'Toen ik hier kwam voelde ik me een uitgedroogde spons, ik heb het gevoel dat ik water in me heb 1

WERKEN MET BEELDEN IN DE PRAKTIJK 'Alleen met het hart kun je goed zien. 't Wezenlijke is voor de ogen onzichtbaar'. (Antoine de Saint-Exupéry)

Het belang van beeldentaal. In alle culturen is de taal van beelden belangrijk geweest voor het tot uitdrukking brengen van religieuze, emotionele en existentiële ervaringen. De beeldentaal was ook een inspiratiebron voor het dagelijks leven. De beelden gaven moed en hoop omdat het 'voorbeelden' waren, die men op de eigen levensweg kon navolgen. De beeldentaal kwam in diverse culturen tot de mensen in de vorm van verhalen, volkssprookjes, mythologie, poëzie, religieuze geschriften, beeldhouwkunst, religieuze beeldhouw- en schilderkunst, iconen en gebrandschilderde ramen in kerken en kathedralen. Deze beeldentaal die innerlijke kracht en inspiratie gaf, is steeds meer op de achtergrond geraakt. Deze beeldentaal werd verdrongen door de fotografie, film, televisie. Deze meer uiterlijk gerichte beeldentaal helpt ons over het algemeen niet een innerlijke beeldentaal te ontwikkelen, die ons kan helpen bij het verwoorden van levens- en zingevingsvragen, emotionele en spirituele ervaringen. De overvloed aan beelden van film, televisie, videofilms enzovoort, dreigt deze meer subtiele innerlijke beeldentaal steeds meer te verdringen. Het verlies van deze innerlijke beeldentaal heeft tot gevolg, dat het steeds moeilijker wordt diepmenselijke ervaringen en emoties te verwoorden en te delen. Want deze zijn vaak alleen door de taal van beelden weer te geven. Erich Fromm zegt dan ook in zijn boek: Dromen, sprookjes, mythen: 'De taal van beelden is een taal die iedereen zou moeten leren'. De beelden, die dagelijks op ons af komen zijn beelden die door de zintuigen, de ogen, bij ons binnenkomen. We dreigen te vergeten, dat er andere beelden zijn, die een belangrijke betekenis voor ons hebben. Het zijn beelden die men niet alleen met de ogen kan waarnemen, men moet er een ander 'zintuig' voor ontwikkelen; men kan ze waarnemen met het hart. Het grote verschil met beelden van films, televisie en dergelijke is, dat men deze beelden zélf kan vormen door innerlijk actief te worden naar aanleiding van waarnemingen in de natuur, het beluisteren of lezen van sprookjes, poëzie, verhalen, levensverhalen, bijbelverhalen, eigen herinneringen enzovoort. Dergelijke door innerlijke activiteit gevormde beelden kunnen een inspiratiebron worden voor het dagelijks leven. Deze beelden kunnen tot gelijkenissen worden, die ons de kracht en de moed kunnen geven op de levensweg verder te gaan, omdat ze het vermogen hebben een geheel nieuw, vaak verrassend licht te werpen op ervaringen, gevoelens, problemen, levenssituaties en levens- en zingevingsvragen. Het belang van beeldentaal wordt geïllustreerd door een uitspraak van een jongen na een vormingsweek:

'Toen ik hier kwam voelde ik me een uitgedroogde spons, ik heb het gevoel dat ik water in me heb 1

PDF Created with deskPDF PDF Writer - Trial :: http://www.docudesk.com

opgenomen. Het verlies van de beeldentaal, die als water ons rationele denken in beweging kan brengen, betekent een verschraling en verarming voor onze cultuur. Steeds meer mensen worden zich bewust van het verlies van deze beeldentaal en men gaat weer op zoek naar deze taal, waarmee men innerlijke ervaringen, vragen en emoties tot uitdrukking kan brengen. Ervaringen die vaak samenhangen met crisissituaties in het leven; verlies, scheiding, ziekte, afkeuring, werkloosheid, sterven, rouw. In een cultuur, die sterk de nadruk legt op de ratio zijn er geen woorden meer voor ervaringen die rationeel en verstandelijk niet te bevatten zijn. Innerlijke (vaak emotionele) ervaringen dreigen daardoor onbespreekbaar te worden. Dit heeft tot gevolg, dat veel ervaringen van mensen niet meer gedeeld kunnen worden waardoor ze niet of slecht verwerkt worden. Tot voor kort waren de kerken belangrijke instituten waar gebruik werd gemaakt van beeldentaal; in bijbelverhalen, liturgie, rituelen enzovoort. Steeds meer mensen beleefden deze traditionele beeldentaal als ongeloofwaardig of men beleefde dat de kerken de beeldentaal gebruikte of misbruikte als machtsmiddel, een middel om mensen afhankelijk en bang te maken. Binnen de kerken wordt steeds meer gezocht naar nieuwe krachtige beelden, maar door de ontkerkelijking komen steeds minder mensen in aanraking met de meer innerlijk gerichte beeldentaal. Volgens Victor Frankl, Weens psychiater en grondlegger van de Logotherapie bestaat het diepste streven van de mens uit het zoeken van de zin, de opgave in de levensloop. De taal van beelden is bij uitstek geschikt om zingevingsvragen aan de orde te stellen. De door mensen zelf al zoekende ontwikkelde beeldentaal geeft geen kant en klare antwoorden op levensvragen van mensen. Deze beeldentaal maakt mensen innerlijk beweeglijk, bevrijdt mensen van een eenzijdig rationeel denken, doordat beelden het hart aanspreken. Beeldentaal stimuleert mensen om vragen te stellen, zélf op zoek te gaan naar antwoorden op vragen naar de zin van het bestaan en de ervaringen in het leven. Beelden en symbolen uit de natuur, verhalen, sprookjes, poëzie, levensverhalen enzovoort hebben het vermogen een taal tot ontwikkeling te brengen die het mogelijk maakt wezenlijke ervaringen onder woorden te brengen, te delen met anderen. De ervaring leert dat deze beeldentaal ook het vermogen heeft lasten, ingrijpende ervaringen die men meedraagt in het leven, om te vormen in rijkdom, levenswijsheid. Het werken met beelden en symbolen voegt een dimensie toe aan het cognitieve-en ervaringsleren in educatief werk, onderwijs, vormingswerk enzovoort. Het versterkt de mogelijkheid om verstand en gevoel, hoofd en hart, ratio en intuïtie met elkaar te verbinden. Praktisch werken met beelden In het educatief werk met volwassenen (en jongeren) kan op diverse manieren gewerkt worden met beeldentaal. 1. Beelden als uitgangspunt voor een gesprek of activiteit. Dit kunnen beelden zijn die men zelf inbrengt of beelden die door de deelnemers worden ingebracht (bijvoorbeeld naar aanleiding van een opdracht) 2. Beeldentaal kan een hoofdthema zijn van een bijeenkomst. 3. Beelden die deelnemers zelf inbrengen kunnen aanleiding zijn voor een gesprek. 4. Beelden als afsluiting van een gesprek of activiteit, ingebracht door de begeleider 2


of door de deelnemers (naar aanleiding van een opdracht). 5. Beelden als uitgangspunt voor een waarnemingsoefening (foto's, kunst enz.) De beelden waarmee men werkt zijn vaak erg afhankelijk van de aard van de groep, het thema waaraan men werkt, de sfeer in de groep, de gevoeligheid van de groep voor beeldentaal. Als men met beelden werkt stimuleert men mensen ook met hun eigen beelden te komen. De beelden die men in het groepswerk gebruikt kunnen ontleend worden aan zeer verschillende bronnen. Belangrijk is dat men zelf enthousiast is voor een bepaald beeld, dat men een verbinding heeft met het beeld dat men in wil brengen. Beelden kunnen ontleend worden aan: -de natuur -foto's -kunstvoorwerpen of reproducties -spreuken, citaten en korte teksten -verhalen -sprookjes -beelden die mensen zelf inbrengen -gedichten -fragmenten uit de levensloop van mensen uit de groep, of uit interviews, krantenartikelen, literatuur ,biografieën -het zelf scheppen van beelden (schilderen, tekenen, boetseren, toneelspelen, maken van een schimmenspel en andere creatieve werkvormen) Natuurlijk lenen film, televisie en video zich ook voor een creatieve verwerking van beelden. Maar het gaat hier over de taal van beelden, die mensen zélf (innerlijk) kunnen scheppen door te kijken, te luisteren of door creatief te werken. Overigens is het soms beter een bepaald beeld, dat je van plan was in een groep of in een gesprek in te brengen, achterwege te laten. Het is van belang steeds waakzaam te zijn en jezelf steeds af te vragen: Wat wil ik met dit beeld? Laat ik de ander vrij? Is dit het juiste moment? Wordt er niet iets mee toegedekt? Past het beeld in deze situatie, in deze sfeer? De natuur. Beelden uit de natuur kunnen beleefbaar maken, dat uit het bestaande, gewordene iets nieuws geboren kan worden. Iemand zei eens tijdens een wandeling: 'Ik hoop dat ik zo sierlijk zal loslaten (een baan) als deze vallende bladeren in het vertrouwen dat zich al een nieuwe knop heeft gevormd'. Een verhaal over de groei van een boom of een plant kan verhelderend zijn in een gesprek over de menselijke levensloop. Het beeld van de groei van een boom en de jaarringen kan een opstap zijn voor een gesprek over de levensloop of levenservaringen. Het beeld geeft een extra dimensie aan het gesprek omdat de 3


boom 'gelijkenissen' vertelt, die men herkent. Nadat zij al twee jaar ondergedoken leefde, schrijft Anne Frank in haar dagboek (Anne Frank, Het achterhuis, 23 februari 1944): 'Vanuit mijn lievelingsplekje op de grond kijk ik naar de blauwe hemel, naar de kale kastanjeboom aan wiens takken kleine druppeltjes schitteren, naar de meeuwen en de andere vogels, die in hun scheervlucht wel van zilver lijken. Maar ik keek ook uit het open raam over een groot stuk van Amsterdam heen, over alle daken tot aan de horizon, die zo lichtblauw was, dat de scheidingslijn niet duidelijk te zien was.'Zolang dit bestaat', dacht ik, 'en ik het mag beleven, deze zonneschijn, die hemel waaraan geen wolk is, zolang kan ik niet treurig zijn'. Voor ieder die bang, eenzaam of ongelukkig is, is stellig het beste middel naar buiten gaan, ergens waar hij helemaal alleen is, alleen met de hemel, de natuur en God. Want dan pas, dan alleen voelt men dat alles is, zoals het zijn moet en dat God de mensen in de eenvoudige maar mooie natuur gelukkig wil zien. Zolang dit bestaat en dat zal wel altijd zo zijn, weet ik, dat er in welke omstandigheden ook, een troost voor elk verdriet is. En ik geloof stellig, dat bij elke ellende de natuur veel ergs kan wegnemen'. Kunstvoorwerpen, reproducties. De schilder Paul Klee heeft eens gezegd: 'Kunst geeft niet het zichtbare weer, kunst maakt zichtbaar'. Reproducties (kunstkaarten) kunnen gebruikt worden als opstap voor een gesprek (welk beeld geeft weer wat je belangrijk vind in dit gesprekthema?) Reproducties van schilderijen kunnen ook gebruikt worden als een aanzet om de fantasie te stimuleren. Opdracht: zoek een reproductie uit en probeer na enige tijd zonder dat de afbeelding zichtbaar is aan anderen te vertellen wat je gezien hebt, op zo'n manier dat anderen het schilderij 'voor zich zien'. Een volgende opdracht kan zijn: vertel een kort verhaal naar aanleiding van de reproductie; wat gebeurde er vóór de situatie die afgebeeld is en wat gebeurde er na? Spreuken, citaten, korte teksten. Bepaalde uitspraken, citaten, spreuken kunnen op een heel geconcentreerde manier een levenswijsheid bevatten. Dergelijke teksten kunnen een inspirerende opstap zijn voor een gesprek over een bepaald thema. Als men dergelijk teksten verzamelt kan men de deelnemers een tekst laten uitzoeken. In het gesprek kan men dan vertellen waarom men juist deze tekst gekozen heeft en men kan elkaar daar vragen over stellen. Enkele voorbeelden. 'Als er één deur achter je dicht gaat en je blijft naar die dichte deur kijken, dan zie je niet de vele nieuwe deuren, die er voor je open kunnen gaan'. 'Het gaat er niet om hoeveel jaren je aan je leven toevoegt, het gaat erom hoeveel leven je aan je jaren toevoegt'. Iemand uit het Verre Oosten bij zijn afscheid van Nederland: 'Wat me hier opviel waren de precisie uurwerken die jullie overal hebben hangen, op torens, stations, grote gebouwen. Jullie wéten altijd precies de tijd, maar wij hébben de tijd'. Een Japans spreekwoord luidt: ‘Haast je niet, het is zonde van de tijd.’ 4


Ook een korte tekst, die voorgelezen wordt, kan inspirerend en bemoedigend werken. Een voorbeeld: een fragment uit een televisiegesprek tussen Dorothée Sölle en ds. Beyers Naudée. Ds. Beyers Naudée:'De vraag die ik je zou willen stellen is deze: Vind je in jezelf de kracht om alles te doorstaan wat er op je af zal komen aan teleurstelling, aan afwijzing, aan miskenning...misschien zie je er je hele leven naar uit en zul je toch geen deel hebben aan de overwinning van de waarheid waar je voor staat? Geloof je dat je jezelf trouw kunt blijven, door al deze jaren heen, tot het eind toe? Dorothée Sölle: 'Ik moet nu denken aan een antwoord van een vriend die, toen ik in een stemming van hopeloosheid was en het gevoel had dat het allemaal zinloos was, dat we nooit iets zouden bereiken, mij vertelde van de kathedralen die in de middeleeuwen gebouwd zijn. De meeste zijn gebouwd in de loop van tweehonderd, sommige zelfs in driehonderd jaar. Dus de bouwers aan die kathedralen hebben in grote meerderheid nooit het gebouw klaar gezien. Zij hebben er nooit in kunnen bidden, zij hebben nooit kunnen opkijken naar de ramen ervan of naar de andere schoonheden van dat werk waar zij hun leven aan besteden. Deze vriend zei mij toen: "Moet je horen Dorothée, wij bouwen een kathedraal van vrede, maar misschien zullen wij die ook niet zien. We zullen sterven vóórdat die voltooid is. En toch gaan we door met hem te bouwen, ook al zullen we nooit in dat gebouw wonen". Beeldentaal van foto's. (Symbolische) foto's (mappen fototaal of zelf verzamelde foto's) kunnen een goed uitgangspunt zijn voor een gesprek. De beelden verrijken het gesprek, ervaringen worden tot beeld. Iemand had een verlies geleden en vond het moeilijk om verder te gaan. Een foto gaf een beeld van een nieuw perspectief: een afgezaagde wilg waar toch weer nieuwe loten uitkwamen. Deze foto vatte een ervaring samen: 'als er iets in je leven 'afgezaagd' wordt kunnen er toch andere

loten uitspruiten. De levenskracht is sterker dan het verlies. De foto's die men kiest verdiepen het gesprek. De beelden maken het mogelijk, dat een bepaald onderwerp uit onverwachte invalshoeken wordt benaderd. De beelden voegen iets wezenlijks toe aan de gedachten, ervaringen en gevoelens, die men onder woorden probeert te brengen. Door middel van foto's kan men gedachten of gevoelens duidelijk maken, die moeilijk onder woorden te brengen zijn. De beelden kunnen ook emoties oproepen, waar men op in kan gaan als betrokkene dat wil. Mogelijkheden om met 'fototaal' te werken. - Als je rond een bepaald thema bij elkaar komt dan kunnen foto's een goede aanzet zijn om het gesprek op gang te brengen. - Zoek enkele foto's uit die een beeld geven van hetgeen je op dit moment het meest bezig houdt in je werk; wat vind je prettig in je werk, wat vind je moeilijk? - Zoek foto's die voor jou een beeld geven van 'levenskunst', bijvoorbeeld als opstap voor mensen die met een nieuwe levensfase beginnen door pensionering, ontslag, 5


afkeuring. - Een bijeenkomst kun je ook goed evalueren met foto's Je kunt mensen een foto laten zoeken met de vraag: zoek enkele beelden, die voor jou uitdrukken wat de waarde van deze bijeenkomst is geweest; wat heb je beleefd, geleerd? Het kan goed werken, mensen in kleine groepen te laten praten over de foto's die men heeft uitgezocht. Het werken met verhalen. In een groep die bijeenkwam rond het thema rouwverwerking liet ik eens een kort verhaal spelen uit het boek van Harold Kushner: 'Als het kwaad goede mensen treft'. Het is een oud Chinees verhaal over een vrouw die haar enige zoon verloor. (...) In haar verdriet ging ze naar een heilige man toe en zei: 'Over welke gebeden, welke magische bezweringen beschikt u om mijn zoon weer levend te maken? In plaats van haar weg te sturen of met haar te gaan praten zei hij tegen haar: 'Breng me een mosterdzaadje uit een huis dat nooit verdriet heeft gekend. Dat zullen we gebruiken om het verdriet uit uw leven te verdrijven'. De vrouw ging meteen op pad, op zoek naar dat magische mosterdzaadje. Eerst kwam hij bij een prachtig herenhuis. Ze klopte op de deur en zei: 'Ik zoek een huis dat nooit verdriet heeft gekend, ben ik hier aan het goede adres?' Ze zeiden tegen haar: 'U bent beslist aan het verkeerde adres hier'. En ze begonnen alle tragische gebeurtenissen op te sommen, die hun de

laatste tijd overkomen waren. De vrouw zei bij zichzelf: 'Wie is beter in staat om deze arme, ongelukkige mensen te helpen

dan ik, die zelf ongelukkig ben?' Ze bleef een poosje om hen te troosten en ging toen verder op haar speurtocht naar een huis dat nooit verdriet had gekend. Maar waar ze ook kwam, in krotten of paleizen, ze kreeg het ene verhaal na het andere te horen over droefenis en ongeluk. Uiteindelijk ging ze zó op in het steun bieden aan anderen die verdriet hadden geleden, dat ze haar speurtocht naar het magische mosterdzaadje vergat, zonder ooit te beseffen dat het inderdaad het verdriet uit haar leven had verdreven'.

Het meisje, dat de vrouw uit het verhaal speelde, had een aantal jassen over elkaar aangetrokken en ze droeg een zware rugzak. Iedere keer als ze bij een huis, een krot of paleis geholpen had liet ze een jas en iets uit haar rugzak achter. Op het eind van het spel had ze al haar zware jassen( haar lasten) achtergelaten en ze liep niet meer gebogen onder de zware rugzak. Door haar spel en de symbolen van jas en rugzak kreeg het verhaal een extra dimensie en extra kracht, die ieder ontroerde. Dit kwam ten goede van het gesprek, dat hierop volgde. Enkele voorbeelden van andere verhalen, die geschikt zijn om in een groep te gebruiken. De opstandige oude vrouw van, Bertolt Brecht. Een verhaal over een vrouw, die nog een heel 6


nieuw leven begint als zij weduwe is geworden. Bewaar het land, de beroemde toespraak van Indianenopperhoofd Seattle over de manier waarop de blanken met de aarde omgaan en over het belang van eerbied voor 'Moeder Aarde'. De gelukkige prins van Oscar Wilde is een mooi verhaal met als thema: machteloosheid, solidariteit, het onooglijke dat van grote waarde blijkt te zijn. Ook De jonge koning van Oscar Wilde is een verhaal over solidariteit; het wekken van bewustzijn voor de omstandigheden waaronder andere mensen voor ons werken. Dergelijke verhalen kunnen ook de eigen verbeeldingskracht stimuleren. Ieder zal zijn of haar eigen verhalen moeten vinden die bruikbaar zijn in het educatief werk met volwassenen. Belangrijk is, dat men zelf enthousiast is voor een bepaald verhaal. Sprookjes In veel groepen zal men niet makkelijk met een sprookje kunnen werken, omdat sprookjes voor veel mensen 'verhalen voor kinderen' zijn. Het zelf lezen van sprookjes stimuleert de fantasie en daardoor kan men wellicht op creatieve ideeën komen waardoor men beeldende werkvormen kan ontwikkelen. In diverse groepen heb ik gewerkt met het sprookje van Grimm: De duivel met de drie gouden haren. Het sprookje bevat veel actuele thema's en leent zich goed voor een improvisatiespel. In mijn boek: Beelden als inspiratiebron wordt uitgebreid ingegaan op de mogelijkheden van sprookjes in het groepswerk. Poëzie. Een gedicht kan gebruikt worden als uitgangspunt of als afsluiting van een bijeenkomst. Een gedicht kan de essentie van een gesprek weergeven, er wordt iets toegevoegd aan het gesprek; de visie van een dichter of dichteres. Men kan een bevestiging voelen: die ander heeft iets

soortgelijks ervaren als wij. Een andere mogelijkheid is: ervaringen, gevoelens in een gedicht laten weergeven. Men kan voorbeelden neerleggen van diverse dichtvormen: rondeel, haiku, enzovoort. Fragmenten uit de levensloop van mensen. Interviews in kranten en tijdschriften bevatten vaak interessante passages waarin men vertelt over de manier waarop men bepaalde levenservaringen heeft verwerkt, hoe men problemen heeft opgelost, hoe men bepaalde levensfasen heeft beleefd, hoe men antwoord heeft gevonden op levensvragen enzovoort. Door dergelijke artikelen te bewaren ontstaat er een archief waar men uit kan putten als een bepaald thema in een groep ter sprake komt. Het is boeiend voor een groep om te horen hoe iemand anders levenservaringen heeft verwerkt. Het kan iets toevoegen aan de kijk die men heeft op de eigen levensloop en eigen ervaringen kunnen misschien gerelativeerd worden. Dergelijke 'levensbeelden' zijn natuurlijk ook te vinden in biografieën van bekende mensen. Het is natuurlijk ook belangrijk om gevoelig te zijn voor de beelden die mensen zelf inbrengen in een groep. Vaak gebruikt men bepaalde beelden om een ervaring duidelijk te maken. 7


Dergelijke beelden maken erg duidelijk hoe men een bepaalde situatie heeft beleefd. Als het beeld erg negatief is kan het belangrijk zijn om op het beeld in te gaan en er eventueel een ander, positief, beeld naast te zetten. Dit kan ertoe bijdragen dat men ervaart dat je ook op een andere manier naar een bepaalde ervaring kunt kijken. Het is in ieder geval belangrijk om het beeld serieus te nemen. Ingaan op dergelijke beelden kan veel emoties teweeg brengen. Daar moet men rekening mee houden. Hier kan men ook te maken krijgen met de grens tussen educatief werk en therapeutisch werk. Die grens zal niet voor iedereen hetzelfde zijn. Zelf beelden scheppen. Schilderen, boetseren, het maken van een toneel improvisatiespel of schimmenspel geeft mensen de mogelijkheid vanuit eigen creativiteit en fantasie beeldend bezig te zijn. Het is opvallend hoe vaak mensen zeggen: ik ben niet creatief, ik heb geen fantasie. Terwijl men na dergelijke werkvormen zegt: ik had nooit verwacht dat dit er uit zou komen, we zijn creatiever dan we dachten. Door mensen zelf beelden te laten scheppen stimuleert men de verbeeldingskracht én men geeft mensen de kans te ontdekken dat men een 'verborgen bron' in zich heeft; fantasie en creativiteit. Ontwikkelingsbeelden. Het gevoel, op weg te zijn, in een ontwikkeling te staan kun je in jezelf versterken door bepaalde waarnemingsoefeningen te doen. Bijvoorbeeld: regelmatig dezelfde boom waarnemen gedurende het verloop van het jaar. Of het waarnemen van een Amaryllis vanaf het moment, dat je deze in een pot hebt gezet tot de bloei, het verwelken en afsterven. Of de groei en bloei van een zonnebloem, van kiemplantje tot uitgebloeide bloem in het najaar. Deze oefeningen kunnen ertoe bijdragen de eigen ervaringen en de ervaringen van een ander meer te gaan beleven in het perspectief van een ontwikkelingsweg. De gevoeligheid voor beelden wordt vergroot door dergelijke beelden. Het is alsof de aandacht die je geeft aan een boom of plant beantwoord wordt met gelijkenissen, die de boom of plant je 'schenkt'. De volgende oefening kan ook het gevoel voor ontwikkeling versterken. Het is een waarnemingsoefening met zelfportretten van Rembrandt. In tweetallen krijgt men in een envelop een reproductie van een zelfportret van Rembrandt. Men krijgt de opdracht deze portretten goed te bekijken. Nadat men de portretten heeft bekeken vertelt men in de groep om de beurt iets over de waarnemingen die men heeft gedaan. Het is verrassend te horen hoeveel verschillende aspecten dan naar voren komen van één mens. (Men weet niet dat men allemaal een zelfportret heeft bekeken van één mens en ook niet dat het zelfportretten van de jonge en oude Rembrandt zijn). Vervolgens worden alle zelfportretten aan de muur gehangen. Er om heen staand ziet men, dat de zelfportretten die men heeft waargenomen, van één mens zijn, een mens op zijn weg tussen jeugd en ouderdom. Tijdens de uitwisseling rond de zelfportretten wordt men getroffen door het grote verschil tussen het bekijken van één zelfportret en het bekijken van een hele reeks zelfportretten. Enkele reacties: de buitenkant (ook in de kleding) lijkt in het begin van zijn leven veel belangrijker te zijn dan op latere zelfportretten, waar mooie en dure kleding en sieraden geheel ontbreken. Het 8


lijkt of het ouder wordend gelaat steeds meer 'verinnerlijkt', rijker wordt. Ondanks de grote veranderingen in het gelaat blijven de ogen steeds herkenbaar. Het is alsof hij een vraag aan ons stelt. Hij houdt zich letterlijk steeds weer de spiegel voor. De portreten lijken een weerspiegeling van een voortdurend zoeken naar zelfkennis, zich steeds weer de vraag stellen: 'wie ben ik?' Van de portretten gaat ook een uitdaging uit: 'Mens, ken u zelve!' Wat ook opvalt: een mens heeft in zijn leven vele gezichten. Je kunt hieraan beleven: een mens is niet, een mens wordt. Aan de portretten kun je ook waarnemen, dat er verlies en winst is in het leven. De jeugd gaat verloren maar hiervoor in de plaats kan komen: levenservaring die tot wijsheid wordt. De prijs die we hiervoor moeten betalen is de lichamelijke veroudering. Maar de jeugd van het begin van ons leven kunnen we in de loop van ons leven omvormen tot kwaliteiten als: onbevangen waarnemen, openstaan voor nieuwe ontwikkelingen, innerlijke beweeglijkheid, vertrouwen in de toekomst. Deze metamorfose van kwaliteiten in de levensloop kun je ook herkennen in deze zelfportretten. Bij de overgang tussen een aantal portretten neemt men waar dat verdriet en pijn in de gelaatsuitdrukking veranderen in mildheid en warmte. Een andere ontdekking die men tijdens deze oefening kan doen is, dat we vaak te snel geneigd zijn een oordeel te vellen over een ander op grond van een beperkte of vluchtige waarneming. De karaktertrekken die men meende waar te nemen op één portret blijken vaak andere aspecten te hebben als men de hele reeks zelfportretten bijeen ziet hangen. Wat men ook kan beleven is, dat onze waarneming wordt beïnvloed en kan worden vertekend en vertroebeld door sympathie en antipathie. Als men de hele reeks portretten ziet worden oordelen gewijzigd en genuanceerd. Twee uitspraken van Goethe zijn hier toepasselijk: 'Niet onze zintuigen bedriegen ons, maar de oordelen die we vellen overhetgeen we waarnemen.

'We moeten een mens niet aanspreken op wat hij is, dan helpen we hem niet verder. We moeten de mens aanspreken op wat hij worden kan, dan helpen we de mens verder'. Tot slot nog een belangrijke ervaring die men heeft bij het waarnemen van de zelfportretten van Rembrandt. De schilder beeldt zich voortdurend af tussen licht en duisternis. Het licht valt meestal op een gedeelte van het gelaat. Op de laatste zelfportretten is het gelaat van Rembrandt geheel verlicht. Iemand zei eens: 'Het lijkt wel of hij in de loop van zijn leven steeds meer z'n hele gezicht laat zien. Rembrandt hanteert de duisternis om het licht zichtbaar te maken. Een levenstaak waar ieder van ons mee worstelt bij het vormgeven van ons levenskunstwerk: onze biografie tussen jeugd en ouderdom, tussen leven en dood.

Oefeningen om het beeldend vermogen te versterken. - Lees een kort sprookje en probeer de beelden voor je te zien. -Bekijk regelmatig dezelfde boom en probeer je de veranderingen voor te 9


stellen die de boom doormaakt door de seizoenen en de jaren. -Bekijk de wolken en probeer er bepaalde vormen in te zien. Probeer je te herinneren hoe de wolken er de dag tevoren uitzagen. -Bekijk enkele zaden en vruchten en probeer je voor te stellen wat uit deze zaden kan ontkiemen. Probeer het proces te volgen: ontkiemen, groeien, bloeien, zaad en vruchtvorming, verwelken en afsterven. -Bekijk de reproductie van een schilderij. Leg dan de reproductie weg en probeer je voor te stellen wat je allemaal gezien hebt, zo gedetailleerd mogelijk. -Kijk terug op de afgelopen dag. Volg de gebeurtenissen in omgekeerde volgorde en probeer de beelden voor je te zien. -Lees een gedicht en probeer er beelden bij te vormen. -Probeer je beelden uit je kindertijd voor de geest te halen; het huis waar je woonde, de klas waarin je zat, de weg die je ging naar school.

10


'Toen ik hier kwam voelde ik me een uitgedroogde spons, ik heb het gevoel dat ik water in me heb 1

Recommend Documents