John van Schoor Medewerker educatie van NCB Naturalis in Leiden
schatrijk Thuisgekomen van een scoutingkampweek met een beschadigde koffer, mamma boos. Ongelooflijk vuil ondergoed en sokken die verdwijnen in de wasmachine of de vuilniszak. Daarvoor had ik mijn schatten al in veiligheid gebracht. Een konijnenschedel, een kilo’s zware donkerpaarse kei, een patroonhuls en mijn kostbaarste vondst een versteende dubbele schelp, zo groot als een walnoot. Jarenlang lag de schelp wijzend naar een onvoorstelbaar ver verleden in een glazen doosje te pronken. Vondsten maken kinderen nieuwsgierig. In deze les maken kinderen kennis met fossielen.
Bovenbouw - les met opdrachten
Puzzelen Fossielen die worden gevonden zijn lang niet altijd compleet.
Wat is het doel? Kinderen leren wat fossielen zijn, waar ze
Van de gevonden onderdelen wordt een skelet gepuzzeld. De
gevonden worden, hoe ze ontstaan en hoe ze heten.
kinderen krijgen ook een fossielenpuzzel. Lukt het de kinderen
Hoe lang duurt het? Drie uur.
om hier de Turkanajongen, een mensachtige van te maken?
Wanneer voert u het uit? Hele jaar.
Lukt dat ook met een mammoetskelet?
Wat hebt u nodig? Kopieën van de werkbladen. Eigen vondst
Wat moet u vooraf doen? Kopieer de werkbladen.
Veel kinderen vinden het spannend om fossielen te vinden. Van welk dier is dit bot geweest? Hoe heeft het er toen
Achtergrond
uitgezien? In dit onderdeel bedenken de kinderen zelf wat
Lees met de kinderen de achtergrondinformatie over fossielen.
voor dier ze willen vinden, hoe het skelet eruitzag en wat de
Bespreek de onbekende woorden en inventariseer welk namen
omtrek van het dier is geweest. Als de kinderen hun vondst
van dinosaurussen de kinderen weten. Laat de kinderen nog
tekenen kunt u van alle vondsten een opgraving in uw lokaal
meer namen van dinosaurussen opzoeken en uitzoeken waar
maken voor bijvoorbeeld een ouderavond.
de naam vandaan komt.
Ontstaan van fossielen In de achtergrondinformatie hebben de kinderen kunnen lezen hoe fossielen ontstaan. Aan de hand van vijf tekeningen wordt dit nogmaals duidelijk. Natuurlijk staan de tekeningen niet in de juiste volgorde en de tekst klopt ook niet. Laat de kinderen de tekst uitknippen en in de juiste volgorde opplakken. Daarna plakken ze de juiste tekst onder de tekeningen.
38 natuur aan de basis
werkblad fossielen Fossielen
op te dun ijs. Het ijs breekt en je
of wel de Tyrannosaurus rex naar
Fossielen vertellen een verhaal van
zinkt in de modder weg. Doordat je
genoemd? De oervogel Archaeopterix
het leven. Als een dik boek waarvan
bent afgesloten van de lucht verrot je
is vernoemd naar het Griekse woord
nog hoofdstukken en bladzijden
nauwelijks. Je zachte lichaamsdelen
voor oervleugel.
ontbreken. Iedere vondst vult een
spoelen meestal na lange tijd uit,
gat op waardoor het verhaal steeds
maar botten zijn harder. De kalk in
Wereldberoemd
duidelijker wordt. Wat zijn Fossielen?
botten lost heel langzaam op door
Niet ieder fossiel schelpje of
Een versteende schelp bijvoorbeeld,
zuur in het grondwater. In grondwater
versteend botje wordt bekend.
maar het beste kun je een fossiel om-
zitten mineralen die de plaats van het
Beroemd zijn wel de botten van
schrijven als een versteende rest van
kalk innemen. Het bot mineraliseert
de eerste vogels, of van een oervis
een plant of dier. Ook een voetafdruk,
of versteent. Dat duurt al gauw
met pootjesvinnen. Vooral vondsten
een knaagspoor of een versteende
50.000 jaar. Onder steeds dikkere
van schedels, kaken met tanden
dinodrol zijn fossielen. Maar hoe zit
lagen afzettingen nemen druk en
van oermensen zijn wereldnieuws.
het met een mammoet? Er zijn mam-
soms temperatuur toe en verandert
Wie kent niet onze stevige neef de
moeten die al voor een deel in steen
het dode dier langzaam in een fossiel.
Neanderthaler? Eugene Dubois, een
veranderd zijn, gemineraliseerd heet
Nederlander die bekend werd door
dat ook wel. Er zijn mammoeten
het door hem opgegraven schedel-
gevonden in het ijs, waarvan het vlees
dak, kies en dijbeen van een andere
door de vinders, ontdooid, opgegeten
mensensoort, Homo erectus genaamd.
is! Is dat wel een fossiel? Echt De moderne mens noemen wij
duidelijk is het niet.
Homo sapiens. Heel knap heeft
Waar vinden we fossielen?
Eugene Dubois op het eiland Java
Bekende plaatsen in Nederland, waar
in Indonesië een plaats gevonden
eerder vondsten zijn gedaan, zijn:
en hier de drie fossielen opgegraven
de Pietersberg bij Maastricht, Tegelen
van een miljoen jaar oud. Door deze
(ook in Limburg), op het strand van
botresten weten geleerden dat deze mens rechtop liep, ongeveer net zo
Cadzand en in de steengroeve bij Winterswijk. In de grijze natuur-
Namen
groot was als een moderne mens,
steentegels van vloeren in scholen,
Als je een fossiel vindt van een
gereedschap en vuur gebruikte en
bankgebouwen, winkelcentra en
onbekend organisme mag je er een
een zwerver was die vanuit Afrika
kantoren zie je vaak ook fossielen.
naam aan geven. De namen zijn wel
ook Azië bewoonde. Lang hebben
Er zitten niet overal fossielen in de
in het Latijn en Grieks vertaald.
geleerden uit heel de wereld de
bodem. In gesteente die door stolling
Kies je voor de vindplaats, dan krijg
echtheid van zijn vondst in twijfel
van magma en lava is ontstaan zitten
je de Edmontosaurus die gevonden is
getrokken. Waren zij jaloers? Maar
geen fossielen.
in Edmonton in Canada. Je vondst
ze zijn echt en heel bijzonder. En ze
jouw eigen naam geven is veel leuker.
liggen in Naturalis in Leiden.
Hoe ontstaan fossielen?
Victor Herrera was de vinder van de
Stel, je loopt als mammoet een beetje
Herrerasaurus die hij dus zijn naam
En dodo’s? Die zijn pas echt wereld-
rond in de ijstijd. Ondoordacht stap je
gaf. Waar is de wrede koningshagedis
beroemd, maar of ze fossiel zijn?
39 natuur aan de basis
Opdracht: el van een mammoet. Je ziet vijf bodemlagen met het fossi de goede volgorde. Knip de tekeningen uit en leg ze in Plak daarbij de juiste omschrijving.
werkblad bodemlagen
Door een breuk in de aardkorst stijgen en dalen delen. Het mammoet fossiel komt aan het daglicht.
IJstijd 35.000 jaar geleden. Mammoet zakt door het ijs.
Zeezand wordt door zeespiegelstijging afgezet en door de wind het land opgeblazen.
Na de IJstijden ontstaan op lage delen moerassen. De dode planten vormen veen.
Einde IJstijd 12.000 jaar geleden. Smeltwaterrivieren nemen veel zand en grind mee.
40 natuur aan de basis
st gedaan van een Jij hebt zojuist een bijzondere vond Homo ergaster. mensachtige, de Turkanajongen een Kun jij er een Helaas liggen alle botten door elkaar.
werkblad
logisch geraamte van maken? tskelet. Lukt het Naast de jongen ligt ook een mammoe kelijker om te maken? ook om deze te maken? Welke is mak
puzzelen
Turkanajongen
Mammoet
41 natuur aan de basis
vondst: Bedenk zelf een wereldberoemde en. 1 Teken de vindplaats met de bott rij met hun naam 2 Teken de verzamelde botten op een enz. erbij, bijvoorbeeld dijbeen, schedel, je verzonnen fossiel. 3 Teken een in elkaar gezet skelet van amte. 4 Teken de lichaamsvorm om het gera Nederlandse naam. 5 Verzin een wetenschappelijke en een
werkblad mijn vondst 1
2
3/4
5
WETENSCHAPPELIJKE NAAM
NEDERLANDSE NAAM
42 natuur aan de basis
