'Tilburg geeft vorm aan zijn identiteit' Beeldkwaliteitplan Tilburg: BKPT

'Tilburg geeft vorm aan zijn identiteit'

De ins t ru m e nt e n o p he t ge bied van rui m telijke orde ning worden ook uitgewerk t.

Het archit ec tuurbe leid van d e ge meente Tilbu rg mikt op eeu d uu rzaam effect. De weg is lan g. In de nota 'Tilburg gee ft vonn aan zijn iden titeit ' (1996) wo r dt het deel va n rl e we g clat a l is afgelegd nog eens na ge lopen . Voo r wat e r in he t verschi et lig t

Succes vol arc hi tectu urbele id we rk t mind e r met voo rsch ri fte n d a n m et spe lre gels en co m m unicatie. Zij moet en de u itee nlopende en va ak gescheid en ni veaus en momenten va n p lanning me t ~: !k aar verbinden. Beel d kw alitei tbepali ngen zullen het be le id o p he t ge bied van welstand, mon u men te n e n bee ldende kunst me t he t ruim·

worden wegw ij ze rs geplaatst. Er bl ij ke n velé wegen Ie zijn di e naM 'd e schoons te tad van he t I nd' le iden. Wa t dat berrcrt is archite c tu u rbeleid net zelf ee n tad · je hebt e r ee n kaart voor n odig. En da t is p recies wat Til burg beoogt : samenhang in een beweeglijke ru im te. Daarvoo r is vee.! overleg nodi g. De ge meente zoek t same nw e rk in g me t tal va n pa rtijen . RLt imtelljke samen hang en mail tsc happel ij ke samenwe rking vo or goed e architec tuu r! Da t klinJ· t nobe l. Wat 'goede arch itectuur' is b lijkt ech ter n ie t ee nvou di g te formu leren . Bevoogdi ng is h ier uit den boze . Oppe rvlakkig he id en forma li sme doe n geen rech t aa n ue kwest ie . To ch moet \!X en eenstemmig archite ctu urbeleid word en geformul ee rd . Vandaar de nota 'Tilburg geeft vorm aan z ijn idelltlteil' .

telij ke ord en ings beleid verb inden . He t nie uwe BKPT vo rmt een waarbo rg voor landsc happel ij ke en s tede nbo uwkund ige kwa li tei t, vo lgeh oude n tol In d e real ise r ing van bouwkundi ge objc <:t en e n proj ecte n voo r o penbare ruim te . Wat di t betreft moet ook bij zond e re waarde aan s uperv isie worden gehech t. Geme ente lijk architectuurbc le rcl z o nd er pl e z ier in de stad heeft geen smaak. Om het s tadsbeeld goed te kunne n proe ven is d e no ta met p ri kke len de bee lden en kaa rt en geîllu streerd. Een zel fs ta ndig fo to -essa y ge tite ld 'lo pen e n rij d e n do or Tilbu rg' verdu id elij kt d e b edoeli nge n van he l BKPT.

Beeldkwaliteitplan Tilburg : BKPT Vo or wi e is urchi tec tuur 'goed ' en waarom·> Deze vraag wordt g.e fonnu leerd als de beho e ft e aan territor iale ide ntit eit. Op he t momen t dat een stad s nel gr oeit staat haa r Ident it eit op he t spe l. He t do el van arc hitectuurbe le id is de aanpak van di e u itdagi ng. Hoe de ld •n ti tcll van Tilburg vo rm te ge ven wordt onderbou wd do o r het historisc he en morfo logl c hc o nderzoek 'Stad vorm Tllburg'. Re u ltaa t van d it onderzoek is he t 'Beeldkwalltc itp lan T ilburg' (BK PT). Dil beeldende stadsontwer p is een un iek insrru m n t w a<~rmee Tilburg- nieu we architectonis che kw<1lite it kil n g ~n e ­ rcrcn en de gereal isee rd e kwallteir k<m evalueren . De arch itectuu r van Tilbu rg wo rdt gez ien in he t lic ht van een meervoudige identi te it d ie wordt ge defi n ie e rd op hoofdl ijne n . Het BKir r hee ft z owel betrek king op afzonderl ijke 'te rritoria' als o p het hele 's tedeliJk veld', met inb egr ip van d e om li ggende la nde lijke geb ied en. in '1ïlbw·g geeft vorm aan z ij n Identi te it' word t d ·ze vis ie op een same n hangt>nd e s tad s vo rm <1angevuld me t een vis ie op de sam nwerking van de bewo ners . gebru ike rs , belang hebb e nden . deskund igen e n be tuurden;. Alle pa rtijen ('acto ren ') s pelen h u n eige n ro l. Er word t gezoch t naar laagdrempe li ge, creiltieve manie re n om bur gers bij a rch itectuu r en beeldkw alite it te betrekken . De hoofdro llen Zijn voor he t pub liek en de p r(> fe ssie, terw ijl de gemeente de rol va n sc harn ie r hee ft , centraal maar nie t op d e voorgro nd . En we llic ll t he t belangriJks t is de katal yserende rol van de steeleli j ke c u ltuur. Verschill e nd e ins tnLmenten moe ten de vis ie moeten he lpe n rea lis ren . Cen st imule rend, gevarieerd en doorda ch t pakke t van inst e llingen e n ev ne men ten In de cul turele sfeer pass eert de revue. Vele erva n be s taan al en behoeven slec h ts inkadering, sommige zijn nieuw.

Op een satelli e tfoto van Tilburg en omgeving z ij n de hoofd lij ne n van het stadsbeeld getekend. Sommige lijnen be staan al, andere nog n ie t. Vo lge ns het BKPT 1vo rcll Til b urg ni e t ge kenmer kt doo r de lli ë rarc hl e va n cent rum (stad) e n per ife rie (p la tte la nd ), m aar besraa t he t u it versc hil le nd e terr ito ri a naas t en door el kaa r. Rood o m lij nd z ijn e r zeve n o nd e rschei de n . Vie r lo pen er o nge vee r oost-west (Collector, fra me , Di ab olo, Av en ue) e n drie noo rd -z uid (M ea tl d er, Schacht, Netwerk). lede r territori u m heeft een eige n beeld, waa rop zijn naa m zinspeelt. De kwaliteit wordt in het BKPT t he mati sch omschre ven, zowel naar de fys ieke vorm als het ge bru ik en de beleving e rvan.. Ten s lotte zijn er dr ie kno pe n o nde rsc he id e n, waar territo ria in co nta ct ko men met d e o m gev ing. De be lev ing van de stad en he r lands c hap va n u it de infra structuur wo rd t ge ko p pe.ld aa n op ~ nb are ru im ten rond collec ti eve fun ctie s . De nage s tree fd e beeldkwal itei t mo et wo rd e n ge conc re t ise erd in strategische proj ecten . li et BKPT schetst op grond van onderzoe k va n d e bestaande stad ee n wensbeeld. De abstractie ervan is bewust. Het vermijdt (voorba r ige) plangrenzen, (eenzijdige) plann ingsscenario's en (betut tel ende) vormbepalingen. Het wi l dive rse partijen inspirere n to t he t bereiken van hoge architectonische kwa lite it. Het maakt het mo gelijk o p p laatselij k niveau s te e ds ee n gro te r geheel voor ogen te houden. Het vr
Don ge

Hasselt

Knopen

Leij

D

6 ~ L

Loven

2

Noorderbos

N

Oude Stad

Reeshof-Centrum

Reeshof-Oost

Spinder

Noordoost

os QQ

s TUBE

Vliegveld

+

Vossenberg

1

Wandelbos

V

Het Zand

0

Tilburg geeft

aan zijn identiteit

Tilburg geeft Het architectuurbeleid van de gemeente Tilburg

7996

aan zijn identiteit

Voorwoord

5

Samenvatting

7

Actiepunten

8

Architectuurbeleid voor Tilburg

9 9

1 .1 Probleemstelling: identiteits crisis van de stad 1 .2 Aanleiding: ruimte voor architectuur

11

1.3 Aanzetten voor architectuurbeleid

13

1 .4 Doelstelling: vorm geven aan identiteit

14

2 Visie op de stadsvorm

17

2.1 De architectuur van Tilburg

17

2.2 Stadsvorm Tilburg, het onderzoek

20

2. 3 Beeld kwaliteitplan Tilburg

34

3.3 De rol van deskundigheid

49 49 50 50

3.4 De rol van de politiek

51

3 Visie op de actoren

3.1 De rol va n de cultuur 3.2 De rol van het publiek

4 Instrumenten Stedelijke cultuur

4. I Cu ltuurbeleid 4 .2 Idee Tilburg

53 53 54

4.3 Prijzen en prijsvragen

55

4.4 Voorli cht ing

56

4.5 Ce ntra voor Beeldende Kunst, Architectuur en Stedenbouw

57 57 58 59

4.6 Educati e 4.7 Manifestaties 4.8 Advies en begeleiding 5 Instrumenten Ruimtelijke ordening

5.1 Beeldkwaliteit

73 73

5.2 Supervisie

78

5.3 Welstandsbeleid

80

5.4 Monumentenb ele id

82

5.5 Beeldende kunstbeleid 5.6 Overige instrumenten

86 90

5. 7 Opdrachtgeverschap

91

Summary

94 95 96

literatuur Colofon

architectuurbeleid ~n de gemeente Tilburg

Voorwoord Tilburg heeft vele gezichten. De geschiedenis van de stad, de manier waarop Tilburg gegroeid is, heeft grote invloed gehad op de huidige stadsvorm. De identiteit van de stad wordt erdoor bepaald. Die identiteit wordt echter niet alleen bepaald door de historie, maar ook door het huidige gebruik en uiterlijk van de stad. De identiteit wordt uitgedrukt in de stadsvorm. Het gaat om architectuur, stedenbouw, openbare ruimte, beeldende kunst en alle andere ruimtelijke aspecten die de stadsvorm bepalen. Deze stadsvorm draagt op zijn beurt weer bij aan de identiteit van de stad en is belangrijk voor de band die de Tilburgers met hun stad ervaren. In tijden met vele en snelle veranderingen is het des te belangrijker een goede visie op deze stadsvorm te ontwikkelen. Het is niet voor niets dat de aandacht voor ruimtelijke en architectonische kwaliteit groeit, niet alleen bij de deskundigen en direkt betrokkenen, maar ook bij de bewoners, de 'gebruikers' van de stad. Als wethouder voor Ruimtelijke Ordening, Openbare We rken en Stadsbeheer heb ik hier dagelijks mee te maken. De stad ontwikkelt zich heel snel. Er worden veel kwalitatief hoogwaardige ontwikkelingen in gang gezet. De vraag naar een goede invulling van de stedelijke identiteit is dan ook een belangrijk onderdeel van mijn taal<. Een visie op het geheel van de stadsvorm is nodig. Daarnaast heeft de gemeente ook een instrumentarium nodig om het ruimtelijke beleid vorm te geven. Het is mij een genoegen om met 'Tilburg geeft vorm aan zijn identiteit' deze visie in combinatie met een samenhangend beleidsinstrumentarium te presenteren. Wij hebben een goed onderbouwde visie op de stadsvorm nodig, niet alleen op korte termijn, maar j uist ook op lange termijn. Daar wordt hard aan gewerkt . Met de reeds eerder verschenen studies 'Stadsvorm Tilburg' is een wetenschappelijke analyse gemaakt. Voortbordurend op dit onderzoek wordt nu ons gemeentelijk Beeldkwaliteitplan Tilburg gepresenteerd. Dit ontwerp omvat de visie op de beeldkwaliteit van Tilburg, die als kader zal functioneren voor de toekomstige ruimtelijke ontwikkeling van de stad. Deze visie biedt een inspirerend kader zonder betutteling. Het instrumentarium dat wordt gepresenteerd biedt handgrepen om ook in praktische zin aan het gemeentelijke architectuurbeleid vorm te geven . Een gedeelte van de maatregelen en plannen die worden gepresenteerd bestaat al; ze nu worden in een samenhangend perspectief geplaatst en bieden zo een instrumentarium om met alle stedelijke actoren (burgers, bestuurders, deskundigen, opdrachtgevers, bewoners etc.) het stadsbeeld vorm te geven. Al met al biedt 'Tilburg geeft vorm aan zijn identiteit' twee belangrijke elementen om een kwaliteitssprang te bewerkstelligen en vast te houden: een integrale beleidsvisie, die een kader vormt zonder te veel vast te timmeren en een scala aan creatieve instrumenten om samen met alle betrokkenen te werken aan een mooie stad. Als wethouder, burger en bewoner van deze stad wil ik mijzelf hiervoor blijven inzetten. Drs. F.). W. M. Horvers Wethouder Ruimtelijke Ordening, Openbare Werken en Stadsbeheer, Tilburg

architectuurbeleid van de gemeente Tilb urg

Samenvatting Het architectuurbeleid van de gemeente Tilburg mikt op een duurzaam effect. De weg is lang. In dit boek wordt het deel dat al is afgelegd nog eens nagelopen. Voor wat er in het verschiet ligt worden wegwijzers geplaatst. Er blijken vele wegen te zijn d ie naar 'de schoonste stad van het

bestuurders. Alle partij en ('ac toren ') spe len hun eigen rol .

land' leiden. Wat dat betreft is architectuurbeleid net zelf een

Er wordt gezocht naar laagdrempelige, creat ieve maniere n om

stad: je hebt er een kaart voor nodig. En dat is precies wat

burgers bij architectuur en beeldkwaliteit te betrekken.

Tilburg beoogt: samenhang in een beweeglijke ru imte. Daarvoor

De hoofdrollen zij n voor het publie k en de professie, terwijl de

is veel overleg nodig. De gemeente zoekt samenwerking met tal

gemeente de rol van scharnier heeft , centraal maar niet op de

van partijen. Ruimtelijke samenhang en maatschappelijke

voorgrond. En wellicht het belangrijkst is de katalyserende rol

samenwerking voor goede architectuur! Dat klin kt nobel. Wat

van de stedelijke cultuur.

'goede architectuur' is blijkt echter niet eenvoudig te formuleren. Bevoogding is hier uit den boze. Oppervlakkigheid en

De beide vo lgende hoofd stukken vormen net als de vorige twee

formalisme doen geen recht aan de kwestie. Toch moet er een

ee n koppel: ze behandelen de instrumenten die de vis ie moeten

eenstemmig architectuurbeleid worden geformuleerd. Vandaar

helpen realiseren. Hoofdstuk 4 gaat ov er de instrumenten in de

deze nota.

culturele sfeer. Een stimulerend, gevarieerd en doordacht pakket van instellingen en ev enementen passeert de revue . Ve le ervan

Het boek begint met het bestaansrecht van zoiets als gemeente-

bestaan al en behoeven slechts inkadering, sommige zijn nieuw.

lijk architectuurbeleid. Voor wie is architectuur 'goed' en waarom? Het antwoord wordt in hoofdstuk 1 geformuleerd als de

De instrumenten op het gebied van ruimtelijke ordening worde n

behoefte aan territoriale identiteit. Op het moment dat een stad

in hoofdstuk 5 behandeld. Succesvol architectuurbeleid werkt

snel groeit en verandert staat haar identiteit op het spel. Het

m inder met voo rschriften dan met spe lregels. Zij moeten de uit-

doel van architectuurbeleid is de aanpak van die uitdaging.

eenlopende en vaak gescheiden niveaus en momenten van p lanning met elkaar ve rbinden. Beeldkwalite itbepalingen zul len het

In de volgende twee hoofdstukken wordt de vis ie op die aanpak

beleid op het gebied van welstand, monumenten en beeldende

geformuleerd. Hoe de identiteit van Tilburg vorm te geven

kunst met het ruimte lijke ordeningsbeleid ve rbinden . Het nieu-

wordt in hoofdstuk 2 onderbouwd door het historische en

we Beeldkwaliteitplan Tilburg vo rm t een waarborg voor land-

morfologische onderzoek 'Stadsvorm Tilburg '. Resultaat van dit

schappelijke en stedenbouwkundige kwaliteit, volgehouden tot

onderzoek is het 'Beeldkwaliteitplan Tilburg' (BKPT). Dit beelden -

in de realisering van bouwkundige objecten en projecten voor

de stadsontwerp is een uniek instrument waarmee Tilburg nieu-

openbare ruimte. Wat d it betreft moet ook bijzondere waarde

we architectonische kwaliteit kan genereren en de gerealiseerde

aan supervisie worden gehecht.

kwaliteit kan evalueren. De architectuur van Tilburg wordt gezien in het licht van een meervoudige identiteit die wordt

Ee n Engelse samenvatting en een lijst van nuttige literatu ur

gedefinieerd op hoofdlijnen. Het BKPT heeft zowel betrekking

besluiten dit boek, dat voor een breed pub li ek is ges chreven.

op afzonderlijke 'territoria' als op het hele 'stedelijk veld', met

Gemeentelijk arch itectuurbeleid zonder plezier in de stad heeft

inbegrip van omliggende landelijke gebieden.

geen smaak. Om het stadsbeeld te kunnen proeven is de te kst

In hoofdstuk 3 wordt deze v isie op een samenhangende stads-

essay getiteld 'lopen & rijden door Tilbu rg' ve rduidel ij kt de be-

vorm aangevuld met een visie op de samenwerking van de

doelingen van het BKPT. Hieronder is een ve ertiental actiepunten

bewoners, gebruikers, belanghebbenden, deskundigen en

ge formuleerd , waa rover besluitvorming heeft plaatsgevonden .

met prikkelende beelden geillustreerd . Een zelfstandig foto-

architectuurbeleid bn de gemeente Tilburg 8

Actiepunten Het nieuwste (ruimtelijk ordenings)instrumen t op het gebied van architectuur en vormgeving is het Beeldkwaliteitplan Tilburg (BKPT). Het is een plan met visie, voor de versterking van de identiteit van een groeiende, moderne stad. 2

De identiteit van Tilburg is door het BKPT samenhangend in kaart gebracht. Dit plan geldt als kader voor systematische verwerking in bestemmingsplannen, welstandsparagrafen en/ of beeldkwaliteitparagrafen.

3

De visie die tot uitdrukking komt in het BKPT zal worden verwerkt in het nieuwe Structuurplan.

4

Een belangrijk instrument voor een cultureel architectuurklimaat is het Centrum voor Architectuur en Stedehouw (CAST). Het CAST wordt voor alsnog voor drie jaar ( 1995/998) door de gemeente gesubsidieerd. Na een evaluatie zullen afspraken worden gemaakt over de verdere voortgang.

5

Het architectuurbeleid stimuleert de integratie van heeldende kunst in de ruimtelijke planvorming. De Tilburgse Kunststichting (TKS) vervult hierin een grote rol.

6

De Welstandscommissie en de Monumentencommissie gaan in de toekomst intensiever met elkaar samenwerken. Samengaan op de langere termijn wordt niet uitgesloten .

7

Bij cruciale projecten moet supervisie op vormgeving alle planniveaus tot samenhang en alle actoren tot samenwerking brengen. Het BKPT vormt hierbij het richtinggevend kader.

8

Experimenten zullen worden opgestart met laagdrempelige creatieve vormen van communicatie om het publiek te betrekken bij architectuur en beeldkwaliteit. Concrete voorstellen hiervoor zullen worden geformuleerd bij de indiening van betreffende projecten. Er wordt onder andere gedacht aan een pubheksjury voor welstand bij belangrijke stedelijke projecten en het betrei
9

Onmisbaar is publicitaire ondersteuning. Succesvolle projecten, zoals de 'archipunctuur' van het l
10 Voor alle gemeentelijke opdrachten worden ontwerpers gekozen die bij de Stichting bureau architectenregister z ijn ingeschreven. I/ De gemeente hanteert in samen werking met derden bewus t

het instrument van prijsvragen en meervoudige opdrachten om bij strategische projecten de architectonische kwaliteit te verhogen . Ook het instellen va n prijzen dient h iertoe. Zo kan er in Tilburg op het gebied van architectuur, stede nbouw, landschap en beeldende kunst een prijs komen , die de Rückertprijs zou kunnen heten. Wellicht komt een van de bestaande prijzen hiervoor in aanmerking. De uit Tilburg a fk omstige nominaties voor de jaarlijkse Archiprix zouden kunnen worden uitgenodigd voor een proj ect binnen de gemeente . 12 De gemeente neemt het initiatief tot de ontwikkeling van een reeks them agerichte architectuurproj ecten naar voorbeeld van de /BA in Berlijn en het Ruhrgebied. Het thema m oet in overeenstemming met het architectuurbeleid worden gekozen . 13 Om bij terreinwerk en verka velingen het bodemarchief in het stadsbeeld te kunnen laten spreken za l de gemeente een meer uitgewerkt beleid inzake archeologie stimuleren . Dit gebeurt momenteel al. 14 Ook aan jonge monumenten za l veel aandacht worden besteed, door plaatsing op de gemeentelijke monumen tenlijst.

architeccuurbeleicl ~n cle gemeente Tilburg 9

1 Architectuurbeleid voor Tilburg 1. 1 Probleemstelling: identiteitscrisis van de stad In de titel van deze nota klinkt de grote betekenis die de gemeente aan de vorm van de stad toekent. Het gaat om de identiteit die wordt uitgedrukt door de stadsvorm. Deze uitdrukking is in de ruimste zin van het woord architectonisch van aard. Architectuur als kader van het leven, als raamwerk van het territorium dat we bewonen.

Bewoners van en betrokkenen bij Tilburg worden uitgenodigd

leren dat markt en industrie altijd al beweeglijk geweest zijn en

om actief aan het architectuurbeleid mee te werken : 'vorm

zo de identiteit van de stadsvorm op de proef hebben gesteld .

geven aan de stad' is niet alleen een kwestie van politieke wil

Of dat mobiliteit en media al eeuwenlang gemeenschapsbanden

maar ook van wetenschappelijke kennis en vooral van publiek

hebben doorgesneden en zo tot ontrouw aan traditie hebben

belang . Deze nota wil een duidelijke visie ontvouwen, zodat

verleid en nieuwe tradities hebben gevormd. De identiteit van

burgers en deskundigen inhoudelijk over het beleid in discussie

een levende stad zit hem nooit in nostalgie .

kunnen treden. Die visie dient ook om de ruimtelijke en instrumentele strategie te verantwoorden. Daarvoor heeft deze nota

Het boek wil ontwerpers aanspreken om synthesen te smeden

de balans opgemaakt va n reed s in gang gezette initiatieven en

die een eind maken aan de sombere dilemma's v an deze eeuw.

plannen . Ook nieuwe ideeën worden voorgesteld. Dit alles is

Is het niet positief als Tilburg genoten wordt - en wat betekent

verwerkt en gerllustreerd in dit boek.

dat anders dan 'gecons umeerd '? En is het niet ook de bedoeling dat Tilburg in beweging is - en wat betekent dat anders dan

identiteit

open voor verkeer, media, migratie en toeri sme7 Daarom behoe· ven moderne ontwerpers nog niet met een hyperdynami sch

Waarom groe it bij zowel de politiek als het publiek de aandacht

wereldbeeld te koketteren dat de stad prijsgeeft aan mobiliteit

voor architectonische kwa liteit? Naarmate het moderne bestaan

en comme rcie . Evenmin behoeven ze vergane wereldbeelden te

plaatselijke banden doorsnijdt, groeit van de weeromstuit de

restaureren teneinde de verloedering van openbare ruimte en

behoefte aan plaatsgebonden identiteit. De zich met industriali-

cultureel erfgoed tegen te gaan. Moderne territoriale identiteit

seri ng identificerende moderne beweging heeft een op functionaliteit, openheid en snelheid gerichte architectuur en steden-

schept ruimte voor wat verandert en voor wat blijft . Niet óf dit óf dat, maar én dit én dat. Kwaliteit betekent slechts de vraag

bouw bevorderd . Deze onthechting van het territorium, die ze

hóe en wáár!

ee rst als voorhoede nastreefde, gaat nu massaal en haast van· zelf. Het is tijd voor een bew uste koersbepaling. De behoefte

architectuur

aan lokale identiteit in een ontwortelend tijdperk wordt nu nog vaak geboren uit onvrede, bezorgdheid en angst .

Architectuur heeft het beslissende voordeel dat het een nauw-

Dit boek stelt de stadsvorm-concepten die bestuurders of bewo-

is dan termen zoals beeld of vorm. Architectuur wordt in de

keurige begrip smatige inhoud hee ft, die bovendien veelzijdiger ners hanteren ter discussie. Wetenschapsbeoefenaren worden

Nota Ruimte voor Architectuur (Ministeries WVC (thans OCW)

aangesproken op hun kennis van het territorium. Het is aan hen

en VROM, april 1991) gedefinieerd als de gebruikswaarde ,

de angst voor identiteitsverlies te bestrijden met analyses die

toekomstwaarde en culturele waarde van de gebouwde

architectuurbeleid b

n de gemeente Tilburg

10

omgeving. Men dient architectuur niet slechts op te vatten als de vormgeving van gebouwen, maar van het hele territorium door alle schalen heen. Dat is niet de gangbare opvatting , maar historisch wel de juiste, aangezien alle te rritoriale ontwe rpdisciplines zij n ontsproten aan de arch itectuur. Architectuur is de moederdiscipline van stedenbouwkunde , tuin- en landschapsarchitectuur en ook van de inrichting van de openbare rui m te en de beeldende kunst daarin. Dat is meteen weer een zeer actuele opvatting , omdat de stedelijke ru imte zijn organisch e en hiërarchische ordenin g in snel tempo verliest. Een integrale aanpak van het ste delijk landschap is geboden. Ju ist omdat die aanpak zo ingewikkeld is kiest dit boek voor het ev en nauwkeurige als v eelzijdige begrip van architectuur.

stadsvorm en stadsbeeld Een vorm kan verscheidene en wisselende functies hebben, een vorm kan ook zijn f unctie verliezen, maar vorm is geen bij zaak . Het boeiendste aan vorm is niet het fo rmele maar de motorische en emotionele beleving_ De vorm v an de stad wordt Willemsplein met pale is-raadhuiS.

beleefd in de beweging, in de zintuigl ijke waarneming en in de emoties die daardoor worden opgeroepen. Bij elkaar noem en we dat een stad sbeeld . Het beeld van Tilburg is niet éé nv o rm ig . Daarin v erschilt het bijvoorbeeld van Groningen, een stad d ie oprijst uit het ommeland. Tilburg m ist een duidelij k midden met gordels eromheen. Het beeld is eerder verstrooid en leve rt geen eenheid maar een veelheid op. Die v eelheid kan het beeld v ertroebelen, maar ook worden toegespit st tot een eigen gez icht dat zich in het geheugen prent. De beelden van Tilburg moeten niet wo rden getoetst aan een algemeen model maar worden begre pen vanuit het historisc h idee van déze stad . Men noemt deze stad wel eens een v erzameling dorpen. Dat is geen negatiev e maar een positiev e definitie, en het is de kunst haar als zodanig te ontwi kkelen . Het architectuurbeleid gebruikt daarvoo r de wetenscha ppelijke studie 'Stadsvorm Ti lburg'.

publiek voor architectuur

Hefbrug Bosscheweg over Wilhelminakanaal

De opvattingen die het architectuurbele id formuleert moeten overal worden be sproken en gemeengoed worden.

architec tu urbeleid ~n de gemeen te Tilburg 11

Daarom sp reekt dit boek diverse publieksgroepen aan. Op de

Hoe kan hoge arch itectonische kwa lite it in overeenstemm ing

eerste plaats de bewoners van Tilburg, collectief en individueel ,

w orden gebracht met juridische zorgvu ld ig heid en plano log i-

met alles daartussen : verenigingen, groeperingen en stichtin-

sche dynamie k? De tegenstrijdighe id v an idealistische en prag-

gen. En ve rder de zakelijk belanghebbenden : exploitanten,

matische overwegingen is ogenschijnlijk. Hun combinatie kan

beheerders, beleggers en ontwikkelaars. Bove ndien de beroep s-

worden gereal isee rd in een variërend stadsbeeld dat slechts op

matig betrokkenen uit d e wereld van de bouw, de architectuur

uitverkozen locaties scherp en duurzaam gefixeerd wordt :

en de wetenschap. En ten slotte de bestuurders en ambtenaren,

'archipunctuur'. Voor locaties die een kw alite itsimpul s voo r hun

in hun diverse diensten en vera ntwoordelijkheden. Om deze

omgeving kunnen betekenen zijn harde criteria vereist, voor de

podia te betreden vraagt arc hitectuurbeleid om veel meer dan

stad als gehee l soepe le criteria. Voor beide, en juist voor de

een ambtelijk stuk dat het bestuurlijke instru mentarium regelt.

laatste , is een helder idee van het rec ht op een mooie stad nodig . Daarvoor wil de nota zowe l weten schappe lij ke inzichten

geld voor een mooie stad

benutten als bestaande en nieuwe beleids instrumenten aanscherpen. In ee n tijd van privat isering en deregulering ove rle-

Arch itectuur wordt af en toe w el maar meestal niet bekostigd

ve n alleen slimme regels.

door de overheid, ook bij monumenten zijn particuliere fondsen en inves teringen nodig . Er zijn dus diverse geldstromen die architectuurbeleid moet aanspreken. Het overheidsgeld zelf is al een veelstromenland met tal van bronnen buiten de gemeen te zelf. Architectuur kost geld, kwaliteit kost geld. En toch draait het niet om geld. Alleen in de ogen van strenge fu nctionalisten is vorm een extra waarop j e kunt bezuin igen . De rijk dom van een mooie stad is niet in geld uit te drukken . Geld moet het middel z ij n tot optimaal profijt van maximale kwal iteit.

r-< ..... r

-~fd

r /' vyor een mooie stad

De juridische kant van ruimtel ijke ordening wordt na een vaste reeks procedures vastgelegd in het bestemmingsplan. Rechtszekerheid zou in strijd kunnen zijn met de keuze v oor architectonische kwaliteit. Architectuurbeleid zou kunnen bo tsen met de bedoeling om in de stedelijke ontwikkeling het particuliere belang meer te honoreren. Kromhoutpark , archi tec ten A. van de r Hagen en T. van Esch . parkon twe rp Bureau B+B

1.2 Aanleiding: ruimte voor Architectuur Het rijk heeft in 1991 zijn beleid op het gebied van de architectuur neergelegd in de nota 'Ruimte voor Archite ctuu r'. Dit rijk s-

v oorwaardenscheppende sfee r met het doel maatsc happe lij k

beleid staat niet op zichzelf, maar is een logi sche stap in een

Daarbij moet aan de we lstand szorg een rol va n betekeni s

draagvlak en een gunstig klimaat te creëren voor arch itectuur.

proces waarbij de maatschappelijke aandacht voor de vorm-

worden toegekend. De voorwaarden voor een de rgelijke ro l z ij n

gevingskwaliteit van de gebouwde omgeving sterk groeiende is.

gegeven bij de laatste wijzigingen van de Woningwet: naast de

Het rijk nodigt de gemeenten uit om op lokaal niveau uit-

t raditionele toets ing aan welstands criteri a kunnen bouw-

spraken te doen omtrent een te voere n architectu urbeleid. Dit

in itiatieven nu ook getoetst worden aan een afzonderlijk door

kan bestaan uit eigen projecten, maar ook uit maatregelen in de

de gemeente geformu leerd welstandsbe leid.

architectuurbeleid~~n de gemeente Tilburg 12

Het werkgebied van het welstandstoezicht zal zich in de toekomst aanzienlijk moeten verbreden en verdiepen. Verbreden in

kwaliteit, en van onderzoek om beter op de marktcondities toegesneden kwaliteitsconcepten te kunnen ontwikkelen.

die zin dat de betrokkenheid al begint bij de stedenbouw en dat de beoordeling van bouwplannen wordt gezien als laatste fase

Tilburg sluit met zijn architectuurbeleid aan bij deze door het Rijk gefor-

in een gestructureerd en helder begele idingsproces. Maar ook

muleerde wensen. Juist de integrale aanpak, waarbij architectuur in een

zo verbreden dat de bemoeienis niet ophoudt bij de architec-

breed kader wordt geplaatst, is basis voor het Beeldkwaliteitplan Tilburg.

tuur van de gebouwen, maar zich uitstrekt tot de kwaliteit van

Hiermee wordt nadrukkelijk gepoogd om ook marktpartijen te motiveren.

de openbare ruimte en de elementen die deze kwaliteit be'Jnvloeden. Verdiepen omdat de taken zo professioneel vervuld

Ook in Tilburg groeit de erkenning van het belang van goede

moeten worden dat de zorg voor de kwaliteit van de openbare

architectuur en stedenbouw. In het 'Algemeen Beleidsplan

ruimte en de architectuur de gewenste maatschappelijke steun

Tilburg ' 1994 - 1998 wordt door de gemeente raad gesteld dat

en erkenning krijgen.

'de belevingswaarde van de stedelijke omgeving kan worden bevorderd door beeldkwaliteitplannen'. Zo'n plan dient kwali-

Oe rijksnota constateert dat de gemeentelijke overheden op allerlei

teitsbeheer van de bestaande of nog te bouwen omgeving veilig

gebieden een belangrijke rol spefen bij de zorg voor de kwaliteit van de

te stellen. Bij nieuwbouw en renovatie dient daarom grote aan-

gebouwde omgeving. Zij treden op als regefgever, opdrachtgever, bege-

dacht te worden besteed aan architectonische en stedenbouwkundige aspecten.

leider of participam en soms als initiator of inspirator en zij beschikken over een veelzijdig instrumentarium van sturende en controferende bevoegdheden. Uit verkenningen is gebleken dat het thans in veel gemeenten ontbreekt aan een samenhangende visie op architectonische kwaliteit. Daarbij is vooraf de relatie tussen architectuur en stedenbouw een probleemgebied. Het Rijk heeft een Stimuleringsfonds voor Architectuur ingesteld dat kan worden ingezet om de ontwikkeling van gemeentelijk architectuurbeleid te ondersteunen. Daarbij wil het rijk het gebruik van beeldkwaliteitplannen stimuleren. In dergelijke plannen dient

Reeds geruime tij d vindt binnen de gemeente Tilburg bestuurlijke discussie plaats over de positie en taken van de gemeente· lijke Welstandscommissie. In 1991 vond een overleg plaats tus sen de toenmalige Wel standscommissie en de toenmalige raadscommissies voor Ruimtelijke Ordening, Openbare Werken en Stadsbeheer en voor Volkshuisvesting en Milieu . Resultaat van die discussie is geweest, dat de wenselijkheid werd uit-

de ruimtelijke beeldvorming essentieel te zijn. Bij de uitvoering van het

gesproken om te komen tot de opstelling van een beleidsnotitie

gemeentelijk architectuurbeleid wordt een belangrijke plaats toebedeeld

over het welstandsbeleid binnen de gemeente Tilburg. Een jaar

aan het welstandsaspect: van welstandstoezicht naar welstandszorg. In september 1996 is, voortbouwend op de nota Ruimte voor Architectuur, de nota 'Oe Architectuur van de Ruimte' verschenen. Oe nota concludeert dat de ruimtelijke kwaliteit een gezamenlijke verantwoordelijkheid is van rijk , lokale overheden en mark tpartijen. Samen m oeten zij bevorderen dat ruimtelijke investeringen gericht zijn op een hoge ontwerpkwaliteit. Oe nota bevat geen formele richtlijnen. Hij spoort foka le en provinciale overheden aan hun eigen architectuurbeleid verder te ontwikkelen. Het gaat om een integraal kwaliteitsbegrip waarin gebruikswaarde, culturele waarde en toekomstwaarde onlosmakelijk met

later heeft de Welstandscommissie in een brief aan Burgemeester en Wethouders aangedrongen op spoed bij de totstandkoming van een dergelijke beleidsnotitie en daarbij gewe zen op de ontwikkelingen elders in het land en het inmiddels geformuleerde rijksbeleid op het gebied van architectuur. Landelijke tendensen leiden tot een structurele en sturende rol in een vroeg stadium van planvorming in het overlapgebied tussen stedenbouwkund ige en architectonische vormgevingskwaliteit (welstandszorg als onderdeel van samenhangend architectuurbeleid) naast de rol van toetsing in het kader van de bouwverg u nn i ngprocedu re.

elkaar verbonden zijn. Twee nieuwe accemen worden gelegd: ten eers te verbreding van het architectuurbeleid naar de schaafniveaus van de stedenbouw. de landschapsarchitectuur en het infrastructuurontwerp, ten tweede de stimulering van onderzoek naar de mogelijkheden om marktpartijen meer te motiveren om te investeren in architectonische

In 1992 verscheen de notitie 'Monumentenzorg in Tilburg '. Nadruk daarin ligt op het kunst- en cultuurhistorische aspect van de gebouwde omgeving. Daarnaast wordt onder andere de rol van de Monumentencommissie beschreven. Deze verricht

architectuurbe leid van de gemeente Tilburg 13

het welstandstoezicht ten aanzien van monumenten en

notitie 'Monumentenzorg in Tilburg' is dan ook uitges proken

beschermde stadsgezichten. Het is van belang dat

dat de samenhang met betrekking tot het welstandsbeleid tus-

Welstandscommissie en Monumentencommissie hun taken in

se n beide comm iss ies nader moet worden gedefinieerd .

onderlinge samenhang uitv oeren. Niettemin leek juist deze samenhang in enke le concrete gevallen te ontbreken. In de

1.3 Aanzetten voor architectuurbeleicl Een belangrijke aanzet voor architectuurbeleid was de Stichting

Er wordt verder een groot aantal voorbeelden gegeven van hoe in diverse

Q, een initiatief van een twintigtal grote gemeenten , waaronder

gemeenten met een veranderend welstandsbeleid wordt omgegaan.

de gemeente Tilburg. Het doel van de stichting was het bevorderen va n het publieke debat over de kwal iteit in de volks-

Tilburg Moderne Industriestad

huisvesting. In werkgroepverband is gewerkt aan de totstandkoming van versch illende documenten. Een van die documen-

Vo or de ontwikkeling van de stad heeft de gemeente gekoze n

ten, 'Naa r een nieuw welstandsbeleid', is gepubliceerd in

vo or het the ma 'Tilburg Moderne Industriestad'. Op architectonisch gebied worden de ambities ingev uld . Dit gebeurt op d rie

oktober 1992 .

manieren. Nadat de stichting Q eind 1993 het zogenaamde 'Q-Werkboek' heeft uitgebracht, is de stichting op 2 december 1993 opgehe-

Ten eerste wordt ernaar gestreefd om in het stadsbeeld inspi re-

ven . In het ve rlengde daarvan is een nieuwe stichting

re nde symbolen voor de Moderne Indust rie stad te zoeken .

'Architectuur Lokaal' opgericht. De gemeente Tilburg partici·

De symboliek d ient zo breed mogelij k t e worden opgevat in te r-

peert in deze stich ting. Deze stichting zetelt in het Nederlands

men van 'moderne stad' en 'state of th e art'. Hierin passen

Architectuurinstituut (NAi) te Rotterdam.

moderne vormg evin g en toepassing van moderne mate rial en,

In 'Naar een nieuw welstandsbeleid' wordt gesteld dat een uitvoerig pleidooi voor een zorgvuldige omgang met de kwaliteit van de gebouwde omgeving eigenlijk niet nodig is. Politici en ambtenaren zien in kwaliteit een versterking van hun stad, de status van het particuliere bedrijfsleven wordt mede bepaald door de huisvesting, stedenbouw en architectuur hebben een direct economisch belang en de bewoners genieten dagelijks van een goed doordachte en vormgegeven woning en woonomgeving. Mede omdat door een veranderend rij'ksbeleid in de toekomst een steeds grotere nadruk zal komen te liggen op de bouw van woningen in de marktsector, zal de gemeentelijke zorg voor de gebouwde omgeving anders dan via contingentering en budgettering meer in de sfeer van een vroegtij'dige stimulering en begeleiding van private bouwers moeten liggen. Daarbij wordt een relatie gelegd tussen het welstandsbeleid en het architectuurbeleid op gemeentelijk niveau: welstand maakt onderdeel uit van het architectuurbeleid. Het gaat niet alleen om de zogenaamde grote zaken, maar ook is het hoogst noodzakelijk om 'de g rote stroom van klei· ne zaken' positief te beitwloeden; in totaliteit bepalen die in belangrijke mate het beeld van grote delen van de stad. Wasstraat Cirrus CarCiean, architect V. Rete l He lmrich en E. Schenkers

architectuuYbeleid

~n de gemeente TilbuYg 14

technieken en produktiewijzen. Het concept duurzaam bouwen

Zo kan aan bed rijven terreinen een the matisch vormgevin gs-

en de richtlijnen die hierv oor zijn ontwikkeld zullen hierbij een

concept worden toegevoegd. Dit is voo ral van belang op d ie

belangrijke rol kunnen ve rv ullen. Aanzette n z ijn voor het eerst

plaatsen waa r de bedrijventerreinen z ich manifesteren aan de

gegeven in de manifestaties rondom 'Tilburg in vorm'.

hoofdwegen .

Ten tweede kan er een voorwaardenscheppend beleid voor

Ten derde zal er ook in het proces van ruimtelijke ordeni ng

industriecomplexen en -terre inen worden ontwi kkeld. Hierbij

uitwerking worden gegeven aan een alerte houding die

kan een onderscheid worden gemaakt naar oude en nieuwe ter-

ontvankelijk is voor vernieuwingen en die streeft naar in nova tie

reinen . Bijzondere aandacht voor de moderne industrie en voor

en toepassingen van Research & Dev elopment.

ruimtelijke vormgeving van en voor de mode rne industrie is gewenst.

1.4 Doelstel/ing: vorm geven aan identiteit De gemeente streeft naar een ge1ntegreerde aanpak van de ruim-

De nota bevindt z ich op het snij vlak van een ruimtelij ke,

telijke vormgeving van de stad vanuit de verschillende ontwer·

gebiedsgerichte en een culturele, thematisc he benadering .

pende en cultuur- en kunsthistorische disc iplines va n architectuur,

Enerzijds de v isie op de beeldkwaliteiten van de stad, met de

stedenbouw, land schap, omgevingsdesign, monumentenzorg en

bijbehorende bele idsaspecten zoals welstandsbeleid, monumen-

beeldende kunst. Bij het vormgeven aan de eigen identiteit ziet

tenbeleid, beeldende kunstbeleid en ruim telijke ordening ,

de gemeente een doorslaggevende rol voor de bewoners, gebrui-

anderzijds de v isie op de architecton ische en stedel ijke cultuur

kers en andere belanghebbenden evenals voor professioneel en

en de instrumen te n die hiermee samenhangen.

cultu reel betrokkenen: de consumenten en producenten van architectuur. 'Tilburg geeft vorm aan zijn identiteit' onderbouwt

Het is dan ook de b edoeling dat deze beleidsnota een kade r is

en beschrijft een geintegree rde aanpak van de ruimtelijke vorm geving van de stad. Tevens worden de in strumenten aangereikt

voor andere beleidsnota's, zoa ls het 'Masterpl an Beeldende Kunst' en de notit ie 'Monumenten zo rg in Tilburg', gedragen

die de architectonische kwaliteit van de stad in een permanent

door een samenhangende visie die stimulerend en inspirerend

proces kunnen verhogen.

werkt.

a rchitectuurbeleid ~n de gemeente Tilbu rg 17

2 Visie op de stadsvorm 2. 1 De architectuur van Tilburg In een visie op de stad moet de kwaliteit van de architectuur niet abstract blijven, maar worden geënt op het eigen territorium. Voor een gefundeerde visie op de identiteit van de stad is onderzoek noodzakelijk.

Dit onderzoek, 'Stadsvorm Ti lburg', is verricht in samenwerking

De hedendaag se politi ek beleeft ten aanzien van de stad een

met de Technische Universiteit Eindhoven. Het beoogt orde·

dubbele tendens van schaalverkleining ene rzijds , schaalverg ro-

ningsprincipes met betrekking tot de vorm van de stad op te

ting anderzijds: stadsdelen en stadsprovincies. Door uitb reid in-

sporen door met behulp van historisch onderzoek de concepten

gen groeit de stad, door frag mentatie lost ze op. Het is zaa k

te beschrijven die in de loop der tijd de grondslag hebben

beide tenden se n in kaart te brengen en er adequate bee lden

gevormd voor de huidige opbouw van de stad . In het kader

v oor te omsch rijv en . Sommige interlokaal, lineair en v loe iend ,

daarvan verscheen in november 1993 'Stadsvorm Tilburg,

andere lokaal, punctueel en gefragmen tee rd. Als pendant van

historische ontwikkeling'. 'Stadsvorm Tilburg , ontwikkeling

de Randstad groeit er in Brabant een 'landstad'. Beekdalen ,

1975 · 1995' vormt het vervolg op deze studie en geeft een

zandplateaus en andere 'terreinvondsten' kunnen opnieuw

beschrijving van de recent e ontwikkelingen en plannen. Dit deel

exp ressie krijge n in de lijnen die ze aaneenrijgen en in de ter ri-

verscheen in 1995 . Het derde deel van de studie 'Stadsvorm

toria waarin ze worden verwev en -een stedelijk veld in de

Tilburg, stadsontwerp en beeldkwaliteit', uit 1996, geeft richtlij·

nabijheid van een oude stad die, na het bee ld va n kerktorens en

nen voor de hele stadsregio . Deze richtlijn en komen voort uit

fabrieks schoorstenen bijna helemaa l te hebben verl o re n, als

analyse en worden samengesteld met het oog op de toekomsti·

hoog en stralend centrum wil he rrijzen maa r in het geh ee l een

ge ontwikkeling van de vorm van de stad. De co ncl usies van

excentrische positie zal innemen .

het onderzoek worden in dit boek opgenomen. De architectuur van Tilburg wordt vaak nega tief omschreven. De stad

de groei van Tilburg

zou ahistorisch zijn en buiten haar wapenschild geen middeleeuwse stadsmuur, geen kasteel, geen ka thedraal, geen gotisch stadhuis kennen,

Het vertrouwde idee van de stad als een eenheid die zich onder·

evenm in een Gouden Eeu w met zijn burgerpaleizen en vesting werken, en

scheidt van het platteland is aan het vervagen. Planologisch was

zelfs geen I 9-de eeuw me e zijn levendige boulevards en eerbiedwaardige

dit al een feit, maar architectonisch heeft het nog we inig goed s opgeleverd. De kwaliteitsvraag is hier urgent. Tilburg zal verder groeien. Paradoxaal genoeg zal het dan oplossen in het landsc hap waarin het z ich uit zaait. Voorbij de gemee nteg renzen tekent zich een verstedelijking van de hele prov incie af die zelfs niet meer te vatten is in regionale stroombeddingen. Niet dat deze lappendeken van bebouwingsvormen contact met de bodem ontbeert, en even m in dat hij overal een stedelijke dichtheid kent, in tegende eJI

nutsinstellingen . Tilburg zou weliswaar als industriestad bekend z ijn, maar de glorie van de wolstad is voorbij en de nieuwe industrie is onzichtbaar. Het zou een landelijke stad zijn, eigenlijk een kring van dorpen in een omgeving rijk aan bos en hei. Dit zijn halve waarheden. Voorzover ze een grond van waarheid hebben zijn deze omschrijvingen nurcig, maar voorzover ze een nega tieve kwalifica tie inhouden zijn ze, ofschoon prikkelend voor de discussie, uiteindelijk niet vruchtbaar. De bestaande stad is nu eenmaal het uitgangspunt.

architectuurbeleid b

n de gemeente Tilburg 18

Tegenover de negatieve kwalificaties zijn drie positieve te stellen - even zoveel goede kansen voor het Tilburg van de toekomst: • De geschiedenis van Tilburg is niet in de algemene modellen van de stedenbouwkunde te vatten. Daardoor bestaat het ge vaar dat het stadsbeeld lukraak verandert. Het is anderzijds een uitdaging om de sporen van het verborgen verleden nog scherpzinniger te lezen: de herdgangen, de interventies van Willem 11, die van Rückert , van Komter, van Bakema. Tilburg op het spoor van zijn geheim' • De Wo/stad, zetel van eerbiedwaardige katholieke instituten en dramatisch toneel van nijverheid, ondernemerschap en vernuft is niet meer, en toch , ze was beslissend voor wat de stad is ge worden , de zevende van ons land. De industrie van vandaag is schoner in produktie, geschoolder in arbeid, en onafhankelijker in marketing. Het sociaal-cultureelleven is diverser dan ooit. Tilburg moderne industriestad' • De verzameling dorpen. Al klopt de kenschets alleen al niet omdat ze miskent hoe typerend het is dat er een verzameling dorpen zó dicht bij elkaar gesticht werd dat ze wisten uit te groeien tot stad, toch is het een aardige kenschets van een stad die, hoe dynamisch ook, landelijk blijft. 'Stadsdorpen' in een 's tedelijk veld' hebben trouwens de toekomst : nu nieuwe woonwijken op duurzame relaties met bodem, klimaat en grondwater moeten worden ontworpen, zullen ze loca/er geordend en beheerd moeten worden. Wonen , werken en vrije tijd moeten plaatselijk worden geïntegreerd om minder verplaatsing te verwekken. Tilburg buitenstadl

architectuurbeleid van de gemeente Tilburg 20

2.2 Stadsvorm Tilburg, het onderzoek Het driedelige onderzoek 'Stadsvorm Tilburg' had de opdracht te onderzoeken of het mogelijk was om een concept voor de stadsvorm van Tilburg te formuleren vanuit een analyse van de historische ontwikkeling van de ruimtelijke structuur. Het doel was om met de kennis van de bestaande structuur richtlijnen te geven voor de versterking en verheldering ervan ten behoeve van bestuurders, gebru ikers en ontwerpers . Deze richtlijnen moesten vervolgens ook criteria opleveren voor de optimale integratie van welstandstoezicht, monumentenzorg en beeldende kunst in de stadsvorm. Tenslotte had het onder zoek de taak om een visie op de toekomst te geven, resulterend in een beeld kwaliteitplan voor de stad als geheel.

Korv elplein met St . Antoniuskerk

Naza reth , vo o rmalig opvangteh uis v oor j on gen s. nu studentenhuisves ting

Udenhout centrum (Croenstraat/Siimstraat)

architect u urbe leid van de gemeente Tilbu rg 21

drie historische stadsconcepten 'Stadsvorm Tilburg ' experimenteen met nieuwe methoden. Deze stad vraagt erom. Geschiedenis en morfologie van Tilburg zijn als onlosmakelijk verbonden beschouwd. Geschiedenis is daarbij niet hetzelfde als verleden, ze is het begrip ervan; morfologie is niet hetzelfde als vorm, ze is de logica ervan. Deze combinatie levert beweeglijke perspectieven op die vormgevers in staat moeten stellen de potenties van de stad beter te begrijpen. De geschiedenis als begrip van het verleden en de morfologie als logica van een proces kunnen zowel een beschermend als een actualiserend beleid steunen. Monumentenzorg en vernieuwings-

Tilburg is ten opzichte van de min of mee r geijkte concep ten als volgt te beschrijven. Het hee ft alle reerst een onmis kenbaar trad itioneel stadsconcept, hoe verbrok keld en gehavend oo k. Dit kenmerkt z ich in het algemeen naar binnen door een hiërarchische geleding met ee n oude binnenstad en jongere wij ken daaromheen; naar b uite n door een afgeronde, gesloten vorm die afsteekt tegen het platteland . Doch Til burg heeft nooit een concen tri sche vorm gekend. De middeleeuwse stad bestond uit een verzameling driehoekige pleinen. Deze agrarische bu urt·

drang zijn met elkaar verbonden. De geschiedenis van Tilburg zelf is het

schappen of 'herdgange n' waren onderling verbo nden door een

die uitnodigt tot een vernieuwing die een reflectie op zijn identiteit is.

netwerk van paden en stegen dat plaatse lijk intensief bebouwd was. Het middeleeuwse kasteel waaraan de stad haar logo on t -

De onderzoekers maken een verschil tussen een analytisch begrip en een

leent is nagenoeg spoorloos verdwenen: de fundame nten liggen

ontwerpconcept, maar stellen dat de tijd voorbij is dat een ontwerpcon-

in een buurtparkje. Zeldzame grote elementen zoals de Warande

cept een blauwdruk voor de toekomst is. Het ent zich nu op historisch

getuigen nog steeds va n ee n barokke heerl ij kheid.

begrip en neemt de bestaande situatie tot uitgangspunt, om pas daaruit een hypothese voor verandering te ontwikkelen. Omgekeerd is het analy-

In de vorige eeuw heeft de dorpse nederzettingstructuur zich

tisch begrip niet meer een chronologische representatie van het verleden.

ontwikkeld tot de wo lstad met haar schoo rstenen en kerk-

Het neemt het heden tot uitgangspunt en reconstrueert de lagen van zijn

torens. De linte n en de grote binnenterreinen ver loren hun lan -

ontwikkeling. Met andere woorden, analytisch concept en ontwerpconcept

delijk karakter en raakten dicht beb ouwd. De bebouwingsty pe n

veronderstellen elkaar.

omvatten wevershu izen, enkele generaties fabr ieken, neogotische kerken en katho lieke instel linge n, statige fabr ikanten-

In deze opzet is het morfologische onderzoek tweeledig:

huizen en lage arbeidershuisjes. Het waren de kaarsrechte

een onderzoek naar lagen die elk hun eigen concept vertegenwoordigen,

straatwegen naar Breda en Den Bosch, onder Koning Willem 11

en een onderzoek naar terugkerende typen en eenmalige elementen. Uit

aangelegd, alsmede het spoor, dat met het station en de werk-

het historisch onderzoek blijkt dat de concepten nooit zuiver zijn en bovendien meestal niet voltooid werden. Het kenmerkende van Tilburg moet precies in zulke afwijkingen van de geijkte modellen worden gezocht. Ze hebben te maken met zijn dorpsgewijze oorsprong en zijn schoksgewijze verstedelijking. Het zijn de identiteitsbewijzen van zijn architectuur.

p laats de kring va n dorpe n rigoureu s door midden sneed , en tenslotte het Wilhe lm inakanaal, dat de stad aan de Noord- en Oostkan t in een halve cirke l v ing, die tezamen ee n mengvorm van traditionel e en moderne stad schiepen . Daarbij hoorde ook de aanleg van stede lijk groen, zoa ls het Wilhelminapark , het Leypark en het Wande lbos. Aan het kleine lustslot van de Ko ning heeft de stad haar stadhuis te da nke n. Al met al was er v an planning geen sprake . Rond 1900 maakte Rückert, directeu r Pub lieke Werken, daarmee een begin. Zijn deels gerealiseerde Ring vormt een bevestig ing van het idee van de traditionele stad , d ie hij evenwe l tegel ij k openlegde v oor het moderne verkeer. Met sym metrische pleinen die hij aan deze Ring en in de maze n v an het oude, organische weefse l voegde,

architectuurbeleid

b

de gemeente Tilburg

22

werkte hij het idee van het tuindorp uit voor de situatie in

In de jaren '80 werd dit beeld allengs strakker en soberder,

Tilburg. Gebieden tussen de lintbebouwing werden opgevuld

formeler maar ook beeldender. Zoe kend naar een leesbaar

met stukjes tuinstad waarvoor parochies de grondslag vorm-

stadsbeeld hantee rde men metafore n, zoals in Reeshof, waar

den.

een crescent en een bastion voorko m en. Het kerende tij maakte

Bovenop de traditionele stad - om in lagen te spreken - heeft

de woning met kap in het groen terug keerde. Ofschoon d it

Tilburg een modern concept. Het is de open stad, in onderdelen

postmodernisme zowel de binnenstad als de stadsuitbre iding

orthogonaal, als geheel radiaal ontsloten, met functioneel

betreft, begon het allemaal met de stads v ernieuwing . In de b in-

ook het appartement in woontoren of stadsvilla popu lair, terwijl

gescheiden zones van wonen, werken en recreatie. In dit con-

nenstad waren de oude dorpslinten drukke winkelstraten

cept waren de sluiting van de fabrieken die zich in de traditio-

geworden . Op de binnenterreinen kwamen woonbu urten en par-

nele stad hadden genesteld, geen probleem, eerder een opluch-

ken in plaats van fabrieken en klooste rs. In het centrum werd

ting. Het was immers modern om industrie langs de infrastruc-

een 'City' gecreëerd met voetgangersstraten en passages .

tuur aan de stadsrand te leggen. De gelijktijdige sluiting van

Kantoren verrezen er in de oost-westtraverse langs het spoor en

veel katholieke instituten, die het sociale en cu lturele leven van

aan de westkant v an de Ring d ie zich daar tot noord-zuid tra-

de stad onderhielden, werd in dit concept opgelost door city-

verse ontwikkelde. In de periferie kwam nieuwe industrie, vaak

vorming, met de schouwburg van Holt en Bijvoet als het meest

verscholen, soms op een zichtlocatie bij de snelweg . Recreat ief

geslaagde, en het plan Koningswei van Bakema (de Katterug) als

gebruik van het landschap nam toe, ecologische interessen ver-

het meest controversiële voorbeeld. Het wonen kreeg gestalte

drongen agrarische . Landgoederen, bossen en beken werden

buiten de Ring, vooral aan de noordkant. De woningtypen

beschermd, en het wonen in het groen dijde vooral op het

waren, zoals overal in de wederopbouwtijd, rijtjeshuizen,

zandplateau aan de westkant uit, waar het thans de Donge

portiekflats en galerijflats in open stroken verkaveld met losse

heeft bereikt .

voorzieningen en winkels. Er waren ook elementen met een eenmalig karakter, zoals het station en de unive rsiteit.

Er zijn dus d rie stadsconcepten voor Tilburg, een trad it ionele , een moderne en een postmoderne: in deel één en twee van het

Tenslotte laat Tilburg zich lezen als postmoderne stad. In dit

onderzoek zijn ze uitvoering gedocumenteerd . De eerste twee

concept bestaat er geen rangorde meer maar nevenschikking .

concepten we rken nog door; het de rde is fris en prikkelend,

De niet meer door een totale vorm bijeengehouden stad is wel

maar bij gebre k aan zicht op het geheel ook enerverend en v er-

tapijtmetropool genoemd, een naam die duidt op de afkeer van overheersende vormen, op respect voor lokale weefsels en op

warrend. Daarom is er behoefte aan een nieuw, duurzaa m stadsconcept , dat de voorgaande in zich opneemt. De toe-

de wens om het gebrek aan stedelijkheid te compenseren door

komstwaarde daarvan moet zowel histori sch als ecologisch

een metropolitane allure die weliswaar uitsluitend op de ver-

worden begrepen. Het zou zich tevens moeten lenen voor een

keerswegen is te ervaren. In feite gaat het om het beheer van

eigentijdse , mee r private en consumpt ieve gebruikswaarde die

verschi llende processen van verstedelijking. Daarbij is voortge-

tegelijk rui m te biedt voor nieuwe vor m en van collectivi teit.

borduurd op de moderne typen van woningbouw en steden-

Bovendien zou het een duidelijke cu lturele waarde moeten

bouw. Eindeloos gevarieerd is er op de rijtjeshuizen en portiek-

krijgen door de identiteit van Ti lbu rg te bevestigen in een

flats, geordend in landschappelijk of juist stedelij k ogende

heldere vorm die zich in het gehe ugen grift van iedereen .

verkavelingen. Kronkelende woonerven met veel groen en water of vo lledig bestrate pleintjes en hofjes leverden met historiserende dakvormen en verspringende gevels een gesloten straatbeeld op.

•t . ./.fl 'l• u-

,1/ .. .. ,.

J.', • ... l._, f._,..j:-J \I~ ·,.

•\

/lrll/1·1.-rl

1-J,J;..

/ , 1/1/ll·•·rh;.•

. 'n.'J~.I..,._-:-

".,,./f·

lf.••.

'. \ \

I

c-...

~ ""

;-~ç~ '

<

~"

;d~ ;j,.·

, \'i

i _:.

~ -- , ,._ . , , _ / ,_ , , _ . . . .,.,._., .. J

Topografische kaart Tilburg en omgeving , ve rkend 1830 en 1845

- - - .:.. ...·• -

..J "'-:_~""·

Topografi sc he kaart van Til burg en omgevmg uil 1868 (bijgewerkl 1894, 1904)

I

(

/

'

OVERZICHT

11/lf..t \fUSt;

"J"'""/.. ,.". ,.,,

/

."UI.

"I

!Jij•ft"J"'''',....'"""

•

·..:..:.

B.... ,,. .. ",;~ "!'~"'""'' rt., ....... "

""''"''' ... ,_,,,. .... ~~ .. , .. ,.,,,.,,,,,.y

- ~"'

, ____ ,,,...,,,.{ .' .... 1,.1 .. 1! - /1" ....

"-:r• 1"7"'" ""

,.·'·" ~

,,,,·"' ,,'

,.

.\·

.

~-w~: -----~ ;~~~- :_:.: J:=._

:~-3.~--

~SG~

~~ -

~-·-- - : ~

::;:.~_; ·-b ~ -

~~C-~ - ~ - :--.2=r: oJH r. E

Uitbreidingsplan Tilburg, opgesteld door Ir. JH.E. Rückert in 191 5

Schotelplein, onderdeel uitbreidingsplan Rückert

Hart van Brabantlaan, onderdeel Cityplan 1960

Maquette plan Koningswei, ontwerp Van den Broek en Bakerna waarvan de 'Katterug' deel uitmaakt, 1964.

Katterug met Emmapassage

Quirijnstok, noordelijke uitbreiding rond 1970

Langestraat, stad svernieuw ing, 1980, architect J. Hurk ma ns

De Blaa k, stadsuitbreiding rond I 980

Kantoorgebouw Centrale Zorg, Ringbaan West, arch itect j . van Dijk

Schouwburgpassage, resultaat Cityplan

archirecruurbeleid

b

de gemeen re Tilburg

30

Schijfconce pt

Overzieheskaart schijfconcept À

Op een schematische kaart van Tilburg noteert het schijfconcept de resultaten van het morfologisch onderzoek van de groei van de stad. Genoteerd zijn de 'Schil' om de oostkant van de b innenstad, de 'Schacht' die de doorgaande noord-zuid-as vormt, en een oost-west lopende zone van compacte, uit de omgeving oprijzende compartimenten: de 'Schijf'

Diagrammen schijfconcept ..

Het schijfconcept interpreteert de ogenschijnlijk verbrokkelde stad door middel van beeldende namen , conceptuele lijnen en afgebakende gebieden met een eigen karakter. Diagram I

architectuurbeleid En de gemeente Tilburg 31

een duurzaam stadsconcept

Als duurzaam stadsconcept voor Tilburg wordt het schijf-

landschappelijke als stedelijke invullingen hebben. De oude

concept voorgesteld. Het schijfconcept brengt de deling van de

stad zelf is zo'n compartiment. In de opvatting van dit model is

stad in kaart en heelt deze tegelijk. De deling vindt plaats aan

de spoorzone geen barrière meer: weliswaar verdeelt ze de

weerskanten van een noord-zuid lopende as: Ringbaan West

oude stad in een noordelijk en zuidelijk deel , maar omdat de

met zijn toe- en aanvoerwegen. De as ligt excentrisch ten

schijf ze beide draagt vormen ze relatief zelfstandige gebieden

opzichte van de oude stad, maar centraal in de huidige stad.

in een groter geheel.

Het westelijke, nieuwere deel is open en orthogonaal, het oostelijk deel is organisch en aan de oostkant afgesloten door

Het schijfconcept beoogt een stadsbeeld dat de verbrokkeling

een 'schil' , de kanaalzone. Uit het westelijk deel dringen enkele

accepteert en er een sterke wending aan geeft. Het is daarom

rechte lijnen binnen .

een concept met toekomstwaarde. Het stimuleert ingrepen die

De tweedeling van de stad wordt geheeld door de 'schijf'

gen : duurzame ingrepen die karakteristieke compartimenten

waaraan het model zijn naam dankt , een oost-west lopende

ontzien en doorgaande lijnen sparen, stabiliteit waarborgen en

zone van heterogene gebieden die toch een continue zone

verandering toelaten.

heterogene fragmenten verbinden en over barrières heen sprin-

vormen . Het is een snoer van compartimenten die zowel

Diagram 2

Diagram 3

architec tuurbeleid b

n de gemeente Tilburg 32

stadsontwerp

Het onderzoek resulteert in een stadsontwerp . Dat ontwerp heeft twee momenten : besch rijving en schepping. Het sch ij fconcept vertegenwoordigt het eerste, het (hierna te behan de len) Beeldkwaliteitpla n Tilburg het tweede moment. Ze z ijn samengebracht in een gelaagd model, dat z ich niet meer baseert op het klas sieke idee van een natuurlij k 'fond' (het lan dschap) waarop een kunstmatige vorm is geprojecteerd (de stad), maar op een verweving van beide. Deze verweving wordt het stedelijk veld genoemd, dat, zonder dominant centrum en zonder definitieve rand, de vraag naar een andere orde, naar een nieuw scheppingsverhaal stelt: een 'genesis' in vijf lagen. Op de eerste laag ordenen zich drie groeiassen m et bebouwde lobben en onbebouwde wiggen daartussen: he t propellermodel dat thans wordt gehanteerd in het Stadsbeheerplan (SBP). Op de tweede laag verschijnt een bonte menigte woonmilieus en bedrijfsterreinen: de tapijtmetropool die zich na spontane invullingen thans moet ontwikkelen tot 'Moderne Industriestad'. De eerste t wee lagen kenmerken de bestaande stad. De derde Jaag is er een waarin landelijke en stedelijke gebieden door elkaar en in elkaar voorkom en: d e compartimentenstad. Zij heeft in het schijfconcept een duurzame vorm gekregen.

Stadsontwerp

Op de vierde laag wordt de territoriumstad geschapen: breukzones en vluchtlijnen schieten losjes door het hele gebied. Daarin liggen territoria die vrij blijven om hun eigen inhoud te verkavelen . Verbindende lijnen lopen er filmisch doorheen. Dit is de laag van het Beeldkwaliteitplan

De studie 'Stad svo rm Tilburg' fo rmuleert een stadsontwerp waarin de historische groeifasen van Tilburg ev enzovele lagen

Tilburg . Tenslotte is er de vijfde laag, daarop worden stra tegische gebie-

vormen. De fase waarin de stad zich t han s bev indt is aange-

den aangewezen voor 'archipunctuur'. De twee laatste lagen zijn die van

duid, evenals de strategische projecten die daarop in de nab ije

het stadsontwerp in inventieve zin. In principe laat het stadsontwerp zich

toekomst inspe len.

uitwerken in vier lijnen en hun territoria en voorts in een drietal punten of knopen die aan de rand van het stedelijk veld liggen.

Laag 0 .

Stedelijk vel d

Laag 1.

Propellermodel

Laag 2.

Tapijtmetropool

Laag 3.

Compa rt imentenstad

Laag 4.

Territorium stad

Laag 5.

Strategische projecten

architectuurbeleid b

n de gemeente Tilburg

34

2.3 Beeldkwaliteitplan Tilburg Het Beeldkwaliteitp lan Tilburg (BKPT), waarop het gemeentelijk architectuurbe leid in belangrijke mate stoelt, wordt hie r in grote lijnen weergegeven. Ook de belangrij kste illustraties zij n ov ergenomen, zoals het logo en de kaart. Deta ils zijn te vinden in 'Stadsvorm Ti lburg' deel 3. Daar is ook de uitvoerige veran twoording te leze n. Het BKPT Tilburg ontwerpt een nieuwe identiteit voor de stad. Op grond van de typo logische en morfo logische stud ies wil deze ontwerpkundige studie de identiteit van een 'stad op d rift', die wordt beleefd va naf zijn infrastructuu r, koppelen aan de introverte territoria waarin de huizen en bedrijven zich verschu ilen. Om daarvan waarneembare ruimten te maken wil het BKPT ze hier en daar openen. Collectieve ruimten zoals w inkelcentra en parkeervoorzieningen zouden in de woon-, recreatie- en werkterritoria en tegelijk aan de verkeers lijnen moeten liggen , en aldus van deze v aak amorfe gebieden stedelijke terri toria maken. Het probleem van de territoriale fragmentatie en de 'deterritorialiserende' verkeersmachine is op te vatten als uitdagend spanningsveld. In de beleving va n de mobiliteit schuil t een kans voor openbare ruimte. logo BKPT

Het BKPT tracht de bestaande kwal itei t en en plannen te vatten in een stads vor m die kansen v oor verdere groei structureert. De kolanisering van het platteland doo r stedelijke leefwijzen vraag t om een hechting van de trage wereld van wonen, verbl ijven en langzaam verkeer aan het natuurlijk terrein, en tegelijk om een spannende samenhang van de wereld van de snelheid met het landschap. Intussen krijgt de b innenstad, die voortaan een compartiment is temidden van andere compartimenten in het stedelijk veld, een sterke symbolische waarde als culturee l en histo· risch centrum.

architectuurbeleid ~ de gemeente Tilburg 35

Het BKPT schetst een aanta l programmatische rege ls die projectgewijs kunnen worden uitgewerkt. De eerste regel is dat de stedelijke voorzieningen (openbaar of particulier) ge koppeld dienen te worden aan de dynam iek van het verkeer (langzaam en snel, openbaar en particulier). De tweede regel is dat de ervaring van het landschap in grote lijnen gekoppeld d ient te worden aan de verkeersinfrastructuur, zodat er een unieke en samenhangende identiteit ontstaat voor Tilburg als geheel, waarnaast ruimte blijft voor de discrete charmes van al die verborgen domeinen waar rust ig wordt gewoond of gewerkt. Het BKPT stelt vervolgens een aantal hoofdvormen voor die de stad in min of meer evenwijdige, oost-west lopende stroken verdelen met enkele dwarsverbanden , een open schering en inslag op een flexibel stramien. Ten eerste is er het Frame, een continue rij gebieden met verschillende inhoud. Ten noorden daarvan wordt de Collector onderscheiden, die een discontinue verzamel ing gebieden bevat . De derde strook is de Avenue, de bundel infrastructuur tussen Tilburg en Goi rle die zich leent

Netwerk: blauwe en g roene parel s tussen g rote infrastructuur

voor een representatieve v erbeelding van de Moderne Industriestad . Een aparte plaats in deze stroken neemt de Diabolo in, die een opening forceert in de oostelijke schil en vluchtlijnen trekt naar Berkei-Enschot, Udenhout en Moerenburg en een soort landschappelijke doorstroming aan de spoorzone geeft. Dwars op deze stroken staan drie territoria. De Schacht, die net als in het schijfmodel samenvalt met Ringbaan West en boven dien het aansluitende territorium, alsmede de vertakking met de snelwegen omvat. Verv olgens de Meander, die van de Donge weer een dal maakt dat door het 'gekoloniseerde' plateau loopt. En het Netwerk, dat het Leijdal ziet als een kralensnoer van oude verkavelingen en ecologische parels, dat onder en langs de Avenue doorloopt. Tens lotte is er de Tangent, die rakelings langs alle stroken scheert: een lineair motief in een 'parklandschap'.

Zuid knoop: afs lag A 58 met logist ieke funct ies Ka tsbog te n

architectuurbeleid

~an de gemeente

Tilburg

36

Don ge

Hasselt

6

Knopen

~

Leij

L

Loven

2

Noorderbos

N

Dit BKPT leent zich voo r het sturen op hoofdlijnen . Het onderscheidt zones die elkaar kunnen overlappen zonde r aan elkaar afbreuk te doen. Het wijst ook op cruciale details die afzonderlijk kunnen worden behandeld en niettemin accorderen met het geheel. Ondanks zijn hoge abstractieniveau geeft het aanzetten voor concrete projecten op strategische plaatsen. De bepaling van de grenzen, de functies en de vormgeving van objecten

D

worden ingevuld zodra dat opportuun is. Daarvoor is een beeldende strategie bepaald. De Tangent moet, van afslag tot afslag om het noorden van de stad draaiend, een reeks van ongelijksoortige segmenten zichtbaar maken door ze

Oude Stad

als een 'parkway' aaneen te rijgen. De Avenue moet een stadssnelweg worden met representatieve uitstraling, waarbij het Netwerk voor landschappelijke samenhang zorgt. De Schacht

Reeshof-Centrum

moet een stedelijke as worden die een doorsnede van de stad toont. De Spoorzone alias Diabolo moet het cityverkeer laten doorstromen als in een kalme brede rivier en tegelijk op zijn

Reeshof-Oost

oevers de drukte rond het station verhevigen.

Spinder Hiermee hangen de beelden voor de drie knopen meteen samen. De Noordknoop waar Tangent en Schacht elkaar kruisen wordt voorgesteld als verknoping van aangrenzende comparti-

Noordoost

os 0 Q

s TUBE

menten en als balkon op het landschap waarheen bos en duin de stedeling lokken . De Zuidknoop waar de Avenue en de

Vliegveld

+

Vossenberg

1

Schacht elkaar kruisen moet worden verknoopt met het nieuwe beeld van De Katsbogten als logistiek centrum. De Oostknoop zou een stadspoort moeten worden in de as van

Wandelbos

v

Het Zand

0

de Bossche-weg. De poort markeert een doorbraak die gespiegeld wordt aan de westelijke opening van de binnenstad naar het landschap. Al met al is het streven erop gericht om van deze knopen meer dan verkeerskruispunten te maken. Openbare kwaliteit moet worden ontleend aan meervoudig ruimtegebruik en de beleving van mobiliteit.

Beeldkwaliteitplan Tilburg: BKPT Op een satellietfoto van Ti lburg en omgeving zijn de hoofdlijnen van het stadsbeeld getekend. Sommige lijnen bestaan al, andere nog niet. Volgens het BKPT wordt Tilburg niet gekenmerkt door de hierarchie van centrum (stad) en periferie (platteland), maar bestaat het uit verschillende territoria naast en door elkaar. Rood omlijnd zijn er zeven onderscheiden. Vier lopen er ongeveer oost-west (Collector, Frame, Diabolo, Avenue) en drie noord -zuid (Meander, Schacht, Ne twerk). leder territo riu m heeft een eigen beeld , waarop zijn naam zinspeelt. De kwaliteit wordt in het BKPT thematisch omschreven, zowe l naar de fysieke vorm al s het gebruik en de beleving ervan. Tenslotte zijn er drie knopen onderscheiden, waar territoria in contact komen met de omgeving. De beleving van de stad en het landschap vanuit de infrastructuur wordt gekoppeld aan openbare ruimten rond collectieve functies. De nagestreefde beeldkwaliteit moet worden geconcretiseerd in strategische projecten. Het BKPT schetst op grond va n onderzoek van de bestaande stad een wensbeeld. De abstractie ervan is bewust. Het vermijdt (voorbarige) plangrenzen, (eenzijdige) planning sscenario's en (betuttelende) vormbe pa linge n. Het wil diverse partijen inspireren tot het bereiken van hoge architectonische kwaliteit. Het maakt het mogelij k op plaatse lijk niveau steeds een groter gehee l voor ogen te houden. Het vraagt bij concrete projecten verantwoord ing voor de id entiteit van de stad in haar verandering.

SCHACHT

COLLECTOR

NETWERK

AVENUE

De hoofdvormen van het BKPT vormen min of meer evenwijdige, oost-west lopende stroken met enke le dwarsverbanden , een open schering en inslag op een flexibel stramie n.

KrÖmhoutpark .._: -

-

architectuurbeleid van de gemeente Tilbu rg 49

3 Visie op de actoren Bij architectuurbeleid zijn veel partijen betrokken. Het is de bedoeling om hun betrokkenheid bij de architectonische kwaliteit van de stad te activeren. In dit hoofdstuk wordt een visie ontvouwen op de rollen die de verschillende actoren spelen.

3_ 1 De rol van de cultuur De bestaande belangste lling voor architec tuur in Tilburg wordt uitge bouwd tot een cultuur van gedachtenwisseling, meningsvorming, onderzoek, experiment, traditie: vitale voedingsbodem en klankbord voor gemeentelijk architectuurbeleid. Stedelijk a rchitectuurbeleid richt zich op de archi tectuur van de stad, maar hoe architectonisch kan een stad zijn7 Over de definitie van architectuur bestaat in grote lijnen eensgezind heid. Haar kwaliteiten worden gewaardeerd in termen van gebruik, toekomst en cultuur, met dien verstande dat:

immer utopisch beginnende moderniteit. Mode rniteit is zei{ traditie geworden, soms als experimentele 'deconstructie' van een al te schools geworden moderniteit. Moderne stad, voor Tilburg is het een bevrijdende fase geweest waarin men met feodale en rurale banden brak. Indien de tegenstelling tussen modern en traditioneel is overwonnen, moet de vraag hoe modern (of hoe traditioneel) Tilburg wil zijn telkens opnieuw, telkens plaatselijk worden gesteld. Een ontwerp al naar gelang de karakteristiek van een territorium en de lijnen waarmee het vertakt is. Zo'n situatief en relatief architectuurbeleid zal de historische en geografische situatie verhelderen opdat er eigentijdse en lokale keuzen

• de gebruikswaarde zowel één welbepaalde functie als de dichtheid, verandering en menging van m ee r functies kan betreffen; • de toekomstwaarde zowel eco logische kringlopen als lange his torische duur en verandering kan betreffen ; • de culturele waarde zowel het blijvende als he t eigentijdse kan betreffen.

kunnen worden gemaakt. Een stedelijk architectuurbeleid richt zich op de beleving van de stad, maar hoe subjectief zal Tilburg worden gewaardeerd7 De beleving van gebruiks· en toekomstwaarden is subjectie{, maar het subjectieve van de stad concentreert zich toch op de beleving · op de vraag hoe mooi of aangenaam. In de esthetiek is men het er over eens dat de beleving subjectie{ is, maar dat het oordeel, ofschoon individueel uitgesproken, wel dege·

Een stedelijk architectuurbeleid richt zich vooral op de toekomst, maar

lijk maatschappelijk en historisch bepaald is en zelfs in zijn extreemste

hoe modern moet Tilburg worden? Het probleem van de moderniteit van

originaliteit nog streeft naar algemene erkenning en rechtvaardiging. Dat

het stadson twerp is niet alleen dat van modernisering en verandering

geldt voor de kleren, meubels en ob~ecten waarmee men zich omringt,

maar ook van behoud en redding.

maar des te meer voor bouwen en wonen. Een stad moet stimulerende

In de vakdiscussie is men het er over eens dat de moderne architectuur

spanning tussen het eigene en de trend onverlet. En nog steeds zal men

als voorhoedebeweging voorbij is. Moderniteit bestaat thans naast klas-

de keuze voor een origineel experiment moeten afwegen tegen die van

sieke en regionale tradities, soms als 'postmoderne' reactie tegen de

het perfectioneren van een traditie.

condities voor de subjectieve beleving en mening bieden. Dat laat de

architectuurbeleid

b

de gemeente Tilburg

50

3.2 Oe rol van het publiek De betekenis van architectuur voor de stad openbaart zich in de

visueel be leefd , maar met alle zintuigen. En de beleving is ook

vorm van de stad. Voor bewoners wordt een stadsvorm pas als

nog eens mentaal. Geheugen, kennis en voorstellingsvermogen

stadsbeeld concreet. Dat beeld wordt 1n ruimte en tijd ervaren,

kleuren de perceptie met denkbeelden en drogbeelden. De

het is concreet maar niet simpel. Een stad wordt beleefd in zijn

reclame manipulee rt ze , de filosofie bestrijdt ze, de beeldende

blijvende, veranderende en relatieve aard : dat wi l zeggen als

kunst bevrijdt ze .

omgeving, als geschiedenis en als idee . De beleving zal moeten schakelen tussen het voelbare, maakbare en denkbare stads-

De stad moet worden verbeeld en verwoord zo dat iedereen

beeld .

ervan hoort. Dat is de eerste voorwaarde, die vervuld wordt indien deskund igen zich ervoor inzetten en er een stede lijke

Met behulp van abstracte beelden , symbolen en diagrammen

cultuur is die het draagvlak organ iseert. De tweede voorwaa rde

kunnen moeilijkheden en vaagheden verhelderd worden . Voor

voor een behoorlijke rol van het publ iek in het gemeentel ij k

een levendig onderhoud met bewoners en gebruikers moeten

architectuurbeleid is dat er een reë le vorm van zeggenschap is.

kaarten, vogelvluchten en diagrammen worden gekoppeld aan

De eigen stem v an het publiek kan op v erschillende podia kl in-

video's, foto's en tekeningen die herkenbaar zijn voor voetgan-

ken, waar de gelegenheid bestaat om ervaringen en me ningen

gers, aangevuld met percepties van inzittenden van voertuigen.

ter sprake te brengen. Een goed geïn fo rmeerd publiek moet een zelfstandige inbreng in de beslissingen over het stadsbeeld ku n-

Geen neutrale beelden: de blik wisselt immers door stemming

nen hebben . Deze voorwaarde wordt vervuld indien de politie k

en opvoeding - de flaneur kijkt anders dan de fo rens, de bejaar-

en de professie luisteren naar het pub lie k en de podia daartoe

de anders dan het kind . De stad wordt bovend ien niet alleen

organiseren . De stedelijk cultuu r is hie rbij katalysato r.

3 .3 Oe rol van deskundigheid Voor stedebouwkundigen en architecten is een stadsvorm of

beschouwing te worden genomen. De aloude criteria van

een stadsbeeld pas werkbaar als stadsontwerp. In dat ontwerp

Vitruvius, nut, ste vigheid, schoonheid , gelden nog steeds, maar

introduceert de term archi tectuur een ideële spanning. Het is

verliezen zonder nieuwe interpretaties hun zin. In het door het

namelijk problematisch of de stad kan worden begrepen als

Rijk voorgestane architectuurbeleid zijn deze criteria zoals

architectuur. Het probleem is of (en hoe) vele architecturen van

gezegd vertaald als gebruikswaarde, toekomstwaarde en

de stad een formele eenheid kunnen maken. Het Beeldkwaliteit-

culturele waarde.

plan Tilburg is een leidraad voor vormgeving. Het biedt daarbij zicht op een groot geheel. Het is een plan dat uitgaat van de

In de discussie hebben deskundigen de rol om deze waarden

bestaande stad en dat vernieuwing in hoofdlijnen en punctuele

vakmatig te preciseren. Tevens zullen ze een zeker idealisme

interventies voorziet.

aan de dag moeten leggen voor een architectonisch begrip van de stad en haar ontwerpopgaven . Het gaat erom in hoeverre

De architectuur van de stad behelst overigens niet alleen

regionale tradities als norm mogen gelden en hoe het ui t-

formele aspecten . Technische en sociale aspecten dienen ook in

zonderlijke zijn plaats krijgt te midden van het gewone .

architectuurbeleid ~n de gemeente Tilbu rg SI

3.4 Oe rol van de politiek Architectuurbeleid dwingt de politiek zich bezig te houden met

al bestaat, deels in o ntwikkeling is en dat, ge toetst aan de hier

de 'polis' als culturele en ruimtelijke grondslag van de gemeen-

ontvouwen visie, steeds bijgesteld zal m oeten worde n.

te. Architectuur is een publiek feit, dat iedereen aangaat. Tegelijk raakt architectuur, als particulier feit, bijzonder per·

Om meer dan een red en verdraagt architectuur geen strict

soonlijke snaren. Alleen een heldere kijk op deze kwestie

normatief beleid . Juist op dit terrein is betutteling fnuike nd.

wettigt overheidsbemoeienis . Voorop gesteld dat hierbij het

De overheid plaatst zich niet op de voorgrond maar is onderne-

collectieve tegen het individuele belang moet w o rden afgewo-

me nder dan ooit . Ze moet het initiatief nemen en tege lijk ande-

gen en dat er daarom een grote rol is weggelegd voo r culturele,

re initiatieven begroe te n; ze moet sugge sties doen en kritiek

professionele en sociale activiteiten, wil de gemeente toch een

horen; ze moet cent raal opereren en tege lijk de uitvoering

centrale rol spelen. Vandaar ook dit boek . Hierin wordt een v er-

decentraliseren; en te nslotte moet ze, haar zwakte erkennend ,

fijnd en gedifferentieerd in strumentarium voorgeste ld, dat deels

k rachtiger st uren dan ooit.

architectuurbeleid

~n

de gemeente Tilburg

53

4 Instrumenten Stedelijke Cultuur 4. 1 Cultuurbeleid Gemeentelijk architectuurbeleid is onlosmakelijk verbonden met het stimuleren van een eigen stedelijke cultuur. In de nota 'Tilburg in cultuur' wordt cultuur op conceptueel niveau gezien in relatie tot het profiel 'Tilburg Moderne Industriestad', en dan vooral als 'Moderne Stad'. Op operationeel niveau gaat het om de functies die culturele voorzieningen voor de stad vervullen en de afspraken met culturele en andere organisaties.

Cultuur en Moderne Stad vinden elkaar ondermeer in het ruimtelijke ordeningsbeleid. Een Moderne Stad beschikt over een aantrekkelijk stadscentrum met een hoge concentratie aan voorzieningen. Hiervoor blijven extra impulsen nodig. Ook een goed woonklimaat en herkenbaarheid zijn belangrijke eigenschappen van een Moderne Stad. Hierbij wordt enerzijds gestreefd naar een krachtige combinatie van moderne kunst, architectuur en straatmeubilair en anderzijds naar nieuwe functies voor historische gebouwen of ruimten. Op beleidsniveau wordt in de cultuurnota 1997-2000 'Tilburg in cultuur' de directe en inhoudelijke relatie tussen enerzijds ruimtelijke ordening en architectuur en anderzijds kunst en cultuur aange geven. Hoogwaardige nieuwe architectuur wordt als belangrijk attribuut gezien voor een aantrekkelijk stadscentrum . Zo wordt de oude stad de vitale bakermat voor de moderne stad . Maar ook daarbuiten moet stedelijke cultuur worden bevorderd. Het architectuurbeleid legt immers de nadruk op de identiteit van het hele stedelijke territorium .

Fietsenstalling Heuvel, architect B. Dirri x

architectuurbeleid

~n de gemeente

Tilburg

54

4.2 Idee Tilburg Samenhangend architectuurbeleid moet worden gebaseerd op het Beeldkwaliteitplan Tilburg. Het BKPT is een grondig onderbouwd ontwerp. Het maakt een optimistische blik vrij op een gelaagd en ingewikkeld stedelijk veld. Veel is nog schematisch gebleven, veel is bewust open gehouden. Er zijn evenveel wenkende perspectieven als te verspelen kansen, maar gedragen door de heldere visie zijn adequate instrumenten te ontwikkelen.

Als aanvulling op het onderzoek van de stadsvorm is inter-

Het resulteert in drie delen die ook een aanzet geve n voor het

disciplinair onderzoek nodig. Dit onderzoek moet leiden tot

omschrijven van de beeldkwaliteit va n de stad. Dat heeft conse-

een 'Idee Tilburg' dat, onderscheiden in een morfologie, een

quenties voor het architectuurbeleid. De v oor de hele stad

antropologie en een ecologie, het volledige terrein van het

omschreven kwaliteit moet haar uitwerking krijgen in specifieke

architectuurbeleid weet te verhelderen. De gemeente heeft ini-

beeldkwaliteitplannen. De studie 'S tadsvorm Tilburg' maakt het

tiatieven daartoe genomen en zal nieuwe voorstellen in die zin

mogelijk om regels en criteria te formuleren voor de stad als

steunen. Het raamwerk voor een samenhangend onderzoeks-

bouwwerk, of beter nog, als kunstwerk.

praces wordt hieronder geschetst en het gedane onderzoek wordt aangestipt.

• De stedelijke cultuur Antropologisch onderzoek van de stad betreft de economische,

• Het stedelijk organisme

sociale, politieke en culturele studie van het leven van de men-

De ecologie beschrijft de relaties van de abiotische en biotische

sen. Kennis moet worden gezocht bij de disciplines van sociale

natuur in haar territoriale formaties en habitats. Ecologie is niet

en culturele geografie en bij stads- en streekgeschiedenis. Zo'n

hetzelfde als groen en al het groen is nog niet ecologisch. Het

studie is ten dele vervat in de onderbouwing van het beleid

gaat om de duurzame territoriale kwaliteit voor mens, plant en

'Tilburg Moderne Industriestad'. Dat onderzoek is vooral econo-

dier. Ecologisch onderzoek is deel van het gemeentelijke

misch. Onlangs heeft de gemeente de opdracht gegeven tot het

Groenstructuurplan en zal ook het Structuurplan onderbouwen.

schrijven van de geschiedenis van Tilburg. De faculteiten wijs-

De gemeente heeft een ecologische kaart gemaakt van 'de eco-

begeerte en sociologie van de KUB gaven ter gelegenheid van

logische stad'.

'Tilburg in vorm' een analyse van de negatieve en destructieve

• Het stedelijk bouwwerk

zet tot een analyse van de stad als wereld van codes.

kanten van de moderne verstedelijking en een uitdagende aanHet morfologische onderzoek 'Stadsvorm Tilburg ' brengt in kaart hoe de artefacten va n de nederzetting, zoals ontsluiting,

Het 'Idee Tilburg' waarin deze studies resulteren dient op den

verkaveling en bebouwing, zich in de loop der tijd hebben ont-

duur te worden geactualiseerd in het Stadsplan.

wikkeld. De kennis is gestoeld op de disciplines van fysische geografie en architectuur- en stedenbouwgeschiedenis.

,

archirecruurbeleid~n

de gemeence Tilburg

55

Kermis

Heuvelplein

4.3 Prijzen en prijsvragen Prijsvragen zijn nuttig waar het programma onduidelijk, maar de locatie gegeven is. Er worden dan ideeën over het gebruik gevraagd. Prijsvragen zijn ook behulpzaam waar de gebiedsafbakening vaag, maar het programma omlij nd is: dan worden er ideeën over de plek gevraagd . Meervoudige opdrachten moeten met beleid worden gehanteerd. Ze zijn nuttig waar programma en locatie bepaald zijn, doch onduidelijkheid bestaat over de vereiste kwaliteit van de ontwerpers. Er zijn dan nieuwe ideeën over vormgeving nodig. Prijsvragen en meervoudige opdrachten behelzen een vorm van onderzoek. In beide gevallen zou het stedelijk publiek over de beoordeling van in ze ndingen moeten

BNA Midden-Brabant in samenwerking mee de gemeence georganiseerde prij"svraag. Op dezelfde wij"ze warde in Reeshof gebruike gemaakc van een prUsvraag voor een gedeelce van ruindorp De Kievic (gewonnen door

F. Dansen, A. Smeulders en W. van Ascen). Ook her plan voor her winkelcentrum Heijhoef (B. Loerakker) is her res ulcaac van een beslaeen prijs· vraag (overigens nier alleen op basis van archicecronische criteria). Onlangs zijn gehouden de prijsvraag in samenwerking mee de BNA Midden -Brabant mee als chema 'Duurzaam bouwen' en een prijsvraag in samenwerking mee De Woonstad voor her gebied Oongewijk. Pr ijsvragen zijn eerder gehouden voor de scarionszone, Tivoli, en over her chema 'de Campacre Scad'.

worden ingelicht. In zendingen en beoordeling moeten openbaar zijn. De opdrachtgever moet zich binden aan de jury-uitspraak.

De gemeente organiseert zelf of in samenwerking met derden prijsvragen om bepaalde problemen of bouwopgaven met een

Her bouwen en subsidiëren van de winnende ancwerpen van een prijs·

frisse, ge1nspireerde benadering te kunnen oplossen.

vraag vormc een belangrij"ke stimulans voor de archiceccuur in de scad. In een aancal gevallen zijn de winnende ancwerpen van dergelijke prij"svragen die in her verleden zUn gehouden, ook gebouwd. Hiermee warde de stimulans van de prijs vraag vergroo t, zowel voor de archicecc als voor de 'consum ent' (gebruikerjopdrachcgever). Zo zijn in de Blaak zes villa's naasc elkaar gerealiseerd als resulcaac van een door de

Op 1 maart 1994 is door B&W gekozen voor de instelling van de 'Tilburg Moderne Indu striestad Prijs'. Deze prijs kent verschil lende categorieën , waaronder 'architectuur en stedenbouw'. De Tilburg Moderne Industriestad Prijs wordt uitgereikt aan bedrijven, instellingen of organisaties die uitzonderlijk of

architectuurbeleid b

n de gemeente Tilburg

56

opvallend presteren. De prijs voor architectuur en stedenbouw

Het zou een goed idee zijn om aan een va n deze prijzen de

wordt om de twee jaar uitgereikt.

naam te verbinden v an Rückert, die als een waar stadsbouwmeester Tilburg de twintigste eeuw in heeft geloodsd.

De Koninklijke Maatschappij ter bevordering van de Bouwkunst BNA en de BNA Kring Midden-Brabant ondernemen activiteiten

Het verdient overweging de Tilburgse nominaties voor de jaar-

in het kader van de jaarlijkse Dag van de Architectuur, zoals het

lijkse prijs voor afgestudeerden van bouwkunde-opleidingen in

uitreiken van een architectuurprijs en het organiseren in samen-

ons land , Archiprix , onder de aandacht va n het stedelijk publiek

werking met de gemeente van prijsvragen met publieke presen-

te brengen. Deze genomineerden zouden bijvoorbeeld kunnen

taties . Om het jaar wordt op de Dag van de Architectuur een

worden uitgenod igd voor een prijsv raag met een real istische

prijs uitgereikt voor een recent, respectievelijk een oud werk.

kans op uitvoering .

Aan de toekenning van deze regionale architectuurprijzen werkt de gemeente mee .

Villa Delta laan, j. de Brouwer

4.4 Voorlichting In een tijdperk waarbij de terugtredende overhe id niet meer in

gemeente veel (meer) aandacht besteden aan het bekend maken

eerste instantie alles kan en wil bepalen via regelgeving en het

van wat zij wil op het gebied van rui mtelijke kwalite it en wat zij

toezicht op de naleving van regels, wordt in toenemende mate

doet. Door m iddel van de publikaties over beeldkwalite it , waar-

het belang benadrukt van een rol als stimulator en voorwaar-

onder de stud ie 'Stadsvorm Tilburg', wordt hieraan gewerkt . De

denschepper. Op dit terrein wordt veel creativiteit gevraagd.

ruimtelijke kwaliteit van de stad en de inspanningen die worden gedaan om deze te optimaliseren kunnen bovendien worden

In de voorlichting moet de ruimtelijke kwaliteit va n de stad zo

meegenomen in het communicatiebeleid va n de gemeente. Op

goed mogelijk voor het voe tlicht worden gebrac ht, met gebruik-

dat terrein za l dit boek eveneens een functie vervullen.

making van alle mogelijke media. In de eerste plaats zal de

architectuurbeleid ~n de gemeente Tilburg 57

4.5 Centra voor Beeldende Kunst, Architectuur en Stedenbouw Tilburg heeft een Centrum voor Beeldende Kunst (CBK). De

van de stad. Beleid, planning en toezicht moeten dit forum

taken die aan het CBK worden toegedacht zijn beschreven in de

nauwgezet volgen , in een even opwindende als lucide ui teen-

'Herziene Nota Infrastructuur Beeldende Kunst' , die in februari

zetting met de stedelijke gemeenschap . De belangrijkste fu nct ie

1994 door de Tilburgse gemeente raad is vastgesteld. Het CBK

van dit instituut be staat uit het stimuleren van de belang stelling

heeft ondermeer een taak op het terrein van advisering op het gebied van architectuur, stadsontwikkeling en stadsvormgeving.

v oor architectuur en stedenbouw en het publieke debat hie rover. Dit zal de v raag naar architectuur in Tilburg en uiteind elijk

Het CBK heet thans Faxx en is ondergebracht bij de Ti lburgse

ook de kwaliteit v an de gebouwde o mgeving v erhogen.

Kunststichting (TKS). In het indicatief programma voor het CAST w ordt onder andere De gemeente heeft meegewerkt aan de oprichting van een

gekozen voor een jaarthema. Parti ciperende o rgani sat ies kun -

lokaal architectuurinstituut, dat mede als taak heeft om voor-

nen hierop hun programma's afstemmen . Voort s w il het CAST

lichting te geven . Dit 'Centrum voor Architectuur en Steden-

kernactiviteiten van de afzonderlijke v ertege nw oordigende

bouw Tilburg' (CAST) is op verzoek van en in overleg met de

podia en instellingen ondersteunen en documentaire ten toon-

BNA kring Midden-Brabant en de Tilburgse Kunststichting op-

stel lingen organiseren. Het hoofdaccent v an de activiteiten ligt

gericht. Het CAST wordt voorlopig ondergebracht bij TKS.

op de stedel ijke en reg io nale architect uur. Het CAST springt in

Het ontvangt gedurende drie jaar ( 1995, 1996 en 1997) een

op de actualiteit . Het wil de toekom stbelofte en de moderniteit

sub sidie van de gemeente, in combinatie met sponsoring door derden. Het CAST is een forum waar het publiek zich met

van Tilburg als 'tapijtmetropool' of 'territorium stad' illu stre re n, bevo rderen en uitdrage n.

behulp van alle mogelijke med ia oriënteert op de architectuur

4 .6 Educatie Nieuwe generaties architecten worden opgeleid aan de Academie van Bouwkunst en de Hogeschool Midde n Brabant in Tilburg. Met de totstandkoming van het Kunstcluster, waar scheppende opleidingen (conserv atorium dans en muziek, bouwkunst) bijeen worden gebracht, kan een nieuwe impuls worden gegeven aan het educatieve elan op het terrein van de architectuur in Tilburg. De huidige generatie deskundigen wordt in staat gest eld om haar v akkenni s en 'scherpte' op peil te hou · den en te verdiepen . Het CAST vervult hierbij een belangrijke rol. ce·, nteresseerden worden ge·lnformeerd en geschoold in samenwerking met andere instituten. Bij het grote publiek bestaat een toenemende vraag naar kennis over de totstandkoming van de ge bouwd e omgeving . In deze behoefte wordt ond ermeer voorzien door de in samenwerking met de VVV ontwikkelde architectuurroute. Deze 'archi fietstocht' is voor aanvu llingen vatbaar, bijvoorbeeld met een 'archivoettocht' of met een tocht langs nieuwe of op handen zijnde

CASTmobiel, ontwerp P. van Lieshout

architectuurbeleid

~an de gemeente Tilburg 58

ontwikkelingen, waarvoor de publieke bel angstell ing is gewekt.

onmisbaar voor een bloeiende arc hitectonische cu ltuur. Zij kan

De openbare bibliotheek is door het aanbod v an documentatie

gericht in spelen op de stedelijke ontwi kke lingen .

4. 7 Manifestaties Manifestaties zoal s co ngressen, symposia, te ntoonstellingen ,

In decembe r 1994 is er een bijeenkom st va n het Ti lburg

beurzen , se minars en lezingen moeten het pub lieke en pro-

Seminar georgan iseerd , gewijd aan het t hema 'kun st , architec-

fessionele debat voeden met nieuwe inzichten en actuele

tuur en ondernemen'. Deze bijeenkomst, die voor heen werd

informatie.

georgani seerd onder de naam Tilburgs On tw ikkel ing s Plat form, heeft tot doe l om sleutelfiguren in de stad en regio Tilb urg te

In 1994 is de manifestatie 'Tilburg in Vorm' van start gegaan. Hiermee beoogt de gemeente het stimuleren van initiatie ven om de aandacht voor

betrekken bij de nadere uitwerk ing v an de strategische keuze 'Tilbu rg Moderne Industriestad '.

architectuur, stedenbouw, beeldende kunst en de inrichting van de open · bare ru imte in Tilburg te vergroten. Daarmee wordt nader in vulling gege · ven aan het spoor 'Moderne Stad' van de strategische keuze 'Tilburg Mode rne Industriestad'. In het project wordt bovendien getracht de

Activiteiten van de BNA Tilburg die b ijd ragen aan het stedelijk architectuurkl imaat krijgen subsidie van de gemeente. Dit geldt in het bijzond er v oor de jaarlij kse Dag van de Architectuu r.

betrokkenheid van organisaties in de stad bij deze uitwerking te vergroten. Er is samengewerkt m et instituten op het gebied van architec· tuur en stedenbouw, waardoor op het gebied van de vormgeving van de

De j aa rlij kse Monume ntendag is een belangrijk cu ltureel instrument voor het architectuurbeleid. Door midde l van de Uaarlijk-

stad een meerwaarde ontstaa t. Er is medewerking verleend door de

se) keuze voor een thema, zoals 'Monu m ent en Beeld' ( 1994) en

Katholieke Universiteit Braban t (bureau Studium Generale en docenten

'Archeolog ie' ( 1995) kan word en aangesloten op actuele ontwik-

van diverse faculteiten), de BNA, het De Pont centrum voor beeldende

kelingen.

kunst en de Academie van Bouwkunst.

Voor de systemat isch e opbouw van arch itecto ni sc h erfgoed va n Het initiatief heeft geleid rot een reeks van activite i ten op dit terrein . Door medewerkers va n de gemeente zijn lezing en gegeven aan de Academie van Bouwkunst over he r gemeente/ijl< beleid ren aanzien van de vormgeving van de stad. In herzelfde kader vond een lezingencyclus van docen ten van de KUB over de moderne stad plaats. Op de landelijke architectuurdag hield de BNA een symposium over 'Bedrijfshuisvesting in een moderne industriestad'. Vijfdejaars studenten van de Academie van Bou wkuns t kregen opdrachten voor projeeren voor Tilburg . Oe Amerik aanse architect Eisenman hield een lezing en gaf een masterclass in het kader van Archipolis, een landelijk project van de bureaus Studium Generale van diverse universiteiten. Uit een en ander resulteerde een tentoonstelling van studentenplannen van de Academie van Bouwkunst in her gebouw van de Tilburgse Ku nststichting en een boek met studentenplannen en lezingen onder de titel 'Tilburg in Vorm '.

internationale waarde is een opze t zoals d ie van de IBA (Internat io nale Bau Ausste llung) moge lij k. Gedurende 10 jaar staat een t hemagericht arch itectuurproject centraal. Berlijn stelde de revi taliseri ng van de huurkazerne en het stedelijk bouwblok centraal, zowel in de renovatie als in de nieu wbouw. Het Ruhrgebied koos onlangs een an der t hema: dat van de revitali sering v an h et mi lieu en het hergebrui k van fabrieksterreine n. Tilburg zo u een eigen the ma m oe ten form uleren. Men zou kun nen denken aan het thema van het ve rstedelijkte landschap als openbare ruimte .

architectuurbeleid van de gemeente Tilburg 59

4.8 Advies en Begeleiding

De gemeentelijke ove rheid heeft bij het realiseren van architec·

Opdrachtgevers moeten b ij de keuze van arc hitec ten worde n

tonische kwali teit ook een adviserende functie. Hie r va llen ver·

bege leid. Vergroting en permanente besc hikbaarheid van info r-

scheidene ac t iviteiten onde r, ge richt op particulie ren, het

mat ie en documentat ie over het we rk v an architecten is een

bedrijfsleve n, publieke lichamen en dergelij ke . Particu lieren die

bel an grijk hulpmiddel. Door dit op een aantrek kelijke en toe-

willen gaan bouwen z ullen door middel van een folder of video

gan kelijke wijze te doen wordt eveneens een ed ucatieve bijd ra-

worden ove rt uigd va n de waarde va n architectuur. Schoonheid

ge ge leverd. Hier ligt een taak voor het CAST.

verhoogt de waarde van onroerend goed en de kostenverschil · len met 'gewone' bouwkundige ontwerpen zijn ge ring .

Erv aring met advies en begeleiding is opge daan m et het project 'DE Wij k', gestart in het naj aar va n 1994. Er wo rdt gekeken naar

Het bedrijfsleven moet ervan worden overtuigd dat een aantrek-

de mogelijkheden om de te bouwen wij ke n Koolhoven en

kelijk vestigingsm ilieu verde r gaat dan een gunstige ligging. Het

Wit brant te ontwerpen als een 'wijk van de toekomst'. Vanuit

is een achterhaald idee dat de wensen van het bedrijfsleven

ve rsc hillende disciplines is een structuurv isie geformuleerd,

slecht s betrekking hebben op functionele on derwe rpen zoal s

waarb ij speciale aa ndacht wordt besteed aan m ilieu-techn ische ,

bereikbaarheid. Zeker in een Moderne Industriestad moet de

maatschappelij ke en economische aspecten , waaronder tele m a-

toegevoegde waarde van architectuur voor het bed rij fs leven

tica en energie. De v ertaling hiervan in de vormgeving is een

worden benadrukt, bijvoorbeeld in folders en video 's.

wezenlijk onderdee l va n het project.

Calvariebe rg Kerkhof Bredaseweg

Bred aseweg

architectuurbeleid van de gemeente Tilburg 73

5 Instrumenten Ruimtelijke Ordening De gemeente Tilburg voert op het gebied van architectuur al jaren beleid door middel van de Wet op de Ruimtelijke Ordening. De overkoepelende rol van de planologie en de stedenbouw is enigszins teruggetreden ten gunste van punctuele ingrepen binnen een meer op dynamiek en integraal beheer gerichte aanpak, waarbij de ruimtelijke vorm van de stad dreigt te verbrokkelen. Voor een krachtig architectuurbeleid is samenhang dan ook noodzakelijk. Daarbinnen kan nieuw beleid worden ontwikkeld, vooral ten aanzien van de nieuwe planfiguur van het beeldkwaliteitplan.

In de Wet op de Ruimtelijke Ordening en de Woningwet worden

Deze voor de gemeente verplichte regelgeving heeft effect op

de ruimtelijke ordening en het bouwen in Nederland geregeld.

de ruimtelijke kwaliteit, waaronder architectuur en welstand.

Op grond hiervan is de gemeente juridisch verplicht om steden-

Het is echter, juist als het gaat om de architectonische kwaliteit

bouwkundige plannen en welstandsbeleid te formuleren. Dit

van de stad, niet zinvol -en ook niet wenselijk- om deze gede-

beleid wordt op gemeentelijk niveau uitgewerkt in structuur- en

tailleerd vast te leggen in regels en richtlijnen. De gemeente

bestemmingsplannen enerzijds en de gemeentelijke bouw-

voelt zich echter wel verplicht om nader inhoud te geven aan

verordening anderzijds.

deze architectonische kwaliteit.

5. 1 Beeldkwaliteit BeeldKwaliteit kan pas worden verkregen indien de in het eerste

Een belangrijk onderdeel hiervan is de beeldkwaliteitparagraaf,

stadium van planvorming geformuleerde uitgangspunten en

die bij een bestemmingsplan of ander ruimtelijk plan hoort.

ontwerpprincipes vertaald worden naar de volgende stadia van

In de gemeentelijke stedenbouwkundige planvorming volgens

planvorming. Omdat de taken en verantwoordelijkheden in de

de gebruikelijke kaders van de Wet op de Ruimtelijke Ordening

verschillende planstadia bij verschillende instituties gelegen

is de nadruk komen te liggen op de bestemming van gebieden,

zijn, is het van belang dat gedurende het proces inzichten en

waarbij de vorm van die gebieden grotendeels uit het denken

ervaringen worden uitgewisseld, niet alleen in de richting van

over de stedelijke ontwikkeling is verdwenen. Het bestemmings-

globaal naar concreet, maar ook in omgekeerde richting. Ter

plan is daarmee ten opzichte van het oude uitbreidingsplan

wille van deze uitwisseling - tussen stedenbouwkundige plan-

opgeschoven in de richting van een planologisch document

vorming en bouwplanvorming - dienen nieuwe planfiguren te

(meer verbaal dan beeldend). De introductie van het globale

worden ingezet.

bestemmingsplan heeft weliswaar geleid tot de gewenste

architectuurbeleid van de gemeente Tilburg 74

flexibiliteit, maar biedt geen stevige basis voor stedenbouwkun · dige samenhang en ruimtelijke kwaliteit. Het rijk heeft zich daarom voorgenomen om de totstandkoming van plannen waarin juist de ruimtelijke beeldvorming essentieel is te stimuleren. In dit verband kunnen beeldkwaliteitparagrafen die aan ruimte· lijke plannen worden toegevoegd enerzijds de vormgevingselementen in hun onderlinge samenhang van het stedenbouwkundige plan bevatten , anderzijds aanwijzingen geven hoe der· gelijke elementen bij de uitwerking naar individuele bouwplannen en inrichtingsplannen kunnen worden vertaald. Om de continul'teit in de planvorming en uitvoering te waarborgen dient de Welstandscommissie hierbij te worden betrokken. Een en ander zou in een welstandsparagraaf in de toelichting va n het bestemmingsplan kunnen worden vas tgelegd . Deze welstandsparagrafen beva tten een aantal stedenbouwkundige elementen , die uit flexibiliteitsoverwegingen niet in de (voorschriften en plankaart) van bestemmingsplannen worden opgenomen. Te noemen zijn: harde of zachte rooilijnen, bebouwingsprofielen, hoekoplossingen, bebouwingsaccenten en erfscheidingen aan de openbare weg.

Meerwijkstraat, architect A. Smeulders, w innaar prijsv raag BNA Midden Brabant 1993

Noord geen wijk-concept aan de morfologie ten grondslag ligt , blijkt het toch mogelijk een concept achteraf te formuleren . Waar er, zoals bij Het Zand, wel een concept voor de totstand-

Op het raakvlak van architectuur en stedenbouw kunnen de

koming is geweest, dient dit herkenbaar te blijven en zonodig

volgende elementen aan de orde komen: dakvormen, kaprich-

versterkt te worden.

tingen en ·hellingen, kleur- en materiaalgebruik en plasticiteit. Daarnaast spreekt het beeldkwaliteitplan zich ook uit over de

In een aantal gemeenten is de architectenkeuze of de architec·

inrichting van de openbare buitenruimte.

tonische stijl onderwerp van het beeldkwaliteitplan. Voor zo'n ve rgaande sturing wordt in Tilburg niet gekozen. Enerzijds zou

morfologische richtlijnen

dit namelijk kunnen leiden tot een belemmering van culturele ontwikkeling en ve rnieuwing, anderzijds moeten potentiële

Een beeldkwaliteitparagraaf kan dus nu worden gedefinieerd

opdrachtgevers ook de vrijheid hebben om hun opvattingen

als een samenhangend pakket van intenties, aanbevelingen

zichtbaar te maken. Beeldkwaliteitparagrafen dienen dan ook

en/of richtlijnen voor het handhaven, creëren en/of verbeteren

niet gezien te worden als een dictaat , maar als leidraad in het

van beeldkwaliteit van een stedelijk gebied. ledere beeldkwali-

overleg over opvattingen en interpretaties. Dit overleg houdt de

teitparagraaf heeft als eigen invalshoek de kwaliteit en bele-

mogelijkheid open dat er uiteindelijk andere keuzen worden

ving van de ruimte. Op het schaalniveau van wijken en stads-

gemaakt dan die in de beeldkwaliteitparagraaf zijn voorgesteld.

delen zullen beeldkwaliteitparagrafen worden gemaakt, als onderdeel van bestemmingsplannen , zowel voor woongebie-

Momenteel wordt gewerkt met afzonderlijke beeldkwaliteitplannen

den als voor bedrijventerreinen. Aan de hand van een analyse

gekoppeld aan het bestemmingsplan voor uitleggebieden. Zo loopt voor

van twee wijken is in 'Stadsvorm Tilburg ' (deel 3, hoofdstuk 4)

de vrije sectorlokatie Delmerweiden een experiment met een beeldkwa/i-

het opstellen van morfologische richtlijnen beproefd. Opgenomen in een beeldkwaliteitparagraaf van een wijk moeten zij de identiteit ervan verhelderen. Indien er zoals in Oude Stad

teitplan. Dit plan is op aandringen van en in overleg met de Welstandscommissie opgesteld en wordt privaatrechtelijk als voorwaarde bij de gronduitgifte vastgelegd.

architectuurbeleid ~ de gemeente Tilburg 75

Het fungeert als kader voor de welstandstoetsing bij het beoordelen van diverse bouwplannen. In dit geval maakt het beeldkwaliteitplan juridisch geen onderdeel uit van het planologisch instrumentarium dat bestaat uit een bestemmingsplan en 'Nadere Eisen Regeling'. Aan dit experiment is de eis gekoppeld dat het zal worden geëvalueerd. Het blijkt dat de samenwerking tussen architect, bouwbe· drijf en stedenbouwkundigen goed verloopt.

In de toekomst wil Tilburg werken met het BKPT Dit in hoofd· stuk 2 beschreven beeldkwaliteitplan is bedoeld voor de hele stad. Gebaseerd op een historisch-morfologisch onderzoek van het stedelijke territorium, brengt het de identiteit va n het stads· beeld en de potenties v oor lokale architectonische kwaliteit in kaart. Beeldkwaliteitparagrafen moeten erop worden afgestemd.

welstandsparagrafen Met welstandsparagrafen in bestemmingsplannen in bestaand stedelijk gebied wordt thans ervaring opgedaan. Kader voor dergelijke welstandsparagrafen is het BKPT, dat in dit boek beschreven wordt. Een bijzondere plaats nemen de beschermde stadsgezichten in, evenals de gebieden die in het kader van het Monumenten Inventarisatie Project als zeer waardevol gebied zijn aangeduid. In deze gebieden wordt het van belang geacht dat de kunst· en cultuurhistorische waarden worden gehandhaafd en zelfs ver· sterkt. In het bestemmingsplan Oude Heikant is hiertoe een gedetailleerde bebouwingsregeling opgenomen. Het is ook denkbaar dat maatregelen ter v ersterking en bescherming van de typische kunst· en cultuurhistorische waarden worden beschreve n in een welstandsparagraaf, die gekoppeld kan zijn aan de beschrijving in hoofdlijnen van het bestemmingsplan. Voordeel is dat de gewenste flexibiliteit in bestemmingsplan · termen kan worden bereikt , terwijl toch vo ldoende handva tten ten behoeve van een adequate vo rmge v ing van het gebied wor· den aangereikt. Het met een welstandsparagraaf uitgebreide bestemmingsplan kan verandering in uiterlijk en gebruik zodanig regelen dat naast de traditionele waarborgen voor juridische en economische zekerheid ook waarborgen voor culturele kwaliteit worden gegeven.

Bank in het Kromhoutpark, ontwerp Bureau B + B

architectuurbeleid b n de gemeente Tilburg 76

Het is denkbaar dat in welstandsparagrafen gebieden worden

voor: de overwegend uit een laag met kap (al dan niet met

aangegeven die vrij zijn van welstandstoezicht (behoudens

mansarde) bestaande historische bebouwing wordt omgevormd

uiteraard andere bouwbepalingen). Recente wijziging van de

tot een volledig tweelaagse, hier en daar meerlaagse, bebou-

Woningwet maakt het mogelijk gebieden aan te wijzen waarbin-

wing. Daarbij worden de steense muren vervangen door spouw-

nen welstandstoetsing bij bouwaanvragen achterwege kan blij-

muren in een afwijkende kleur en wordt de van oorsprong verti-

ven. Te denken valt hierbij aan binnengebieden. Het aanwijzen

cale raamindeling gewijzigd in een horizontale. In veel lintbe-

van dergelijke gebieden dient op basis van inventarisatie te

bouwde straten in de Oude Stad is dit proces al zover gevor-

gebeuren. Deze inventarisatie kan het best worden gekoppeld

derd, dat een complete beeldverandering heeft plaatsgevonden.

aan de bestemmingsplanvoorbereiding. Deze is voor een aantal

Men kan zelfs spreken van een typisch Tilburgs verschijnsel op

grotere gebieden in de bestaande stad gestart. Tot het moment

dit gebied. Deze gestage beeldverandering heeft in het alge-

van raadsvaststelling van dergelijke plannen zal er van wel-

meen niet geleid tot verbetering van het straatbeeld.

standsvrije gebieden nog geen sprake zijn. Aangezien deze spontane woningaanpassingen niet onder regie

typologische voorschriften

van architecten tot stand komen, wordt er onvoldoende rekening gehouden met de visuele consequenties. Bovendien wordt

De belangrijkste stroom bouwplannen wordt gevormd door

slechts uiterst zelden een vooradvies aan de Welstandscommis-

aanvragen voor woninguitbreidingen. Deze zijn onder te verde-

sie gevraagd. Gezien de vele precedenten is sturing thans niet

len in een aantal categorieën. De meest voorkomende categorie

mogelijk. Om uit deze impasse te komen zullen in de toekom-

betreft aanbouwen en veranderingen aan de begane grond aan

stige welstandsparagrafen typologieën worden voorgeschreven

de achterzijde van de woning en vergroting van de woning aan

met aanbevelingen voor woningaanpassingen die een wijze van

de bovenzijde middels dakkapellen, dakopbouwen en het

individuele expressie bevorderen die recht doet aan de moder-

optrekken van gevels. Vooral dit laatste komt in Tilburg veel

nisering en tegelijk een consistente beeldkwaliteit oplevert.

Hoogvensestraat, verbouwingen in lage lintbebouwing

architectuurbeleid

~n

de gemeente Tilburg

77

publieksoordeel Experimenten zullen worden opgestart met laagdrempelige

Het esthetisch oordeel ru st thans bij de leden van de

creatieve vormen van communicatie om het publiek te betrek-

Welstandscommissie. In de Welstandscommissie zitten uit-

ken bij architectuur en welstand. Concrete voorstellen hiervoor

sluitend deskundigen. Dat schrijft de wet voor. Zij toetsen

zullen worden geformuleerd bij de indiening van betreffende

bouwplannen aan criteria die betrekking hebben op het uitwen-

projecten.

dige van bouwwerken. Een beeldkwaliteitparagraaf zou terzake van schoonheid echter zowel vager als scherper mogen zijn en

Welstandsparagrafen en beefkwaliteitparagrafen bevatten oordelen van esthetische aard over het bestaande en wenselijke uiterlijk van een omgeving. Zulke subjectieve uitspraken over het beeld van een deel van de stad vragen om betrokkenheid van het publiek dat er woont of andere

dan ook vragen om een subjectieve interpretatie . Deskundigen zouden de condities van het esthetisch oordeel en de problematiek van de keuze kunnen verhelderen . Ze zouden het oordeel en de keuze zelf kunnen overlaten aan het publiek .

belangen heeft. Het publieksoordeel over het beeld zou kunnen inspelen op de groeiende affiniteit van mensen met het stadsbeeld. Deze affiniteit, gevoegd bij de eveneens groeiende keuzevrijheid van de burger als consument van het omgevingsbeeld, zou zich moeten kunnen uiten op een meer verantwoordelijke wijze dan de keuze van de vestigingsplaats, het pure 'stemmen met de voeten'. Het gaat om een experiment met het lekenoordeel bij de uitwerking van beeldkwaliteit, waarbij partijen elkaar vinden op keuzen ten aanzien van woonmilieus , woonvormen, combinaties van wonen en werken, duurzaam bouwen, materiaal, kleur, vorm, verkeer, erfscheidingen, maaiveld, beheer en dergelijke.

Het voor ons land unieke waagstuk van een publieksjury bij het welstandstoezicht zou men bij wijze van experiment kunnen starten bij belangrijke stedelijke projecten. Het verdient aanbeveling naar een vorm te zoeken waarbij ook kwesties die de hele stad aangaan door leken kunnen worden beoordeeld. Aangezien het bij schoonheid niet om zakelijke belangen maar om een cultureel verlangen gaat is de formule van inspraak niet toepasselijk. Minder dan inspraak en meer dan discussie: het gaat om het verantwoordelijk maken van spontane betrokkenheid . Ook inzake monumenten zou het publiek zijn recht op

Dit publieksforum zou overeenstemming moeten kunnen bereiken over de

een schone stad moeten kunnen uitoefenen . De intentie die dit

uitwerking van deze uitgangspunten tot een lokale beeldkwaliteit. Dat is

boek uitspreekt ten gunste van leken bij de beoordeling van

niet zomaar iet s nieuws. In feite zou het een bevestiging en voortzetting

beeldkwaliteit moet nog worden uitgewerkt .

zijn van een rypisch Nederlandse traditie van zorg voo r de openbare ruimte en de waardering van goed nabuurschap . Deze traditie, bedreigd door tenden sen van ontworteling en atomisering, zou heel goed kunnen worden geënt op het nieuwe individualisme en de consumentenvrijheid. Bestaande bewonersorganisaties zouden hierop kunnen inspelen, evenals nieuwe door gemeenschappelijke interessen bijeengehouden groepen, zoals ouderen, etnische groepen, 'groenen ', werkende ouders en dergelijke. Het lekenoordeel over beeldkwaliteit speelt niet alleen in woongebieden, maar ook op bedrijfsterreinen, en zou daar analoog kunnen worden georganiseerd.

arch i tectuurbeleid van de gemeente Tilburg 78

5.2 Supervisie Door de daadwerkelijke uitvoering te begeleide n kan de

De supervisor d ient ook betrokken te w orden bij de inricht ing

gemeente streven naar be 1nv loeding en afstemming van de acti -

van de open bare ruimte. Integ rati e van stedenbouw, architec-

vite iten. Supervisie behe lst de deelname van o ntwikkelaars en

tuur, landschap, industrieel ontwerpen en beeldende kunst m oet

architecten aan locatiegebonden overleggroepen onder supervi-

door ee n supervisor worden bevo rde rd. Te denken valt aan

sie v an de gemeente, of een door de gemeente aangewezen

onderwerpen zoals parkeren, erfscheiding, wegontwe rp , st raat-

supervisor. Zowel in de planvormingsfase als in de uitvoerings-

meubilair, maai veldontwerp, bes t rat ing en beplanting.

fase kan zo worden gestreefd naar het inpassen v an verschillende planonderdelen in het grotere geheel. Hierbij is een belangrijke ro l weggelegd voor we lstand en stedenbouw. Al bij de stedenbouwkundige plan v orm ing zijn afsprake n ov er vormgeving nodig . Deze worden vervo lgens in een overlegsituatie met beleggers, bouwers en architecten uitgewerkt . De gemeente speelt hierbij een begeleidende rol. In samenspraak wordt consensus bereikt over de gewenste samenhang met de visie .

In Tilburg zijn a rchitecten en stedenbouwkundigen reeds vaak bij de ruimtelijke p lanvorming ingeschakeld: De Architectenwerkg roep bij Kromhout , Ringbaan -West, Schoolstraat, Beukenstraac; Bhalotr a van Kuiper Compag nons bij Noordoost; Coenen bij Centr um-Zuid (tevens supervisor); Crou wel bij Thomas de Beer, De Pont (tevens supervisor ); Dirrix bij Heuvelplein, Stationszone (te vens supervisor); Kuiper Compagnons bij Reeshof Kievit en Over de Donge; Patijn bij Reeshof DE Wijk (tevens supervisor); Weeber bij Tivoli, ook als supervisor bedrijven-

Voor de zwaartepunten in de stedelijke beeld kwa liteit moet

park aan Midden Brabancweg.

architectonische vormgeving worden bevorderd door het aan stelle n van een supervisor. Het gaat hierbij o m een actieve wijze van sturing van het proces van stedebouwkundig plan tot bouwplan en inrichtingsplan met een nadruk op de persoonlijke kwaliteiten en ambities van de supervisor. Hiervoor komen alleen bijzondere projecten in aanmerking met een strategisch belang voo r de gemeente al s geheel. Het BKPT vormt hierbij het richtinggev end kader. De superv isor dient zich met het stedenbouwkundig plan bezig te houden , adviezen te geven omtrent de architectenkeuze van de verschillende bouwprojecten, zorg te dragen voor een optimale afstemming van de verschillende deelprojecten, uitwerking ervan intensief te bege leiden en uiteindelijk een afrondend advies voo r duurzaam kwaliteitsbeheer te geven. In d it proces treedt de supervisor gedeeltelijk in de bevoegdheden v an de Welstandscommissie. Dit behoe ft niet te leiden tot tegenstrijdige advieze n achteraf, indien er in de loop van het proces op de uitgangspunten wo rdt teruggekoppeld. Zowel Welstandscommissie al s supervisor maken deel uit van het instrumentarium ter uitvoering van een eenstemmig gemeentelijk architectuurbeleid.

Maquette Thom as de Beer-driehoek , supervisie M. Crou wel

architectuurbeleid ~n de gemeente Tilburg 79

Tilburgse VINEXIocatie Noordoost, ontwerp A Bhalotra

architectuurbeleid b n de gemeente Tilburg 80

5.3 Welstandsbeleid Het uitgangspunt van het welstandstoezicht is oorspronkelijk

Er zijn veel stijlopvatringen mogelijk en het is ook nodig dat diverse

geweest om ontsiering tegen te gaan. Vele bouwplannen wor-

omwerpopvatringen de gelegenheid krijgen om zich srilisris ch en formeel

den in Nederland zonder architect gemaakt. De welstandscommissies hebben vaak de schijn gewekt van bevoogding. Het

te omwikkelen . De beoordeling van de visuele kwaliteit is evenwel afhankelijk van de opvatringen en voorkeuren van de persoon die belast is

onderwerp van zorg leende zich daar uitstekend toe, omdat er

met de beoordeling. Hoewel zijn of haar deskundigheid vereist dat andere

geen objectieve criteria bestaan met betrekking tot (het tegen-

opvattingen en voorkeuren worden gerespecteerd, is het voorstelbaar dat

gaan van) ontsiering. In de Woningwet is voorgeschreven dat de

een en ander leidt tot eenzijdigheid. Daarom vindt de beoordeling niet

toetsing van een aanvraag voor een bouwvergunning 'aan rede -

plaats door één deskundige maar door een commissie van deskundigen .

lijke eisen van welstand ' plaatsvindt door een commissie van onafhankelijke deskundigen. Criteria dienen te zijn opgenomen in de bouwverordening (Woningwet art. 8, l 2, 42, 48). Aan-

Door bij de benoemingsprocedure rekening te houden met verschillen in architectonische opvatringen kan een commissie tot stand komen waarin verschillende stijlopvatringen zijn vertegenwoordigd.

gezien het hier gaat om de beoordeling van de bouwkundige vormgevingskwaliteit op zichzelf en in relatie met de omgeving

Naast de gebiedsgewijze benadering die in het voorgaande aan bod is

wordt de vereiste deskundigheid voornamelijk verkregen vanuit

gekomen kan ook een benadering worden gekozen die meer probleem·

de vakdiscipline architectuur en in mindere mate de kunstgeschiedenis en stedenbouw.

gericht is. In de praktijk blijkt dat er sprake is van een grote stroom van kleine bouwinitiatieven die op zichzelf niet, maar in totaliteit en gezamenlijkheid wel degelijk het beeld van de stad bepalen. Om verschillende

Bij vormgevingsaspecten spelen persoonlijke voorkeuren en smaak een rol. Dit geldt niet alleen voor de beoordeling, maar ook voor het bouwinitiatief zelf: de opdrachtgever wil uitdrukking geven aan zijn opvatting en smaak. Deze opvatting is bij

redenen verdiem het aanbeveling om naast een gebiedsgerichte een probleemgerichte benadering te kiezen. In de eerste plaats komen niet alle gebieden tegelijkertijd aan bod voor de voorbereiding van stedenbouwkundige plannen. Dit betekent ook dat welstandsparagrafen en beeldkwa-

de een progressief en vernieuwend, bij de ander conservatief en

liteitparagrafen gespreid in de tijd tot stand zullen komen. Zo is voor de

imiterend, uitersten in een veld van oneindig veel varianten.

totstandkoming van beheerbestemmingsplannen voor de gehele stad een

Architectuur is een vakdiscipline die meer is dan bouwkunde

standsgebied zullen dan ook pas in de loop der tijd beschikbaar komen.

periode van ca . tien jaar voorzien . Aanbevelingen en richtlijnen op welalleen. Bouwkunde betreft vooral deskundigheid op het gebied van maatvoering, organisatie, materialen en constructies, spreekt kortom in termen van bruikbaarheid en degelijkheid.

Anders dan een gebiedsgewijze benadering laat een themagerichte benadering een directe afhandeling toe: wie een dakkapel wil realiseren kan

Architectuur impliceert daarbij het culturele element in driedi-

bij wijze van spreken bij het informatiecentrum de brochure dakkapellen

mensionale zin, zodat de gevel en de massa in verhouding

verkrijgen. Tenslotte kan door een probleemgerichte benadering het wel·

gezien kunnen worden ten opzien van de plattegrond en de

standsbeleid op onderdelen worden geëxpliciteerd, waarbij typologische

constructie. Dit leidt tot veel misverstanden in die gevallen

oplossingen voor de verschillende typen problemen aan de orde komen.

waar geen architectonische deskundigheid is betrokken bij het

Voor de veel voorkomende bouwaanvragen zal het welstandsbeleid apart

bouwinitiatief. Dit klemt te meer in een tijd waarin sterke

worden geformuleerd. Hierbij moet worden gedacht aan aanbouwen aan

nadruk wordt gelegd op persoonlijke vrijheden en op het

de woning, bijgebouwen op achtererven, dakkapellen, dakopbouwen, het

individu. Gemeenschappelijke tradities en stijlen hebben op gehouden te bestaan en het inschakelen van bouwkundigen zonder architectonische scholing leidt niet meer vanzelf tot een regionale of conventionele architectuur. Gevaar voor 'ontsiering' is niet denkbeeldig en een deskundige toets is derhalve onontbeerlijk.

optrekken van gevels en buitenreclame.

architectuurbeleid ~ de gemeente Tilburg 81

Fabrikantenvilla 'de Vo rst ', rond I 865, Willem 11 straat, thans Tilburgse Kunstst ichting

Voormalige Lancierskazerne, 1846, St. Joseph straat , nu kantoor

architectuurbeleid b n de gemeente Tilburg 82

5.4 Monumentenbeleid 'De vorm van een stad verandert sneller, helaas, dan het hart

vorm en gebruik

van een sterveling', dichtte Baudelaire over Parij s. Dat is ook op Tilburg van toepassing. De wolstad van vroeger bestaat niet

Historische analyse s leiden niet onontkoombaar tot historise-

meer, maar men herinnert zich haar nog wel degelijk.

ring. Als ontwerpinstrument geven ze inzicht in keuzen d ie

Bovendien zijn er vele fysieke getuigen van vroeger. De Mom-

openlijk besproken moeten worden , van geval tot geval. Er z ij n

mersfabriek is textielmuseum, de Thomas de Beer fabriek muse-

kwesties die niet met historische kenn is op te lossen z ijn. Om

um voor moderne kunst geworden. Tilburg is een historische

een historisch object te bescherme n moet men het ook 'm ake·

stad , dat heeft het Monumenten Inventarisatie Project wel bewe -

len' en zorgen voor een functie die niet alleen het object maar

zen. Maar liefst 1800 objecten zijn er in en rond de stad be -

ook de stad ten goede komt. Er kan niet altijd een openbare

schreven. Op I januari 1997 telt de (nieuwe) gemeente 87 rijks -

bestemming voor gevonden worden . Hier is een dy nam ische

monumenten (waarschijnlijk uit te breiden met ongeveer 190) in

analyse van de spanning tussen behoud en verandering vereist.

vijf beschermde stadsgezichten. Van fundamenteel belang zijn

Noodzakelijk is ook een goede communicatie met bewoners ,

de herdgangen en oude dorpswegen waarop zich de groei van

eigenaars, gebrui kers - niet alleen de zittende, ook de toe kom·

de stad aftekent. Verder gaat het vooral om de 1 9-de eeuw, een

stige' Door de historische betekenis duidelijk te maken zouden

lang verguisde maar nu volop in de belangstelling staande

zij kunnen worden overtuigd van het w ervende woon - en ves t i·

periode. Hier bevindt zich bijvoorbeeld de v roegste neogotiek

gingsklimaat van een historische omgevi ng. De rijks subs id ies

van het land, be-Invloed door amateurarchitect Koning Willem 11.

zijn gering : o p jaarbasis voor de hele stad rond de (8 5 .000 ,- . Een gemeentelij ke subsidieregeling , die momentee l een budget

object en omgeving

heeft ter hoogte v an 3 1/ 2 ton, zal alleen slagen door te stimu· leren en mobil iseren, niet door alles te willen regelen en f ix e·

De waarde van het historisch stadsbeeld hangt samen met z ij n

ren.

culturele waarde, gebru ikswaarde en toekomstwaarde, zowel op de schaal van het bouwwerk als op dat van het territorium. Cultuurhistorische en kunsthistorische analyses die de wording

historische grond

en de stijl van een pand beschrijven plaatsen het ook in zijn

Ofschoon er geen archeologische rij k smonumenten zijn hee ft

omgeving. Naast een objectgerichte analyse van het historisch

Tilburg een inte ressant bodemarchie f. Relicten zoals heuv els en

erfgoed, vraagt de relatie van een object met een ensemble of

greppels, maar ook verkavelingen en het belopen v an w aterw e·

zelfs de stad als geheel om een afweging van structurele aard .

gen wijzen op verloren nederzettingsvo rmen. Architectuurbeleid

Het BKPT stelt een tweeledige strategie voor. Enerzijds punctu -

'onder de grond ' lijkt in tegenspraak met de doors laggevende rol die het beeld in de beleving moet spelen. Toch is er grote

ele interventies (de Noord -, Oost- en Zuidknoop), anderzijds, territor iale bepalingen (zoals de Schacht en de Diabolo). Dat

belangstelling voor sporen. Bouwputten trekken altijd bek ij ks

rechtvaardigt objectgerichte zorg op markante plekken, waar

en menigeen is benieuwd naar de oo rsprong waarop de stad

een monument een icoon van de stad kan zijn , elders een

van vandaag is gegrondvest. De achteloze wijze waaro p deze

beleid gericht op ensembles die typologisch of territoriaal

sporen uitgewist w orden, maar ook hun raadselachtige w eer·

homogeen zijn maar niet in een strak keurs lijf horen. Bij de his·

stand tegen de tand des tijds en tenslotte de inve nt iev e w ij ze

torische linten die in het spel van de oude stad gewaardeerd

waarop ze bewaard kunnen blijven in eigentijdse ontwik kelin·

moeten worden gaat het minder om de afzonderlijke panden,

gen, maakt het w enselijk te be schikken ove r een nota arc heolo-

dan om een reis door de tijd, een langzame beweging in het lij-

gie als onderdee l van integraal architect uurbeleid . De gemeente

nenspel van de stad .

zal een meer uitgewerkt beleid inza ke archeolog ie stimu leren. Dit is momenteel in studie.

arc hitectuurbeleid van de gemeente Tilburg 83

instrumenten In april 1992 is de notitie 'Monumentenzorg in Tilburg' verschenen . Naast een beschrijving van het be staande be leid komen daarin de nieuwe ontwikke lingen op het gebied van de monumentenzorg aan de orde , als mede voorstellen voor nieuw beleid in de gemeente Tilburg . Bestaande beleids instrumenten zijn de gemeentelijke monumentenverordening ( 1973; 199 1 vierde herziene versie), de Monumentenwet 1988, de rijks- en de gemeentelijke monumentenlijst en vijf gemeentelijk beschermde stadsgez ichten . In 1997 wordt een nieuwe monumentenv erordening verwacht. In april 199 1 is het M.I.P. (Monumenten Inventarisatie Project) afgerond. In 1995 is het M.S.P. (Monumenten Selectie Project) van start gegaan. De genoemde projecten en beleidsinstrumenten hebben een inventariserend en conserverend karakter met aandacht voor kunst- en cultuurhistorische waarden, zonder dat overigens sprake is van een rigide beschermingsdrang. Het M.I.P. was een van rijkswege geinitieerd project met als doel een landelijke inventarisatie van waardevol le architectuur en stedenbouw uit de periode 1850-1940. In het M.S.P.

Aanbouw Theater 'de Vorst', verbouwi ng door arch itecten f' van Hoogm oed. A. Tjin A Sie

wordt een se lectie uit het M.I.P. gemaakt van wette lijk te beschermen gebouwen en gebieden. De gemeenteraad zal advies geven over een lij st, die zal worden voorge legd aan het rijk. Daarna volgt de registratie -procedure. Dit betekent een aanzienlijke uitbreiding van de rijksmonumentenlijs t. Bovendien zal ook de gemeentelijke monumentenlijst worden uitgebreid. Een 'subsidieverordening restauratie gemeente lij k beschermde monumenten en beeldbepalende panden' is in ont wikkel ing. Hierbij horen instrumenten zoals bouwtechnische kwaliteitsinventarisaties, subsidieverstrekking voor restauratie, toet sing en een meerj arenprogramma voo r restauratie s. Voor rij ks monumenten gelden uiteraard soortgelijke instrumente n en regelin gen . Een bijzonder punt is de gemeentelijke structuurbescherming, dat wil zeggen bescherming van stedenbouwkundige ensembles , structuren en geb ieden. De regering heeft in de Vierde Nota Ruim telij ke Ordening gekozen voor een breder opgezet monumentenbele id, waarin naast het behoud en herstel van cu ltuurhi storische waarden een groter belang wordt toegekend aan de sa menhang met de ruimtelijke ontwikkeling. Hiervoor is een aanpassing van het sectorale beschermingsbeleid nod ig die geen vol ledige conservering van de historisch waardev ol le bebouwing beoogt, maar een zorgvu ld ige omgang met karakteristieke elementen , structuren en gebieden.

Interieur hal Stadsschouwburg, architecten Holt en Bijvo et

architectuurbeleid van de gemeente Tilburg 84

Het rijk smonumentenbeleid biedt de moge lij khe id tot bescher-

stadsgezichten met redengevende omschrijvingen, subsidieaan vragen,

ming van monumenten d ie ouder zijn dan 50 jaar. De gemeen-

begeleiding restaura ties, bezwaarschriften etc. Voor (bou w)activiceicen

telijke monumentenverordening kent deze limiet niet. Bescher-

met betrekking tot monumenten en beschermde stadsgezichten is naast

ming van jongere monumentale gebouwen is dus mogelijk. Aanwijz ing hiervan geschiedt voornamelijk op advies van de

een bouwvergunning ook een ontheffing ingevolge de gemeentelijke monumenten verordening of Monumentenwee nodig . Voor deze ontheffing

Monumentencommissie. Aanwijzing van beschermde stadsge-

is het advies van de Monumentencommissie noodzakelijk.

zichten hoeft nieuwe ontwikkelingen of moderne architectoni -

Bij bouwplannen houdt dat in da t het kunst- en cultuurhistorische aspect

sche uitingen geenszins in de weg te staan . De instrumenten

in beschou wing wordt genomen. Bouwhistorisch onderzoek is hierbij van

d ie b innen het huidige monumentenbeleid aanwezig zijn, kunnen het opstellen v an bee ld kwaliteitparagrafen ondersteunen.

belang. Daarbij speelt onder andere het uiterlijk van het bouwplan een belangrijke rol. Wa t betreft het uiterlijk on tstaa t een overlap mee het welstandstoezicht voor het verkrijgen van de bouwvergunning. In Tilburg

De ge m eentelijke Monumentencommissie speelt als adviesor-

is gekozen voor het model waarbij de Mon umentencommissie tevens

gaan van college en raad een belangrijke rol, op basis van de

fungeert als welstandscommissie bij monumenten en beschermde stads-

Verordening op de Monumentencommissie . In de nota

gezichten. Voor de uitoefening van haar taak is in de

Monumentenzorg wordt de noodzaak van een goede afstem-

Mon umentencommissie naast de architectonische discipline ook de

ming tussen de Monumenten- en de Welstandscommissie bena-

kuns thistorische, cultuurhistorische en maatschappelijk/ j uridische

drukt, in het bijzonder als het gaat om bouwplannen in de omgeving van beschermde monumenten. Binnen de grenzen

monumentenverordening en de daaruit voortvloeiende taak van de

van beschermde stadsgezichten en voor individuele rijks- en

Monumentencommissie sluit een samengaan op langere termijn niet uit.

discipline vertegenwoordigd. De specifieke opzet van de Tilburgse

gemeentel ij ke monumenten beoordeelt de Monumentencommissie het welstandsa spect.

Over deze problem atiek heeft overleg plaatsgevonden tussen de voor· ziccers van de We lstandscommissie en de Monumentencommissie. Aan een

Door middel van gem een telijke structuurbescherming kan een groter

sam enhangend welstandsbeleid ongeacht de monumentale situatie wordt

belang worden gehecht aan de samenhang met de ruimtelijke omwikke-

door beiden groot belang gehech t. Om dit gestalte te geven zal de samen-

ling. Waardevolle elementen en aandachtsgebieden vallen hieronder.

werking in de eoekomst worden geïn tensiveerd via periodiek overleg,

De notitie Monumentenzorg Tilburg, het M.I.P en M.S.P en her BKPT vra-

waarbij enerzijds aan de hand van conceptbeleidsnotities en anderzijds

gen om onderlinge afstemming. Samenhang en consistentie in de toetsing

aan de hand van concrete ervaringen de werkzaamheden van beide

door de Welstandscommissie en de Monumentencommissie kan alleen

commissies zullen worden geëvalueerd en beleidslijnen voor de toekomst

worden bereikt door de nota architectuurbeleid tot kader te nemen . Het

z ullen worden uitgestippeld.

blijft voor de Monumentencommissie een belangrijke opgave daaraan zelfstandig in vulling te geven.

Een samengaan van Welstand sco mm issie en Monumentencomm is sie wordt niet uitges loten . De nota architectuurbe leid

De taken van de Monumentencommissie vloeien voort uit de gemeentelijke monumentenverordening en uit de taken die de gemeente uitvoert in het kader van de (rijks -) Monument enwet. Het taakveld van de Monumentencommissie behelst daarmee (advisering over) het volledige zorggebied ten aanzien van monumenten en beschermde stadsgezichten: beleidsvorming, aanwijzing nieuwe monumenten en beschermde

vormt hie rbij het centrale vertrekpunt. Als voorschot hie rop is voorgesteld om de w erkwijze van beide commissies voo r wat betreft het welstandsaspect in een onderl ing overleg twee maal per jaar te evalueren. Het verdient aanbeveling deze evaluatie te publiceren , aangezien het om een publieke zaak gaat .

'!fadshllltten Wttl!etmtn~k. arrhltectell P. van lillagrno.!if. M ROn~

Vnorwlnde, W Smulèle~ W. v.n ,ljtan. \IPtlrvl re B Q m

architectuurbeleid van de gemeente Tilburg 86

5. 5 Beeldende kunstbeleid Met zijn verspreide patroon heeft Tilburg weinig traditionele

stijlen

plekken voor monumentale kunst. De meeste pleinen zijn verkeersknooppunten. Openbare ruimte is vooral infrastructuur.

De tijd van de abstracte beeldende kunst die met zijn geometri-

Beeldende kunst vindt men hier dan ook vaak op kruispunten,

sche ruimtelijkheid, zijn hermetische concepten en zijn vorm-

middenbermen en zomen van verkeerswegen , en in het

taal van contrasten de stad van zich afstoot is voorbij. Deze

voetgangerscircuit van de binnenstad. Een eigen plaats hebben

kunst is hoogstens een beekje geworden in de delta van kunst-

de religieuze beelden bij kerken, kapellen , kloosters en

stromingen. Het is tijd voor kunst in openbare ruimte die weer

begraafplaatsen. Ze kenmerken een nabij verleden en brengen

verhalen vertelt over de wereld en tegelijk een andere kijk op

de gratie van de menselijke gestalte in het stadsbeeld. Tenslotte

de stad geeft, die gebruiksvriendelijk is en tegelijk verrassend,

is er beeldende kunst in plantsoenen en parken, die als haast

die ecologisch en technisch is en dat realiseert met materialen

museaal decor fungeren.

en vormen die even slim als mooi zijn. Voor de 'plaats' van beel· dende kunst in de stad wil het BKPT een uitnodigend kader bieden. Daarmee speelt het in op het bestaande beleid dat is gericht op het betrekken van beeldende kunst in de ruimtelijke planvorm ing .

H. Roebers, viaduct Spoorlaan

architectuurbeleid~an

de gemeente Tilburg

87

nieuwe opgaven

voeten van de flatgebouwen. Als kunstwerk zouden ze ook een verhaal kunnen vertellen over ouderen, over migranten, over

Nieuwe opgaven liggen er in de woongebieden. Ten eerste de

kinderen, en zo stelling nemen tegen isolement en geweld.

wijken uit de wederopbouwtijd en de hoogbouwgolf. Ze hebben

Dat kan bijdragen tot een opwekkende spiraal die een soort

een onduidelijke openbare ruimte. juist nu ze als goedkope

'buurttrots' bevordert. Ten tweede zijn er de nieuwe wijken in

woningvoorraad onmisbaar zijn voor een moderne industrie-

overwegend laagbouw aan de rand van de stad. Terwijl de

stad, is het van belang dat de stijgers en dalers op de maat-

bewoners druk en mobiel zijn, en het aan openbare ruimte

schappelijke ladder elkaar op straat ontmoeten. Maar de straat

evenzeer ontbreekt als in bovengenoemde wijken, moeten deze

is hier niet de openbare ruimte. De open opzet leent er zich niet

wijken hun identiteit ontlenen aan het landschap. Het landschap

voor openbare ruimte zoals in de binnenstad, de vooroorlogse

is de openbare ruimte. De beeldkwaliteit van het landschap zou

tuindorpen of de woonerven van de afgelopen decennia.

versterkt kunnen worden door beeldende kunstgrepen in het

De buitenruimte is ofwel groen, ofwel verkeersruimte .

terrein, gekoppeld aan nieuwe recreatieve en ecologische func-

En ofschoon bewoners blij zijn met de inmiddels volwassen

ties. Dit zou een versterking betekenen van het huidige beel-

bomen, klaagt men over het onderhoud. Beeldende kunst zou

dende kunstbeleid in deze wijken. De opgave zou bijvoorbeeld

iets moeten doen met dat gegeven en ertoe bijdragen dat het

kunnen zijn een landschappelijke doorsnede te openen die een

maaiveld veroverd wordt op de auto en op de hond. Voor-

uitbeelding geeft van de kolanisering van het voormalige platte-

stelbaar zijn ingrepen in de anonieme plantsoenen en aan de

land door de stad.

architectuurbeleid b

de gemeente Tilburg

88

instrumenten

architectuurbeleid. Er wordt gesteld dat de profilering van Tilburg als Moderne Industriestad onder meer betrekking zal

In 1983 is het Masterplan Beeldende Kunst Tilburg ontwikkeld,

moeten hebben op aandacht voor het tonen van moderne

dat in 1989 is geëvalueerd en is vervolgd door een tweede fase.

kunst, voor aansluiting bij vernieuwende tendensen, voor

Hiermee schiep Tilburg een novum in ons land door diverse

vormgeving en voor een sterke verbinding tussen stadsuiterlijk

subsidieregelingen bij elkaar op te tellen en voor kunstopdrach-

(architectuur, stadsvormgeving) en beeldende kunst. Het Faxx is

ten een stedelijk raamwerk met routes en lijnen uit te zetten.

het coördinatiepunt.

Dit plan ging uit van drie stromingen: de abstracte, de figuratieve en de constructivistische kunst. Het wees indertijd omge-

In de nota Infrastructuur Beeldende Kunst wordt aandacht besteed aan

vingskunst, landart en dergelijke af. In 1993 is het Masterplan

het raakvlak met stadsuiterlijk: "Op dit moment is er geen duidelijke re/a·

Beeldende Kunst derde fase van start gegaan, waarin onder

tie tussen kunstbeleid en taken van de dienst Publieke Werken op het

andere aandacht wordt gegeven aan beeldende kunst in de

gebied van architectuur, stadsontwikkeling en stadsvormgeving. Het is

woonwijken Tilburg Noord en Reeshof. In de nota Infrastructuur

gewenst deze relatie wel te ontwikkelen. Enerzijds om beleid goed op

Beeldende Kunst uit 1994 wordt voorgesteld deze infrastructuur

elkaar af te kunnen stemmen; anderzijds om beschikbare kennis beter te

inhoudelijk te verbeteren . Het begrip beeldende kunst wordt

kunnen benutten".

breed benaderd . Het terrein omvat beeldende kunst, audiovisuele kunst , vormgeving en de relatie tussen kunst en stadsuiterlijk. Deze laatste relatie is van bijzonder belang voor het

Belangrijk is voorts dat architectuur, stadsvormgeving en stadsontwikke· ling in de Perspectiefnota 1994 zijn genoemd als zaken die in het kader

~--~/ ".._._.._..//

~//

M. Overtoom. Metr0ality

/ //

architectuurbeleid

~n 89

van de ontwikkeling van Tilburg Moderne Industriestad dienen te worden versterkt; de relatie met de beeldende kunst is daarbij nadrukkelijk genoemd. In het kader van de verdere ontwikkeling van het beeldende kunst beleid zal hieraan aandacht worden besteed. De organisatorische relaties binnen de gemeente en met het Faxx zijn van groot belang. Belangrijke aandachtspunten daarbij zijn de afstemming op de taak en activiteiten van het CAST, de inzet van artistieke advisering bij stadsontwikkelingstaken, de ateliervoorzieningen en het beheer van de gemeentelijke kunstcollectie. Het ligt in de bedoeling om de TKS een taak te geven bij de versterking van de relatie beeldende kunst en stadsuiterlijk. Zij kan hiertoe haar eigen deskundigheid benutten en het netwerk van artistieke deskundigen in de stad mobiliseren. Deze taal< moet in het toekomstige subsidiecontract worden uitgewerkt. Bij de voorbereiding hiervan dient de primair verantwoordelijke dienst voor stadsontwikkeling en architectuurbeleid betrokken te worden.

de gemeente Tilburg

architectuurbeleid van de gemeente Tilburg 90

5. 6 Overige instrumenten Grondbeleid is mede een instrument voor het bereiken van ruimtelijke kwaliteit. Ervaring is opgedaan bij de integrale ont· wikkeling van delen van Tuindorp de Kievit in de wijk Reeshof. Er moet worden gestreefd naar een optimalisering en intensive· ring van de samenwerking bij de ontwikkeling van nieuwe wijken. Geen dwang, maar overleg is het doel - een kwalitatieve correctie op de werking van de markt. Er is een sloopvergunningenstelsel om gaten in het straatbeeld te voorkomen. Dit sloopvergunningenstelsel is in de bouwverordening opgenomen. Het is niet mogelijk om met dit stelsel waardevolle panden te behouden. Daarin voorzien slechts de Monumentenwet en- verordening. In de Algemene Plaatselijke Verordening (APV) worden twee aspecten geregeld die de rol van de overheid als kwaliteitsbewaker ondersteunen. Ten eerste betreft dit het kapvergunningenstelseL Voor vergunningverlening is de beoordeling van de beeldbepalendheid van een boom een expliciet vereiste. Ten tweede is voor het gebruik van gevelreclames een vergunning nodig op grond van de APV. Toetsing aan welstandseisen is hiervoor noodzakelijk. In het kader van het beleid dat door de gemeente in januari 1995 in de nota 'Integrale Veiligheid 1995' is geformuleerd, is het voornemen geuit een rolluikenverordening op te stellen, waarbij gevelafsluitingen in het centrumgebied die voor minder dan 70% doorzichtig zijn worden uitgesloten. Om actief te opereren is een overgangsperiode voor vervanging ingesteld. Gedurende de overgangsperiode kan vervanging van de rolluiken middels gemeentelijke subsidie plaatsvinden. Erna niet meer. Voor nieuwkomers zijn deels doorzichtige rolluiken verplicht.

architectuurbeleid van de gemeente Tilb urg 91

5. 7 Opdrachtgeverschap Het belangrijkste aspect van de rol van de overheid als initiatiefnemer is het opdrachtgev ersbeleid via het rechtstreeks betnvloeden en st uren van het bouwproces. Met infrastructurele werken , groen, openbare ruimte en publieke gebouwen kan de gemeente een voorbeeldfunctie vervullen . De gemeente Tilburg is direct opdrachtgever waar het gaat om bijvoorbeeld de bouw van parkeergarages , openbare schole n, wijkgebouwen en gebouwen zoals de Muziekzaal. Tevens maakt de gemeente stedenbouwkundige plannen of geeft daarv oor opdracht.

openbare gebouwen Het is bevorderlijk voor d e kwaliteit van de v ormgeving om een architect in te schakelen in de fa sen voorafgaand aan het eigenlijke bouwproces, ook waar (en voor zover) de gemeente erbij is betrokken . Hiermee wordt een goed voorbeeld gegeven. De gemeente zal zichzelf de verpl ichting opleggen o m alle directe en ind irecte gemeentelijke opdrachten onder archi t ectuur te Re stau rant Openbare Biblioth eek ann ex Stadskantoor. architecte n AGSen D. Storimans

bouwen. De keuze voor een architect wordt gedaan door B&W op grond van criteria en argumenten die door het bestuur worden gegeven. De gemeente maakt hiervoor een advies. Een v oorstel om te werken met bij de Sticht ing Bureau Architecte nregister geregistreerde architecten zal hie rvan onderdeel uitmake n. Bij de select ie van architecte n zal w orden gelet op diverse factoren, die al naar gelang de opgave een rol spelen , zoal s ervaring met de ontwerpopgave of speciale deskundigheid. Criteria kunn en ook voortkomen uit de wens om jong talent te steunen of regionale architectonische cultuur te bevorderen, dan wel internationale inspiratie aan te boren. De gem eente heeft voor het bou wen van overheidsgebouwen vaak gebruik gemaakt van vooraanstaande architecten, zoals Bijvoe t/ Hol t (Schouwburg), Coenen (Muziekzaal), Benthem Crou wel (Popcluster) en (i.s. m. Bonnema) parkeergarage Tivo fi, Kraa ijvanger (Stadhuis) en Srorimans en Bedaux (zwem baden en scholen).

Ka tholieke Universitei t Brabant, hoo fdgebo uw. architect J. Bedaux

architectuurbeleid va n de gemeente Tilburg 92

Ook private partijen hebben blijk gegeve n van aandacht voor architec-

Enkele voorbeelden van opdrach ten aan bekende ontwerpers bij de inrich-

tuur door het inschak elen van hooggekwalificeerde architecten. Zo werkte

ting van het openbaar gebied zijn: B+B: Kromhoutpark (in 1995 be loond

de KUB met 00 205, CZ met lnbo, regiopolitie met Hoogstad, INC-bank

met de 'Bronzen Bever'), Coe nen : Stadhuisplein , Willemsplein,

met Alberts, Oe Pontcentrum met Crouwel, Haans met Coenen,

Koningsp lein , Crouwe/: Thomas de Beer-driehoek , Oirrix: Heu vel.

Bouwfonds met Neutelings en Uijtenhaak, Corporaties met Daan, Arets, Van Egeraat en Int erpolis met Bonnema .

In het kader van het project 'Tilburg in Vorm' is in verband met de profilering als Moderne Indu striestad voorgeste ld aandacht te besteden aan

openbare ruimte

de vormgeving en het gebruik van specifiek straatmeubilair. Er is op kleine schaal al een niww tvpe fietsenrek geplaatst dat is ontworpen door de

In de vormge v ing va n het openbaar gebied moet de gemeente

industrieel ontwerper C. Wiersma_ Als dit ontwerp aanslaat zal het op

als eigenaar en realisator zelf laten zien op we lke wijze het

grotere schaal worden geplaatst-

architectuurbeleid wordt uitgevoerd. Vele steden buigen zich momenteel o ver de herinrichting va n het binnenstedelijk

samenwerking

gebied. De kwaliteit van het ve rblijfsgebied wordt aangewend om de identiteit van de stad te ve rsterken. Ook in Tilburg wordt

Waar de gemeentelijke overheid samenwerkt met project-

hierop ingespeeld in de vorm van een nota over de openbare

ontwikkelaars en woningbouwcorporaties streeft zij naar hoge

ruimte (in samenwerking met Dirri x). Diverse projecten zijn

architectonische kwaliteit- Teneinde in de architectonische

vooruitlopend hierop in voorbereiding genomen: Willemsplein,

vormgeving samenhang te bereiken is het BKPT en de concreti -

Stadhuisplein, Koningsplein en Heuvel. Na de centrumpleinen

sering ervan in beeldkwaliteit- en welstandsparagrafen onmi s-

zal het overige openbare gebied in het centrum volgen.

baar. Het is hiermee mogelijk om de v ormge v ing van het object v roegtijdig te relateren aan die va n de omgeving en de openbare ruimte , meestal in grote lijnen, zo nodig in detail.

DE WIJ K, Reeshof. ont werp W. Patljn

Merode . stadsvern ieuw ing , arc hitecten Bedaux en de Bro uwer

architectuurbeleid ~n de gemeente 93

Impressie Popcluster, architecten Benthem en Crouwel

Tilburg

architectuurbeleid

b

de gemeente Tilburg

94

Summary lt is a long way to the architectural policy of the municipality of Tilburg. In this report the way that has already been taken is retraced. Road signs have been placed for that which is to come. Many roads lead to what has been fondly called 'the finest town

Easily accessible platforms will invite citizens to involve them-

around' (its beauty a secret jealously guarded). Architectural

selves creatively in discussions about image quality. All agents

policy is like a city in itself: you need a map. And that is indeed

play their own role. The main parts are for the general public

what Tilburg has prepared: to achieve cohesion in a fluctuating

and the design profession, while the administration serves as a

environment. Consultalion is needed too. That is why the city

hinge: a central but modest position. Probably the most impor-

council is looking for cooperation in a lengthy process. Spatial

tant thing is the catalysing role of the urban culture.

cohesion and social cooperation for good architecture' lt sounds most noble. What good architecture is, however, proves hard to

The following two chapters farm another couple: they deal with

formulate. Patronizing is intolerable here. Superficialities and

the instruments that will help realise the priciples exposed

formalisms do no justice to the matter. Nevertheless, a unified

above. Chapter 4 is about the instruments in the cultural sphe-

architectural policy has to be formulated. Therefor this book.

re. A stimulating, varied, and well-tuned package of institutions and events are passed in review. Many of them al ready exist

The book first explains why municipal architectural policy has a

and only require a better framework, while others are new.

right to exist. For whom is architecture good and why7 The answer is formulated in chapter 1 as the need for territoria! identi-

The instruments in the field of town planning and architecture

ty. In a time when a city is growing rapidly, its identity is

are treated in chapter 5. Successful architectural policy has

a problem. The aim of architectural policy is to tackle this

more to do with rules of play than with regulations. These have

problem.

to conneet aften separate levels and moments of planning. The

The next two chapters bath formulate the principles of this

of aesthetic supervision, monuments, and visual arts in public

policy. lt explains how the identity of Tilburg is to be given phy-

space. The new Image Quality Plan of Tilburg provides guiaeli-

Image Quality Plan will promate a concerted policy in the fields

sical shape. The view to this in chapter 2 is mainly led by the

nes for town and landscape to be sustained up to and including

historica! and morphological research 'City Farm Tilburg', resul-

the realisation of architectural objects and projects for public

ting in the 'Image Quality Plan of Tilburg'. This i mag i native city

spaces. As far as this is concerned, great value has to be placed

design is a unique instrument which enables Tilburg to generate

on supervision.

new architectonic quality and to evaluate the quality that has been realised. The identity of Tilburg is conceived as a 'territory

The report is written fora wide audience. Municipal architec-

city', extending far into the region. Separate territories are defi-

tural policy without the pleasure of the city has no taste.

ned as well as conceptual lines describing the whole urban

To really enjoy the image of the city, the report is illustrated

field.

with stimulating images and maps.

In chapter 3 the view on a cohesive architecture and town planning is supplemented by a view on the cooperation of the inhabitants, users, interested parties, experts, and managers.

architectuurbeleid bn de gemeente Tilburg 95

Asselber-gs, ir. M.F., stadsarchitect (1992) Haarlems architectuurbeleid, architectonische kwaliteit als integraal onderdeel van gemeentelijk beleid. Haarlem: gemeente Haarlem Dijk, H. van, S. Lebesque en M.A. Visser ( 1991) Architectonische kwaliteit als opdracht voor openbaar bestuur. Rotterdam: Nederlands Architectuurinstituut Ooevendans, K., ). Luiten, I. Mekel en R. Rutgers (1993) Stadsvorm Tilburg, historische ontwikkeling: een methodisch morfologisch onderzoek. Eindhoven: Technische Universiteit Eindhoven Faculteit Bouwkunde; Tilburg: gemeente Tilburg, dienst Publieke Werken Ooevendans, K., ). Luiten en R. Rutgers ( 1996) Stadsvorm Tilburg, stadsontwerp en beeldkwaliteit: de vorm van de stad als object van onderzoek en ontwerp. Eindhoven: Technische Universiteit Eindhoven Faculteit Bouwkunde; Tilburg: gemeente Tilburg, dienst Publieke Werken Fassbinder, Prof. dr. H. en ir. H. Rikhof (red.) (ongedateerd) Strategische plannen voor de stad: onderzoek en plannings· praktijk in drie steden. Eindhoven: Technische Universiteit Eindhoven, Faculteit Bouwkunde Gemeente Groningen ( 1994) Architectuur Momenten Impuls: een pamflet over architectuurbeleid in de stad Groningen. Groningen: gemeente Groningen Gemeente Haarlemmermeer (1992) Architectuurbeleidsplan Deel A: voorwaarden voor architectonische kwaliteit in de gemeente Haarlemmermeer. Hoofddorp: Dienst Ruimte, Wonen en Economie Gemeente 's·Hertogenbosch (1992) Struktuur in architektuur: één jaar discussiëren over architectonische kwaliteit in 's-Hertogenbosch. 's-Hertogenbosch: Sector Stadsontwikkeling Gemeente Tilburg, Diverse besluiten B&W Tilburg (Welstand, Monumenten, cultuur, CAST) Gemeente Tilburg (I 992) Monumentenzorg in Tilburg. Tilburg: gemeente Til burg, dienst Publieke Werken Gemeente Tilburg (1993) Monumenten-Inventarisatie-Project Tilburg: jongere Bouwkunst en Stedebouw 1850 - 1940. Tilburg: gemeente Tilburg, dienst Publieke Werken Gemeente Tilburg (1996) Cultuurnota 1997- 2000: Tilburg in Cultuur. Tilburg: gemeente Tilburg

Guinee, ir. A., dr. ir.). Meeus en ir. H. Veenenbos (1992) Groenstructuurplan Tilburg. Tilburg: gemeente Tilburg, dienst Publieke Werken Havik, ir. P.W. en H. Meindersma ( 1990) Kwaliteit met Beleid. Utrecht: Federatie Welstandstoezicht Lijn, de, Bureau voor Ruimtelijke Ordening en Volkshuisvesting, G. Anderiesen [et al.} (1993) Q Werkboek: kwaliteit in de volkshuisvesting. Oen Haag: Nederlands Instituut voor Ruimtelijke Ordening en Volkshuisvesting Meinsma, H. (red.) (1993) Oe schoonheid van Amsterdam: een kader voor welstandsbeleid. Amsterdam: Oe Schoonheidscommissie Amsterdam, Bouw- en Woningdienst Amsterdam Ministeries van WVC en VROM (1991) Ruimte voor architectuur: nota architectuurbeleid van de ministeries van WVC en VROM. 's-Gravenhage: SOU uitgeverij Plantijnstraat; Rijswijk: Ministeries van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur; 'sGravenhage Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer Ministeries van OCenW, VROM, LNV en VenW (1996) Oe Architectuur van de ruimte: Nota over het architectuurbeleid I 997 - 2000. Oen Haag: nv SOU; Ministeries van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen; Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer; Landbouw, Natuurbeheer en Visserij; Verkeer en Waterstaat Rikhof, H. en R. Rutgers (1995) Stadsvorm Tilburg, ontwikkeling I 975-1995. Eindhoven: Technische Universiteit Eindhoven Faculteit Bouwkunde; Tilburg: gemeente Tilburg, dienst Publieke Werken Smeets, drs.)., ir. C.). Hol, drs. W.G. Hompe, drs. F.S.M. Klarenbeek, Prof.dr.ir. R.A.F. Smook (red.) (1993) Handboek Stedelijk beheer, aanvulling 3. Oen Haag: VUGA Steketee, A. en G. Wallis de Vries (red.) (1994) Tilburg in vorm: studenten Tilburg: Academie van Bouwkunst Stimuleringsfonds voor Architectuur (1993) Hiaten in Euforie, beleidsplan van het stimuleringsfonds voor Architectuur 1993 - /996. Rotterdam: Stimuleringsfonds voor Architectuur Stimuleringsfonds voor Architectuur (1994) Oe periferie centraal: inspiratie en ambities bij de ontwikkeling van perifere VINEXIokaties. Rotterdam: Stimuleringsfonds voor Architectuur

arch itec tuurbeleid ~ de gemee nte Tilburg 96

©gemeente Tilburg, december 1996

Fotografie

dienst Publieke Werken Sector Ruimtelijke Ordening en Volkshui svesti ng

Omslag: Kunstcluster, arch itect ). Coenen, foto L. janus

Auteurs:

Binnenkaft: Int erpolis entree, arch itec t A. Bonnema , foto

dY.ir. ).C. Wallis de Vries, stedenbouwkundige en docent TU. Eindhoven aYChitectu urgeschiedenis en theorie

W. van Dusse /d orp

drs. M.). Spil, beleidsmedewerker Strategie , afdeling Ruimtelijke Planning, gem eente Tilburg

Foto-essay 'lopen en rijden door Tilburg':

L. janus m e t uitzondering va n p.40, 65 , 61 door MultiVision en Partn ers, en p. 66 doo r M. va n Kerck h oven .

Begeleidingscommissie:

drs . F.j.W.M. Horvers , wethouder Ruimtelijke Ordening, Openbare Werken en Stadsbeheer gemeente Tilb urg drs . R.j. van Curp, wethouder Volkshuisvesting en Milieu gemeente Tilburg drs. A .L. M. d e Wolf, wethouder Financiën, Personeel, Organisatie, Informatie en Cultuur gemeente Tilburg ir. F.C.H. Cijsbers, hoofd sector Ruimtelijke Ordening en Volksh uisvesting gemeente Tilburg ir. L. PH.A. Houët, hoofd afdeling S tedenbou w gemeente Tilburg ir. ).A.C. Vromans, h oo fd afdeling Ruimtelijke Planning gemeente Tilburg Ontwerp:

Druk:

M. van den Braak, C. Pechier bureau Bestuurs - en Pubhekszaken DAZ Drukkerij Pabo Print b .v.

Foto' s:

L. janus: p.IO beide , 16, 19,20 alle, 26 r.o., 27,29 rb. en l.o., 5 I , 52, 59 r., 16. Robers : p . 6 luch tfoto Tilbu rg en omgevin g, 1994 . Flying Camera : p. I I, 28, 33 beide, 35 be ide . W. van Dusseldorp: p. 13 , 56 , 85 . Mu ltiVision en Partners: p . 15, 29 I.b. , 48 , 55, 12, 89, 9 1 be ide , 92. T. Baart: p . 29 r.o ., 78 . Gemeentea rchief Tilburg: p. 25,26 r.b . en l.o. KLM Aerocarto: p. 26 I.b. Rijksdienst Monumentenzorg Zeis t : p. 59, 60, 81 beide A. Bag e n : p. 53 . D.). Wooldrik: p . 51. M. van Ke r ckhoven: p. 74. T. Noz : p . 1 5 E. Potters : 83 boven , 88. H. Ceraedts : p . 86, 81. Deze uitgave is mede dankzij subsidie van het Stimulering sfonds voo r Architectu ur tot sta nd gekomen.

ISBN:

90-803521 · 1 ·~