Toespraak in de Amsterdamse Studentenekklesia op 12 oktober 2008 door Kees Kok Preek en actualiteit Lezing naar het boek Jesaja De misdaden van mensen verduisteren het licht. Met bloed bevlekt zijn hun handen leugentaal is op hun lippen spinnewebben weven ze aaneen adderen-eieren broeden ze uit – wij plegen geweld, zaaien verwoesting, de weg van de vrede kennen wij niet. Wij wachten op licht, maar het blijft donker. ‘Licht van de zon’ – maar wij dolen in duisternis. Blinden, zo tasten wij in het rond, onzekere mensen zonder ogen; wij struikelen op klaarlichte dag in de bloei van ons leven zijn wij als doden. Leeggeplunderd hebt gij het land, met het geroofde goed van de armen vult gij uw huizen. Met welk recht vertrapt gij mijn volk? Wee over hem die huis na huis opkoopt die akker bij akker trekt tot er geen grond meer over is. Wee over hem die goed noemt wat kwaad is. Stem van een roepende: Baan in de woestijn zijn weg. Bergen en heuvels moeten geslecht afgronden moeten worden gevuld krochten moeten worden bewoonbaar klippen een vruchtbare vallei. Enkel door recht te doen zult gij worden bevrijd. Jesaja, passim
Toespraak
1. ‘Wij tasten nae den wandt gelijck de blinde.’ –‘Als blinden tasten wij langs de muur.’ Die woorden van Jesaja zijn de eeuwen door in vele talen gezongen, in het Hebreeuws, Grieks, Latijn, oud- en nieuw-Nederlands. Ze zijn zo’n 2500 jaar geleden geschreven, in tijden van grote crisis, de ondergang van een hele samenleving - de koninkrijkjes van Juda en Israël - , van een heel religieus-militair-economisch syteem. De elite werd afgevoerd, gedeporteerd naar Babel. Niemand wist toen precies hoe het zo gekomen was, hoe het zo snel de verkeerde kant kon opgaan. Men tastte in den blinde, net als velen vandaag. Jesaja wist het wel: ‘Leeggeplunderd hebt gij het land, met het geroofde goed van de armen vult gij uw huizen.’ Vandaar! 1
Een Amerikaanse onderzoeksjournalist, noemt de huidige kredietcrisis, die hij al lang had zien aankomen, het gevolg van een ‘criminele operatie’, waarbij de overheid ‘roofleningen’ steunde voor de armste en minst bewuste groepen. ‘De ware misdaad is de verplaatsing van kapitaal van de armste wijken naar de rijkste ondernemingen.’ De vraag die vandaag in het spoor van de profeten gesteld zou moeten worden is, of niet ook ons hele economische systeem gebaseerd is op uitbuiting, op roofleningen, op criminele operaties, op verplaatsing van kapitaal - van grondstoffen bijvoorbeeld - van de armste naar de rijkste landen. Is dat niet de diepste oorzaak van de huidige crisis? Moet het hele systeem niet op de schop? ‘Baan een weg in de woestijn’. De afgronden van de armoede eindelijk worden opgevuld met de bergen van onze rijkdom. 2. Wij proberen hier van week tot week de Schrift uit te leggen. En wat kan uitleg anders zijn dan ‘actualisering’. De tekst moet als een loper, een rode loper liefst, worden uitgerold, naar ons toe, naar onze gelukkige en ellendige dagen. Dat lukt niet altijd, want het is een moeilijk en soms onbegrijpelijk boek, even moeilijk en onbegrijpelijk als het leven zelf. De meesten van ons hebben er in hun jeugd niet of nauwelijks kennis mee gemaakt, of alleen via kinderbijbelverhalen en lessen bijbelse geschiedenis. Daardoor is dat grote verhaal vaak verkleind, soms zelfs verkleuterd, en voor velen later irrelevant gebleken. Ik althans kan mij niet herinneren in de kerk van mijn jeugd of later op het seminarie ooit enig verband te hebben gehoord tussen de bijbelse verhalen en onze actuele, persoonlijke en maatschappelijke werkelijkheid. Ze brachten hooguit een individueel-moralistische boodschap: wees braaf, wat vooral kuis betekende, doe je best en god, met name Jezus, doet de rest. Dat al die zeer verschillende geschriften die onder de verzamelnaam ‘bijbel’ bij elkaar zijn gezet, één groot verhaal vormen, één groot commentaar op de altijd actuele vragen van de mensheid, van ieder mens afzonderlijk, dat heb ik pas laat ontdekt, niet in het minst in deze Ekklesia. En dat twee kernwoorden van dat verhaal zijn: bevrijding en gerechtigheid. En dat daar heel veel vertrouwen voor nodig is; en dat ‘vertrouwen’ een ander, beter woord is voor geloof: de diep gevoelde overetuiging dat het kan, dat een nieuwe orde van gerechtigheid mogelijk is, omdat het moet. 3. ‘Vertrouwen’ is een woord dat dezer dagen rondgonst in de media: het vertrouwen in de economie is verdampt. De beurzen kelderen en onze IJslandse spaarcenten smelten. Niemand begrijpt er iets van. Het is crisis. Het woord crisis betekent van huis uit ‘oordeel’. Crisistijd is oordeeltijd, tijd voor maatschappijkritiek. Tijd om te vragen naar onze ‘criteria’ voor een rechtvaardiger samenleving¸ een nieuwe orde van gerechtigheid. De oude orde van het neoliberalisme, die nu op instorten lijkt te staan, droeg het woord ‘vrijheid’ hoog in het vaandel. Haar motto luidde: privatiseer alles wat voor iedereen belangrijk is – openbaar vervoer, energie, gezondheidszorg , dan kan iedereen vrijelijk kiezen. Behalve natuurlijk degene die het niet betalen kan. Maar verder mag en moet iedereen voortdurend kopen en verkopen. Leve de vrije markt, en blijf met je poten af van onze vrijheid van meningsuiting, we laten ons door niemand de wet voorschrijven, alles moet gezegd kunnen worden. ‘Geen stijl’ is onze levensstijl. 4. De bijbel zet grote vraagtekens bij een dergelijke ongeremde vrijheid, hij spreekt liever over de bevrijding en die moet ook altijd nog beginnen. Om jezelf en anderen te bevrijden, moet je je aan een aantal ‘criteria’ houden: niet moorden , niet stelen, niet pakken wat je pakken kunt; de bekende ‘Tien 2
Woorden’ tegen de blindheid, tegen de blinde begeerte die mensen voordrijft, tegen elkaar op doet bieden, tegen elkaar opzet. De begeerte die leidt tot de misdaden der mensen die het licht verduisteren. Vertouw op die criteria, zegt en zingt de Schrift; solidariteit, recht en gerechtigheid, dat is de enige uitweg uit elke crisis, van persoonlijk tot mondiaal: ‘Enkel door recht te doen, zult gij worden bevrijd.’ Het is niet genoeg dat wij zelf vrij zijn en onze vrijheid verdedigen tot in alle uithoeken van de wereld. Dat is misschien wel ons recht, maar nog geen gerechtigheid. Het gaat ook om de bevrijding van al die anderen, van allen die nog moeten leven in armoe en onderdrukking. Een systeem dat de armoe en onderdrukking in stand houdt en zelfs bevordert, is, bijbels gesproken, profetisch gezien, ten dode opgeschreven. 5. U kent misschien dat verhaal uit het boek van de kleine profeet Daniël, over koning Nebukadnessar van Babel. Die ziet in een droom een enorm standbeeld met een gouden hoofd, een zilveren borst, een koperen buik, ijzeren benen en lemen voeten. Dat is het beeld van de onvrijheid: de opeenstapeling van elkaar opvolgende wereldrijken: Babel, Perzië, Griekenland, Rome, Byzantium, Het Nederland van de VOC, Amerika, de Vrije Markt. (U merkt, hoop ik, dat ik het een beetje heb geactualiseerd.) In die droom wordt dat beeld geraakt door een steen, terwijl er geen mens in de buurt is. En vervolgens zakt het beeld door zijn lemen voeten; einde wereldrijken. Daniël legt de koning uit, dat die steen afkomstig is van de berg van het koninkrijk van God, van die nieuwe orde van gerechtigheid. Ook dat is een terugkerend refrein in het grote verhaal van de bijbel. Het keert onder andere terug in het lied van Maria, het Magnificat: ‘Machtigen stoot hij van hun tronen.’ 6. Honderdvijfentwintig jaar geleden, in 1883, won een onbekende Joodse dichteres, Emma Lazarus, een prijsvraag, uitgeschreven ter promotie van het in aanbouw zijnde Amerikaanse Vrijheidsbeeld. Daar kun je vandaag haar gedicht lezen op een plaquette. Het zegt ons dat het hier niet gaat om een trotse Griekse vrijheidsgodin, maar om een ‘moeder van de ballingen’. Haar toorts straalt een wereldwijd welkom uit. Zij roept in stilte tegen de landen van het oude Europa: Geef mij jouw vermoeiden, jouw armen jouw naar adem snakkende massa’s, de ellendigen, geweigerd aan jouw overvolle kust, de thuislozen, stormgeteisterden, stuur ze naar mij. Ik houd mijn lamp op naast de gouden poort. In die dagen was Amerika een veilige haven voor talloze vluchtelingen uit Europese krottenwijken en getto’s. The Land of the free. Dat was als een droom. Maar die Amerikaanse droom is nu voor velen een nachtmerrie geworden. De Amerikaanse kusten en poorten zijn voor arme Mexicanen en licht verdachte moslims gesloten, en binnen de poorten groeit het aantal thuislozen en stormgeteisterden, van Katrina tot Hypotheekcrisis. De vrijheid is uit de hand gelopen. Niet in de laatste plaats door toedoen van de geld- en mensenverslindende Irakoorlog. De Amerikaanse schuldenlast is onpeilbaar groot en bedraagt al bijna honderdduizend dollar per hoofd van de bevolking. Het gouden hoofd van de Vrije Markt wankelt, de zilveren, koperen ijzeren en lemen onderdelen van het ‘Onvrijheidsbeeld’ wankelen mee. O Nebukadnessar, o Bush, ach Obama, ach Bos!
3
7. De bijbel is geen zwartboek dat maar doorzeurt over onze ‘Godverdomse dagen op een godverdomse bol’, - dat kunnen we wel aan Dimitri Verhulst overlaten, of, op wat filosofischer toonhoogte, aan Nietzsche. Behalve verontrustende maatschappijanalyses, biedt de bijbel ook altijd een perspectief, uitzicht op de toekomst, op de toe-komende wereld waarin de bestaande verhoudingen zijn omgekeerd. Zo is het ook een troostboek. Het leert ons juist de dagen van ons leven te waarderen, op waarde te schatten, waardigheid te verlenen, en ondanks alle ellende gelukkig te maken. Hij vertelt een verhaal dat van begin tot eind groot om ons heen staat, waar je je in thuis kunt voelen, dat je doet beseffen dat je niet alleen bent maar met talloos veel miljoenen. En dat overal waar mensen zich in solidariteit met elkaar verbinden, elke crisis overwonnen kan worden. Dat is de rode draad van alle bijbelverhalen en bijbelse wijsheid. Die zullen hier iedere zondag opnieuw gelezen en uitgelegd blijven worden. Ter troost en uitdaging. Zo moge het zijn.
4
Amsterdamse Studentenekklesia Orde van dienst - 12 oktober 2008 - Intro - Gezegend Gij, Psalm 117 vrij (Verzameld Liedboek 113) - Drempelgebed Wees hier aanwezig God in ons midden toekomst van vrede wees hier aanwezig. Uw wil geschiede, uw koninkrijk kome Zie ons, gedoog ons, laat ons niet vallen. - Gezegend Gij (VL 113) - Woord ten geleide - Kinderkring - Psalm 90 (VL 88) - Lezing naar het boek Jesaja – Jesaja passim - Als blinden (VL 352) - Toespraak door Kees Kok - Muzikaal intermezzo - Psalm 1 vrij (VL 8) - Intermezzo en collecte - Viering van eucharistie Hier begint de dienst van de tafel viering van eucharistie gedachtenis aan Jezus van Nazaret zoon van de thora Schrift in levende lijve voorbeeldmens, onnavolgbaar. Dat wij hem horen en doen en delen met heel de wereld, als brood en wijn voor allen. - Tafelgebed: Gij die de stomgeslagen mond verstaat (VL 658) Moge het delen van dit brood en deze beker ons sterken in de hoop dat een nieuwe wereld komen zal 5
waar brood en recht en liefde is genoeg voor allen. - Brood en wijn - Keer U om (VL 214) - Duren zal de liefde van God (VL 102) - Mededelingen - Voorbeden - Onze Vader in de hemel (VL 849) - Zegen - Overal zijt Gij (VL 165)
6
