Titels Korte titel (max 40 tekens)
Hoofd-halstumoren na hodgkinlymfoom
Volledige titel (max 100 tekens)
BETER-richtlijn Tweede tumoren na hodgkinlymfoom – module maligne hoofd-halstumoren
Uitgangsvragen
Hoe hoog is het risico op maligne hoofd-halstumoren bij 5-jaarsoverlevers van hodgkinlymfoom, en wat zijn de risicofactoren hiervoor?
Zijn er adequate methoden om maligne hoofd-halstumoren bij 5-jaarsoverlevers van hodgkinlymfoom vroeg op te sporen?
Zijn er specifieke methoden nodig om maligne hoofd-halstumoren bij 5-jaarsoverlevers van hodgkinlymfoom te behandelen?
Aanbevelingen Gezien het ontbreken van geschikte screeningsmethoden voor maligne hoofd-halstumoren beveelt de werkgroep screening naar maligne hoofd-halstumoren bij overlevers van hodgkinlymfoom niet aan, met uitzondering van reguliere controles bij de tandarts. Om het risico op maligne hoofd-halstumoren niet verder te verhogen, zijn niet roken, en beperking van alcoholgebruik van belang.
Samenvatting literatuur Hoe hoog is het risico op maligne hoofd-halstumoren bij 5-jaarsoverlevers van hodgkinlymfoom, en wat zijn de risicofactoren hiervoor? De risico’s op verschillende maligne hoofd-halstumoren zijn weergegeven in tabel 1.18,32,33,70,87,89,108,136 Maligne hoofd-halstumoren na hodgkinlymfoom komen vooral voor in de speekselklieren (67%) en zijn meestal (67-71%) van mucoepidermale morfologie.8,18 Het risico op speekselkliercarcinomen neemt toe na 5 jaar na behandeling tot ten minste 20 jaar daarna.18,87 De mediane overleving van maligne hoofd-halstumoren na hodgkinlymfoom is minder dan 3 jaar.87,89
Tabel 1. Risico op maligne hoofd-halstumoren Algemene bevolking
Maligniteit
Na hodgkinlymfoom
Cumulatief risico in % op
Relatief risico /
Absoluut excess
maligniteit voor het 75e
Standardized
risico per 10.000
levensjaar136
incidence ratio
patiënten per jaar
(range)
(range)
Lip
0,05 (vrouw) - 0,09 (man)
0,7 – 3,9
0,6
Tong
0,09 (vrouw) – 0,14 (man)
1,4 – 2,8
0,4
Speekselklieren
0,05 (vrouw) – 0,06 (man)
6,1 – 16,9
0,5 – 1,2
Mondholte
0,27 (vrouw) - 0,43 (man)
0,9 – 2,5
0,4
Pharynx
0,14 (vrouw) – 0,36 (man)
3,3 – 31,6
0,7
Larynx
0,10 (vrouw) – 0,47 (man)
0,61 – 1,6
0,3
0,7 (vrouw) – 2,8 (man)
2,8 – 6,9
0,8 - 3,3
Totaal hoofd-hals
Factoren die het risico op maligne hoofd-halstumoren beïnvloeden, zijn: -
Radiotherapie: Het risico op maligne hoofd-halstumoren is verhoogd na radiotherapie in het hoofd-halsgebied, waarbij de meeste tumoren (78-100%) zich in het bestraalde gebied bevinden.8,18,87 Een andere studie laat zien dat het risico op carcinomen van de tong, mond en pharynx alleen verhoogd is na een gecombineerde behandeling met chemo- en radiotherapie.108
-
Chemotherapie: Het risico op speekselkliercarcinomen is mogelijk verhoogd na chemotherapie.18 Het is echter niet geheel duidelijk of dit verhoogde risico veroorzaakt wordt door eventueel later gegeven radiotherapie.
-
Leeftijd bij behandeling: De standardized incidence ratios van maligne hoofd-halstumoren nemen af met een hogere leeftijd bij diagnose van het hodgkinlymfoom, terwijl de absolute
excess risico’s juist stijgen met de leeftijd.33 Andere studies laten juist zien dat de standardized incidence ratio’s van speekselkliercarcinomen en carcinomen van de nasopharynx juist toenemen met een hogere leeftijd bij diagnose.18,32 -
Geslacht: Het risico op carcinomen van de tong en nasopharynx na hodgkinlymfoom is hoger bij mannen dan bij vrouwen.32,33 De standardized incidence ratio van speekselkliercarcinomen na radiotherapie is juist hoger bij vrouwen dan bij mannen.18,32
-
Overige risicofactoren: Van een aantal factoren is bekend dat zij in de algemene bevolking het risico op maligne hoofd-halstumoren verhogen. Het gaat hierbij o.a. om: roken, alcoholgebruik, voeding en mogelijk ook blootstelling aan bepaalde chemische stoffen. Het effect bij hodgkinlymfoom-overlevers is niet onderzocht; de werkgroep ziet echter geen redenen om aan te nemen dat dit anders zou zijn dan in de algemene bevolking.
Zijn er adequate methoden om maligne hoofd-halstumoren bij 5-jaarsoverlevers van hodgkinlymfoom vroeg op te sporen? Tijdens reguliere controles controleert de tandarts de mond op aanwezigheid van mogelijk (pre)maligne afwijkingen. Verder zijn er zijn geen geschikte screeningsmethoden om maligne hoofd-halstumoren op te sporen.
Zijn er specifieke methoden nodig om maligne hoofd-halstumoren bij 5-jaarsoverlevers van hodgkinlymfoom te behandelen? Bij het gebruik van cisplatinum als behandeling voor maligne hoofd-halstumoren dient men er rekening mee te houden dat het risico op cardiomyopathie verhoogd is bij overlevers van hodgkinlymfoom die in het verleden behandeld zijn met anthracyclines (zie BETER-richtlijn Cardiovasculaire schade na hodgkinlymfoom).
Conclusies -
Niveau 2: Het is aannemelijk dat het risico op speekselkliercarcinomen bij overlevers van hodgkinlymfoom verhoogd is na radiotherapie.[A2 Boukheris 200818]
-
Niveau 2: Het is aannemelijk dat het risico op carcinomen van de mondholte bij overlevers van hodgkinlymfoom verhoogd is na radiotherapie.[A2 Swerdlow 2011110]
-
Niveau 2: Het is aannemelijk dat het risico op tongcarcinomen bij overlevers van hodgkinlymfoom verhoogd is na radiotherapie.[A2 Swerdlow 2011110]
-
Niveau 2: Het is aannemelijk dat het risico op pharynxcarcinomen bij overlevers van hodgkinlymfoom verhoogd is na radiotherapie.[A2 Swerdlow 2011110]
Zoeken en selecteren Na analyse van de knelpunten door de werkgroepen zijn de uitgangsvragen voor de wetenschappelijke onderbouwing opgesteld. Hierbij werd gebruik gemaakt van de PICOsystematiek (PICO = patient problem or population, intervention, comparison (C), outcome(s)).1 Om de uitgangsvraag te kunnen beantwoorden is er een systematische literatuuranalyse verricht naar de wetenschappelijke vraagstelling met PICO:
P: 5-jaarsoverlevers van hodgkinlymfoom
O1: Risico op hoofd-halstumoren ≥5 jaar na diagnose van hodgkinlymfoom: relatief risico
(RR), standardized incidence ratio (SIR), cumulative (actuarial estimated) risk, absolute excess risk (AER)
O2: Risicofactoren voor hoofd-halstumoren ≥5 jaar na diagnose van hodgkinlymfoom
Studiedesign: cohort studies, case-control studies
Voor de beantwoording van de uitgangsvraag hebben wij gezocht naar systematische reviews, boeken over de late effecten van hodgkinlymfoom, en naar Nederlandse en internationale richtlijnen over de desbetreffende aandoeningen. Daarnaast zijn artikelen gebruikt uit over de desbetreffende aandoeningen die getraceerd zijn via Pubmed tussen januari en mei 2013. Hierbij is literatuur met publicatiedatum vanaf 1990 geïncludeerd, tenzij er te weinig artikelen werden gevonden of juist te veel. De volgende zoektermen werden gebruikt: -
Head neck, mouth, oral, pharyn*, laryn*, salivary gland
Deze zoekterm werd gecombineerd met:
“cancer” en/of “hodgkin” en/of “lymphoma”
“radiotherapy”, “radiation”, “chemotherapy*”, “surgery”, “splenectomy”
“screening”
Op basis van de titel, abstract en volledige tekst is beoordeeld of het artikel voldeed aan de gestelde PICO-criteria (zie uitgangsvragen). Indien dit het geval was, is het artikel door één van de projectcoördinatoren (dr. N. Dekker) gescoord. De definitieve conclusies zijn hier op gebaseerd en voorzien van een evidence-niveau (1-3 of gebrek aan bewijs). Voor het indelen van de methodologische kwaliteit van individuele studies en de niveaus van de conclusies is gebruik gemaakt van de door het CBO ontwikkelde Evidence-based richtlijnontwikkeling-methodiek (EBRO; zie www.cbo.nl).
Geldigheid Uiterlijk in 2017 bepaalt het bestuur van de Nederlandse Vereniging voor Radiotherapie en Oncologie (NVRO) of deze richtlijn of module nog actueel is. Zo nodig wordt een nieuwe werkgroep geïnstalleerd om de richtlijn te herzien. De geldigheid van de richtlijn komt eerder te vervallen indien nieuwe ontwikkelingen aanleiding zijn een herzieningstraject te starten. De NVRO is als houder van deze richtlijn(module) de eerstverantwoordelijke voor de actualiteit van deze richtlijn. De andere aan deze richtlijn deelnemende wetenschappelijk verenigingen of gebruikers van de richtlijn delen de verantwoordelijkheid en informeren de eerstverantwoordelijke over relevante ontwikkelingen binnen hun vakgebied.
Algemene gegevens Deze richtlijn werd ontwikkeld in het kader van het BETER-project (Beter na Hodgkin: Evaluatie van de langeTermijnEffecten van chemo- en Radiotherapie). De richtlijnontwikkeling werd gefinancierd met een subsidie van KWF-Alpe d’HuZes (projectnummer NKI 2011-5270).
Doel en doelgroep Het doel van de BETER-richtlijnen is het ondersteunen van hoogkwalitatieve en uniforme langetermijn-nazorg voor overlevers van hodgkinlymfoom. De richtlijnen gaan over relevante late effecten waarvan bekend is dat zij relatief vaak optreden na behandeling voor hodgkinlymfoom.
Samenstelling werkgroep Voor elk van de BETER-richtlijnen is in 2011 een multidisciplinaire werkgroep opgericht, bestaande uit leden van het BETER-consortium en waar nodig aangevuld met externe experts. Elke werkgroep had twee voorzitters en werd ondersteund door één van de BETERprojectcoördinatoren voor het uitwerken van de richtlijnen en de wetenschappelijke onderbouwing. Voor de BETER-richtlijn ‘Tweede tumoren na hodgkinlymfoom’ bestond de werkgroep uit:
Prof. dr. ir. F.E. van Leeuwen, epidemioloog, Antoni van Leeuwenhoek, Amsterdam
Dr. R.W.M. van der Maazen, radiotherapeut, Radboudumc, Nijmegen
Dr. P.J. Lugtenburg, internist-hematoloog, Erasmus MC, Rotterdam
Dr. Ph.M.P. Poortmans, radiotherapeut, Verbeeten Instituut, Tilburg
Dr. E.J. Petersen, internist-hematoloog, UMC Utrecht, Utrecht
Dr. M.B. van ’t Veer, internist-hematoloog en coördinator BETER-project, Antoni van Leeuwenhoek, Amsterdam
Dr. N. Dekker, arts en coördinator BETER-project, Antoni van Leeuwenhoek, Amsterdam
Belangenverklaringen De werkgroepleden hebben schriftelijk verklaard of ze in de laatste vijf jaar een (financieel ondersteunde) betrekking onderhielden met commerciële bedrijven, organisaties of instellingen die in verband staan met het onderwerp van de richtlijn. Tevens is navraag gedaan naar persoonlijke financiële belangen, belangen door persoonlijke relaties, belangen d.m.v. reputatiemanagement, belangen vanwege extern gefinancierd onderzoek, en belangen door kennisvalorisatie. De belangenverklaringen zijn op te vragen bij het secretariaat van het Kennisinstituut van Medisch Specialisten (KiMS), een overzicht vindt u hieronder: Naam werkgroeplid
Belangen
Toelichting
Prof. dr. ir. F.E. van
1) Projectleider BETER
1-16: Onbetaald
Leeuwen
2) Lid stuurgroep HEBON 3) Lid Wetenschappelijke adviesraad Nederlands DES centrum 4) Lid Collaborative Group on Hormonal Factors in Breast Cancer 5) Lid Permanent Health Council Committee on Health effects of Electromagnetic Fields and Radiofrequency radiation 6) Lid adviesraad patiëntenvereniging Hematon
7) Lid Wetenschappelijke Raad Pink Ribbon 8) Lid CBS-commissie provisie doodsoorzaken voor wetenschappelijk onderzoek 9) Lid Wetenschappelijke raad KWF en twee subcommissies 10) Lid stuurgroep LATER 11) Lid stuurgroep BBMRI 12) Lid externe adviesraad US Childhood Cancer Survivor Study 13) Lid Presidium wetenschappelijke raad KWF 14) Lid Scientific committee of the European Code Against Cancer Project, International Agency for Research in Cancer 15) Lid Cancer Survivorship Committee, American Society of Clinical Oncology 16) Voorzitter Commissie Preventie KWF Dr. R.W.M. van der
1) Lid Raad van Advies patiëntenorganisatie
Maazen
Hematon
1-2: Onbetaald
2) Adviseur patiëntengroep “Late effecten na mantelveldbestraling” Dr. P.J. Lugtenburg
1) Voorzitter HOVON lymfoom werkgroep
1-2: Onbetaald
2) Penningmeester EORTC lymfoom werkgroep Dr. Ph.M.P. Poortmans
1) ESTRO president
Dr. E.J. Petersen
Geen
Dr. M.B. van ’t Veer
Geen
Dr. N. Dekker
Geen
1: Onbetaald
Inbreng patiëntenperspectief Er werd aandacht besteed aan het patiëntenperspectief door de inbreng van afgevaardigden van patiëntenorganisatie Stichting Hematon tijdens de commentaar- en autorisatiefase van de BETER-richtlijnen.
Implementatie De BETER-richtlijnen worden gratis beschikbaar gesteld via de landelijke richtlijnendatabase van KiMS en IKNL (www.richtlijnendatabase.nl) en op www.beternahodgkin.nl. De huidige versie van de richtlijnen is bedoeld voor zorgverleners. Een versie voor de overlevers van hodgkinlymfoom zelf en een Engelstalige versie voor zorgverleners worden in 2015 ontwikkeld. De implementatie van de richtlijnen zal verder bevorderd worden door het gebruik van een persoonlijk nazorgplan op de BETER-poliklinieken en het aanbieden van een applicatie waarmee zorgverleners kunnen bepalen voor welke nazorg de hodgkinlymfoom-overlevers in aanmerking komen. Daarnaast zullen er publicaties aangeboden worden in Nederlandse en internationale medische tijdschriften, om de kennis van zorgverleners over het BETER-project en deze richtlijnen te vergroten. Ook zullen de richtlijnen worden besproken tijdens vergaderingen en congressen. Het vergroten van deze kennis leidt niet alleen tot een betere toepassing van de richtlijnen op de BETER-poliklinieken, maar ook tot een beter bewustzijn bij zorgverleners over het verwijzen van hun patiënten naar deze nazorgpoliklinieken.
Werkwijze Voor het ontwikkelen van alle BETER-richtlijnen is gebruik gemaakt van de Richtlijn voor Richtlijnen van de Regieraad Kwaliteit van Zorg 2012 (www.oncoline.nl/uploaded/docs/AlgemeenOncolineEnPallialine/Richtlijn_voor_richtlijnen__de rde_herziene_editie.pdf). In 2010-2011 is door de richtlijnwerkgroepen binnen het BETER-consortium een samenvatting gemaakt met de belangrijkste aanbevelingen voor alle BETER-richtlijnen. In 2012-2014 is de wetenschappelijke onderbouwing uitgewerkt door de projectcoördinatoren en voorzitters van de werkgroepen. De verschillende versies van deze richtlijnen zijn per e-mail rondgestuurd en in landelijke vergaderingen van het BETER-consortium besproken. De richtlijnen zijn in 2013-2014 geaccordeerd door het BETER-consortium. De richtlijnen zijn in 2014 overgenomen door de Nederlandse Vereniging voor Radiotherapie en Oncologie en in 2014-2015 ter accordering naar de betreffende wetenschappelijke en beroepsverenigingen gestuurd.
Metagegevens Versie
1 (2013)
Submodule van
BETER-richtlijn Tweede tumoren na hodgkinlymfoom
Referentie style
Vancouver
Taal
Nederlands
Methode
Evidence-based
Status
Voor commentaar
Tags: Zorgproces (Preventie, diagnostiek,
Preventie, diagnostiek, behandeling, prognose, screening,
behandeling, prognose, screening, nazorg)
nazorg
Symptomen (volgens ICPC)
B72.01 Ziekte van Hodgkin D77.02 Maligniteit speekselklieren D77.03 Maligniteit lip/mond/tong H75.01 Maligniteit oor
Aandoening (volgens ICD10)
C00 Maligne neoplasma van lip C01 Maligne neoplasma van tongbasis C02 Maligne neoplasma van overige en niet-gespecificeerde delen van tong C03 Maligne neoplasma van tandvlees C04 Maligne neoplasma van mondbodem C05 Maligne neoplasma van gehemelte C06 Maligne neoplasma van overige en niet-gespecificeerde delen van mond C07 Maligne neoplasma van glandula parotidea C08 Maligne neoplasma van overige en niet-gespecificeerde grote-speekselklieren C10 Maligne neoplasma van orofarynx C11 Maligne neoplasma van nasofarynx C12 Maligne neoplasma van sinus piriformis C13 Maligne neoplasma van hypofarynx C14 Maligne neoplasma van overige en slecht omschreven lokalisaties van lip, mond- en keelholte C30 Maligne neoplasma van neusholte en middenoor C31 Maligne neoplasma van neusbijholten C32 Maligne neoplasma van larynx C81 Hodgkin-lymfoom
Specialisme (relevant voor welke
Heelkunde, huisartsgeneeskunde, interne geneeskunde, keel-
specialismen)
neus-oorheelkunde, mondziekten, oncologie, radiotherapie
Trefwoorden (overige relevante termen,
Late effecten, kankerbehandeling
maximaal 2) Koppelingen andere aanbevelingen Gerelateerde modules (die geen onderdeel
-
van de huidige richtlijn zijn) Gerelateerde richtlijnen
CBO Richtlijn Mondholte- en orofarynxcarcinoom
CBO Richtlijn Hypofarynxcarcinoom
CBO Richtlijn Larynxcarcinoom
BETER-richtlijn Cardiovasculaire schade na hodgkinlymfoom
Bijlagen (kan per richtlijn of per module) HTML Bijlagen (welke bijlagen wilt u
- Patiëntenversie BETER-richtlijn Tweede tumoren (in
koppelen, graag juiste naam en volgorde
ontwikkeling)
doorgeven) Hyperlinks (naar welk hyperlinks wilt u
1. Late effecten na hodgkinlymfoom: www.beternahodgkin.nl
verwijzen, graag juiste naam en volgorde
2. Patiëntenorganisatie Stichting Hematon: www.hematon.nl
doorgeven) Bijlagen als bestand (bijv. word of excel)
1. Referenties BETER-richtlijn Tweede tumoren na hodgkinlymfoom
