Trek recht wat krom is!

BANANEN

De schil toont het verschil

©

K. Jooken en G. Maertens

Wie bananen een paar dagen wil bewaren, moet er goed op toezien ongehavende exemplaren te kopen. Wij gidsen u naar de ideale aankoop en meten ook het fungicidengehalte op de schil.

ETHIEK IN DE BANANENTEELT

Trek recht wat krom is! Vooral de multinationals in de bananenteelt hebben een kwalijke reputatie wat ethische aspecten betreft. Komt er daarin verbetering en hoe maakt het label Max Havelaar precies het verschil? Uitbuiting van kleine boeren en producenten in ontwikkelingslanden, milieuonvriendelijke productiemethoden, blind geldgewin. Met dergelijke beschrijvingen haalde de grootschalige bananenteelt in een recent verleden

10

geregeld de pers. De banaan werd symbool van de kloof tussen Noord en Zuid. Dat precies in deze sector de eerste initiatieven inzake ethische consumptie het licht zagen, hoeft dus niet te verbazen. Vandaag vindt de Belg naast de bekende merken van de multinationals eveneens een banaan met ethisch label, Max Havelaar. Het label wordt toegekend door de overkoepelende organisatie Fair Trade Labelling Organization (FLO). Het hier beschreven onderzoek van Test-Aankoop brengt in kaart in welke mate de teelt van bananen tegenwoordig op een ethisch verantwoorde manier georganiseerd is. Zowel milieu-

test-aankoop · nr. 473· februari 2004

aspecten, sociale aspecten als de transparantie van de bedrijven en organisaties worden beoordeeld.

Respect voor het milieu In de bananenteelt werd en wordt veelvuldig gebruik gemaakt van pesticiden en fungiciden. Indien dit niet op een efficiënte manier gebeurt, dreigt bodem- en watervervuiling. Ook voor de mens kunnen deze stoffen toxisch zijn. Grootschalige ontbossing kan dan weer erosie en overstromingen teweegbrengen. 3 Milieubeleid. Max Havelaar en 4 internationale bedrijven halen een

FOCUS

I

n het eerste deel van dit artikel buigen we ons over de uitwendige en inwendige kwaliteit van de bananen. Uw visueel oordeelsvermogen speelt een grote rol bij de aankoop van een goede banaan. In het tweede deel geven we tekst en uitleg bij een uitgebreidestudie die Test-Aankoop liet uitvoeren met betrekking tot de ethische aspecten van de bananenteelt.

Wereldwijd een essentieel voedingsmiddel De verschillende types en variëteiten van bananen vormen wereldwijd een uiterst belangrijk voedingsmiddel, vooral in ontwikkelingslanden. Meer dan 120 landen produceren bananen, maar slechts 13 % van die wereldproductie is bestemd voor de export. 87 % wordt ter plekke geconsumeerd. Bananen zijn dan ook heel gezond en voedzaam. Ze bevatten veel kalium, proteïnen, vezels, vitaminen en mineralen. Van de 50 bestaande variëteiten wordt er slechts één op massale schaal geëxporteerd: de Cavendish dessertbanaan. In 8 op de 10 gevallen is die exportbanaan afkomstig van Latijns-Amerika, uit landen als Ecuador, Colombia en Costa Rica. En de bestemming ligt al even vaak (82 % van de gevallen) op het noordelijk halfrond, met als grootste markten Noord-Amerika, de Europese Unie, Japan en landen van Oost-Europa en de vroegere Sovjet-Unie. Bekijken we alle fruit dat in België wordt geconsumeerd, dan komt de banaan met 12 % op de derde plaats, na citrusvruchten (34 %) en appelen (22 %). Elke Belg at in 2001 gemiddeld 9,7 kg bananenvlees.

goede beoordeling op dit vlak. Ze hanteren terzake gedragscodes en leggen die op aan al de plantages. Er zijn ook regelmatig audits, zelfs jaarlijks voor Max Havelaar-bananen. 3 Gebruik van pesticiden/fungiciden. Fyffes voert terzake het beste beleid. Pesticiden mogen enkel worden gebruikt als andere methodes hebben gefaald. Als ze worden gebruikt, dan moet het absolute minimum worden ingezet. Ook Max Havelaar, Chiquita (Chiquita en Consul) en Dole besteden de nodige aandacht aan de beperking van het gebruik van pesticiden en fungiciden. 3 Andere maatregelen i.v.m. milieu. Een A betekent hier dat de firma of organisatie zich ertoe verbindt strikte criteria na te leven inzake het behoud van waterreserves, het behoud van de bodem en ecologisch verantwoord beheer. 3 Verificatie en certificatie. Dit criterium evalueert in welke mate het

Reizen en rijpen De exportbanaan legt een lange weg af vooraleer de consument ze in handen krijgt. Het is dan ook noodzakelijk dat ze groen, dus volledig onrijp, is wanneer ze wordt ingescheept in het land van oorsprong. Ongeacht de origine van de banaan legt de EU strenge controles op, zowel vóór het laden in het land van oorsprong als tijdens het lossen in het land van aankomst. Naast hun onrijpe karakter moeten in Europa ingevoerde bananen overigens nog aan een hele resem andere kwaliteitseisen voldoen. Zo bestaan er technische normen met betrekking tot de kwaliteit (bv. geen tekenen van ziekten of beschadiging van de schil), de grootte, de presentatie en de etikettering. Afhankelijk van de kwaliteitscategorie waarbinnen de banaan zal worden gecommercialiseerd, worden in min of meer beperkte mate afwijkingen op die normen getolereerd. Tijdens het transport wordt het rijpingsproces van de banaan onder controle gehouden door de temperatuur voldoende koel te houden. Eenmaal ter bestemming verhuizen de onrijpe bananen naar grote rijpingskamers, die doorgaans dichtbij de distributiecentra gelegen zijn. Naargelang van de behoeften wordt kunstmatig het startsein van de rijping gegeven. Dat is mogelijk omdat de banaan op een heel typische manier rijpt. In normale omstandigheden begint een onrijpe banaan op een bepaald ogenblik ethyleen te produceren. De emissie van dit gas veroorzaakt een biologische reactie die ervoor zorgt dat de banaan plots in hogere mate ademt. Dat is het startschot voor de rijping. Het aanwezige zetmeel wordt omgevormd tot suikers, de weefsels worden zacht, het chlorofyl in de schil wordt vernietigd en de banaan wordt geel.

beleid ook werkelijk wordt gecontroleerd door een extern organisme. Chiquita (Chiquita en Consul) en Dole behalen een goede score omdat

ze betrokken zijn in strenge certificatieprogramma's. Max Havelaar krijgt ook een A vermits verificatie tot de standaardtaken behoort van de FLO,

METHODOLOGIE In opdracht van Test-Aankoop en andere consumentenorganisaties die deel uitmaken van ICRT (International Consumer Research and Testing) organiseerde de firma Stock at Stake (het Belgische onderzoeksbureau voor het Ethibellabel) een uitgebreide inzameling van gegevens over de verschillende spelers op de bananenmarkt. Aan alle bedrijven en aan de organisatie die labels uitreikt, werd gevraagd een enquête in te vullen, waarin voornamelijk werd gepeild naar sociale en milieuaspecten van de bananenteelt. Daarbij werd gemeld dat de resultaten zouden worden gepubliceerd in de tijdschriften van de consumentenverenigingen. Tegelijk werden ook de websites van deze bedrijven en organisaties aan een onderzoek onderworpen en werd nagegaan hoe ze over zichzelf rapporteren. De antwoorden van de bedrijven en organisaties werden getoetst aan informatie die via alle mogelijke kanalen werd vergaard: pers, websites, publicaties, gegevensbanken, enz. De resultaten werden geconfronteerd met onderzoeken van organisaties die los staan van de bedrijven in kwestie (NGO's, vakbondsorganisaties, academici die deze problematiek hebben bestudeerd, enz.). Het onderzoek is dus geen audit en er werd evenmin veldwerk verricht. Onze beoordelingen zijn gebaseerd op een zo groot mogelijk aantal interne en externe informatiebronnen. In de tabel betekent A dat de firma of organisatie volledig beantwoordt aan onze eisen, B dat ze ten dele beantwoordt aan de eisen en C dat ze er niet aan beantwoordt.

februari 2004 · nr. 473 · test-aankoop

11

Wil men de rijping kunstmatig op gang brengen, dan stuurt men dus ethyleen doorheen de rijpingskamers en verhoogt men er de temperatuur.

Fungiciden: dipsaus voor bananen? Het gebruik van fungiciden (schimmelwerende middelen) in de bananenteelt en het bananentransport kan vrijwel niet worden vermeden. Bij de import mogen immers geen ziektes aanwezig zijn. Elk spoor van schimmel op de schil is verboden. Daarom worden de bananentrossen vóór ze worden ingescheept in fungiciden gedipt. In 4 landen van de Conseurgroep (België, Italië, Portugal en Spanje) kochten wij van elk merk dat we op de markt vonden 4 stalen, die we analyseerden volgens de Europese wetgeving, die de MRL (maximale residulimieten) voor de meeste fungiciden bepaalt. Deze MRL houden rekening met de risico's voor de gezondheid van de consument. Alle analyses gebeurden zowel op de schil als op het vlees van de banaan, zoals bepaald door de wetgeving. De Belgische stalen bevatten enkel de fungiciden thiabendazol en imazalil. Voor geen enkel Belgisch staal overstegen de gevonden waarden op de schil de Europese MRL-normen. De biologische bananen bevatten geen sporen van fungiciden. Ook blijft de migratie van de schil naar het vlees in de Belgische stalen erg beperkt. Ze vindt enkel in minieme mate plaats voor thiabendazol, maar de hoeveelheid in het vruchtvlees is dermate klein dat ze zelfs niet te kwantificeren is. Er dreigt dus zeker geen gevaar voor de gezondheid. Overigens zorgt ook de olie of de was die soms op bananen wordt aangebracht ervoor dat de transfer van schil naar mensenhuid binnen de perken blijft. Niettemin raden wij aan steeds de handen te wassen na aanraking met een bananenschil en een banaan bijvoorbeeld niet bij de boterhammen in een boterhammendoos te bewaren.

Met het oog op een goede bewaring U kunt natuurlijk een banaan kopen voor onmiddellijke consumptie, maar meestal zult u met een tros naar huis gaan die in de loop van de daaropvolgende dagen geleidelijk wordt geconsumeerd. Dat was dan ook ons uitgangspunt bij de evaluatie van de kwaliteit van de bananen. Wij bezochten 17 winkels, zowel supermarkten, speciaalzaken als kleine kruideniers, en kochten er alle "merken" die in die verkooppunten werden aangeboden: in totaal 22 stalen. Ieder staal bestond uit ongeveer 10 trossen (ook handen genoemd) met elk ongeveer 6 bananen. In de steekproef zijn verschillende internationale merken vertegenwoordigd: Chiquita, Bonita, Dole, Fyffes, Tropical Eden, Consul, Boni en Turbana. Daarnaast kochten wij twee merkloze producten en een staal biologische bananen, die ook het label Max Havelaar droegen. De Max Havelaar banaan is niet noodzakelijkerwijze een biologische banaan, maar in onze steekproef was dat dus wel het geval. De merkloze producten zijn het goedkoopst (€ 1,09 per kg), de biologische bananen het duurst (€ 2,45 per kg). De gemiddelde prijs van de andere merken ligt daar tussenin: € 1,71 per kg. Kleur, hardheid, externe gebreken Om de algemene externe kwaliteit te beoordelen gebruikten wij de volgende parameters: kleur, hardheid van het vruchtvlees en zichtbare externe gebreken (kneuzingen, beschadi-

die het label toekent. Totaal milieu Fyffes, Bonita en Turbana slagen niet. De score C is steeds limitatief: een bedrijf dat een C behaalt, voor eender welk criterium, kan in het totaal of in de eindbeoordeling nooit meer halen dan een C.

BANANEN: EVALUATIE ETHISCHE ASPECTEN

Andere maatregelen ivm milieu

Verificatie en certificatie

Totaal milieu

Beleid inzake arbeidsnormen

Monitoring arbeidsnormen

Bijdrage samenlevingsopbouw

Verificatie en certificatie

Totaal sociale criteria

Medewerking aan het onderzoek

Vrijwillige rapportering (via websites,...)

Totaal transparantie

EINDBEOORDELING

TRANSPARANTIE

Gebruik van pesticiden/fungiciden

MERK, BEDRIJF OF OVERKOEPELENDE ORGANISATIE

SOCIALE CRITERIA

Milieubeleid

MILIEU

A A A A B B

A A B A C B

A A B B C B

A A A C C C

A A A C C C

A A A A C C

B B B B C (1)

B B B B C A

B B C C C C

B B C C C C

B B A A B C

A A A C C B

B B A C C C

B B C C C C

A

A

A

A

A

A

A

A

A

A

A

A

A

A

Internationale bedrijven CHIQUITA CONSUL (CHIQUITA) DOLE FYFFES BONITA (Exportadora Bananera Noboa) TURBANA (UNIBAN)

Fair trade labelling MAX HAVELAAR (FLO)

(1): wij ontvingen onvoldoende relevante informatie A: beantwoordt volledig aan onze eisen; B: beantwoordt ten dele aan onze eisen; C: beantwoordt niet aan onze eisen.

12

test-aankoop · nr. 473· februari 2004

Sociale aspecten Ons richtsnoer bij de beoordeling van de sociale aspecten zijn de 8 conventies van de Internationale Arbeidsorganisatie (IAO). Die slaan onder meer op het verbod op kinderarbeid, het verbod op dwangarbeid, de vrijheid van vereniging, de erkenning van het recht op collectief overleg, de afschaffing van discriminatie op basis van geslacht, religie en cultuur, een gelijk salaris voor mannen en vrouwen. Daaraan voegden wij nog toe dat er een gegarandeerd minimumsalaris moet bestaan over-

ging van de nek, beschadiging of ziektes van de schil,…). Alle metingen gebeurden tweemaal: de eerste keer de dag na de aankoop, de tweede keer 5 dagen na de aankoop. 3 De kleur van de schil is een goede indicator voor de graad van rijpheid. Bij de aankoop moet de banaan bij voorkeur al meer geel zijn dan groen. Met een speciale kleurmeter onderzochten wij een tiental bananen per staal. Op basis daarvan kreeg elk staal een beoordeling. 3 Hardheid. Onrijpe bananen zijn zeer hard. Tijdens de rijping veranderen de celwandeigenschappen van het vruchtvlees waardoor de banaan zachter wordt. Ook voor dit criterium deden wij metingen op 10 bananen per staal en kreeg elk staal een beoordeling. 3 De externe gebreken wogen het zwaarst door in de beoordeling. Om een banaan een aantal dagen goed te conserveren, moet het product er bij de aankoop immers goed uitzien en geen of zo weinig mogelijk externe gebreken vertonen. Elk staal werd daarop gecontroleerd door een expert. De helft slecht na 5 dagen De metingen die de dag na de aankoop plaatsvonden, gaven de volgende beoordelingen voor de algemene externe kwaliteit. 8 stalen van de 22 kregen een goede tot zeer goede beoordeling; 7 een redelijke en de resterende 7 een slechte tot zeer slechte. De slechte beoordelingen waren voornamelijk te wijten aan een te groot aantal kneuzingen of suikervlekken (d.i. de bruine vlekjes die tijdens de rijping ontstaan in de schil). Na 5 dagen bewaring op kamertemperatuur (20°C) deden wij opnieuw metingen. Voor de beoordeling stelden we ons nu natuurlijk iets minder streng op. De banaan is een levend product en evolueert snel eenmaal de rijping op gang gebracht is. Nog steeds werden 8 stalen goed tot zeer goed

eenkomstig de basisbehoeften van de bevolking in het land van productie. 3 Sociaal beleid. Een A betekent dat de firma of organisatie zich ertoe verbindt alle conventies van de IAO na te leven en een gegarandeerd minimumsalaris te betalen. C betekent dat het engagement veel minder ver reikt. 3 Monitoring arbeidsnormen. Worden de IAO-conventies aan alle productiesites opgelegd? De beoordeling B betekent dat her en der bepaalde geschillen bestaan over collectieve arbeidsovereenkomsten of dat de vrijheid van vereniging op sites in sommige landen beperkt blijft. Bonita is het vaakst betrokken in dergelijke klachten en veroordelingen (over collectieve overeenkomsten, vrijheid van vereniging en kinderarbeid), gevolgd door Dole. 3 Bijdrage samenlevingsopbouw. In 1987 stichtte Turbana de 'Uniban Social Foundation'. Deze stichting is actief op verschillende domeinen: cultuur,

Bij deze banaan is de nek gebroken. Een te mijden gebrek.

Het vruchtvlees van dit exemplaar is sterk gekneusd. De zwarte vlek verraadt dat onmiddellijk en natuurlijk kan men zich er ook op de tast van vergewissen.

Het goede voorbeeld: de schil is onbeschadigd en de bananen zien nog een beetje groen aan de uiteinden.

sport, vorming, infrastructuur. Bonita heeft geen enkel programma van samenlevingsopbouw opgezet. 3 Verificatie en certificatie. Max Havelaar krijgt een A; de organisatie die het label toekent (FLO), zorgt zelf immers ook voor de verificatie op het terrein. Chiquita en Consul zijn eveneens een engagement aangegaan in certificeringsprogramma's. Totaal sociale aspecten Vooral op dit vlak maakt Max Havelaar het verschil. De FLO controleert actief de eerbiediging van de 8 conventies van de IAO en eist dat de verschillende coöperatieven initiatieven nemen inzake sociale, economische en culturele ontwikkeling van de gemeenschappen. De producenten krijgen een prijs die 40 tot 80 % hoger ligt dan de prijs op de wereldmarkt. Ook de boeren en arbeiders krijgen een eerlijker prijs voor hun producten. Alle leveranciers in de keten van de eerlijke handel moeten een

februari 2004 · nr. 473 · test-aankoop

13

bevonden. Maar het aantal tegenvallers steeg. 11 stalen kregen een slechte tot zeer slechte beoordeling voor de algemene externe kwaliteit. De bananen die na dag 1 slecht scoorden voor het criterium externe gebreken, krijgen nu een zeer slechte beoordeling voor dat criterium. 3 stalen die nog vrij onrijp waren de dag na de aankoop, kregen een zeer goede beoordeling na 5 dagen. Kwaliteit niet merkgebonden Er bestaat een duidelijk verband tussen de uitwendige kwaliteit van een banaan en de mate waarin ze gedurende enkele dagen kan worden bewaard. Ziet een banaan er al niet te best uit bij de aankoop (kneuzingen, vlekken, beschadigde schil of nek,…) dan is ze na een paar dagen zeker niet meer geschikt voor consumptie. Uit onze smaakproef kon geen relatie worden vastgesteld tussen de algemene externe kwaliteit en de smaak van de banaan. Een perfect uitziende banaan smaakt dus niet noodzakelijk beter dan een banaan met visuele gebreken en omgekeerd. Uit onze analyses blijkt bovendien dat het externe kwaliteitsverschil niet merkgebonden is. Het gaat dus niet op te zeggen dat bepaalde merken in België er in het algemeen beter uitzien dan andere. Het is evenmin waar dat voorverpakte bananen er in het algemeen beter uitzien dan in bulk verkochte bananen.

•

reeks sociale criteria respecteren vooraleer ze aanspraak kunnen maken op het label.

Transparantie 3 Medewerking aan het onderzoek. Turbana krijgt een C, want ondanks herhaald aandringen stuurde dit bedrijf het enquêteformulier niet ingevuld terug. 3 Vrijwillige rapportering. Hier wordt de communicatie van het bedrijf met de buitenwereld geëvalueerd. Wat staat er op de website te lezen? Wordt er op aanvraag informatie verstuurd? Totaal transparantie Dole en Max Havelaar hebben de beste beoordeling.

3 Een banaan voor onmiddellijke consumptie is idealiter overal helgeel. Wilt u ze binnen een paar dagen consumeren, koop dan bananen die aan de uiteinden nog groen zijn. 3 Koop geen vruchten met kneuzingen of met een te groot aantal suikervlekken. Beschadigde bananen kunnen onmogelijk een aantal dagen worden bewaard. 3 Is een gedeelte van de schil zwart, koop de banaan dan niet. Vertoont het vlees van de banaan een zwarte vlek, eet dat gedeelte dan niet op, want de vlek is het resultaat van oxidatie. Oxidatie gaat gepaard met de vorming van vrije radicalen, die slecht zijn voor de gezondheid. 3 Stop bananen nooit in de koelkast. Dat remt hun rijpingsproces weer af en zorgt voor beschadigingen: de schil zal zwart worden. 3 Wilt u dat een banaan sneller rijpt, stop ze dan in een papieren zak, eventueel samen met een rijpe appel of tomaat. Die vruchten en/of groenten stimuleren dan elkaars rijping. 3 Vermits de kwaliteitsverschillen niet merkgebonden zijn, is de prijs een belangrijk criterium. Bij een gelijke externe kwaliteit, kunt u gerust kiezen voor de laagste prijs. Tenzij u natuurlijk absoluut ethisch wenst te consumeren. In dat geval is Max Havelaar de meest verantwoorde keuze.

ETHISCH VERANTWOORD CONSUMEREN Op dit moment voldoen alleen de bananen van Max Havelaar volledig aan de vereisten van een ethische consumptie. Een aantal internationale bedrijven, die vroeger op ethisch vlak een erg slechte reputatie hadden, zijn aan een inhaalbeweging bezig. Het gaat om Chiquita (merken Chiquita en Consul) en in mindere mate Dole, dat qua verificatie en certificatie inzake sociale aspecten toch nog erg achterblijft. Deze multinationals zijn op de goede weg, maar hebben nog veel werk te verrichten vooraleer alle ethische doelstellingen op al de sites zullen zijn bereikt. Die positieve evolutie is ongetwijfeld ook te danken aan de consumenten, die hoe langer hoe meer begaan zijn met ethisch verantwoorde productiemethoden. Max Havelaar bananen zijn in België een stuk duurder dan andere bananen. Normaal, zullen velen opmerken, want boeren en lokale producenten krijgen nu eenmaal een betere vergoeding voor hun werk. Toch klopt die redenering slechts ten dele. In 2000 werden in Europa 20 000 ton ethische bananen verkocht, waarvan de helft in Zwitserland. In dat land is de prijs van het ethische product identiek met die van de andere bananen. Wat houdt de Belgische distributeurs tegen om het Zwitserse voorbeeld te volgen en om de ethische consumptie een extra duw in de rug te geven?

K. Jooken en M. Piraux

14

AANKOOP- EN BEWAARTIPS

test-aankoop · nr. 473· februari 2004