Themaboek
De H-factor Inspiratiefiguren voor het humanisme
Kim Dusch
Inhoud Ten geleide
3
Voorwoord 5 Inleiding 11 Lessen 15 1 Humanisme
16
Socrates 2 In gesprek met Alcibiades 3 Ken jezelf!
19 22
Hildegard von Bingen 4 De eerste in veel dingen 5 Feministe en ecologe avant la lettre
25 28
Yunus Emre 6 Alevitisme, soefisme, mystiek 7 Man van liefde
30 33
Michel de Montaigne 8 Essays 9 Een waardevol leven leiden
35 38
Baruch Spinoza 10 Vrijheid van meningsuiting 11 Op zoek naar geluk
40 42
Charles Darwin 12 Een wonder? Of juist niet? 13 De bedoeling van het leven
44 47
Friedrich Nietzsche 14 Word wie je bent 49 15 De filosoof 'met de hamer' 52
Aletta Jacobs 16 De eerste studente van Nederland 54 17 Mannen en vrouwen 57
2
De H-factor - Inspiratiefiguren voor het humanisme
Sigmund Freud 18 Het onbewuste 19 Kunst als sleutel
59 62
Rosa Luxemburg 20 Revolutie voor vrijheid 21 De rode vlag
65 68
Hannah Arendt 22 Kritisch denken 23 Vluchtelingen
70 73
Simone de Beauvoir 24 Onsterfelijkheid 25 Een mens in wording
76 79
Nelson Mandela 26 Vergeving 27 Ubuntu
82 85
Michel Foucault 28 Als (n)iemand kijkt 29 Van je leven een kunstwerk maken
88 91
Thich Nhat Hanh 30 De weg naar Nirwana 31 Mindfulness
94 98
Martha Nussbaum 32 Vermogen 33 De redding van het onderwijs
100 103
Toshiro Kanamori 34 Gelukkig zijn 35 Wat gebeurt er vanbinnen?
105 108
Stine Jensen 36 Intiem kapitaal 37 Identiteit
110 113
38 39 40
3
Malala Yousafzai De rechten van het kind Compassie
116 119
Terugblikken
121
De H-factor - Inspiratiefiguren voor het humanisme
Bijlagen 123 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
Dialoog tussen Socrates en Alcibiades Het leven van een opmerkelijke vrouw Gedicht van Yunus Emre Spinoza's zoektocht naar eeuwig geluk De zeehonden De evolutietheorie God is dood De waardentabel De doos van Pandora Hannah Arendt en het Eichmann-proces Ik pest of ik complimenteer De volgende 100 jaar Vergevingslijst Een dag uit het leven van ... Capabilities Kapitaal Dus ik ben Het dagboek van Malala De rechten van het kind Ik heb geleerd
125 127 128 129 130 131 133 134 135 138 139 140 141 142 144 145 146 147 148 149
Verantwoording 151 Bronnen
4
De H-factor - Inspiratiefiguren voor het humanisme
153
Profielen inspiratiefiguren voor het humanisme Hieronder staan alle inspiratiefiguren die voorkomen in het boek met een korte omschrijving waarom zij zo bijzonder inspirerend zijn.
Socrates 470 – 399 voor het begin van onze jaartelling, Griekenland Filosoof Stond bekend om zijn lastige vragen Hildegard von Bingen 1108-1179, Duitsland Abdis, schrijfster, componiste, ecologe Brak met alle regels van haar tijd Yunus Emre 1240-1321, Turkije Soefi-dichter Wilde met zijn gedichten de waarde liefde naar anderen uitdragen Michel de Montaigne 1533-1592, Frankrijk Filosoof, politicus Vond de reikwijdte van het menselijk weten beperkt: wat weet ik? Baruch Spinoza 1632-1677, Nederland Filosoof, wiskundige, lenzenslijper Vond dat mensen alles zouden mogen zeggen Charles Darwin 1809-1882, Engeland Bioloog Was grondlegger van de evolutietheorie Friedrich Nietzsche 1844-1900, Duitsland Filosoof, dichter, filoloog Noemde zichzelf de ‘filosoof met de hamer’
5
De H-factor - Inspiratiefiguren voor het humanisme
Aletta Jacobs 1854-1929, Nederland Arts, feministe Was de eerste vrouwelijke arts in Nederland Sigmund Freud 1856-1939, Tsjechië Neuroloog, psychoanalyticus Analyseerde dromen om toegang te krijgen tot het onbewuste Rosa Luxemburg 1871-1919, Polen Politica, filosofe, revolutionaire Was een actief strijdster tegen onderdrukking Hannah Arendt 1906-1975, Duitsland Filosofe Vond dat iedereen het recht heeft om rechten te hebben Simone de Beauvoir 1908-1986, Frankrijk Filosofe, schrijfster, feministe Zei dat je als mens nooit af bent, maar altijd in wording Nelson Mandela 1918-2013, Zuid-Afrika Anti-apartheidsstrijder, politicus, president Zat 27 jaar in de gevangenis vanwege zijn strijd tegen apartheid Michel Foucault 1926-1984, Frankrijk Filosoof Vond dat je leven ook een kunstwerk kan zijn Thich Nhat Hanh 1926, Vietnam Monnik, vredesactivist, schrijver, dichter Mocht 40 jaar zijn land niet in omdat hij mediteert voor vrede Martha Nussbaum 1947, Amerika Filosofe, hoogleraar Pleit voor meer kunst in het onderwijs
6
De H-factor - Inspiratiefiguren voor het humanisme
Toshiro Kanamori 1947, Japan Leraar, filosoof Leert zijn leerlingen om anderen in hun hart te laten leven Stine Jensen 1972, Denemarken Filosofe Filosofeert graag over belangrijke thema’s op tv voor ‘Dus ik ben’ Malala Yousafzai 1997, Pakistan Kinderrechtenactiviste en Won in 2014 de Nobelprijs voor de Vrede
7
De H-factor - Inspiratiefiguren voor het humanisme
Inleiding Dit themaboek heeft als titel De H-factor - Inspiratiefiguren voor het humanisme. Het sluit aan bij het themaboek De H-factor - Over humanistische levenskunst, eveneens een uitgave van Centrum Humanistische Vorming. Beide boeken kunnen onafhankelijk van elkaar gebruikt worden. De H-factor - Over humanistische levenskunst focust met name op een humanistische levenshouding en een concrete invulling van humanistische levenskunst. Dit themaboek draagt hier ook aan bij, omdat leerlingen uitgenodigd worden hun eigen waarden en levensbeschouwing te overdenken, aan de hand van ideeën, verhalen en gedachten van verschillende personen uit de (verre of nabije) geschiedenis. Dit boek bevat informatie over verschillende personen - filosofen en activisten - en over hun verbinding met het humanistische gedachtegoed. De verschillende denkers en doeners die in dit boek aan bod komen, worden met de leerlingen onderzocht op hun belang voor het humanisme en het humanistische gedachtegoed, en op het al of niet aanwezig zijn van (elementen van) een humanistische levenshouding, kortom, op hun H-factor. Het themaboek De H-factor - Inspiratiefiguren voor het humanisme is in eerste instantie geschreven voor HVO-vakdocenten in het primair onderwijs, die met leerlingen in groep 7 en 8 werken. Het is echter ook geschikt voor GVO-docenten en groepsleerkrachten in het po, en voor docenten werkzaam in de onderbouw van het vo, die erin geïnteresseerd zijn om via belangrijke figuren uit de geschiedenis hun leerlingen te laten onderzoeken wat hun eigen waarden en overtuigingen zijn. Het boek biedt een inkijkje in het gedachtegoed, de idealen en de levenswijze van verschillende inspirerende personen uit onder andere de humanistische canon vanaf de Griekse antieken tot nu. Daarnaast passeren ook andere personen uit de geschiedenis de revue, die een inspiratiebron vormen voor het humanisme of die hierin een belangrijke rol hebben gespeeld. Niet elke denker of doener in deze lessenserie heeft zichzelf een humanist genoemd, maar dat is ook niet nodig om een bijdrage te kunnen leveren aan de humanistische traditie of denkwijze. Een voorbeeld daarvan is Charles Darwin, de grondlegger van de evolutietheorie. Zijn theorie bevestigt het humanistische standpunt dat de mens een onderdeel is van de natuur en op toevallige wijze geëvolueerd is tot wat hij nu is, in plaats van dat hij de kroon op de schepping is. Hij noemde zichzelf echter niet expliciet een humanist. Zo ook Hildegard von Bingen, zij was benedictijns abdis. Hoewel haar levensbeschouwing in eerste instantie religieus is, zijn de waarden die zij uitdraagt, zoals verantwoordelijkheid nemen voor het eigen leven, humanistisch te noemen. De interpretatie van humanisme die aan het maken van dit themaboek ten grondslag ligt, is namelijk die van ‘inclusief humanisme’. Dit betekent een humanisme dat over grenzen heen kijkt en zich probeert te verplaatsen in anderen, zowel mondiaal als lokaal. Humanisme gaat principieel uit van de menselijke waardigheid en de mensenrechten, en spreekt zich uit tegen alle vormen van discriminatie of afweer van mensen. Bij inclusief humanisme gaat het er dus om dat humanistische waarden niet alleen door mensen die lid zijn van de humanistische beweging kunnen worden belichaamd, maar even goed gevonden kunnen worden in het christendom, de islam, het boeddhisme et cetera.
8
De H-factor - Inspiratiefiguren voor het humanisme
Het scala aan personen die gekozen zouden kunnen worden voor dit themaboek, is eindeloos. Het humanistische denken kent namelijk een lange en gevarieerde geschiedenis. De volgende afwegingen zijn in het keuzeproces voor dit boek bepalend geweest: het zwaartepunt ligt met name op de recente geschiedenis en het heden, er is gelet op een redelijke verdeling tussen mannen en vrouwen en naast Westerse worden er ook Afrikaanse en Aziatische filosofen en activisten besproken. Van de verschillende personen zijn specifieke elementen uit hun gedachtegoed uitgewerkt en vervolgens – in meerdere of mindere mate uitgebreid – in verbinding met humanisme gebracht. Van de leerlingen zelf wordt verwacht dat zij hun eigen levensbeschouwing onder de loep nemen en zich gedachten vormen over de verschillende thema’s die in dit themaboek worden aangeboden. De lessen in dit boek zijn een uitnodiging aan leerlingen om hun reflexieve, kritische en filosofische vermogens te ontwikkelen.
Het humanisme als levensbeschouwing De basis voor het humanistische denken werd al gelegd bij de oude Grieken. Zij filosofeerden veel over de betekenis van het leven en dachten na over goede opvoeding. Het Griekse opvoedingsideaal was paideia: de opvoeding tot een volledig mens. Dit ideaal is voor het actuele humanisme nog steeds van belang: te worden wie je bent, uit te vinden wat er belangrijk voor je is. De mens en haar vermogens staan centraal in het humanisme. Opvoeding en onderwijs zijn daarom van groot belang. In februari 1946 werd het Humanistisch Verbond opgericht door Jaap van Praag, Garmt Stuiveling, Jan Brandt Corstius en Henriëtte Polak. Eén van de redenen om dit te doen was om het humanisme als levensbeschouwing beter op de kaart te zetten en als zingevend kader te laten dienen. Het humanisme kent namelijk vele verschijningsvormen en is bijvoorbeeld niet gelijk aan atheïsme. Atheïsme is namelijk het ’niet in (een) god geloven’; naar mijn idee kan een negatieve levensvisie niet zingevend werken. Voor het humanisme is het daarom belangrijk duidelijk te maken wat zij dan wel is, waar zij wel in gelooft, namelijk de mens. Religie en humanisme sluiten elkaar ook niet bij voorbaat uit, hoewel de meningen daarover verschillen. De basiswaarden, de fundamenten, waarop het humanisme stoelt worden in de eerste les besproken, zodat de leerlingen een kader hebben om de personen die in de volgende lessen aan bod komen, mee te kunnen duiden. Het humanisme is een levensbeschouwing met een rijke inspiratiebodem. Het heeft geen centraal boekwerk waarin de belangrijkste verhalen gevat worden, zoals bij enkele religies wel het geval is. De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens kan als een fundament voor humanisme worden gezien. De Humanistische Alliantie Nederland heeft in haar conferentie op 20 maart 2008 in het Vredespaleis verklaard dat mensenrechten voor humanisten de basis vormen van het werken aan een humanere wereld. Maar ook levensverhalen van mensen, filosofische ideeën of daden die iemand in zijn leven uitvoerde, dienen als voeding. Een mooi voorbeeld is de levenshouding van Nelson Mandela. Zijn openheid en vergevingsgezindheid zijn een ware inspiratie voor het humanisme, omdat hij deze voor humanisten belangrijke waarden belichaamt. Bij levensbeschouwelijk onderwijs
9
De H-factor - Inspiratiefiguren voor het humanisme
gaat het om het hoofd, hart en handen. Doordat leerlingen vanuit hun hart een persoonlijke relatie kunnen aangaan met de levensverhalen van de personen uit dit boek kunnen ze diepgaander inzicht in het menselijk bestaan krijgen en daardoor hun eigen positie ten opzichte van deze waarden bepalen. Daarnaast vergroten leerlingen hun kennis, wordt hun historisch bewustzijn aangesproken, en wordt het vermogen tot argumenteren en filosoferen geoefend (hoofd). Een belangrijk onderdeel is ook de praktische vertaling (handen) naar het dagelijks leven: hoe geef je hier uiteindelijk vorm aan, hoe handel je in lijn met je eigen overtuigingen en waarden?
Opzet In dit themaboek bespreken we verschillende personen die een inspiratiebron voor het humanisme vormen of het humanisme beïnvloed hebben. Het bevat een jaarprogramma voor 40 weken. In de eerste en de laatste week komt humanisme als hedendaagse levensbeschouwing ter sprake. De andere 38 weken worden 19 personen die op verschillende manieren een rol speelden voor het humanisme of het humanistische gedachtegoed, besproken. Voor elke persoon zijn twee lessen van 45 minuten opgezet naar het HOKE-model (Herkennen, Onderzoeken, Kiezen en Evalueren), de methodiek van Humanistisch Vormingsonderwijs (HVO). Het HOKE-model kent de volgende fasen: 1. Herkennen Binnen Humanistisch Vormingsonderwijs staat ervaringsleren centraal. Als je iets ervaart, ontvang je informatie over je omgeving of over jezelf door middel van je eigen waarneming. Je bent tegelijkertijd actief en passief: handelend, aanwezig en toeschouwer, toehoorder. Het is belangrijk om bij het behandelen van een thema een aanknopingspunt te vinden bij de leerlingen, zodat ze het thema herkennen als iets dat ook met hen te maken heeft. 2. Onderzoeken Bij het onderzoeken worden verschillende kanten van een thema belicht. Binnen de HVO-les is het belangrijk om geen eenzijdig beeld te geven van iets en ook om het de leerlingen zelf te laten ontdekken. Dit leren door doen berust op het idee dat het beste kan worden geleerd als leerlingen zelf actief bezig zijn. Het gaat niet alleen om waarneembare handelingen, maar ook om hersenactiviteit. 3. Kiezen Eén van de belangrijkste onderdelen van HVO is dat de leerlingen leren zelf een standpunt in te nemen. Ze denken na over wat zij belangrijk vinden en hoe ze dat bijvoorbeeld vorm kunnen geven. Dit doen ze na de fase van het onderzoeken. Dan hebben de leerlingen verschillende kanten van een thema onderzocht en kiezen ze waar zij voor staan. 4. Evalueren In de laatste fase wordt het thema en de keuze die daarin gemaakt wordt, geëvalueerd. Binnen HVO-lessen is reflectie belangrijk en een keuze hoeft nooit voor altijd te zijn. Het is belangrijk na te blijven denken over de keuzes die je maakt en gemaakt hebt.
10
De H-factor - Inspiratiefiguren voor het humanisme
Het doorlopen van deze fases gebeurt in dialoog met de medeleerlingen en de vakdocent. De dialoog draagt bij aan de meningsvorming van leerlingen. Zo kunnen ze hun eigen ideeën toetsen aan die van anderen. Daarnaast kunnen de leerlingen in een dialoog hun meningen en gevoelens leren verhelderen en onderbouwen. Hierdoor werken ze aan een sterker zelfbeeld. Om een dialoog te creëren in de klas is het belangrijk dat er een open sfeer is waarin ruimte is voor ieders opvatting. In een dialoog luister je naar elkaar zonder weerstand. Dat wil zeggen zonder er meteen een mening over te vormen of iemand van iets te overtuigen. Dat kan in een klas spannend zijn en vergt moed van de docent. De thema’s die in dit boek aangesneden worden, kunnen emoties en gedachten losmaken bij de leerlingen of discussies oproepen. Respect en openheid voor elkaar is daarom onmisbaar om een echte dialoog te kunnen aangaan en elkaar beter te leren kennen. Voor docenten die meer willen weten over de achtergrond van het humanisme bieden bijvoorbeeld de boeken Humanisme en het avondland. De Europese humanistische traditie (Jeroen Vanheste, 2007, uitgeverij Damon, Budel) of Humanisme (Bert Gasenbeek en Piet Winkelaar, 2009, uitgeverij Kok, Kampen) een mooi overzicht van de veelzijdige traditie. Over de verschillende personen die besproken worden in dit boek, is veel informatie te vinden op internet. Wikipedia is bijvoorbeeld een goede bron om kennis te maken met een persoon. Aan te raden is om een pagina van Wikipedia in meerdere talen te lezen, zodat er een breder beeld ontstaat. Met name de Duitse Wikipedia is van hoge kwaliteit. Belangrijke kanttekening daarbij is wel dat Wikipedia geen officiële wetenschappelijke bron is, dus dat het mogelijk is dat er onwaarheden in staan. Enkele personen zijn ook uitgebreid uitgewerkt in de humanistische canon (www.humanistischecanon.nl). In de bronnenlijst van dit themaboek is alle literatuur te vinden die gebruikt is om de lessen te maken. Ook is veel gebruik gemaakt van documentaires, die via internet te bekijken zijn en aan te raden zijn als voorbereiding op de lessen. Om de leerlingen een goed beeld te laten vormen van de verschillende personen die in het themaboek behandeld worden, zou aan het begin van elke les een foto geprojecteerd kunnen worden. Van alle personen is op internet voldoende beeldmateriaal te vinden. Dit helpt ook bij het plaatsen in de tijd. Van Socrates bestaan bijvoorbeeld geen foto’s, maar wel een beeldhouwwerk. Van sommigen zijn er alleen tekeningen of zwartwit foto’s te vinden. De afbeeldingen zouden bijvoorbeeld in een PowerPointpresentatie of uitgeprint op een groot vel papier verzameld kunnen worden, zodat tijdens de laatste les de afbeeldingen van alle personen nog een keer de revue passeren, om alles wat er geleerd is tijdens de lessenserie weer in herinnering te roepen.
11
De H-factor - Inspiratiefiguren voor het humanisme
