Themadag Riffen TNO Utrecht, 26 september 2015 Programma: 10:00 u registratie en koffie 10:30 u Cathrien van de Ree: Riffen in de tijd (overzicht van rifbouwers en rifbewoners door de geologische tijd) 11:15 u Pauze en tafeldemonstraties 11:45 u Jan Weertz: Het Midden‐Devoon in de Eifel 12:30 u Lunch en tafeldemonstraties 13:30 u Furu Mienis: Koudwaterkoraalriffen, oases in de koude en donkere diepzee 14:00 u Han Raven: Koraalriffen bij Borneo: het effect van zeespiegelbewegingen 14:30 u Pauze en tafeldemonstraties 15:00 u Tom Reijers: gas in de Zechstein 15:30 u afsluiting
Demonstraties: Cathrien van de Ree: overzicht van rifbouwers en rifbewoners door de geologische tijd Jan en Els Weertz: Riffossielen uit de Eifel Sjoerd Wendelaar en Fuyru Mienis: koudwater koraalriffen Werkgroep Geologie Amathysta, Fossielen uit de riffen van het midden‐Devoon van de Eifel en het uitprepareren van fossielen van de Jura ‐ vlekriffen van Nattheim en Gerstetten in de Schwäbische Alp Conny Schouten: Die andere rifbouwers: Porifera en Bryozoa Daarnaast zullen de gebruikelijke boekverkopers weer aanwezig zijn.
Samenvattingen
Cathrien van de Ree: Riffen in de tijd (overzicht van rifbouwers en rifbewoners door de geologische tijd) Lezing en tafeldemonstratie Al vijfhonderd miljoen jaar geleden bouwden kleine organismen riffen in zee. Intussen zijn de resten van enkele duizenden fossiele riffen uit de aardgeschiedenis bekend. Sommige waren net zo groot als het huidige Groot Barrièrerif in Australië. Wandelaars en fietsers in de Dolomieten of de Jura realiseren zich nauwelijks dat ze omringd zijn door rifresten! Vooral dankzij tektonische bewegingen weten we meer over de opbouw van fossiele riffen, hun bouwers en bewoners. De meeste mensen denken bij rifbouwers aan koralen. Maar algen, sponzen, bryozoën en andere soorten hebben een grote bijdrage geleverd aan de kalkskeletten van de riffen. In het Krijt bijvoorbeeld ontstonden grote riffen van rudisten ‐ een bijzondere soort tweekleppigen. Recent werpt de ontdekking van grote, levende, koudwaterriffen een nieuw licht op de geschiedenis.
Kettingkoraal Gotland Siluur
Faxekalk met bryozoën
Jan Weertz: Het Midden‐Devoon in de Eifel Lezing en tafeldemonstratie Tijdens deze lezing ontdekken we dat door bijzondere omstandigheden veel sporen uit het Midden‐Devoon in dit Duitse middengebergte terug te vinden zijn. Daarbij komen verscheidene ontsluitingen aan bod, die men zelf kan bezoeken. Ook wordt aandacht besteed aan de fossielen die er in de gesteenten te zien zijn en die men zelf kan vinden of in musea met hun rijke vondsten kan bekijken. Tips voor het schoonmaken van de fossielen en voor het vermijden van de risico's die de terreinbezoeken met zich meebrengen, ontbreken niet. De lezing 'Het Midden‐Devoon in de Eifel' is een verhaal dat ook heel geschikt is voor mensen die nog weinig kennis van deze materie hebben.
Furu Mienis: Koudwaterkoraalriffen, oases in de koude en donkere diepzee Lezing en tafeldemonstratie Bij koraal denk je al snel aan kleurrijke tropische riffen, zoals het Groot Barrièrerif. Soortgelijke riffen worden ook gebouwd door koudwaterkoralen. Met dank aan de snelle ontwikkelingen op het gebied van de onderwatertechnologie weten we nu dat die koudwaterkoralen wereldwijd voorkomen in de koude, donkere delen van de oceaan. Koudwaterkoralen vormen net als tropische koralen een driedimensionale structuur, die door vele andere diersoorten wordt gebruikt als stabiel substraat, schuilplaats of kraamkamer. Daarnaast komen de koudwaterkoraalriffen voornamelijk voor op plekken waar het water zeer turbulent is. Op het NIOZ proberen wij een antwoord te vinden op de vraag waarom koudwaterkoraalriffen groeien daar waar ze groeien.
Han Raven: Koraalriffen bij Borneo: het effect van zeespiegelbewegingen Lezing Zoals Darwin al vaststelde worden koraalriffen sterk beïnvloed door zeespiegelbewegingen. Als voorbeeld wordt de recente geschiedenis van een klein stukje Borneo besproken waar verder uit de kust koraalriffen voorkomen die miljoenen jaren oud zijn terwijl de riffen aan de kust pas enkele duizenden jaren geleden gevormd werden en plaatselijk alweer verdwenen zijn. Vooral de studie van fossiele schelpen heeft bijgedragen aan de reconstructie die gegeven wordt. Het bijgeleverde plaatje geeft een indruk van de fossiele schelpen die de auteur verzamelde op en nabij een rif dat al snel weer verdween.
Tom Reijers: Gas in Zechstein‐2 riffen in zuidoost Drenthe Lezing Geo-Training & Travel
[email protected] De Zechstein onder zuidoost Drenthe bevat veel gas in rifachtige accumulaties. Die zijn zichtbaar gemaakt met driedimensionale seismiek en worden begrijpelijk door gedetailleerd kernonderzoek. Zoeken in Nederland naar olie‐ en gas begon met toevalligheden en werd bekroond door noeste arbeid. In 1923 werd bij Corle (Winterswijk) winbaar steenzout en steenkool aangetroffen en uit Laat‐Perm Zechstein kalksteen werd ±240 liter olie gewonnen, Deze eerste aanwijzing van koolwaterstoffen in Nederlands ondergrond werd in 1938 dramatisch bevestigd toen bij Bentheim,10 km over de Nederlands‐Duitse grens, enorme hoeveelheden gas in de Zechstein werd gevonden. In 1943 werd olie gevonden in het Krijt bij Schoonenbeek. Na de oorlog werd de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM) opgericht om dat te ontwikkelen en verder te zoeken naar de Zechstein Daarin werd in 1948 bij Coevorden commerciële hoeveelheden gas gevonden die werden verkocht via de lokale gasfabriek. Zo werd Coevorden de eerste plaats in Nederland met aardgas. Verder zoeken naar de Zechstein leverde een reeks kleine gasvelden op in Noord‐Overijssel en Zuid‐Drenthe (Fig.1). De kennis van de paleogeografie van de Zechstein verbeterde (Fig. 2, 3). Door dit voortgaande zoekproces werd in 1958 in de Onder‐Perm Rotliegend het enorme Groningen gasveld gevonden. Nieuwe hoge resolutie seismiek definieerde alle gasvelden beter (Fig.2) en er werden meer Zechstein gasvelden ontdekt. Kernstudies van de Zechstein ondergronds, en veldstudies bovengronds in Duitsland en Engeland maakte duidelijk dat rond het ‘Zuid‐Perm Bekken‘ (Fig. 2) een kalksteen platforms was ontwikkeld met rif achtige structuren (Fig.3). Die ondergingen kenmerkende diagnostische processen en werden reservoirs die met gas werden gevuld gegenereerd uit bitumineuze kalken en gevangen bleef onder zoutpakketten.
Figuur 1, 2
Werkgroep Geologie Amathysta, Fossielen uit de riffen van het midden‐devoon van de Eifel en het uitprepareren van fossielen van de jura ‐ vlekriffen van Nattheim en Gerstetten in de Schwäbische Alp Tafeldemonstratie
Uit de Devoon riffen uit de Eifel en speciaal de kalkriffen van Dahlem, Uxheim, Gerolstein en omgeving Prum laten we fossielen zien zoals stromatoporen , Tabulaten met o.a. Heliolites, Favosites Thamnopora, Alveolites en vele andere soorten koralen. Sommige stukken rif materiaal zijn groter dan 40 cm en prachtig uitgeprepareerd. De demonstratie van het uitzuren van fossielen van Gerstetten en Nattheim in de Schwäbische Alb laat zien hoe je fossielen met behulp van zuur prepareert uit de kalksteen. Deze fossielen zijn gevormd in de Witte Jura, het Malm in Zuid Duitsland. Met zware stormen sloegen stukken van het ondiepe rif af en het materiaal bleef als puin op het rif liggen (het zg. Flecken‐riff). In het Krijt zijn de fossielen op sommige plaatsen verkiezeld. Door verdund zuur op de kalksteen te druppelen lost de kalk op en blijft er een prachtig fossiel bestaand uit kiezel over. Deze uitgeprepareerde fossielen met prachtig bewaard gebleven details zijn op de themadag te zien. Voor elke bezoeker van onze expositie op deze themadag is een gratis boekje over het koraalrif van Gerstetten beschikbaar gesteld door het riff‐museum van Gerstetten.
Conny Schouten: Die andere rifbouwers: Porifera en bryozoa Tafeldemonstratie Mensen denken bij “rif” meestal aan een koraalrif. Maar ook andere organismen dan koralen kunnen grote of kleine riffen bouwen. Bijvoorbeeld de sponzen (Porifera). Bovendien zorgen diverse organismen zoals mosdiertjes (Bryozoa) voor de bouwstoffen voor de koralen, en zij zorgen voor her cement en de samenhang (overkorsting) van het rif. Daarom een kleine expositie van Porifera, o.a. van het Jura uit de Zwitserse Zuidrand van de tafeljura, en van wat Bryozoa, o.a. ook uit het Juratijdperk.
Overkorsting met Bryozoa
Pachytheichisma, Randen, Zw., Jura
