TILBURG RESEARCH. Big data nummer 1. Tilburg University start Data Science Center. Datarevolutie zet muziekindustrie

TILBURG RESEARCH 2015 – nummer 1

Big data Tilburg University start Data Science Center Datarevolutie zet muziekindustrie op zijn kop Hoe robots de rol van de journalist veranderen

INHOUD

VOORWOORD PHILIP EIJLANDER

4

18

HEDENDAAGS IDEALISME

Big data, big change

PRIVACY BESCHERMING

24

45

ME, MY DATA & I

30 12

BIG DATA MUZIEK

42

TILBURG START DATA SCIENCE CENTER

FRISSE WIND DOOR VATICAAN

4

INTERVIEW Gabriël van den Brink Hedendaags idealisme

18

INTERVIEW Bert-Jaap Koops Big data privacy

28

ME, MY DATA & I Clemens van Diek Mijn zoekgedrag

40

COLUMN Paauwe & Van Veldhoven Big data & HRM

8

PUBLICATIE Geert Duysters Venturing vs voetbal

21

COLUMN Corien Prins Big data rechtspraak

30

ACHTERGROND Hannes Datta Big data muziek

41

FILMS & BOEKEN

42

22 ACHTERGROND Eric Postma Big data interpretatie

34

ME, MY DATA & I Mister Bitcoin

INTERVIEW Paul van Geest Paus Franciscus

45 36

GASTCOLUMN Albert D. Bogaard Big data, big progress

ONDERZOEKSPORTRET Ivan Nyklicek Mindfulness

46 37

KORTE BERICHTEN

GEDICHT Chiara Raucea 137 Words

38

ESSAY Hille van der Kaa Robotjournalistiek

47

AGENDA/COLOFON

10 PUBLICATIES Bax, Hanssen, Witteveen 11

THEMADOSSIER Big data

12 HOOFDVERHAAL Arjan van den Born Data Science Center 16 ME, MY DATA & I Arnon Grunberg

2

MINDFULNESS

tilburg research – 2015 nr 1

24 ME, MY DATA & I Chris Dancy 26 ONDERZOEKSPORTRET Ton de Waal Big data & CBS 27 ONDERZOEKSPORTRET Health Monitoring Wearables

Data zijn voor de wetenschap van cruciaal belang. Wat zouden we zijn zonder, kun je wel stellen. ‘Klassieke’ data worden verkregen door bijvoorbeeld vragen uit te zetten bij bepaalde groepen (klanten, patiënten, burgers e.d.) of gegevens binnen te halen c.q. te kopen van externe organisaties of bureaus – van CBS, RIVM, EU tot IMF – om er als onderzoeker mee aan de slag te gaan. Deze klassieke vorm van dataverwerving voor research, het zelf ophalen van onderzoeksdata uit de samenleving, houdt met de komst van big data natuurlijk niet op. Maar met big data is er een nieuwe categorie bijgekomen die een grote uitdaging vormt voor de universiteit. Het gaat daarbij om gigantische hoeveelheden, honderden databases en ongekende rekenkracht, waarbij dwarsverbanden en relaties worden gelegd die de menselijke waarneming te boven gaan. Big data wordt wel ‘de olie van de 21ste eeuw’ genoemd. Boeiende thematiek, die in de huidige samenleving, bij bedrijven, overheid en burgers, enorme veranderingen teweeg zullen brengen, en reeds hebben gebracht. En kijk eens hoe wijzelf opereren met onze laptop, smartphone en iPad. En daarbij en passant de bron vormen van big data. Dat deze Tilburg Research in het teken staat van big data is alleen al daarom niet toevallig. En al helemaal niet als we dieper inzoomen op onze faculteiten. Dan zien we dat daar op allerlei manieren met big data wordt gewerkt. Al geruime tijd. Een inventarisatie van onderwerpen leverde een enorme waslijst op. Van business analytics, databescherming, datamining, kunstmatige intelligentie, HRM analytics, marketingdata, data journalistiek tot e-health. En niet te vergeten de morele kant van de zaak. In de digitale wereld worden data over ons vastgelegd en geanalyseerd, vaak zonder dat we er weet van hebben, met grote impact op onze privacy. Wat gebeurt er achter onze rug om in de cloud? Hoe moeten we (juridisch, sociaal, psychologisch) omgaan me deze nieuwe werkelijkheid? Research daarover past uitstekend bij onze universiteit, die Understanding Society in haar vaandel draagt. We hebben dus nogal wat in huis. Het is dus niet zo vreemd dat er diverse initiateven zijn ontplooid om Data Science met Tilburg University te ver binden. En vice versa. Die initiatieven zijn onder meer: de instelling van een Data Science Center, een gezamenlijke Graduate School met TU Eindhoven in Den Bosch, de invoering van een brede bacheloropleiding Data Science en de masterspecialisatie Data Science: Business and Governance. Dat is niet niks! Een interessante selectie van onze wetenschappelijke expertise op het big datafront, treft u aan in dit nummer. Ik beveel de lezer dit nummer, op deze plek voor de laatste keer in mijn rol als rector, van harte aan. Ik keer weer terug naar de Law School. En zal van daaruit zeker nog een ‘big eye’ in het zeil houden. Veel leesplezier! tilburg research - 2015 nr 1

3

INTERVIEW GABRIËL VAN DEN BRINK HEDENDAAGS IDEALISME

Maatschappelijk scepticisme en cynisme mogen hoogtijdagen beleven in ons land, het wil niet zeggen dat er geen idealen worden gekoesterd. Integendeel, zegt de Tilburgse hoogleraar Maatschappelijke Bestuurskunde Gabriël van den Brink. Het idealisme is nooit weggeweest in de westerse cultuur. Maar onze hoge idealen en geestelijke waarden liggen inmiddels wél op een ander niveau. ‘De nieuwe maatschappij wordt vandaag van onderaf gevormd.’ Interview met een optimist. Tekst Willem van Leeuwen

‘De aarde is omhooggekomen, de hemel is gedaald’ Gabriël van den Brink

4


Gabriël van den Brink in de voormalige kerk aan de Hasseltstraat te Tilburg waar het hogere heeft plaatsgemaakt voor het lagere. De Hasseltse kerk was een aan Onze Lieve Vrouw van de Heilige Rozenkrans gewijde neo gotische kerk. In 1998 werd de kerk onttrokken aan de eredienst. Sinds 2005 is multifunctioneel wijkcentrum De Poorten gehuisvest in de kerk en zijn onderkomens gerealiseerd voor de wijkraad, de Twern, Openbare Bibliotheek Tilburg, Kinderstad, Jongerenwerk, Thebe en het ROC.

Het beeld bestaat dat de Nederlander steeds egoïstischer en minder idealistisch wordt. De Lage Landen en het hogere, een onderzoek naar de betekenis van geestelijke beginselen in Nederland, laat een andere kant van de medaille zien. Gabriël van den Brink heeft met dit onderzoek naar eigen zeggen tegenwicht willen bieden aan het groeiende cynisme in Nederland. Een thema dat hem aan het hart gaat, zo blijkt als hij erover spreekt. Eerst even over die ene groep, de cynici. Zij die ervoor zorgen dat veel idealisten hun morele idealen en geestelijke waarden liever voor zich houden, uit angst om te worden afgeserveerd. Wat is dat, een cynicus? Een teleurgestelde idealist? Van den Brink kan zich daar wel in vinden: “Niet alles wat je zou willen lukt. De meeste mensen lopen in hun leven een keer of wat met hun hoofd tegen de muur. Je carrière loopt niet zoals je gedacht hebt, het zit tegen in je huwelijk, je bereikt je maatschappelijke idealen niet. Het leven is soms hard, de kans dat je teleurgesteld raakt, is vanzelfsprekend aanwezig. Een beetje cynisme is goed voorstelbaar. Wat me echter al een aantal jaren opvalt, is dat steeds meer mensen zich cynisch uitlaten. Ze beginnen de andere stemmen een beetje te verstikken. Daar ben ik op tegen.

Als cynisme overheerst dan gaat dat ten koste van de cultuuridealen die in een samenleving, of ze nu worden bereikt of niet, heel belangrijk zijn. Vanaf de Verlichting hebben wij al idealen en we doen onze stinkende best om ze waar te maken. Je kunt het westen niet eens begrijpen zonder idealisme.” ‘DOE TOCH NIET ZO RAAR’ Als vertrekpunt voor hun studie De Lage Landen en het hogere, die duurde van 2008 tot 2012, kozen Van den Brink en zijn onderzoekers de volgende werkdefinitie: ‘Het hogere is de verbeelding van een geheel waarmee ik mij verbonden weet en waardoor ik mij geroepen voel tot onbaatzuchtig handelen.’ Van den Brink: “Veel ondervraagden wilden niet reageren op deze definitie; het hogere klonk ze veel te christelijk in de oren. Zelfs de vraag of ze idealen koesteren, was voor veel mensen een brug te ver. ‘Doe toch niet zo raar’, was de reactie. Uitkomen voor je idealen is achterhaald of verdacht. Maar als we mensen vragen wat hen beweegt, waarover ze zich opwinden, dan blijkt dat ze wel degelijk idealen koesteren. Eigentijds idealisme uit zich op een buiten-

tilburg research - 2015 nr 1

5

CURRICULUM VITAE GABRIËL VAN DEN BRINK

‘De optimisten in Nederland hebben het gelijk aan hun kant, niet de sceptici of de cynici’

gewoon seculiere manier. Niet in religieuze motieven of in politieke overtuigingen. Het zit hem in alledaagse handelingen, houdingen, reacties. Loop een ziekenhuis binnen, bijna alle mensen die daar werken doen dat omdat ze anderen willen helpen. Natuurlijk, geld vinden ze ook belangrijk, maar vooral willen ze iets voor een ander betekenen. Je kunt het functioneren van een ziekenhuis niet begrijpen als je dit niet onderkent. Tegenwoordig beseft vrijwel iedereen dat je je idealen in dit leven moet waarmaken en niet na je dood. De aarde is omhooggekomen, de hemel is gedaald. Secularisatie is niet het afscheid van het geloof maar een geloof om iets tijdens het leven te betekenen. Mensen die idealen nastreven zijn meestal geen hemelbestormers of hoogvliegers, zo bleek uit onze studie, maar doodgewone burgers die in hun dagelijks leven dat idealisme met zich meedragen. Vaak noemen ze het niet eens idealisme maar werk of een hobby. Het hogere is heel veelkleurig.” ‘VROEGER WAS HET NIET BETER’ Uiteraard zegt een onderzoek als dit ook iets over hemzelf, beaamt Van den Brink, van oorsprong van katholieke huize: “Ik ben een optimist, zie de zonzijde van het leven liever dan de schaduwkanten die er

6


ook zijn. Voorwaarts gericht, altijd. Ik heb nooit veel opgehad met achterwaarts kijken. Het verleden komt nooit terug. ‘Vroeger was het beter’, ik heb de pest aan dat soort nostalgie. Ik geloof daar niets van. ‘Vroeger was het beter’ is een reflex, die zelfs door sommige intellectuelen wordt omarmd. Maar het is niet de werkelijkheid. Mijn diepste doel is te laten zien hoe de werkelijkheid er uitziet. Dat is niet iets eenvoudigs, daar moet je je in verdiepen. Maar als je dat doet, dan zie je een rijkdom aan leven die niet spoort met wat in het publieke debat doorgaans wordt verteld. Niet privé en niet in publiek opzicht. We zijn een bolwerk van welvaart. Zeker, er zijn bedenkelijke verschijnselen, maar ik denk dat de optimisten in Nederland het gelijk aan hun kant hebben en niet de sceptici of de cynici.” ‘TACHTIG PROCENT VAN HET NIEUWS IS SLECHT NIEUWS’ Zojuist heeft hij een rapport afgerond naar de morele waarden bij de politie. Van den Brink: “Daarin komt een vrij positief beeld naar voren. Ook hier geldt: er gaan dingen mis, maar in de diepte is het goed gesteld met de moraal van de agent op straat.” De cynici, daar rekent Van den Brink ook een groot deel van de journalistiek toe, zullen

ongetwijfeld zaken die níet goed gaan in het volle licht zetten: “De teleurstelling is ingebouwd in de manier waarop sceptici en cynici naar het nieuws kijken. Het heeft een historische en een systematische reden. De journalistiek kreeg vanaf de jaren zeventig van de vorige eeuw steeds meer engagement: de journalist werd de luis in de pels van bestuurders, de elite. Tegen het systeem, tegen de macht. Dat subjectivisme leidde ertoe dat de journalist hoogst argwanend werd, vaak zelfs cynisch. De systematische reden is dat wij slecht nieuws helaas veel beter onthouden dan goed nieuws. Onderzoeken wijzen uit dat tachtig procent van het nieuws slecht nieuws is. Daar zit meer opwinding in, het wordt sterker gewaardeerd.” ‘HOEZO NAASTENLIEFDE? HET IS GEWOON EGOÏSME’ Het is maar net hoe je naar het leven kijkt, zegt hij: “Het gaat over hoe je met ambivalentie omgaat. In ons onderzoek De Lage Landen en het hogere komt naar voren dat veel Nederlanders vrijwilligerswerk doen. Waarom doen ze dat? Omdat ze enerzijds iets voor de ander willen betekenen en ook omdat ze zich gevleid voelen wanneer ze worden uitgenodigd voor een baantje in het bestuur van de sportclub. En ze vinden ook nog dat het goed staat op hun cv. Ze zijn dus zowel voor zichzelf bezig als voor een ander. Hier kun je op twee manieren naar kijken. De cynicus zegt: ‘Hoezo naastenliefde? Het is gewoon egoïsme.’ Daarmee verwoordt hij zijn teleurstelling dat mensen geen heiligen zijn. Maar ik keer het om: behalve dat we aan onszelf denken, denken we óók aan onze medemens. Die manier van kijken lijkt me eerlijker.”

‘De nieuwe maatschappij wordt nu van onderaf gevormd. Den Haag heeft vooralsnog het nakijken’

‘ONDERNEMENDE BURGERS WACHTEN NIET OP DE OVERHEID’ De Lage Landen en het hogere verscheen begin 2012. De belangrijkste uitkomst ervan: Nederlanders hebben nog steeds idealen alleen zijn het andere dan vroeger. Deze gevolgtrekking komt ook terug in een wat recenter onderzoek. Voor de Vereniging Nederlandse Gemeenten leidde Van den Brink een onderzoek naar lokale initiatieven in ons land. De conclusie van dat rapport, dat eind 2013 het licht zag, luidt: de overheid is niet langer de enige met passie voor de publieke zaak. De goedopgeleide en ondernemende burger doorbreekt het monopolie van de overheid door tal van zaken naar zich toe trekken. Van den Brink: “Op allerlei plaatsen in buurten en wijken zijn mensen tegenwoordig buitengewoon actief met dingen regelen voor elkaar. Van het verzinnen van alternatieve energievoorzieningen tot samen iets regelen voor eenzame mensen in de wijk. Er zijn vele tienduizenden initiatieven in Nederland van ondernemende burgers, die niet wachten op de overheid maar zelf aan de slag gaan. Ook dat is eigentijds idealisme.” ‘HOOGOPGELEIDEN ZIJN KOSMOPOLITISCHER GEWORDEN’ En bij dat laatste zit tegelijk een probleem erkent Van den Brink. De afstand tussen overheid of politiek en de burger neemt toe. Bij de mens leeft een groot verlangen om bij een groep te horen. Nederlanders zijn diep in hun hart enorm trots op hun land, zie het Oranjegevoel, tv-programma’s als Heel Holland bakt, Ik hou van Holland. Maar die trots en hang naar verbondenheid wordt niet verwoord door de vertegenwoordigers van het volk, vindt hij: “De hoogopgeleiden zijn in de jaren negentig kosmopolitischer geworden. Ze omarmden marktdenken,

globalisering, individualisme. Onze nationale gevoelens zijn verdacht geworden, want zeggen ze: zie de Tweede Wereldoorlog. De gestudeerde elite maakte van de nationale gemeenschap iets verdachts. De positieve kanten werden en worden niet gezien. Die elite wordt nu hevig afgestraft. Het populisme is een antwoord op het kokette wereldburgerschap van de hoogopgeleiden. Mensen met onbehagen en/of mensen met een minder prettig toekomstbeeld voelen zich door de elite volstrekt niet gehoord. Die twee werelden schuren geweldig. Daar is nog geen politieke oplossing voor. De spanningen tussen boven- en onderlaag nemen sterk toe.” ‘ER HEERST EEN SOORT VAN MOREEL ANARCHISME’ Kan het anders? Van den Brink: “Ik geloof niet dat alle Nederlanders alleen met zichzelf bezig zijn. Onze onderzoeken bewijzen dat. Maar het zou wel goed zijn als de burgers hun moreel engagement, hun idealisme vormgeven door een nieuw maatschappelijk contract, waarbij de bovenlaag haar empathische vermogens ook gebruikt om te begrijpen hoe de lagen eronder zich voelen. In tal van wijken en buurten in Nederland maken bewoners, hoog- en laagopgeleiden, zelf plannen om de leefbaarheid te vergroten. Ze trekken zich soms niets meer aan van de gemeentelijke regels en al helemaal niet van Den Haag. Een soort van moreel anarchisme. Ik wil dat niet romantiseren, want er kleven ook nadelen aan, maar de nieuwe maatschappij wordt nu van onderaf gevormd. Den Haag, met zijn regels en systemen, heeft vooralsnog het nakijken. Onze politici moeten een verhaal vertellen waarmee ze de burger weten te raken en hem naar zich toetrekken.”

Gabriël J.M. van den Brink (1950) studeerde Filosofie aan de Katholieke Universiteit Nijmegen en promoveerde cum laude in de Sociale Wetenschappen aan de Universiteit van Amsterdam. Tegenwoordig is hij werkzaam als hoogleraar Maatschappelijke Bestuurskunde aan Tilburg University en lector Ethiek en Gezag aan de Politieacademie te Apeldoorn. Zijn onderzoek betreft de rol van waarden in de moderne maatschappij, het functioneren van professionals en de wijze waarop burgers omspringen met bestuurlijke of politieke vraagstukken. Op 27 november 2015 houdt hij zijn afscheidsrede aan Tilburg University.

Enkele publicaties Brink, G. van den, M. van Hulst, N. Maalsté, R. Peeters & S. Soeparman: Project X in Haren. Maatschappelijke facetten van een feestje dat in rellen uitmondde, Amsterdam University Press 2013 Brink, G. van den & M. Schulz: Van eerste overheid naar eerst de burger. Over maatschappelijke initiatieven die de lokale overheid uitdagen, VNG, Den Haag 2013 Brink, G. van den (Red.): De Lage Landen en het hogere. De betekenis van geestelijke beginselen in het moderne bestaan, Amsterdam University Press 2012 Brink, G. van den (Red.): Eigentijds idealisme, een afrekening met het cynisme in Nederland, Amsterdam University Press 2012


7

GEERT DUYSTERS PUBLICATIE GEERT DUYSTERS

Wat venture managers kunnen leren van Louis Hebben ondernemerschap en voetbal iets met elkaar gemeen? Geert Duysters, hoogleraar Entrepreneurship en Innovatie, en zijn voormalige collega Jessica van den Bosch vinden van wel. De aanpak van voetbalcoach Louis van Gaal bijvoorbeeld, is een inspiratiebron voor corporate venture managers. Tekst Clemens van Diek

Wanneer grote bedrijven investeren in nieuwe ideeën of start-ups noemen we dit wel corporate venturing. Dat doen ze door deelnemingen in strategisch relevante start-ups te verwerven. Of door het opzetten van aparte business units, die nieuwe ideeën en start-ups tot bloei moeten laten komen. Soms komen de ideeën uit de organisatie zelf, maar vaak vinden ondernemingen het lucratiever om innovaties buiten het bedrijf te zoeken. Venturing wordt gezien als een aantrekkelijke en efficiënte manier om innovaties te ontwikkelen. Geert Duysters en Jessica van den Bosch onderzochten in het boek Corporate Venturing: Organizing for Innovation hoe grote bedrijven en organisaties hun venture-activiteiten organiseerden. Hij bestudeerde bewust organisaties uit diverse branches: Unilever, Rabobank, TU Eindhoven, CbusineZ zorgverzekeraar en NRC. TOPFIT IN DIENST VAN HET TEAMBELANG Volgens het duo kunnen CEO’s van corporate ventures veel leren van Louis van Gaal. De coach van het Nederlands elftal viel tijdens het WK Voetbal op met een aantal opmerkelijke beslissingen. De eerste opvallende actie was bij de teamselectie. Voetballers moeten talentvol zijn, maar in de eerste plaats fit, was het uitgangspunt van Van Gaal. Ondanks het track record van Wesley Sneijder eiste de bondscoach ook van deze topspeler dat hij eerst topfit raakte. Anders kwam hij niet in aanmerking voor een plek in de WK-selectie 2014 in Brazilië. Dit lukte, Sneijder was erbij. Maar een succesvol team is meer dan een fit collectief. Voor een coach is het de kunst om de juiste man, met de juiste kwaliteiten op de juiste positie te laten spelen.

8


Daar worden de spelers geacht hun individuele klasse te etaleren, maar ze moeten zich ook voegen in een spelsysteem en als teamplayer opereren. Dat systeem staat niet vast. Zo analyseerde Van Gaal, op basis van ‘het beschikbare materiaal’, dat Oranje tegen Spanje (de eerste poulewedstijd die verrassend met 5-1 werd gewonnen) met een 5-3-2-systeem moest spelen. En dat terwijl hij doorgaans een 3-4-3-systeem hanteert. Toen het tegen Costa Rica op penalty’s aankwam, verving Van Gaal vlak voor tijd doelman Jasper Cillessen voor penaltyspecialist Tim Krul. De bondscoach had doelbewust de derde wissel nog opgehouden. Een ijzersterke zet, zo bleek. Van Gaal zette dus de beste specialist in om de winst te pakken. Voor het collectieve doel – winst – zetten de spelers hun individuele kwaliteit in, maar tegelijk moeten ze hun eigen belang opzijzetten voor het teambelang (zoals de doelman). Iedereen was het er achteraf over eens dat hier een teamprestatie was

geleverd, met Van Gaal als de grote genius. SPEEDBOOT NAAST DE TANKER Voor venturing geldt in wezen hetzelfde. Daar heb je eigengereide ondernemende creatievelingen voor nodig. Deze talentvolle ‘venture players’, die vanuit aparte business units opereren, zijn relatief autonoom, gedreven, enthousiast en resultaatgericht. Deze venture-units worden wel omschreven als de speedbootjes naast de logge tanker. Tegelijk zijn ze onlosmakelijk verbonden met het grotere geheel. Ook de speedbootjes varen uit ten dienste van de overallkoers van de tanker. Idealiter slaagt de onderneming erin om de creativiteit, flexibiliteit en veerkracht van een kleine start-up te combineren met schaalgrootte en macht van een grote organisatie. Het corporate doel bereiken is niet alleen een kwestie van ‘individueel pingelen’ als rechtsbuiten maar je ook in dienst stellen van het elftal. BUSINESS CASE Een case die in het boek wordt uitgewerkt is die van CbusineZ, waarbinnen de venture-unit Psy Health Direct was opgezet. De venture-speedboot moest zorg toegankelijk en betaalbaar houden. Alles was gereed voor de aftrap maar toen stagneerde de boel. Twee managers hadden een prima businessplan gemaakt, maar het lukte hen niet dat plan te implementeren. Eén van de twee

venture-managers werd toen vervangen door een ander met meer daadkracht en doorzettingsvermogen. Gevolg, de implementatie slaagde en de doelen werden bereikt. Vergelijk dit met Van Gaal die zijn Oranjedoelman verving. De rode draad in alle cases: het belang van een goed werkend team wordt erkend, de bedrijven blijken te worstelen met de ‘fit’ tussen venture (speedboot) en moederbedrijf (tanker) en ze maken allemaal gebruik van eenzelfde model. Verder blijkt innovatie vooral door de markt tot stand te komen, zoals de NRC-case duidelijk maakt. De krant werd door de markt gedwongen om een aanvullend alternatief te zoeken. Dat werd nrc.next. Tot slot. Je zult maar een Messi in je onderneming hebben, fantastisch, maar zijn wervelende acties om zelf te scoren of een ander te laten scoren, staan altijd in dienst van een hogere missie: kampioen worden met de club!

Geert Duysters is hoogleraar Entrepreneurship & Innovation aan Tilburg University en vice-decaan onderzoek van de Tilburg School of Economics and Management (TiSEM). Hij publiceerde samen met Jessica van den Bosch, oud-directeur van het Tilburg Center of Entrepreneurship (TCE), het boek Corporate Venturing: Organizing for Innovation (Edward Elgar, sept. 2014). Het boek is relevant voor managers, consultants en CEO’s die zich bezighouden met nieuwe ventures binnen grote ondernemingen. Zie ook hun artikel op Elgarblog.com: What venture CEO’s can learn from Van Gaal. Jessica is per 1-1-2015 directeur van Opera Consultancy in Tilburg. Haar opvolgster bij TCE is Reggy van den Bosch.

JESSICA VAN DEN BOSCH


9

PUBLICATIES

Een selectie uit voor een breed publiek toegankelijke publicaties van wetenschappers van Tilburg University. Deze keer: biografieën over Piet Mondriaan en Harry Mulisch van Léon Hanssen en Sander Bax en het magnum opus over wetgeving van Willem Witteveen.

DE HERMETISCH AFGESLOTEN WERELD VAN MONDRIAAN

Léon Hanssen: De schepping van een aards paradijs. Piet Mondriaan 1919-1933; Uitgeverij Querido 2015

Onlangs verscheen het eerste deel van de allereerste biografie van Piet Mondriaan. De schepping van een aards paradijs schetst het leven en werk van een van Nederlands bekendste kunstenaars in het Interbellum. Mondriaans woonde toen in zijn favoriete stad Parijs. Dit deel over de periode 1919-1933 is het eerste van een uitgebreidere biografie. In het Interbellum ontwikkelde Mondriaan zijn klassieke abstracte schilderstijl. Het boek geeft, naast een inkijk in het leven van Mondriaan, ook een treffend beeld van het Interbellum. Auteur Léon Hanssen, hoogleraar Life Writing and Cultural Memory (Tilburg School of Humanities), laat zien hoe bezeten Einzelgänger Mondriaan was van schilderen. Alles in de studio van de kunstenaar, maar ook in het dagelijks leven, moest in harmonie met elkaar zijn. Hanssen kreeg als eerste toegang tot de zeer uitgebreide correspondentie van de schilder en baseerde zich ook op herinneringen van vrienden en collega’s.

DE WET ALS KUNSTWERK

Willem Witteveen: De wet als kunstwerk. Een andere filosofie van het recht; Uitgeverij Boom 2014

10


De wet als kunstwerk is het laatste boek van de overleden Willem Witteveen (1952-2014). De hoogleraar Encyclopedie van de rechtswetenschap was sinds 1990 verbonden aan de Tilburg Law School. Ook was hij lid van de Eerste Kamer voor de PvdA. Twee dagen voordat Witteveen met zijn vrouw en dochter in juli 2014 op die fatale vlucht MH17 stapte, had hij het manuscript van zijn als magnum opus bestempelde boek ingeleverd bij zijn uitgever. Witteveen neemt de lezer mee op een avontuurlijke reis door de rechtsfilosofie. De centrale stelling in zijn boek is dat de wet niet alleen een instrument is voor goed bestuur maar dat we haar eerder moeten beschouwen als kunstwerk. Wetgeving en democratie komen in zijn visie tot stand door een veelheid van perspectieven, legt zijn promovenda Jobien Monster uit.

Sander Bax: De Mulisch Mythe. Harry Mulisch: schrijver, intellectueel, icoon; Uitgeverij Meulenhoff 2015

MULISCH ZONDER MIST Er zijn weinig schrijvers die zo zeer tot een mythe zijn geworden als Harry Mulisch - geliefd én gehekeld. De Mulisch Mythe is een uitgebreide studie van Sander Bax, literatuurwetenschapper bij het departement Cultuurwetenschappen (Tilburg School of Humanities), naar hoe Mulisch zijn schrijverschap vormgaf. Hoewel hij meer dan welke andere schrijver over zichzelf heeft gesproken en geschreven, beklijft het gevoel dat hij een rookgordijn optrok. Mulisch heeft zijn levensverhaal als een literaire tekst willen vormgeven en deed dat in zijn boeken, maar ook voor televisiecamera’s en in kranten. Sander Bax zocht de man achter dat rookgordijn: wie was die schrijver écht? De Mulisch Mythe vertelt het verhaal van een fenomenaal schrijverschap en van de publieke figuur Mulisch: hoe hij uitgroeide van een jonge debutant uit Haarlem tot een groot Europees schrijver. Volgens Bax moeten we hem niet herinneren als de arrogante schrijver die er een bijna satanisch behagen in schepte om boeken te schrijven die overlopen van de dubbele bodems en mythologische verwijzingen. Herinner hem als de schrijver die boek na boek werkte aan een oeuvre dat overloopt van maatschappelijke betrokkenheid.

THEMADOSSIER: BIG DATA

‘Information is the oil of the 21st century, and analytics is the combustion engine’ Peter Sondergaard Senior Vice President, Gartner Research


11

HOOFDVERHAAL ARJAN VAN DEN BORN

Specialisten in de ‘olie van de ste 21 eeuw’

Tilburg University is van oudsher gericht op kwantitatief onderzoek. De universiteit omarmde daarom in een vroeg stadium ‘big data’. Na de zomer gaat een nieuwe opleiding van start, waar de big dataspecialisten van morgen worden opgeleid. Bij dit innovatieve project werkt de universiteit samen met TU Eindhoven. Arjan van den Born: ‘Bestaande opleidingen zijn veel minder ambitieus.’ Tekst Rutger Vahl

12


TILBURG START DATA SCIENCE CENTER

In de eerste tweeduizend jaar van onze jaartelling werd vijf gigabyte aan informatie gecreëerd. In 2010 duurde het twee dagen om deze hoeveelheid data te produceren. Nu twintig seconden. Wie alle informatie van een heel jaar wil opslaan, heeft 250 miljoen iPads van 32 GB nodig. De kunst is met al die zettabytes (1 zettabyte is 1 miljard gigabyte) aan informatie ook echt iets nuttigs te doen. Want ‘big data’ an sich is waardeloos. Als een ruwe diamant die nog bewerkt en geslepen moet worden. Dat vereist, zoals bekend, specialisten. Mensen die weten wat ze doen. Die specialisten zullen worden opgeleid aan het Data Science Center, waar een vierjarige universitaire opleiding van Tilburg University en de Technische Universiteit Eindhoven aan verbonden is. De ambities zijn groot. De opleiding rekent op 250 eerstejaarsstudenten en 150 in de masterfase. Ter vergelijking: de grootste opleiding in het land heeft nu 80 eerstejaars. ONBEKENDE WERELDEN BLOOTLEGGEN Big data is het buzzwoord van dit moment. Maar waar veel buzzwoorden op een kortstondige hype duiden, is big data dat niet. Daarvoor is de ontwikkeling te ingrijpend en blijvend. Volgens sommigen gaat het hier om de vierde industriële revolutie, bits en bytes als de olie van de 21ste eeuw. Een schat aan informatie waarmee we ons leven beter kunnen maken. Dat de mens gegevens verzamelt om er beter van te worden, is niet nieuw. Kennis is immers macht. Wel nieuw is dat big data onbekende werelden kan blootleggen achter de bits en bytes. Het is de combinatie van honderden databases, gigantische hoeveelheden gegevens en ongekende rekenkracht. Superkrachtige computers stuiten op dwarsverbanden en relaties die de menselijke waarneming ver te boven gaan. Met big data wordt het wellicht mogelijk oplossingen te vinden voor tot nu toe onoplosbare problemen. Daar komt bij dat het tijdens de financiële crisis flink uitgeklede bedrijfsleven nu ontdekt dat ze over een bak met data beschikken die potentieel een grote waarde vertegenwoordigt. Dat wekt interesse maar ook hoge verwachtingen. Nieuwe businessmodellen, producten en dienstverlening doemen op. De toepassingen zijn eindeloos. Bedrijven doorploegen het (online) aankoopgedrag van klanten en ontdekken onvermoede causaliteiten. Zo kwam retailer Wallmart erachter dat er voorafgaand aan een tornado veel meer Pop Tarts – een populair Amerikaans koekje – worden verkocht, een verband waar geen marketeer bij de

supermarkt ooit een vermoeden van had. Behalve commerciële mogelijkheden zijn er ook maatschappelijke toepassingen. In de Britse provincie Kent zet de politie ‘predictive policing’ in. Hierbij wordt gebruik gemaakt

‘Vroeger toetste je een these aan gegevens die je verzameld had. Nu heb je een enorme bak data en luidt de opdracht: kijk welke dwarsverbanden je tegenkomt’

van een algoritme waarmee gebieden met een hoog risico op criminaliteit zo klein als vijftig vierkante meter kunnen worden geïdentificeerd. Door wereldwijde gegevens van zeer zeldzame ziektes te combineren kan er beter (statistisch) onderzoek worden gedaan. NIEUWE WETENSCHAPPELIJKE BENADERING Het bekendste voorbeeld van het gebruik van big data is Google Flu. De populaire zoekmachine gebruikte zoektermen gerelateerd aan griep om zo te lokaliseren waar zich een griepepidemie voordeed en hoe deze zich ontwikkelde. Veel goedkoper en beter dan de ouderwetse methode om griep te voorspellen, zei Google. Maar helaas, de uitkomsten van Google Flu bleken onbetrouwbaar. Wat ging er mis? Mensen die van Google Flu hadden gehoord maar helemaal niet ziek waren, begonnen te googlen op ‘griep’. Er ontstond zo dus een enorme vervuiling van de data. Dit voorbeeld onderstreept dat big data zijn valkuilen kent en er behoefte is aan goed opgeleide specialisten. Arjan van den Born is professor Creatief Ondernemerschap aan Tilburg University. Hij constateert een enorme academische belangstelling voor het onderwerp big data. Er is bijna geen studierichting waar dit geen thema is. Zelfs bij een opleiding als Geschiedenis zoeken studenten in gedigitaliseerde (kranten)archieven naar opvallende verbanden. Van den Born: “Big data maakt niet alleen veel diepgravender onderzoek mogelijk, maar creëert ook tal van nieuwe onderzoeksvragen en een andere benadering van de wetenschap. Vroeger had je een these, een veronderstelling en die toetste je aan de gegevens die je verzameld had. Nu heb je een enorme bak data en luidt de opdracht: kijk maar


13

Big data kent vele valkuilen; er is behoefte aan goed opgeleide specialisten.

welke dwarsverbanden je tegenkomt. We staan in deze nieuwe wetenschapsvisie nog redelijk aan het begin.” AMBITIEUZE OPLEIDING Amsterdam huisvest sinds eind 2014 de eerste Nederlandse hoogleraar met de term ‘big data’ in zijn leerstoeltitel. De universiteiten van Tilburg en Eindhoven starten na de zomer met de grootste academische opleiding op het gebied van big data. Van den Born, betrokken bij de oprichting van deze opleiding: “Big data begint met techniek. De computer speelt een centrale rol en je zult verstand van programmeren, algoritmes en statistiek moeten hebben. Veel opleidingen richten zich op de technische kant. Wij voegen daar de sociaal-economische en juridische kant aan toe, omdat we denken dat daar de grootste ontwikkelingen in te verwachten vallen.” De opleiding, die in 2015 met een bachelor van start gaat en daarna wordt uitgebouwd, is

Corien Prins is hoog leraar Recht en Informatisering en decaan van de Tilburg Law School (TLS).

Data Science Center volgens Tilburgse initiatiefnemers

14


“De opleiding laat zien dat ondanks verschillen in wetenschapstraditie en universitaire cultuur het daadwerkelijk mogelijk is dat twee universiteiten inspirerend onderwijs ontwikkelen via het verbinden van disciplines op een maatschappelijk en voor onze economie zeer belangrijke ontwikkeling. Ik wil studenten meegeven dat kennis van het recht, goede contractuele afspraken en sturing door de overheid cruciaal is voor een succesvolle toepassing van data science. Denk aan privacy, maar ook aan eigendomrechten op al die gegevens. De rol van het recht is hierbij zeker niet een saaie bezigheid, maar een bedrijfsstrategische en ook maatschappelijk belangrijke aangelegenheid.”

In Tilburg kan de masteropleiding Data Science: Business & Governance worden gevolgd; in Eindhoven de master Engineering en aan de Graduate School in Den Bosch de master gericht op Entrepreneurship.

uniek. Niet alleen omdat deze zich specifiek richt op het toepassen van data sciencevaardigheden in het sociale domein. Maar ook vanwege de volledigheid. De opleiding behandelt basisvaardigheden rondom juridische (IP, privacy), ethische en methodologische/filosofische vraagstukken. De data science specifiek wordt aan een aantal domeinen gekoppeld waar studenten de geleerde kennis direct kunnen toepassen. Denk aan domeinen als marketing, internet-of-things/smart industries, gezondheid, legal analytics, artificial intelligence/human technology interaction en HR-analytics. Tot slot krijgen de studenten les hoe deze nieuwe kennis kan worden ingezet voor het ontwikkelen van nieuwe producten en diensten, start-ups en meer volgroeide organisaties. Van den Born: “Bestaande opleidingen zijn veel minder ambitieus, niet gericht op het realiseren van veranderingen, en het combineren van de verschillende kennisdomeinen.”

Lex Meijdam is hoogleraar Algemene Economie en decaan van de Tilburg School of Economics and Management (TiSEM).

“Data science is een uiterst interessant en dynamisch wetenschapsgebied dat mede bepalend gaat zijn voor innovatie en groei in de komende jaren. Bijzonder element van de opleiding is de koppeling met ondernemerschap en de intensieve samenwerking met het bedrijfsleven, het ecosysteem dat we rond de Graduate School in Den Bosch gaan creëren. Vanuit mijn vakgebied wil ik bijdragen aan de skills die een data scientist nodig heeft (information management, statistiek, econometrie en operations research) maar ook ondernemerschap. En TiSEM kan een belangrijke bijdrage leveren op het gebied van de toepassingen van data science in het bedrijfsleven, bijvoorbeeld als het gaat om marketing, smart industries en finance.”

SAMENWERKING MET EINDHOVEN De verregaande samenwerking met de TU Eindhoven is nieuw en innovatief. Eindhoven brengt de meer technische kennis in en Tilburg de maatschappelijke en juridische kennis. Ook in locaties is de opleiding een goed samengaan van de expertise die er in Brabant is. Er komt een nieuwe brede bachelor gegeven door twee universiteiten, gevolgd door een master gericht op Entrepreneurship (Graduate School in Den Bosch), een master gericht op Engineering (in Eindhoven) en een master in Business & Governance / Business Analytics (in Tilburg). Anders dan meer technisch opgeleide dataspecialisten ziet Van den Born de afgestudeerden aan het Data Science Center ook terechtkomen in beleidsfuncties, bij advocatenkantoren, in de marketing en journalistiek, HRM en gezondheidsonderzoek.

Dick den Hertog is hoogleraar Operations Research aan de Tilburg School of Economics and Management (TiSEM).

“De samenwerking tussen Tilburg en Eindhoven is uniek. Gezamenlijk hebben ze letterlijk alle benodigde expertises voor een state-of-the-art Data Science-programma in huis. Mijn vakgebied Business Analytics stelt een Data Scientist in staat de data te benutten om optimale beslissingen te nemen en daardoor significant betere resultaten te bereiken. Met data science kunnen we verder gaan dan Understanding Society. Het is toch prachtig om data te gebruiken voor Improving Society?”

STUDENTEN WERKEN AAN ACTUELE SOCIALE PROBLEMEN Big data krijgt pas waarde zodra er slimme onderzoeksvragen op worden losgelaten. Van den Born: “Je weet niet wat je niet weet. Het vereist creatieve mensen die out of the box kunnen denken om uit databestanden te halen wat erin zit. Wij gaan onze studenten bijvoorbeeld trainen in het vinden van oplossingen voor sociale problemen. In september starten we met een cursus waarbij studenten in acht of tien weken een aantal oplossingen moeten aandragen voor actuele kwesties. Dat kan gaan om zeldzame ziektes, of de ebolacrisis: wat hebben databestanden dan voor toegevoegde waarde? Het is vergelijkbaar met datakind.org, een website die dataspecialisten met elkaar verbindt om zich samen maatschappelijk nuttig te maken. Ik denk dat een dergelijke opzet onderscheidend is en ook past bij de waarden die Tilburg University nastreeft.”

Max Louwerse is hoogleraar Cognitieve Psychologie en Artificiële Intelligentie bij het Tilburg center for Cognition and Communication (TiCC) verbonden aan de Tilburg School of Humanities (TSH).

“De beide masters die we beginnen zijn uniek in Nederland, in Europa en waarschijnlijk in de wereld. Een samenwerking op technologisch, juridisch, economisch, en psychologisch gebied komt volgens mij nergens anders voor, maar is enorm belangrijk voor een veranderende wereld waar verschillende perspectieven op een probleem noodzakelijk worden. Vanuit cognitive science, de interdisciplinaire richting waaronder psychologie, neurowetenschappen, kunstmatige intelligentie, taalkunde en andere gerelateerde disciplines vallen, is ‘big data’ cruciaal. Bovendien is een cognitief perspectief op data science belangrijk om bijvoorbeeld inzicht te verschaffen in het taalgebruik van mensen, gelaatsuitdrukkingen, emoties en gebaren. Het is voor studenten met een achtergrond in cognitive science belangrijk inzicht te krijgen in de ethische aspecten en tegelijkertijd in de economische kant van wetenschappelijke ontdekkingen.”


15

ME, MY DATA & I

Grunberg liet zijn creatieve hersen activiteit meten

Schrijver Arnon Grunberg onderwierp zichzelf aan een uniek wetenschappelijk experiment tijdens het schrijven van zijn inmiddels gepubliceerde boek Het Bestand. De auteur wilde zijn creativiteit meten. “Wat gebeurt er als ik aan het schrijven ben? Waarin verschilt die activiteit van andere activiteiten, zoals ruzie maken met een conducteur of flirten met een bejaarde dame?” Grunberg kreeg een badmuts met elektroden op waarmee zijn hersenactiviteit werd geregistreerd. Hij werd in zijn woonplaats New York begeleid door een team van (neuro)wetenschappers, die twee weken lang metingen verrichtten. Speciaal voor dit doel werden hardware, software en data-analysetechnieken ontwikkeld. Voordat het boek op de markt kwam werden ook 350 Nederlanders doorgemeten terwijl ze met elektrodes op hun hoofd het boek lazen. Zij beleefden vooral negatieve emoties tijdens het lezen.

16



17

INTERVIEW BERT-JAAP KOOPS BIG DATA PRIVACY

‘We gaan onderzoeken of het is toegestaan om in het riool te analyseren wat iemand door de wc spoelt’

VICI-laureaat Bert-Jaap Koops

‘We moeten de privacywetgeving opnieuw uitvinden’ Technologische ontwikkelingen zetten onze privacy onder druk. Bestaande wetgeving blijkt achterhaald. Bert-Jaap Koops onderzoekt hoe we onze persoonlijke levenssfeer in de 21ste eeuw juridisch beter kunnen beschermen en hoe de technologie daarbij kan helpen. Doen we dat niet dan is het risico op toenemende discriminatie en andere enge toestanden levensgroot. 'De privacybescherming wordt stap voor stap uitgekleed en mensen werken daar zelf aan mee.' Tekst Marion de Boo

Stel, je zit in de trein, of in een café, je loopt mee in een demonstratie in een andere stad, of viert vakantie in het buitenland. Je waant je veilig en anoniem. Maar voor je het weet, richt iemand zijn mobieltje op jouw hoofd, maakt een foto, past een programmaatje voor gezichtsherkenning toe en kan prompt jouw hele doopceel lichten op internet. “Binnen enkele jaren kan dat realiteit zijn, want die ontwikkelingen gaan razendsnel”, zegt Bert-Jaap Koops, hoogleraar Regulering van Technologie van het Tilburg Institute for Law, Technology and Society (TILT) aan de Tilburg Law School. “Als we de zaken op hun beloop laten, gaan we ons steeds ongemakkelijker voelen op straat. Onze privacywetgeving is dringend aan herziening toe.” HUISRECHT ACHTERHAALD De vraag hoe we privacy in de 21e eeuw moeten beschermen, gaat Koops de komende tijd diepgaand bestuderen. Onlangs kreeg hij een persoonlijke Vici-subsidie van 1,5 miljoen euro van NWO. Daarmee kan een internationaal team onder leiding van de Tilburgse hoogleraar vijf jaar lang onderzoeken hoe negen verschillende landen de privacyproblematiek aanpakken. Een van de issues is dat de huidige wetgeving onvoldoende rekening houdt met de technische ontwikkelingen. Koops neemt de

18


Nederlandse wetgeving als voorbeeld: “Hoeksteen van de Nederlandse privacybescherming is het huisrecht. Dat beschermt onze privacy achter de voordeur. Maar mensen nemen via tablet en smartphone steeds meer van hun privéleven mee de straat op. Ze slaan hun gegevens in de cloud op. Nu mensen steeds meer van hun foto’s, muziek, dagboeken en dergelijke bij zich dragen, wordt hun privacy steeds kwetsbaarder. En ze worden in de openbare ruimte steeds vaker gefotografeerd of gefilmd.” De huidige privacywetgeving stoelt op het idee dat de burger een private plaats heeft, namelijk zijn huis, waar zijn privacy krachtig wordt beschermd. Het huisrecht schrijft voor dat de overheid pas onder zware voorwaarden, zoals een bevel tot huiszoeking van een rechter-commissaris, achter iemands voordeur mag kijken. Maar buitenshuis is je privacy veel minder goed beschermd, vanuit de achterhaalde veronderstelling dat mensen in de publieke ruimte geen privédingen doen. Als de politie iemand op straat aanhoudt, mag zij, ook bij een licht vergrijp, diens smartphone in beslag nemen en uitlezen. Verder mag zij gegevens opvragen bij de cloudaanbieder, zonder tussenkomst van een rechter- commissaris.

NIEUWE PRIVACYBESCHERMING Het grote verschil in rechtsbescherming waarvan nu nog sprake is, moet worden aangepast, vindt Koops. “In ons Vici-onderzoek gaan wij nieuwe manieren onderzoeken om de privacybescherming van burgers minder aan een bepaalde plek te binden. Denk aan het beschermen van bepaalde categorieën van gegevens of het koppelen van gegevens uit verschillende bronnen. Of aan beperkingen voor opsporingsdiensten om alleen doelgericht data te doorzoeken, op grond van een concrete verdenking. Naast juridische aspecten gaan we ook onderzoeken welke nieuwe

mogelijkheden de technologie biedt om onze persoonlijke levenssfeer beter te beschermen. Om inspiratie op te doen, vergelijken we het debat en de opvattingen over wat nu wel of niet privacygevoelig is in negen landen in oost en west, elk met hun eigen opvattingen. Als casestudie voor rechtsvergelijking gaan we bijvoorbeeld onderzoeken of het in die negen landen al of niet is toegestaan om in het riool te analyseren wat iemand door de wc spoelt. Zo kun je synthetische drugslaboratoria opsporen, maar hol je daarmee het huisrecht niet nog verder uit?”


19

FILTERBUBBEL Een probleem apart is het toenemend verlies van anonimiteit in de openbare ruimte. Vroeger werd je op straat hooguit bij toeval herkend. Technologische ontwikkelingen maken mensen echter steeds beter identificeerbaar. Op straat hangen digitale camera’s en vliegen drones rond. Je mobiele telefoon zendt voortdurend signalen uit die laten weten waar je bent en dan kan men je spoor volgen via wifi-tracking. Automobilisten worden gevolgd via kentekenherkenning. In het openbaar vervoer ben je traceerbaar via je OV-chipkaart. Technieken voor gezichts herkenning worden steeds beter. Koops schat dat men binnen tien jaar 80 tot 90 procent van de gezichten automatisch zal kunnen herkennen. Dit brengt in zijn ogen grote risico’s met zich mee, zoals discriminatie. “Uiteraard konden mensen vroeger ook worden gevolgd, bijvoorbeeld via een detective. Maar dan liep je veel sneller tegen de grenzen aan van wat fysiek haalbaar was. Natuurlijk hield de politie ook vroeger al bepaalde types speciaal in de gaten, maar met gezichtsherkenning zal het vangnet veel groter worden. Als Pietje iets op zijn kerfstok had, hield de wijkagent hem altijd al in het oog, en misschien nog wel meer als Pietje toevallig een laagopgeleide allochtoon was. Maar door de koppeling van allerlei databestanden kan de politie straks automatisch signalen krijgen om extra alert te zijn zodra er iemand aankomt die ooit ergens voor veroordeeld is. Dat is in strijd met het recht om vergeten te worden. Op Schiphol kun je telkens uit de rij worden gehaald omdat je aan een bepaald risicoprofiel voldoet, ook al heb je niks misdaan. Voor mensen die onder de radar willen blijven, zoals vrouwen in een Blijf-van-mijn-Lijfhuis,

20


kan gezichtsherkenning gevaren opleveren als ze de straat opgaan. En stel dat jij op straat een veroordeelde zwemleraar of hockeycoach tegenkomt, hoe ga je daar dan mee om?” Ook prijsdiscriminatie ligt op de loer. Als een winkel jou herkent en weet dat jij alles koopt wat je leuk vindt, kan men snel de prijzen aanpassen en betaal je misschien meer dan anderen. Misschien krijg je alleen nog maar informatie aangeboden waarvan men denkt dat jij die leuk vindt, de zogenoemde ‘filterbubbel’. Of misschien word je op basis van analyse van grote databestanden uit een café geweerd.” DUURZAME VISIE OP PRIVACY Rode draad door Koops’ onderzoek blijft de vraag wat die nieuwe technieken kunnen betekenen voor de sociale verhoudingen en hoe betere wetgeving de zaken in goede banen kan leiden. “De privacybescherming wordt stap voor stap uitgekleed en mensen werken daar zelf aan mee door zoveel te delen via sociale media als Twitter en Facebook. We hebben een soort huisrecht versie 2.0 nodig, dat tot op zekere hoogte ook in de publieke ruimte en in de digitale ruimte gaat gelden, anders houden we straks geen privacy meer over. De herziening van het wetboek van Strafvordering, dat aangeeft wat de politie wel of niet mag doen, vraagt om een duurzame visie op de rol van privacy. Technologie heeft zijn eigen dynamiek en gebruikers zijn creatief. Maar moet de verantwoordelijkheid nu vooral bij de burger liggen, die niet gefilmd wil worden? Of bij de filmer? Onder welke voorwaarden mogen mensen op straat herkend worden? Aan welke voorwaarden moeten aanbieders van gezichtsherkenning voldoen? Daarin kan de wetgever nu nog belangrijke keuzes maken.”

Prof.dr. Bert-Jaap Koops (1967) studeerde Wiskunde en Algemene Literatuur wetenschap aan de RU Groningen, waar hij ook zijn propedeuses Wijsbegeerte en Kunstgeschiedenis haalde. Na twee jaar werkzaam te zijn geweest voor Amnesty International, promoveerde hij in 1999 in Tilburg op onderzoek naar regulering van gegevensversleuteling. Hij onderzoekt cybercriminaliteit, digitale opsporingsbevoegdheden, DNA-opsporing, privacy en grondrechten en is geïnteresseerd in onderwerpen als identiteit, techniek als reguleringsinstrument, de maakbare mens en regulering van bio- en nanotechnologie. Hij verwierf een NWO Vidi-beurs voor onderzoek naar recht, technologie en schuivende machtsverhoudingen, in 2013 gevolgd door een Vici-beurs van anderhalf miljoen euro voor onderzoek naar de bescherming van privacy in de 21ste eeuw. Koops is ook onderzoeker bij INTERVICT, het Tilburgse onderzoeksinstituut voor victimologie en lid van De Jonge Akademie van de KNAW. Hij publiceerde vele artikelen en boeken waaronder Starting Points for ICT Regulation (2006), Cybercrime and Jurisdiction (2006), Constitutional Rights and New Technologies (2008) en De maakbare mens (2010).

Internet: www.tilburguniversity.edu/webwijs/ show/e.j.koops.htm www.dejongeakademie.nl/en/leden/alumni/6403 Vici Award 2013: Privacy in the 21st century: www.nwo.nl Congres: Global conference on Cyberspace: www.gccs2015.com

Corien Prins is hoog leraar Recht en Informatisering en decaan van de Tilburg Law School (TLS).

Column

‘Voor mensen die onder de radar willen blijven, zoals vrouwen in een Blijf-van-mijn-Lijfhuis, kan gezichtsherkenning gevaren opleveren als ze de straat opgaan.’

MEER OVER BERT-JAAP KOOPS EN ZIJN ONDERZOEK

Rechtspraak op basis van big data Het stemgedrag van rechters van het Amerikaanse Supreme Court kan worden voorspeld met geavanceerde machine-learning technieken. Dat blijkt uit onderzoek van Amerikaanse rechtsgeleerden, dat vorig jaar werd gepubliceerd. Met hun model wisten ze 70 procent van de uiteindelijke rechterlijke uitspraken juist te voorspellen, enkel op basis van vooraf beschikbare informatie. Menselijkheid. Met algoritmes worden gerechtelijke uitspraken gecategoriseerd en krijgen rechters bepaalde profielen. Welke uitspraak een rechter zal doen in een bepaalde case kan dan in bepaalde situaties worden voorspeld. Maar wat als zo’n gerechtelijke uitspraak afwijkt van de verwachte uitspraak? Zo’n tool kan de legitimiteit van de rechtspraak ondermijnen. Aan de ene kant kun je je afvragen of de samenleving gediend is met deze ‘voordelen’ van data science. Anderzijds, algoritmes die kunnen voorspellen wat rechters gaan besluiten, bieden burgers, die geen toegang hebben tot rechtshulp, wel de mogelijkheid om vragen te stellen en antwoorden te krijgen via geautomatiseerde systemen. Belangrijke vraag is dan: wat verliezen we met de introductie van zo’n geautomatiseerde en intelligente rechtspraak-hulp? Wat verliezen we precies wanneer de mens daarbij afwezig is? Een antwoord zou kunnen luiden dat we uiteindelijk menselijkheid hoger waarderen dan nauwkeurigheid en efficiëntie bij het oplossen van geschillen. ‘Digitale hulprechters’. Laten we de ethiek buiten beschouwing, dan is het duidelijk dat er enorme mogelijkheden liggen voor data science in de rechtspleging. Kijken we naar diensten die reeds op websites als ravellaw.com en legalzoom.com worden aangeboden, dan zijn slimme op data gebaseerde ‘digitale hulprechters’ inderdaad al in staat om juridisch advies te leveren na een simpele zoekopdracht. Er kunnen intelligente analyses worden uitgevoerd (op basis van openbare data, verkegen via zoekopdrachten) en juridische documenten kunnen worden geïnterpreteerd. Daarmee kan een indicatie worden gegeven over de uitkomst van een rechtszaak. En advocaten kunnen daarmee hun cliënten op voorhand inlichten over allerlei juridische aspecten en feiten, over achtergronddetails van betrokken partijen, de rechtbank en rechters en over mogelijke oplossingen. Door patroonherkenning kan het systeem aangeven hoe een proces het best kan worden gevoerd, welke strategie het meest succesvol is en hoe geschillen te regelen. Wetgeving. Maar er is meer. Data science zal ook invloed hebben op de wetgeving. Digitale systemen voorspellen niet alleen, ze tonen de complexiteit van de weten regelgeving en adviseren tevens over de maatschappelijke acceptatie van de wetgeving. Of deze scenario’s op korte termijn realiteit worden of niet, data science zal hoe dan ook grote gevolgen hebben voor de productie en levering van juridische diensten, de besluitvorming, de infrastructuur (d.w.z. onderwijs, regulering en beroepspraktijk) en het rechtsbedrijf (nieuwe markten en spelers). De Tilburg Law School wil een actieve en prominente rol spelen in data science en de daarmee verbonden transformatie van de wereld van het recht en haar beroepspraktijk.


21

ERIC POSTMA, TICC EN BIG DATA

ACHTERGROND ERIC POSTMA

Eric Postma leert machines meer als een mens te denken

‘Ik ben geïnteresseerd in wat achter de gegevens ligt’

Een vraag die de mens intrigeert, is: in hoeverre kan de machine het van ons overnemen? Het is een thema dat de Tilburgse hoogleraar Kunstmatige Intelligentie Eric Postma intrigeert. Hij is een specialist in hoe je data kunt interpreteren. Zodat de stijl van Vincent van Gogh kan worden herkend of een vechtpartij vroegtijdig gesignaleerd. Voorlopig moet de computer volgens hem vooral nog veel van mensen leren, bijvoorbeeld over hoe wij communiceren. Tekst Tineke Bennema

A

ls je met big data werkt dan tel je mee, lijkt het wel. In het internettijdperk heeft de behoefte aan kennis uit al die verzamelde digitale data een enorme vlucht genomen. Maar Eric Postma stelt juist dat big data op zichzelf niet zo bijzonder zijn. Eigenlijk houden alle bedrijven, instellingen, overheden en kennisinstellingen zich er al intensief mee bezig. “Data zeggen niets. Als ik jou een harde schijf geef met allemaal nullen en enen erop, dan heb je er niets aan. Waar het echt om gaat is de kennis die nodig is om die informatie te interpreteren. Big data staat voor bronnen van kennis waarvan mensen bepalen wat betekenisvol is.” De crux is volgens Postma wat we doen met al die gegevens. Wat zeggen ze ons? Hoe interpreteren we ze? Volgens hem zit er een wereld achter de data. Dit is een

22


terrein waar de cognitief psycholoog, die overigens ook wiskunde, informatica en natuurkunde heeft gestudeerd, zich thuis voelt. VINCENT VAN GOGH Het onderzoek van Postma is zeer divers. Zo werkt hij samen met het Van Gogh Museum en de TU Delft in een researchproject om de stijl van Vincent van Gogh te identificeren. Daarbij wordt gekeken naar de oorspronkelijke kleuren verf, technieken, structuur et cetera. Handig om te weten in geval van vervalsing. Ander onderzoek van Postma betreft de registratie van dynamische gezichtsexpressies, zoals bij woede, angst, walging, leugen, vreugde et cetera. Die kennis kan van dienst zijn bij leugendetectie, maar ook gebruikt worden om bijvoorbeeld artsen bewust te maken van hun expressie en

lichaamstaal bij het overbrengen van boodschappen aan patiënten. Postma: “Ik ben altijd geïnteresseerd in wat achter de gegevens ligt. Kijk naar een vergadering. Lichaamstaal, gebaren en mimiek kunnen het verloop ervan bepalen. De uitgesproken woorden alleen bekijken, is veel te simplistisch. Ik wil impliciete informatie, zoals beelden, tekst en emotie die je niet ziet, expliciet maken. Het gaat mij om de wisselwerking tussen de emoties die versterkt worden wanneer mensen interacteren. Het registreren en analyseren van die gegevens vormen ook big data, want elke seconde komen er nieuwe beelden.” VECHTPARTIJ TRACEREN Postma heeft net een onderzoek afgerond van interpretatie van videobeelden van het uitgaansleven in Tilburg. Dit deed hij in samenwerking met het Dutch Institute

for Technology Safety & Security (DITSS), de gemeente Tilburg en beveiligingsbedrijven. “Het probleem voor beveiligers bij het bekijken van die beelden is dat je veel ondersteuning nodig hebt. Er is veel materiaal en de beelden zelf zeggen niets. Het zijn de mensen die een bijzondere situatie herkennen. Wij proberen een systeem te ontwikkelen waardoor je bijvoorbeeld voortijdig problemen, zoals een vechtpartij, kunt signaleren door prioriteiten te verlenen aan bepaalde beelden. Een waarschuwing gebaseerd op een voorselectie van gegevens, de optimale combinatie tussen mensen en computer. Het resultaat is veelbelovend. Zo konden we laten zien dat als een groep zich snel naar één punt begeeft dit kan duiden op een vechtpartij. Dat geldt zeker als die groep geconcentreerd blijft en er vervolgens één persoon wordt uitgegooid. Nu kunnen we een

algoritme maken. Ook onderzoeken we de juridische en praktische aspecten. Zo mogen die camerabeelden niet verstuurd worden vanwege privacyrechten.” Eenzijdig de nadruk leggen op techniek bij onderzoek naar big data, doet onrecht aan de sociale aspecten, volgens Postma. Die worden nu steeds belangrijker. “Dat zie je in de robotica, die in bijvoorbeeld de film Ex_Machina als een aantrekkelijke vrouw wordt geïntroduceerd. Als we ons niet afvragen wat ons sociaal maakt, dan zullen computers altijd domme maar zeer snelle rekenmachines blijven.”

Eric Postma is hoogleraar Kunstmatige Intelligentie van het Tilburg center for Cognition and Communication (TiCC). Dit kreeg in april 2015 het predicaat Center of Excellence op basis van een rapport van de externe commissie Breimer. TiCC wordt daarmee, naast Netspar, INTERVICT, Tilec en CoRPS, het vijfde instituut van Tilburg University dat kan rekenen op meer onderzoeksgeld van de universiteit. De rapporteurs roemen ‘de constructieve combinatie van experimentele en computationele onderzoeksperspectieven’. De programmaleiders hebben volgens de commissie indrukwekkende resultaten laten zien in kwaliteit en volume. Multidisciplinariteit en veelzijdigheid kenmerken TiCC. Het centrum brengt een breed spectrum van onderzoekdisciplines samen, zoals computerwetenschappen, kunstmatige intelligentie, psychologie, neurowetenschappen, taal en sociologie. Postma is al even veelzijdig. Daarom lag het ook voor de hand om hem te kiezen als coördinator van de nieuwe veelzijdige mastertrack van de Graduate School: Data Science, Business & Governance.

‘Wij proberen een systeem te ontwikkelen waardoor je bijvoorbeeld voortijdig problemen, zoals een vechtpartij, kunt signaleren’


23

ME, MY DATA & I

De mens die alles meet

Chris Dancy noemt zichzelf ‘the most connected human on earth’. Met zo’n tien elektronische apparaten die hij dagelijks draagt, en nog meer apparaten thuis, brengt hij bijna alles wat hij doet en hoe zijn lichaam daarop reageert in kaart. In totaal monitoren tussen 300 en 700 ‘tracking systemen’ voortdurend zijn toestand en gedrag. Daarmee is hij een voorbeeld van wat de laatste jaren ‘the quantified self’ is gaan heten. Dancy weet van een specifieke dag in het recente verleden precies wat hij at, welke temperatuur het was, waar hij was, hoe snel hij zich bewoog, wat hij schreef en hoe lang hij sliep. Zijn Google-agenda geeft hierover snel en adequaat uitsluitsel. Met de meetapparatuur probeert Dancy onder meer zijn gezondheid te verbeteren. Zo ging hij op zoek naar verbanden tussen zijn televisiekijk- en slaapgedrag enerzijds en eet- en beweeggedrag anderzijds. Een van de dingen die hij hiermee heeft bereikt, is dat hij tientallen kilo’s minder weegt dan in het verleden. Al die meetapparatuur niet meegerekend, natuurlijk.

24



25

ONDERZOEKSPORTRET TON DE WAAL

ONDERZOEKSPORTRET HEALTH MONITORING WEARABLES

Big data vormen uitdaging voor Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS)

Tekst Corine Schouten

Tekst Clemens van Diek De Waal: “De snelle opkomst van big data, zoals data van verkeerslussen in het wegdek, gsm-data en data afkomstig van het internet, staan zeer in de belangstelling binnen de officiële statistiek en daarbuiten. Big data worden vaak gekenmerkt door de drie V’s: Volume, Velocity en Variety. Volume betekent dat big data-bronnen over het algemeen groter zijn dan gewone systemen probleemloos kunnen verwerken. Velocity verwijst naar de frequentie waarmee gegevens beschikbaar komen of de korte periode tussen de waarnemingen. Variety verwijst naar de grote verscheidenheid aan big data-bronnen.”

Onderzoeker: Prof.dr. Ton de Waal Functie: Hoogleraar Methodologie voor de officiele statistiek, i.h.b. met betrekking tot de integratie van databronnen, aan de Tilburg School of Social and Behavioral Sciences (TSB) en tevens werkzaam op de methodologie-afdeling van het CBS Publicatie: Integratie van databronnen: het combineren van meerdere legpuzzels (oratie, 6 maart 2015)

26


Nationale statistische bureaus, zoals het CBS, vervullen een belangrijke rol als verstrekkers van objectieve en onbetwiste statistische informatie over tal van aspecten van de samenleving. Zij leveren kerncijfers over de samenleving, zoals economische groei, inflatie, werkgelegenheid of de omvang van de bevolking, maar ook statistische informatie voor ‘het maatschappelijke verhaal’. Hoe verhouden verschijnselen in de samenleving zich tot elkaar? Wat is bijvoorbeeld de invloed van de vergrijzing op de economie en de zorgkosten? Voor het maken van een samenhangend maatschappelijk verhaal uit verschillende databronnen zijn geavanceerde statistische methoden nodig. Daar richt De Waal zich op binnen zijn leeropdracht. Het verwerken van databronnen voor statistische doeleinden gaat onder meer gepaard met het corrigeren voor definitieverschillen. Iemand die bijvoorbeeld volgens de officiële definitie werkloos is, moet dat na correctie ook volgens een adminis-

‘Alleen met goed toezicht kun je vals spelen voorkomen’

tratieve databron zijn. Bij het maken van schattingen uit verschillende databronnen is daarnaast van belang dat deze schattingen onderling samenhangend en consistent zijn. De Waal: “De problematiek m.b.t. het gebruik van big data voor statistische doeleinden is aanzienlijk groter dan voor steekproefdata en administratieve data. Voor veel big data-bronnen is het bijvoorbeeld al onmogelijk om de data aan eenheden, zoals personen, in de populatie te koppelen. Een statistisch bureau kan bijvoorbeeld twitter-data willen combineren met administratieve gegevens over personen. Echter, eenheden in twitter-data zijn tweets die we niet altijd aan personen of bedrijven kunnen koppelen, eenvoudigweg omdat een statistisch bureau meestal niet in staat is om te bepalen welk persoon of bedrijf een tweet heeft verzonden. Big data vragen om meer en geavanceerde methoden dan steekproefdata en administratieve data.” Het CBS probeert zo efficiënt mogelijk en tegen zo laag mogelijke kosten zo rijk mogelijke data samen te stellen. Dit kan door administratieve databronnen die al beschikbaar zijn en big data zoveel mogelijk te benutten en deze aan te vullen met eigen steekproeven. Het gebruik van beschikbare administratieve data en big data is niet alleen handig omdat ze al bestaan, maar ook omdat ze vaak informatie bevatten die statistische bureaus niet zelf kunnen verzamelen, zoals looninformatie voor alle personen in een bepaalde groep of de omzet van alle bedrijven in een bepaalde branche.

Anouk de Ruijter: “We kregen vijf wearables om zelf uit te testen en te onderzoeken of ze voldoen aan de regelgeving. Zoals een stappenteller met gps en een app voor calorieverbranding. De informatie die niemand leest als je een app downloadt, bekeken wij wel. Aan de hand van een tabel met alle belangrijke voorwaarden waaraan ze zouden moeten voldoen, gingen wij de bijbehorende websites na. Dat was lastig, want de informatie bleek verspreid te staan. Soms hebben we om meer informatie moeten vragen via de klantenservice.” “Alle vijf de wearables die wij hebben onderzocht, zijn onvoldoende voorbereid op de regeling voor databescherming die op komst is in de Europese Unie. En sommige voldoen al niet aan de huidige regelgeving. Dat was best schokkend. Als ze er nu al niet aan voldoen, hoe zal dat dan straks gaan? De nieuwe regeling is strenger dan de huidige, vooral als het gaat om transparantie voor de consument.” “Ik weet niet of de nieuwe EU-verordening de transparantie voor consumenten inderdaad zal vergroten. Het gebruik van duidelijke pictogrammen voor onderdelen van de privacyregelgeving is wel een verbetering. Maar de vraag is of bedrijven geen gebruik zullen maken van vage termen, bijvoorbeeld een bepaling als ‘zo lang als nodig’. Zeker als ze zichzelf groene vinkjes bij de pictogrammen mogen toebedelen, bestaat de kans op vals spelen. Alleen met goed toezicht kun je dat voorkomen.” “In juni mogen we ons onderzoekspaper presenteren op een internationale conferentie over smart devices in Brussel. We wisten wel dat die conferentie gehouden werd, maar dat we er naartoe zouden mogen, hadden we echt niet verwacht. Los daarvan is deze Law Clinic heel leerzaam geweest en goed voor het CV. We konden de theorie van de master meteen in de praktijk brengen. De opdrachtgever, Louwers IP | Technology Advocaten, en onze docent waren heel tevreden. Hun begeleiding was ook supergoed: ze waren heel geïnteresseerd. Louwers Advocaten kan de resultaten van het onderzoek denk ik echt gebruiken voor hun klanten.”

Onderzoekers: Kiril Kalev, Jernej Mavric, Sonja Pijnenburg, Anouk de Ruijter (studenten) Opleiding: Master Law & Technology/ Master International Business Law, Tilburg Law School Onderwerp: Law Clinic over databescherming bij health monitoring wearables, mobiele accessoires die op het lichaam worden gedragen en data kunnen verzamelen over de gezondheid van de drager.


27

ME, MY DATA & I CLEMENS VAN DIEK

Mijn zoekgedrag, dat ben ik Wie zich nog onbespied wil wanen, moet gaan wonen in een woestijn en goed luisteren of er geen drones aankomen. Een dagje alledaagse big data.

’s Ochtends 07.45 uur gaat de wekker op mijn mobiel. Zo, de iPhone is ook weer wakker. Ik ben nog onbespied, denk ik. Hoewel, zou Apple nu weten dat ik opsta? Ik zie de nodige rode rondjes opdoemen op het touchscreen. Terwijl ik onder de lakens lag, is er het een en ander gebeurd, waarvan men vindt dat ik het moet weten, horen en zien: news, e-mail, Whatsapp, Twitter… Rustig aan. Laat je niet opfokken. Eerst de kraan. Douche. Water. Zuinig aan. De waterfootprint niet frustreren. Laat ik ook eens wat teruggeven: trek de wc door. Kleine boodschap eerst. Straks, na de Nespresso volgt de grote, normaal gesproken. Liever thuis dan uit, het grote gebeuren. Nest, een verwarmingstool, is al bezig geweest en heeft buiten mij om de kamer voorverwarmd. Dat ding werkt op data uit het verleden en weet precies welk dagritme ik volg. Daar past-ie zich op aan. De thermostaat kan ook op afstand bediend worden. Zo Nestje, ik kom later thuis, dus blijf nog maar even op vijftien graden. Is goed, knippert-ie. Een groen blaadje geeft aan dat ik duurzaam bezig ben. De slimme energiemeter ratelt ook al. Zit ik onder of boven het gemiddelde? Dat bekijk ik eens per maand. Niet te vaak. Je moet ook weer geen slaaf worden van je eigen datahuishouding. Je hebt van die datafetisjisten die alles over zichzelf en hun huis bijhouden en registreren, die alles willen meten en weten, van de eigen bloeddruk, hartslag, vetgehalte, temperatuur, bewegingen, stappen tot caloriegebruik. Er zijn er die zelfs een chip in hun lijf laten implanteren.

28


PIKANTE SITES Na het ontbijt even de mail checken. Een eerste inventarisatie. Er zit weer de nodige spam in de box. Ik ben ergens gespot op het web, door mijn gesurf of gemail, en laat sporen achter die door I-don’t-know zijn opgevangen. Gelukkig staat er ***SPAM*** op de spam, zodat ik al die lullige Viagraaanbiedingen meteen in de prullenbak kan mieteren. Hoe komen ze er trouwens bij dat ik dat spul nodig heb… eh, zou hebben? Vanwege de ondeugende klikjes op pikante sites? Het zal niet zijn vanwege het googelen naar diabetes type 2. Nee, dan krijg je informatie over een bloedglucosemeter in de zijlijn. Na pakweg drie kwartier spitsuur in de datahuishouding krijgen de metertjes rust, als ik het pand verlaat. Ik wakker, zij kunnen pitten. Dan hup, m’n e-bike op. Die Sparta ION heeft zo’n ding op het stuur dat ook al alles bijhoudt. Ik ben een trappende dataleverancier. Ik moest hem laatst laten uitlezen: je kan er op afstuderen, op die fietsdata. En dan schrijf ik hier wel mooi dat ik milieuvriendelijk op de fiets stap, maar dat is maar de helft van het verhaal. Mijn Zafira is al niet minder informatief met al zijn elektronica. Data zat voor een proefschrift. EEGA OP SCHOENENJACHT Eenmaal achter de pc gezeten word ik onzichtbaar gevolgd door God only knows. Dus ik zet via Spotify dat nummer van die fantastische song van de Beach Boys maar eens

op. Of is het aan? ‘Op’ is old school (cd, vinyl). ‘Aan’ is new cloud. Ik ben in de wolken met die compositie van Brian Wilson. Mijn muzieksmaak wordt daar in de wolk met computers nauwgezet gevolgd. Ik krijg tips op basis van wat ik ‘draai’… eh, aanklik en luister. En als ik dan bij iTunes de wereldhit Happy aanschaf, krijg ik gratis en voor niks ettelijke aanraders voorgeschoteld. “Dit hebben anderen met uw smaak ook gekocht.” Amazon.com is daar eveneens goed in, net als Ryanair, Booking.com en Marktplaats. De algoritmen doen hun werk. Ik krijg ineens een Zalandotip rechts op het screen. Blijkt mijn eega op mijn laptop digitaal naar schoenen op jacht te zijn geweest. Je kunt jandorie op internet nog niet zoeken naar een huis of de hypotheekverstrekkers vliegen je om de oren. En wil je eruit vliegen - Rome, Bari, Napels, Cagliari, ik noem maar wat favoriete locaties – dan vraag je je af waarom de tickets duurder worden naarmate je op dezelfde laptop steeds dezelfde bestemmingen onderzoekt. Op een andere pc zijn ze goedkoper! BIG DATA BROTHERS Mijn naam is @clmnsvndk, woonachtig te Tilburg, op adres X, mobiel nummer Y, rekeningen bij bank A en B (Nee, niet ABN). Mijn Twitteraccount geeft aan dat ik van loungemuziek en jazz hou, dat ik supporter ben van Willem II en FC Twente (zal wel met roots te maken hebben) en dat Blendle best wel een coole startup is. En mijn online leesgedrag is dan ook geen geheim meer (al zeggen ze van wel). Wat je

leest, dat ben je ook een beetje, een beetje veel. Mijn zoekgedrag, dat ben ik! Wie zoekt met mij mee? Wie zit er achter mijn interesses en voorkeuren aan? Wie gaat er met mijn ‘zoek-ik’ aan de haal? Met alle slimme apparaten die ik in huis haal en met me meesleep ben ik een wandelende, fietsende, luisterende, lezende, slapende, etende, drinkende, kijkende en rijdende informatiebron geworden. Een dataproducent en -consument. Ik ben één zandkorrel in de big datasahara. Maar ben ik niet tegelijk een willig doelwit geworden voor manipulatie? Is big data niet de door George Orwell voorspelde Big Brother? Wil ik wel dat mijn data ge- of misbruikt worden voor god weet welke doelen? God ziet alles, zegt men. Ik vrees als agnost dat de ‘big data brothers’ meer zien. ANTISNURKBEUGEL Ik duik in bed. De verwarming sloeg al niet meer aan. Ik voelde het kouder worden. Nest wil zeggen: kom op joh, pitten. De Apple AirPort suist zachtjes door, het apparaat back-upt wat er te back-uppen valt terwijl ik snurk. Morgen ff googelen of daar nog wat aan te doen is, aan dat snurken. Terwijl ik dit denk, valt er een digitale folder over een anti snurkbeugel in de box. Nee, dat droom ik. Toekomstmuziek? God only knows.

Clemens van Diek is teamleider wetenschaps communicatie en hoofdredacteur van dit magazine.


29

ACHTERGROND HANNES DATTA BIG DATA MUZIEK

Wat Instagram en Twitter ons over popfestivals vertellen Popmuziek is een aantrekkelijk onderzoeksveld. Het onderwerp staat dicht bij de belevingswereld van mensen en is ook economisch relevant. Daarbij wemelt het in de muziekwereld van de digitale data. Die vertellen over ons luistergedrag en kunnen helpen de veiligheid van popfestivals te vergroten. Hannes Datta onderzoekt deze data en gaf onlangs een lezing, tijdens Paaspop. Tekst Rutger Vahl

30


De muziekmarkt is de afgelopen dertig jaar digitaal gegaan. Na de langspeelplaat kwam de cd die daarna grotendeels het veld ruimde voor digitale geluidsbestanden. Maar niet alleen de muziek zelf vertaalt zich in steeds meer digitale data, ook de muziekvoorkeuren van de luisteraars en het gedrag tijdens popfestivals. Voor onderzoeker Hannes Datta zit er veel muziek in al die enen en nullen. Hij is een schatgraver in digitale data. Online muziekdiensten als iTunes en Spotify zijn voor hem schatkamers met interessante gegevens over de economie van de popmuziek. Welke artiesten zijn het populairst? Hoe snel breekt een nieuwe band of zanger door naar het grote publiek? Kunnen ‘oudere’ artiesten via iTunes en Spotify aan een tweede leven beginnen? De muziekdiensten, echter, beschermen hun kostbare data. Daardoor blijft in nevelen gehuld wat ze er zelf allemaal mee doen. Toch is er ook veel openbare en vaak gratis informatie beschikbaar.

VERDIENMODELLEN VAN SPOTIFY EN ITUNES Datta struint social media af en vult zijn databestanden aan met informatie uit hitlijsten en cijfers die artiesten zelf prijsgeven. Daarop laat hij zijn analyses los. “iTunes en Spotify hebben verschillende verdienmodellen”, illustreert de Tilburgse onderzoeker een aspect van zijn onderzoek. “Bij iTunes betaalt de consument per gedownload liedje, terwijl Spotify een vast maandbedrag kent waarvoor je een onbeperkt aantal nummers kan beluisteren. Een van mijn onderzoeksvragen luidt of het luistergedrag van consumenten verandert zodra ze switchen van iTunes naar Spotify. Voor de muziekindustrie is dit relevante kennis waarmee ze hun diensten beter kunnen afstemmen op de behoeftes van hun klanten.” Datta stelt dat consumenten bij een ‘flat rate’, zoals die van Spotify, op het eerste oog twintig procent meer muziek gaan luisteren en dat er ook twaalf procent meer


31

MEER OVER DATTA EN ZIJN ONDERZOEK woordig een elektronisch polsbandje dragen, is met locatiedata precies te zien waar en wanneer zij naar de bar gaan om iets te drinken te kopen. Koppel je deze gegevens weer aan omzetgegevens – wat is er besteld en door wie? – dan levert dit informatie op waarmee de horeca bijvoorbeeld effectiever kan inkopen. Datta: “Exploitanten kunnen met deze data ook beter inschatten op welke momenten het waarschijnlijk druk wordt en wanneer ze dus extra personeel moeten inzetten. Het gaat ze niet zozeer om individueel herleidbare gegevens. Ze zijn niet zo geïnteresseerd in: welk drankje bestelde Pietje om 13 uur? Maar ze willen wel graag trends zien in het gedrag van groepen.”

‘Tilburg University behoort wereldwijd tot de top tien als het gaat om marketingonderzoek. Big data speelt zich af op het snijvlak van marketing en data science’

variatie in het aantal artiesten zit. Hij moet de gegevens nog nader analyseren, maar durft al wel te zeggen dat deze uitkomst erop lijkt te wijzen dat een flat rate ongunstiger is voor de grote sterren. “Zij genereren hierdoor relatief minder inkomsten.” POPFESTIVALS Een nog innovatiever gebruik van databestanden past Hannes Datta toe in zijn onderzoek naar popfestivals. Ze beschikken over veel ruwe gegevens, afkomstig van festivalgangers en andere muziekliefhebbers, maar zijn zelf niet in staat die in bruikbare kennis om te zetten. Big data zonder onderzoek en analyse is letterlijk waardeloos. Van het grote en invloedrijke Amerikaanse festival South by Southwest, dat elk voorjaar in Austin (Texas) wordt gehouden, heeft Hannes Datta een database met alle Instagram- en Twitterberichten die bezoekers tijdens het festival de wereld instuurden. Alleen al de 800.000 Twitterberichten zijn een goudmijn. Ze vertellen niet alleen wat bezoekers van een bepaalde band vonden, maar geven ook ‘metadata’: wie was waar op welk moment? Deze informatie levert, bijvoorbeeld gekoppeld aan Google Maps en weerkaarten, bijzondere en nieuwe inzichten op. Waar gaan mensen naartoe als het slecht weer dreigt te worden? Hoe verplaatst de mensenmassa zich gedurende de dag? En kun je uitsplitsingen maken naar geslacht en leeftijd?

32


DATA KOPPELEN Datta laat zich als academicus niet leiden door de commercieel meest relevante vragen. Hij bestudeert de mogelijkheden van big data vanuit een wetenschappelijk oogpunt. “Als ik een causaliteitsstudie doe, dan wil ik de causaliteit

aantonen. Niet meer en niet minder. Ik probeer generieke patronen en trends af te leiden uit de data.” Datta studeerde en promoveerde in Maastricht en werkt sinds 2013 in Tilburg, waar hij zich goed thuisvoelt. “Tilburg University heeft een lange traditie als het gaat om het analyseren van grote hoeveelheden data. Daarbij behoort de universiteit wereldwijd tot de top tien als het gaat om marketingonderzoek. Big data speelt zich af op het snijvlak van marketing en data science.” De onderzoeker en docent verwacht dat het gebruik van big data in de muziekindustrie nog aan het begin staat. De kwaliteit van de data verbetert snel, zegt hij, maar de grootste ontwikkeling verwacht hij in de wijze waarop databronnen gekoppeld worden. “Veel bedrijfjes werken op dat gebied samen en maken interfaces waarmee totaal uiteenlopende dataverzamelingen toch aan elkaar gelinkt kunnen worden. Dan ontstaan ongekende dwarsverbanden en nieuwe inzichten.”

Hannes Datta: sites.google.com/site/hannesdatta/ Datta tijdens Paaspop: www.paaspop.nl/academy/details/ sprekers Relevant lopend onderzoek: H. Datta, B. Foubert en D. Papies: Usage Rates, Facebook Likes, and Online Piracy: Using Big Data to Manage Entertainment Products H. Datta, B. Bronnenberg en G. Knox: Variety in the Age of Access: How Spotify Changes the Music Economy

VEILIGHEID Datta: “Voor festivalorganisatoren is de veiligheid van bezoekers en muzikanten een van de belangrijkste thema’s. We kennen helaas de voorbeelden van evenementen waarbij het ernstig misging door noodweer of te grote drukte. Festivals willen daarom bijvoorbeeld weten hoe bezoekersstromen zich verplaatsen en waar knelpunten op het festivalterrein ontstaan. Door Twitterdata te koppelen aan gps-bestanden kan ik kaarten maken van de manier waarop festivalgangers zich gedurende de dag verplaatsen. Vorig jaar trok er tijdens South by Southwest een zware onweersbui over Austin. Ik toonde met kaarten aan dat bezoekers naar een aantal locaties renden waar ze beschutting zochten. Met deze informatie kan de organisatie ervoor zorgen dat er volgend jaar meer van dit soort ‘toevluchtplekken’ zijn. En ze weten ook op welke plekken ze deze moeten inrichten, waar naar verwachting de meeste mensen zullen zijn.” TRENDS ZIEN IN GROEPSGEDRAG De muziekindustrie is om meer redenen geïnteresseerd in big data. Het combineren van diverse databestanden heeft ook een commerciële belofte. Hannes Datta kon bij South by Southwest het ‘migratiegedrag’ van mannen en vrouwen uitsplitsen. Dit is informatie waar sponsors iets mee kunnen en vertelt mannenen vrouwenmerken bijvoorbeeld op welke plekken het wel en niet zinvol is om reclame te maken. Omdat festivalbezoekers tegen-

‘Een flat rate met een vast maandbedrag voor een onbeperkt aantal nummers (zoals bij Spotify) lijkt ongunstiger voor de grote sterren. Zij genereren hierdoor relatief minder inkomsten’


33

ME, MY DATA & I

Mister Bitcoin

MrBitcoin. Zo heet het bedrijf van Martijn Wismeijer dat zich beijvert voor het geschikt maken van automaten voor betaling met bitcoins. Mister Bitcoin zou overigens ook zo maar de bijnaam van Wismeijer zelf kunnen zijn. De Amsterdammer heeft in zijn handen twee geïmplanteerde chips: een met bitcoins, de ander met zijn digitale wachtwoorden. Hij draagt zo altijd zijn geld bij zich, naar eigen zeggen ‘veilig’ onder zijn huid. Zijn verhaal ging ‘viral’. In tachtig landen verscheen het in een of andere vorm op internet. Wie denkt dat Wismeijer een gadgetlover is die het nieuwe kritiekloos omarmt, zit er naast. Hij is sceptisch over hoe big data zich ontwikkelt. Hij vindt dat het makkelijker moet zijn om gegevens te laten verwijderen. En het centraal bewaren van data in ‘een beperkt aantal enorme datasilo’s’ is in zijn ogen onwenselijk. Wismeijer vindt dat internet veel meer een gedecentraliseerde vrijplaats moet worden waar we wereldwijd, zonder inmenging van derden, moeten kunnen communiceren en handelen. Bijvoorbeeld met bitcoins.

34



35

Gastcolumn

Data scientist: 21st Century Sexiest Job

Na bijna vijftien jaar in de VS te hebben gewerkt, als ondernemer en oprichter van een bedrijf, kwam ik begin 2014 terug naar Nederland. De tegenstelling had niet groter kunnen zijn. Van het land van ‘everything is possible’ naar de ietwat klagerige sfeer van Nederland tijdens een economische malaise. Ik was weer thuis.

NEDERLANDS TALENT In de Verenigde Staten was ik klant van ORTEC en maakte kennis met de enorme mogelijkheden van econometrie, operations research en business mathematics voor bedrijven. Het werd mij ook steeds duidelijker dat Nederland een voorsprong en unieke kennis heeft op dit terrein. ORTEC is, net als andere nichespelers uit Nederland, zeer succesvol. Het opereert in meer dan 40 landen en heeft bijna alle Fortune 500-companies als klant. De meeste ORTEC-medewerkers zijn studenten econometrie, technische bedrijfskunde (specialisatie: operations research), business mathematics, artificial intelligence en andere technische studies. Deze continue stroom aan talent verklaart de unieke positie en de kansen die het Nederlandse bedrijfsleven heeft.

ALBERT D. BOGAARD ORTEC

Albert D. Bogaard heeft meer dan 25 jaar ervaring in de telecommunicatie, ICT, mobiele betaalapplicaties, business analytics en big data-applicaties. Momenteel is hij partner bij ORTEC, marktleider in big data en geavanceerde analytics en bestuurslid van Big Data Alliance. Hij is oprichter van Parkmobile International en bekleedde senior topfuncties bij bedrijven als Lucent Technologies, Volmac Software Group, KPN, BCD Management en Park ‘N Fly USA. Bogaard haalde zijn master in Business Administration aan de Erasmus Universiteit Rotterdam en voltooide het Stanford Executive Program. Hij studeerde cum laude af aan de Koninklijke Militaire Academie en was gezagvoerder bij KLM.

SCHAARSTE Data scientist wordt in de Harvard Business Review de 21st Century Sexiest Job genoemd. Het aantal vacatures groeide in de VS in de jaren 2011-2012 met 15.000 procent! De groei is enorm en er liggen wereldwijd grote kansen. De schaarste aan data scientists van nu doet mij denken aan de schaarste aan IT’ers in de jaren ‘80. Toen werden in zogenaamde PION-projecten werkloze academici omgeschoold tot IT’er. Om- en bijscholingen zijn ook nu weer noodzakelijk, bijvoorbeeld tot data scientists en boundary spanners die businesskennis combineren met data science. Alle executives zullen data-literate moeten worden om concurrerend te kunnen blijven. Bedrijven die achter blijven, zoals Kodak in het verleden, lopen het risico om te verliezen van bedrijven zoals Apple en Google. BIG DATA ALLIANCE De inspanningen op het terrein van big data en analytics in Nederland waren in 2014 redelijk versnipperd en vooral regionaal georganiseerd. Met Han van Dissel en Marc Salomon van de Universiteit van Amsterdam heb ik het initiatief genomen om de Big Data Alliance op te richten. Inmiddels staat deze Alliance met Alexander Rinnooy Kan als voorzitter. Bijna alle universiteiten doen mee, naast gerenommeerde instituten als het Centrum Wiskunde & Informatica (CWI), SurfSara en de Data Science Research-instituten van Amsterdam en Eindhoven. De belangstelling uit het bedrijfsleven is enorm. Doel van de Big Data Alliance is het inzichtelijk maken van onderwijsaanbod en kennis voor studenten en bedrijfsleven, het stimuleren van research en kennisuitwisseling over researchprogramma’s en het stimuleren van innovatie in het bedrijfsleven zowel via start ups als binnen gevestigde bedrijven. Met behulp van big data en analytics zullen wij in staat zijn om ‘onoplosbare’ problemen op te lossen op het terrein van gezondheid, mobiliteit, energie en vele andere gebieden. Ik ben er van overtuigd dat Nederland en de Nederlandse universiteiten daar een cruciale rol in gaan spelen.

36


KORTE BERICHTEN

RTL brengt voorkeuren kijkers in kaart

WRR brengt advies uit over big data Tilburgse hoogleraar Nederlands en Europees constitutioneel recht Ernst Hirsch Ballin.

Geoffrey van Meer, alumnus van Tilburg University.

Big data is een fenomeen dat snel grote gevolgen heeft voor overheden, burgers en bedrijven. Reden voor de regering om de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) vorig jaar te vragen advies uit te brengen over de vooren nadelen ervan. Voorzitter van het projectteam dat zich over de adviesaanvraag ‘Big data, privacy en veiligheid’ buigt, is de Tilburgse hoogleraar Nederlands en Europees constitutioneel recht Ernst Hirsch Ballin. Het team zal in ieder geval de volgende vier hoofdvragen beantwoorden: Kan en, zo ja, moet er een scherper onderscheid worden gemaakt tussen de toegang tot, de verzameling van en het gebruik van gegevens in privacyrecht en databescherming? Hoe kan het proces van profiling en datamining en andere analysetechnieken ten behoeve van de veiligheid voldoende transparant zijn zonder de effectiviteit ervan voor het veiligheidsbeleid te doorkruisen? Wat betekent de komst van quantumcomputers voor het proces van gegevensverwerking en bescherming (encryptie)? Wat is de impact van big data op de gegevenshuishouding van de overheid en hoe kan de burger daarop invloed hebben? Het projectteam brengt naar verwachting eind 2015 advies uit.

RTL Nederland is een ambitieus big data-project gestart. Dit gebeurt onder leiding van Geoffrey van Meer, alumnus van Tilburg University. Tijdens het Cross Media Café vertelde hij dat RTL de ambitie heeft om alle datastromen van verschillende onderdelen zoveel mogelijk te laten samenkomen op een platform. Om vervolgens deze data te analyseren. Door analyse ontstaat bijvoorbeeld een beter beeld van de voorkeuren van doelgroepen die naar series en films van Videoland kijken. De hierover vergaarde kennis kan RTL gebruiken voor verschillende doeleinden, zoals marketing, advertentieverkoop en inkoop van nieuwe films. Ook kan de kennis worden ingezet bij het aanraden van bepaalde films. RTL leest alle ondertiteling in om het woordgebruik in kaart te brengen en daar films beter op te matchen. Verder wordt gezichtsherkenning van acteurs gebruikt.

Met Twitter crises bestrijden Social media kunnen een belangrijke rol spelen bij het beheersen van crises. Onderzoeker Bartel van de Walle van Tilburg University houdt zich hiermee bezig. De NWO heeft hem en collega-onderzoekers van de Universiteit van Amsterdam en Universiteit Utrecht 700.000 euro toegekend voor Enhancing smart disaster governance: Assessing the potential of the net-centric approach. Bij dit onderzoek naar crisisbestrijding zijn ook Cordaid en de Veiligheidsregio’s betrokken. De onderzoekers willen de verschillen in kaart brengen tussen de Neder-

landse, centraal aangestuurde, aanpak van crises en de buitenlandse aanpak bij humanitaire crises zonder duidelijke hiërarchie. Onderdeel van het onderzoek is hoe je informatie van social media bij rampen kunt gebruiken. Data van Twitter kunnen bijvoorbeeld van nut zijn bij het in kaart brengen van migratiestromen. Van der Walle onderzocht, samen met Kenny Meesters, al eerder het gebruik van data uit social media na de ramp door de tyfoon Haiyan op de Filipijnen. het gebruik van data uit social media al eerder op de Filipijnen, na de ramp die werd veroorzaakt door tyfoon Haiyan in 2013.


37

ESSAY HILLE VAN DER KAA ROBOTJOURNALISTIEK

H

et Amerikaanse persbureau Associated Press publiceert ruim tienduizend nieuwsartikelen per jaar met slechts één druk op een knop. Hiermee activeren ze het systeem Automated Insights. Dit programma transformeert losse data tot complete zinnen. Een afgerond nieuwsbericht verschijnt in een fractie van een seconde. Verschillende nieuwsmedia maken gebruik van vergelijkbare systemen bij het schrijven van teksten. Vooral bij het produceren van beursberichten en simpele sportuitslagen bieden de programma’s een goed alternatief voor het ouderwetse handwerk van de journalist. ROBOTJOURNALISTIEK Het automatisch genereren van teksten vormt slechts een onderdeel van wat in het journalistieke veld bekend staat als ‘robotjournalistiek’. Onder robotjournalistiek verstaan we het gebruik van algoritmes voor de traditionele taken van de journalist: het vergaren, analyseren en publiceren van informatie. De studenten Data Journalistiek bij Tilburg University werken hiermee. Zo gebruiken ze technieken uit de wereld van data mining om journalistieke verhalen te maken. Het afstudeerwerk van Data Journalistiek-studente Adriana Homolova geldt hierbij als een mooi voorbeeld. Zij ontdekte met hulp van algoritmes frauduleuze relaties in grote datasets met Slovaakse aanbestedingsdata. Verder werkten studenten Data Journalistiek aan een project met data over marathons. Ze ontdekten renners met onwaarschijnlijke snelheden en gemiste checkpoints. Algoritmes helpen in deze voorbeelden de studenten met het vinden van een journalistiek verhaal dat ze zonder deze extra rekenkracht niet kunnen maken.

Hille van der Kaa

Tilburg University startte drie jaar geleden de eerste masteropleiding Data Journalistiek in Nederland. Bij deze opleiding speuren studenten naar journalistieke verhalen in grote datasets. Met hulp van algoritmes ontdekken zij fraudezaken en onwaarschijnlijke sportprestaties. Maar wat als deze algoritmes steeds slimmer worden en het handwerk van de journalist overnemen? Hebben we de journalist dan nog wel nodig?

38


IN DE HUID VAN EEN WIELRENNER Bij de voorbeelden over de aanbestedingen en marathons schreef de journalist nog altijd zelf het verhaal. Maar zou een algoritme het ook niet helemaal over kunnen nemen? Misschien wel. Tilburg University was onlangs betrokken bij een robotjournalistiek-project van het Fontys FutureMediaLab en de Telegraaf Media Groep. Hierbij werkten studenten journalistiek, ICT, economie, communicatie en kunsten samen aan een tweede scherm-applicatie voor wielrenwedstrijden. Op basis van sensorische persoonlijke data, gps-data en de beelden van een GoPro-camera voor op de fiets kunnen kijkers hun favoriete renner volgen op een tweede scherm. Ze kunnen zien hoe hij zich fysiek voelt, waar hij zich bevindt en wat hij op dat moment ziet. De mogelijkheden voor zo’n second screen-applicatie worden nu verder onderzocht. Wat als we hier automatische tekstgeneratie aan toevoegen en de renners

automatisch kunnen laten bloggen? Wat als we live 3D-beelden realtime kunnen uitzenden? Wat als we op basis van algoritmes automatisch een samenvatting kunnen maken en uitzenden bij een sportprogramma? Een traditionele journalist heb je hier niet voor nodig. Een programmeur met een journalistieke neus is meer gewenst. JACK VAN GELDER Betekent dit dat de journalist voor zijn baan moet vrezen? Wellicht, maar nog niet alleen vanwege de opkomst van robotjournalistiek. Want een algoritme moet altijd gevoed worden met data en deze data moeten beschikbaar zijn. Hoe beschrijf je dan de magie van een winnend doelpunt met een algoritme? Hoe meet je de emotie en hoe bereken je de zinderende spanning van het publiek? Het gevoel dat Jack van Gelder brengt, valt nog niet te vatten in een computerprogramma. Daarnaast is het de vraag in hoeverre lezers of kijkers informatie van een machine accepteren. Vertrouwen zij een robotschrijver als afzender? Tilburg University deed eerder onderzoek naar de betrouwbaarheid van door een machine geschreven nieuws en concludeerde dat het bij simpele financiële berichten niet veel uitmaakt. Feitelijke informatie, met veel getallen lijkt net zo goed of misschien wel beter door een machine geschreven te kunnen worden. Maar wat als deze machine een oordeel gaat vellen over het spel van een beroemde voetbalspeler? Bij een voetbalgame op een spelcomputer is dat misschien wel aardig, maar bij een WK-finale ligt dat toch net iets anders. JOURNALIST VAN DE TOEKOMST Conclusie: de journalist, die hebben we nog wel even nodig. Voor diepgravende interviews, voor emoties die zich niet laten vangen met een sensor. Maar de rol van deze journalist verandert. The Associated Press nam onlangs haar eerste ‘automation editor’ aan, een nieuwe functie in het journalistiek veld. Nieuwsmediabedrijven staan te springen om journalisten die nieuwe technologieën in hun dagelijkse werkzaamheden integreren. Tilburg University wil met haar opleiding Data Journalistiek verhalenvertellers klaarstomen voor dit nieuwe medialandschap. De journalist van de toekomst, gewapend met een flinke portie Data Science. Hille van der Kaa (36) werkt als docent en onderzoeker Data Journalistiek. Daarnaast is ze lector bij het Fontys FutureMediaLab. Ze studeerde eerder Communicatie- en Informatiewetenschappen aan Tilburg University. Hille van der Kaa wordt de nieuwe hoofdredacteur van BN/DeStem.


39

Column

HR-analytics: data vertellen wat investeren in mensen oplevert De overvloedige digitale gegevens waarover we beschikken, bieden mooie kansen. Bekende wetenschappelijke gebieden die zich met big data bezighouden zijn economie, marketing of medische wetenschappen. Maar ook bij Human Resource Management (HRM) is data-analytics actueler dan ooit. Onderzoek met big data biedt onder meer inzicht in het verband tussen HRM-interventies en bedrijfsperformance. Nuttig voor wetenschap en bedrijven.

Iedere HR-verantwoordelijke wil zijn beslissingen kunnen onderbouwen met feiten. HR-analytics houdt zich daarmee bezig. Dit vakgebied bestudeert hoe je via feiten tot strategische beslissingen over personeel kunt komen. Een recent rapport van de Boston Consultancy Group (2015) noemt HR-analytics één van de grootste uitdagingen voor het HR-vak. Geen wonder. Meer en meer wordt van HR-verantwoordelijken verlangd dat zij HRM gestalte geven met inzichten die gebaseerd zijn op data. De verwachting is dat ze daarmee daadwerkelijk invloed kunnen uitoefenen op het verbeteren van de prestaties van de bedrijven die ze dienen. In onderzoek bij meer dan 30.000 organisaties (Kaifeng et al., 2012) wordt een krachtig verband gevonden tussen HRM-interventies, zoals training en opleiding, en de effecten daarvan op Human Capital en motivatie. En dit werkt vervolgens door op financiële en operationele resultaten (verzuim, verloop, productiviteit) van desbetreffende bedrijven. EFFECTEN SALESTRAINING Bij Human Resource Studies in Tilburg doen we steeds vaker op data-analyse gebaseerd onderzoek. Daarbij werken we samen met bedrijven zoals Shell, ING en Rabobank. We gebruiken daarbij data waarover deze organisaties zelf beschikken. Denk bijvoorbeeld aan gegevens uit jaarlijks terugkerende surveys naar tevredenheid en organisatieklimaat onder medewerkers. Koppeling hiervan aan data over bijvoorbeeld leiderschapsassessments of operationele en financiële prestatiemaatstaven, levert belangwekkende inzichten op. Recent hebben we de effecten van een salestraining bij een detailhandelsconcern gemeten. Dankzij dagelijks beschikbare uitkomsten (zoals het aantal artikelen per klant en de omzet per transactie) en metingen voor en na de training, konden we exact aangeven welk verschil de salestraining maakte in termen van omzet en winst. Door het longitudinale karakter van het onderzoek konden we ook aangeven na hoeveel maanden de effecten van de training min of meer waren uitgewerkt en wanneer een vervolgactie nodig was. LINKEDIN EN FACEBOOK Sinds een aantal jaren is het vak HR-metrics opgenomen in de master Human Resource Studies bij de Tilburg School of Social and Behavioral Sciences. Dit vak onderwijst studenten in HR-analytics. Bedrijven en instellingen ontdekken steeds meer de waarde van big data en benaderen ons voor het doen van onderzoek. Door over meerdere jaren HRM en uitkomsten te monitoren, ontstaan inzichten in belangwekkende verbanden over de effectiviteit van HRM-interventies, zoals management development. Het mes snijdt hierbij aan twee kanten. Het levert niet alleen bedrijven meer inzicht op in hun bedrijfsvoering maar het leidt ook tot belangwekkend wetenschappelijk onderzoek op praktijkrelevante data. En we staan nog maar aan het begin. Nieuwe bronnen van informatie over personeel zijn te vinden op LinkedIn, Facebook en andere social media. In de komende jaren zal ook dit type data geïntegreerd gaan worden in HR-analytics.

40

FILMS & BOEKEN


In het boek 1984 van George Orwell brainwasht Big Brother zijn bevolking en bepaalt wat zij denken. En in de film Minority Report voorkomt Tom Cruise moorden dankzij voorkennis over waar en wanneer deze gepleegd gaan worden. Big data en een toekomst zonder privacy fascineren filmmakers en auteurs. De bronnen in Tilburg Research noemden nog een aantal voorbeelden van films en boeken over dit thema.

Bert-Jaap Koops

DAS LEBEN DER ANDEREN

Arjan van den Born

COMPETING ON ANALYTICS boek • 2007

Bedrijven hebben meer informatie tot hun beschikking dan ooit. Toch maakt niet iedereen daar volop gebruik van. De schrijvers Thomas Davenport en Jeanne Harris laten via voorbeelden bij onder meer Procter & Gamble en Boston Red Sox zien wat mogelijk is. Van den Born: “Dit boek maakt niet alleen duidelijk hoe bedrijven een concurrentievoordeel kunnen behalen door slim gebruik te maken van data, maar ook hoe de organisatie het best kan worden ingericht.”

Hille van der Kaa

WALL·E animatiefilm • 2008

film • 2006

JAAP PAAUWE & MARC VAN VELDHOVEN

Jaap Paauwe en Marc van Veldhoven zijn als hoogleraar verbonden aan het departement Human Resource Studies van de Tilburg School of Social and Behavioral Sciences (TSB). Jaap Paauwe is tevens vice-decaan onderzoek van TSB.

In het DDR van 1984 heerste de Stasi en was privacy een zeer schaars goed. Op de zolder van het appartementencomplex van een toneelschrijver en zijn vriendin luistert Stasi-officier Gerd Wiesler alles af. Hij krijgt echter sympathie voor zijn ‘slachtoffers’ en vervalst rapporten, ook omdat hij beseft dat zijn baas uit is op de ondergang van de toneelschrijver. Deze film laat een wereld zonder privacy voelen.

WALL·E is een zelfbewust robotje dat afval verwerkt op een door mensen verlaten aarde. Als EVE met een ruimtesonde aankomt, wordt WALL·E op slag verliefd. Hij gaat met haar naar het ruimteschip Axiom waarin een overgebleven deel van de mensheid de hele dag ligt te vegeteren op zwevende bedden. Alles wordt gebracht of hen opgedrongen door robots die werken voor Buy ‘n’ Large. Hille van der Kaa: “Het zijn angstaanjagende scenes met afgestompte mensen die volledig geleefd worden door big data.”

Hannes Datta

Eric Postma

THE CIRCLE

EX_MACHINA

boek • 2013

film • 2015

Deze Orwelliaanse roman schetst een negatief beeld over de mogelijke gevolgen van big data. Was Big Brother in het boek ‘1984’ van George Orwell de overheid, in The Circle zijn het Googleen Facebook-achtige websites die het leven tot in elk detail controleren. Een opvallende keuze van Datta omdat hij zelf graag met big data werkt. Toch ziet hij ook de privacyrisico’s. “In mijn eigen leven houd ik daar ook rekening mee. Ik publiceer bijvoorbeeld geen foto’s op Facebook en probeer privégegevens af te schermen.”

Caleb, codeur bij ’s werelds grootste internetbedrijf, wint een wedstrijd en mag een week doorbrengen in een afgelegen huisje, eigendom van CEO Nathan. Caleb ontmoet daar een prachtig robotmeisje, dat is gemaakt met behulp van kunstmatige intelligentie. Hij moet door gesprekken met haar uitvogelen of ze werkelijk onafhankelijk en creatief kan denken. Zij vertelt dat haar uitvinder Nathan niet te vertrouwen is. Een mooie moderne film over de verschillen tussen mens en machine.


41

INTERVIEW PAUL VAN GEEST PAUS FRANCISCUS

Paul van Geest extraverte Vaticaankenner:

‘De kerk is geen democratie’ Een volbloed academicus die zich verdiept in Augustinus en tegelijk een officieel adviseur, peritus, van het Vaticaan. Dat is Paul van Geest, maar dat niet alleen. Hij is ook nog een populaire theoloog die naar buiten treedt. Dat doet hij tijdens televisieoptredens en in het contact met mensen uit het bedrijfsleven. ‘We ontsluiten schatten uit de kerkgeschiedenis voor moderne ondernemers.’ Tekst Marion de Boo

Waait er een nieuwe wind door het Vaticaan? Wordt de Katholieke Kerk langzaam maar zeker transparanter? Jazeker, zegt de Tilburgse theoloog en Vaticaankenner professor dr. Paul van Geest. “Dat is vooral te danken aan de nieuwe paus Franciscus. Hij kiest voor een kerk die voor het gewone volk een plek van genezing is. Hij is wars van de hofhoudingscultuur die tot nog toe in het Vaticaan heerste. Als Argentijn is paus Franciscus aan het Vaticaan een vreemde eend in de bijt. Hij spreekt regelmatig de curie, het bestuursapparaat van de paus, toe en stelt misstanden aan de kaak.” THEOLOOG VAN HET JAAR Van Geest wordt regelmatig gevraagd om commentaar te leveren op ontwikkelingen bij het Vaticaan. Onder meer vanwege zijn ‘deskundige en sprankelende mediaoptredens’ verkoos een jury hem in 2014 tot Theoloog van het Jaar. Van Geest staat hoog aangeschreven als onderzoeker. Hij is hoogleraar kerkgeschiedenis en geschiedenis van de theologie aan Tilburg University en bijzonder hoogleraar Augustijnse studies

42


aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Zijn onderzoek en onderwijs zijn gericht op de Latijnse en Griekse kerkvaders, in het bijzonder Augustinus. Ook is hij adviseur van het Vaticaan in theologische kwesties. Twee jaar geleden werd hij als expert of ‘peritus’ opgenomen op een lijst van deskundigen van de congregatie voor de Geloofsleer. “Dan word je af en toe geraadpleegd. Zo was ik vorige week uitgenodigd als spreker in Polen op een internationale conferentie over het studentenpastoraat, georganiseerd door de Raad voor de bisschoppenconferenties van Europa.” Van Geest studeerde niet alleen in Leiden en Jeruzalem, maar ook vijf jaar in Rome, waar hij nog steeds veel connecties heeft. “Ik kom er drie tot vier keer per jaar en intussen mail ik veel met mijn contacten daar, zodat ik op de hoogte blijf.” BOTSING Sinds zijn verkiezing heeft paus Franciscus bepaald niet stilgezeten. In zijn kersttoespraak veegde hij zijn kardinalen de mantel uit. Hij betichtte hen van geroddel en

machtswellust en noemde vijftien ziekten waaraan de leden van de curie zouden lijden: van mentale en spirituele verstening

'Vooral in het midden management van de curie zijn veel mensen blij met dit nieuwe geluid.'

tot wereldse winst en exhibitionisme. Om nog maar te zwijgen van de humorloze begrafenisgezichten waarmee ze de hele dag rondliepen. Kardinalen zouden niet meer geïnspireerd zijn door de oorspronkelijke idealen van het christendom en zo opgaan in hun bureaucratische taken, dat ze het contact met de werkelijkheid waren verloren. “Dat optreden was bijzonder, dat heb ik nooit eerder zo meegemaakt”, zegt Van Geest.

De nieuwe paus krijgt steeds meer mensen op zijn hand. “Vooral in het middenmanagement van de curie zijn veel mensen blij met dit nieuwe geluid”, zegt Van Geest. “Anderen voelen zich bedreigd, omdat deze paus een heel ander kerkbeeld voorstaat dan zijzelf. De conservatieven zien de kerk als een plek waar volmaakte christenen leven, terwijl de kerk volgens de paus juist een plek is voor gebrokenen, de zwakken, voor mensen, die genezing, steun en troost nodig hebben. Deze botsing tussen conservatieven en meer vooruitstrevende figuren in de kerk, heeft de paus wel voorzien. Maar uiteindelijk is híj de baas. De kerk is geen democratie.” BEZOEKEN AAN ARME BUITENWIJKEN Van Geest denkt dat de nieuwe paus sinds zijn aantreden veel draagvlak heeft gecreëerd. “Zeker bij de Jezuïeten die in Rome werken - paus Franciscus is zelf ook een jezuïet. Als paus is hij tevens bisschop van Rome. Hij bezoekt heel systematisch

‘Ik wil waardevolle gedachten uit het verleden transparant maken voor mensen van nu.’

de parochies, ook in de arme buitenwijken van Rome. Daarmee maakt hij zich ongekend populair.” Volgens Van Geest streeft paus Franciscus transparantie, openheid en eerlijkheid na in het Vaticaan. “Zijn secretariaat voor economische aangelegenheden maakt de geldstromen in het Vaticaan inzichtelijk en stelt orde op zaken. Seksueel misbruik door priesters wordt aan de kaak gesteld. Samen met zijn voorganger paus Benedictus heeft hij al zo’n 700 priesters die zich daaraan hebben schuldig gemaakt op non-actief gesteld of uit hun ambt gezet. Ik denk dat ook de Nederlandse bisschoppen zijn woorden ter harte nemen.” VATICAANS GEHEIM ARCHIEF Zelf zat Van Geest in zijn Romeinse studietijd graag in de bibliotheek van het

Vaticaan. “Dat is een heerlijke studiezaal, ik zat er zelfs voor mijn tentamens te studeren. Er zijn daar uitgestrekte archieven. Van de pausen, de kardinalen, het hele staatssecretariaat van de Heilige Stoel. Zo wordt hier de scheidingsbul van koning Hendrik VIII bewaard.” Het Vaticaans Geheim Archief (Archivio Segreto Vaticano), 85 kilometer lang met stukken van 1000 jaar oud, spreekt bij het publiek erg tot de verbeelding. Zeker sinds de publicatie en verfilming van het Bernini Mysterie. Maar zo geheim is het nou ook weer niet, volgens Van Geest. “Dit is gewoon het persoonlijk bedrijfsarchief van de paus. Stel dat je als onderzoeker geïnteresseerd bent in Paus Urbanus VIII, dan kun je diens correspondentie daar in de leeszaal inzien. Een vriend van mij inventariseert momenteel de fascinerende correspondentie van het Vaticaan ten tijde van Napoleon. Overigens heeft Napoleon geprobeerd de Vaticaanse archieven naar Parijs te verslepen, waarbij veel verloren is gegaan.”


43

ONDERZOEKSPORTRET IVAN NYKLICEK MINDFULNESS JE BALANS VINDEN Voor zijn studies naar de spiritualiteit van de vierde-eeuwse kerkvader Augustinus hoeft Van Geest niet in het Vaticaans Archief te zijn, want de werken van Augustinus zijn prima kritisch uitgegeven. “Momenteel onderzoek ik waarom Augustinus in sommige preken de vrees aanwakkert. Waarom wil hij dat mensen bang worden voor God, of voor elkaar? Ik denk dat die vrees een zuiverend gevoel oproept. Als mensen bang zijn, letten ze beter op. Die vrees wordt, als het goed is, uiteindelijk ingebed in vertrouwen.” Het tijdloze van Augustinus raakt Van Geest. “Ieder mens is geneigd om zelf het wiel uit te vinden als deelnemer aan de maatschappij. Maar dan lees je hoe Augustinus denkt over bijvoorbeeld het omgaan met schuld en het intensiveren van vertrouwen. Naarmate je daar langer mee bezig bent krijg je er een steeds dieper inzicht in. Het raakte mij bijvoorbeeld hoe Augustinus in een van zijn preken zegt dat

je niet gelukkig wordt door in extremen te leven, maar juist door alles met mate te doen. Je moet, om het modern te zeggen, je balans zien te vinden.” Aan het eind van zijn leven heeft Augustinus zelf een catalogus gemaakt van zijn werk. Daardoor kunnen moderne wetenschappers het werk redelijk goed overzien en weten ze wat er verloren is gegaan. “Soms worden er nog nieuwe brieven of preken ontdekt. Het werkveld is nog niet helemaal afgebakend, dat houdt het spannend. Zo werden een paar jaar geleden in een bibliotheek in Mainz zes preken teruggevonden, al was het gedachtengoed daarin wel bekend en typisch Augustijns.”

‘Napoleon heeft geprobeerd de Vaticaanse archieven naar Parijs te verslepen, waarbij veel verloren is gegaan.’

SCHATTEN ONTSLUITEN In de werkgroep Economie, Religie, Governance & Organisatie probeert Van Geest samen met onder andere zijn Tilburgse collega Lans Bovenberg het gedachtengoed van Augustinus verder te ontsluiten voor economen, theologen en ondernemers. “Augustinus heeft uitspraken gedaan over geluk en vertrouwen, schuld, eigenbelang en liefde die waardevol en tijdloos zijn en ook van betekenis voor Nederlandse ondernemers. We zijn onder meer in gesprek met de directeur van Randstad. Zo proberen we schatten uit de kerkgeschiedenis te ontsluiten voor moderne ondernemers. Als kerktheoloog kun je in een hoekje blijven zitten en boeken lezen, maar zelf wil ik waardevolle gedachten uit het verleden liever transparant maken voor mensen van nu. ”

Patiënten met stress en overgewicht hebben baat bij mindfulness Mindfulness werkt positief op het psychisch welzijn bij patiënten met angstige en depressieve gevoelens. Ook patiënten met (zwaar) overgewicht hebben er baat bij. Dat blijkt uit enkele studies van dr. Ivan Nyklicek en zijn collegae van het departement Medische en Klinische Psychologie van de Tilburg School of Social and Behavioral Sciences. Bij mindfulness train je jezelf om aandachtig te zijn voor wat er in het nu plaatsvindt, op een niet oordelende, milde manier. Je sluit je geest als het ware af voor allerlei onrust opleverende invloeden van buiten. De onderzoekers waren benieuwd of een mindfulnesstherapie patiënten met diabetes, reuma en obesitas kan helpen, vooral wanneer zij te maken krijgen met stress als gevolg van complicaties of andersoortige medische klachten. Zij benaderden 201 reumapatiënten (via het Regionale Reumacentrum Eindhoven), 666 diabetespatiënten (via de patiëntenvereniging DVN) en 300 patiënten met zwaar overgewicht (via het TweeSteden Ziekenhuis Waalwijk) met online vragenlijsten. PUBLICATIES IVAN NYKLICEK C.S. STRESS DOOR COMPLICATIES De reumapatiënten werden een jaar lang gevolgd. Bij aanvang van de studie, na een half jaar Nyklicek, I., Hoogwegt, M.T., & Westgeest, en na één jaar, kregen ze vragen voorgelegd als: heb je last van depressieve en angstgevoelens? A.: Psychological distress across twelve months Is de reuma erger geworden en hoezeer word je er dagelijks door beperkt? Patiënten die in het in patients with rheumatoid arthritis: the role begin hoger scoorden op mindfulness hadden in de loop van het jaar minder last van stress. of disease activity, disability, and mindfulness. Journal of Psychosomatic Research, Patiënten die sterk beperkt werden door hun reuma, maar tegelijk hoog scoorden op mindful78 (2015) ness, hadden relatief weinig last van psychische problemen en voelden zich, ondanks de beperkingen, prima in het jaar dat ze gevolgd werden. Ook bij diabetici bleek dat een hogere score Tak, S.R., Hendrieckx, C., Nefs, G.M., op mindfulness verband hield met lagere scores op depressieve en angstklachten. Mindfulness Nyklicek, I., Speight, J., & Pouwer, F.: The association between types of eating behaviour beschermt mogelijk tegen negatieve effecten op emotioneel welzijn bij diabetici die te maken and dispositional mindfulness in adults with krijgen met complicaties of andere nare zaken. diabetes: Results from diabetes MILES, Appetite, 87 (2015)

‘EMOTIONEEL EN EXTERN ETEN’ Obesitas wordt een steeds groter probleem en kan tot allerlei aandoeningen leiden. Ongezond eetgedrag, zoals ‘emotioneel eten’ (overeten bij somberheid of stress) en ‘extern eten’ (snel verleid worden), is vaak oorzaak van (zwaar) overgewicht. Ook hier de vraag, kan mindfulness een gunstige invloed hebben op het eetgedrag van diabetici en zwaarlijvigen (morbide obesitas)? Diabetici die meer mindful waren bleken minder naar eten te grijpen bij nare emoties of wanneer voedsel verleidelijk in de buurt lag. Zij letten ook beter op hun eetgedrag dan patiënten die minder mindful waren. Dit resultaat werd ook gevonden bij obesitaspatiënten, die zich hadden aangemeld voor een maagverkleining of bypassoperatie. Deze patiënten werden drie jaar na hun operatie gevolgd, zodat kon worden nagegaan welke medische en psychologische factoren (o.a. karakter, mindful) voorspellen bij wie de ingreep succesvol kan zijn op de langere termijn. Verder onderzoek zou kunnen gaan over de vraag of mindfulness helpt bij het veranderen van eetgedrag bij patiënten met obesitas en diabetes. (CvD)

44


Ouwens, M.A., Schiffer, A.A.J., Visser, L.I., Raaijmakers, L.J.C., & Nyklicek, I.: Mindfulness and eating behaviour styles in morbidly obese males and females. Appetite, 87 (2015)


45

GEDICHT CHIARA RAUCEA

A POEM OF 137 WORDS (MORE O LESS) ABOUT ORDERING

AGENDA ZOMER 2015

18 jun.

Back to Campus | Tilburg University, 19.15 u Big data in bedrijfsleven en wetenschap m.m.v. Mark Patrick Roeling (Capgemini/ABN AMRO): Data science & big data, de wetenschappelijke methode in een commerciële setting en Wouter de Baene (Cognitieve Neuropsychologie, Tilburg University): Hersenonderzoek en big data

25 jun.

Symposium Succes en geluk van ondernemers in Nederland | Tilburg University, 13.30 u Lezingen en debat over: wat is de rol van stress op ondernemerssucces? Hoe ervaren ondernemers stress en geluk? Symposium t.g.v. de promotie van Josette Dijkhuizen getiteld: Entrepreneurship, easier said than done…. A study on success and well-being among entrepreneurs in The Netherlands.

2 jul.

1. These days, 2. I am curious about 3. (roll) calls 4. (title) catalogues 5. (phone) books 6. (shopping) lists 7. (data) collections 8. evidence (gatherings) 9. body (of laws) 10. transit (camps) 11. photo (albums) 12. days (in calendars) 13. (marginal) notes. 14. All these things, 15. in a row, one after the other. 16. As if we had away 17. to make sense of them 18. this way and not in another way. 19. Someone calls it: 20. T AX ONOMY. 21. Rather than a science, it seems to me 22. that Icarus is, finally, back to life 23. with new wings, 24. made of old wax. DISCLAIMER: Please, do not attempt to take seriously the order in which I put theses lines: these are just my scattered notes.

Tranzo Zorgsalon Met eHealth naar duurzame zorg op maat | Tilburg University, 14.45 u In deze Zorgsalon worden enkele eHealth toepassingen tegen het licht gehouden en wordt geanalyseerd wanneer en hoe initiatieven leiden tot daadwerkelijk, duurzaam effect op kwaliteit en kosten van de zorg.

31 aug.

Opening Academisch Jaar | Tilburg University, 15.00 u

14 sept.

Tranzo 3e Lustrumsymposium ‘Together we care’ | Tilburg University, 12.00 u Tranzo bestaat 15 jaar. Nieuwe oplossingen voor sociale vraagstukken, koppelen van sociale aan technologische innovatie en co-creatie tussen cliënten-, zorgen kennisinstellingen, overheden en bedrijven zijn nodig.

15 sept.

Na de Troonrede, Debat op Prinsjesdag over de Miljoenennota | Tilburg University, 19.00 u

7-18 sept.

Evenementen in teken van Data Science for the Social Good | Tilburg University input t.b.v. de European Social Innovation Week, met o.a. Esther de Vries over zorg, big data en de toekomst Zie www.tilburguniversity.edu/agenda voor de complete agenda

COLOFON

Tilburg Research is een relatiemagazine van Tilburg University over ons onderzoek en de impact daarvan op de maatschappij. Dit blad is bedoeld voor onze relaties uit de wereld van politiek, bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties. Daarnaast is het merendeel van de inhoud online beschikbaar voor medewerkers van Tilburg University en het grote publiek. Volg ons via @tilburgresearch Uitgever Education & Research Marketing (ERM), Tilburg University Hoofdredacteur Clemens van Diek

Chiara Raucea campusdichter Tilburg University 2015 en promovenda Tilburg Law School

46


Blad- en redactiecoördinator Joost Bijlsma, Magma Publicaties

Samenstelling en (eind)redactie Team Wetenschapscommunicatie ERM, Tilburg University Beeldadviseur Stans van Dongen Auteurs Tineke Bennema, Joost Bijlsma, Marion de Boo, Clemens van Diek, Willem van Leeuwen, Ingrid Ramaan, Chiara Raucea, Corine Schouten, Annemeike Tan, Rutger Vahl, Diahann van Van de Vijver m.m.v. Albert Bogaard, Philip Eijlander, Hille van der Kaa, Jaap Paauwe, Corien Prins, Marc van Veldhoven Fotografie Koen Aarts (p. 33), Beelenkamp (p. 5), Ben Bergmans (p. 3, 14, 15, 20, 23, 40, 45), Hollandse Hoogte (cover, p. 9, 16-17, 19,

21, 23, 31, 43, 44), Benjamin Rasmussen (p. 24-25), Verbeeld/Erik van de Burgt (p. 4, 5, 12, 38), Erik Borst (p. 34-35), WRR (p. 37), Divers, eigen (p. 9, 27, 29, 36, 37, 41) Illustratie Hajnita, Deviant Art Lay-out en grafisch ontwerp Beelenkamp Ontwerpers Productie PrismaPrint, Tilburg University Datum juni 2015 Redactieadres Tilburg University Postbus 90152 5000 LE Tilburg Telefoon +31 (0) 13 466 91 11 www.tilburguniversity.edu


47

Apply Now!

48


TILBURG RESEARCH. Big data nummer 1. Tilburg University start Data Science Center. Datarevolutie zet muziekindustrie

Recommend Documents