een nieuwe grondwet tot stand, wat op zijn beurt de weg voor verkiezingen vrijmaakte. In juli en oktober 2006 werden verkiezingen voor het presidentschap en het parlement gehouden, waarbij Kabila als president werd bekrachtigd. Er deden zich nog kortstondig botsingen voor tussen aanhangers van de troepen van Bemba en Kabila, maar deze ongeregeldheden konden het verkiezingsproces nauwelijks verstoren. Tijdens de huidige vrede verblijven overigens nog altijd meer dan 16 500 manschappen van de monuc op Congolees grondgebied. De twee opeenvolgende oorlogen hebben voor talloze vluchtelingen gezorgd en een wijdverspreide scheiding en verarming van families veroorzaakt, terwijl de Congolezen nu pas een kans krijgen om er weer bovenop te komen. Ondanks een ongelooflijke rijkdom aan natuurlijke hulpbronnen is de drc volgens de Index van de Menselijke Ontwikkeling nog altijd een van de armste landen van de wereld. Het staat op plaats nummer 167 op een totaal van 177 landen (gezakt van 140 in 1992). Onder extreem armoedige en precaire omstandigheden moet de bevolking het hoofd boven water zien te houden terwijl ze nauwelijks of niet over toegang tot de meest elementaire basisvoorzieningen beschikt.

Ivoorkust Tot 1960 was Ivoorkust ofwel Côte d’Ivoire een Franse kolonie. Historisch was Ivoorkust een van de economisch sterkere landen van West-Afrika. Politiek was het tientallen jaren stabiel onder het eenpartijstelsel van president Félix Houphouët-Boigny. Met meer dan zestig verschillende stammen en een beduidende economische immigratie vanuit de buurlanden kent Ivoorkust bovendien een opmerkelijke etnische en culturele diversiteit. De ineenstortende grondstoffenprijzen leidden in de jaren tachtig tot economische en later ook tot politieke problemen. De felle concurrentiestrijd om het presidentschap zorgde in de jaren negentig voor instabiliteit en maakte ook de opkomst van het xenofobe idee van ‘Ivoirité’ mogelijk. Na het overlijden van Houphouët-Boigny in 1993 werd Henri Bédié als zijn opvolger gekozen. In december 1999 pleegde generaal Robert Guéï echter een staatsgreep en nam de macht in het land over. Tijdens de race om het presidentschap in 2000 werd oud-minister Alassane Ouattara van de Rassemblement des Républicains (rdr) uitgesloten op grond van een grondwetsartikel dat stelt dat allebei de ouders van een kandidaat uit Ivoorkust afkomstig moeten zijn. Na de verkiezing van Laurent Gbagbo van het Front Populaire Ivoirien (fpi) als nieuwe president in oktober 2000 kwam het tot botsingen tussen aanhangers van Gbagbo en Ouattara, waarbij talrijke slachtoffers vielen. De aanhangers van Ouattara boycotten daarna de parlementsverkiezing en, wat uiteindelijk leidde tot de opname van vier RDR-ministers in de regering-Gbagbo. De rust was daarmee echter nog niet teruggekeerd. Nadat groepen militairen in september 2002 regeringsgebouwen hadden aangevallen, voerde de regering in Abidjan harde veiligheidsmaatregelen door en werden duizenden mensen op de vlucht gedreven.

XXXI

Tegelijkertijd verschenen er rebellengroepen die de macht in het noorden overnamen en zich ten slotte aaneensloten onder de naam Forces Nouvelles. De fn stonden onder leiding van Guillaume Soro en bestonden onder andere uit de Mouvement Patriotique de Côte d’Ivoire (mpci), de Mouvement Populaire Ivoirien de Grand Ouest (mpigo), die overigens door Charles Taylors Liberia werd ondersteund, en de rebellengroepen van de Mouvement pour la Justice et la Paix (mjp). In oktober 2002 werd een wapenstilstandslijn ingesteld. Langs deze lijn ontstond dwars door heel het land een brede bufferzone die werd bewaakt door een vredesmacht van de vn (unoci) en Franse troepen (Force Licorne). De buffer stond bekend als de Vertrouwenszone, maar ze werd vooral gekenmerkt door wetteloosheid en toenemend geweld, in het bijzonder in het westen van Ivoorkust. Nadat in november 2004 bij luchtaanvallen op rebellen negen Franse vredestichters waren omgekomen, reageerde het Franse leger met een represaillebombardement op de Ivoriaanse luchtmacht, wat op zijn beurt tot massale anti-Franse en anti-westerse betogingen leidde. In januari en juli 2003 en in april 2005 werden telkens onderhandelingen begonnen en een staakt-het-vuren overeengekomen. In de praktijk veranderde echter maar weinig, aangezien het land verdeeld bleef in een door de rebellen gecontroleerd noorden en een door de regering beheerst zuiden. Op 4 maart 2007 sloten de strijdende partijen het Vredesverdrag van Ouagadougou. In dit verdrag zijn regelingen getroffen voor het delen van de macht – inclusief de opname van de fn in een overgangsregering – en er zijn afspraken gemaakt over de ontwapening en de demobilisatie van oud-strijders en de uitgave van een nationaal identiteitsbewijs. Doordat de laatste twee zaken alweer achterop schema zijn geraakt, zijn de langverwachte verkiezingen voorlopig uitgesteld. Daar komt nog bij dat in juni 2007 het vliegtuig van premier Guillaume K. Soro, oud-leider van de fn, onder vuur is genomen. Ondanks het feit dat de Vertrouwenszone in april 2007 is opgeheven, is de vredesmacht van de Fransen en de VN nog steeds in Ivoorkust aanwezig. Herhaalde kortstondige verdrijvingen en periodes van extreem geweld, vooral in het westen van Ivoorkust, hebben de landbouw en andere middelen van bestaan ondermijnd. De inmiddels behoedzame bevolking wacht dan ook gespannen de eerste concrete resultaten van het politieke proces af.

Tableaux d’histoire