Zin in Kunst Samengesteld door Kim Dusch en Ibeline Polak
Ten Geleide doet mij denken aan workshops en van een inspirerend boek. Hij ‘Voorbij de kaders’ is de titel van een van de amenwerking. Niet nistische zusterorganisatie voor ontwikkelingss ‘Geen grenzen aan mensen’ van Hivos, de huma ewustzijn, verbeelontwikkelingslanden. Voor ontwikkeling is zelfb voor niets ondersteunt Hivos kunstenaars in vele anisme is een ideaal t van Humanistisch Vormingsonder wijs. Hum ding en moed nodig. Dat vormt het vertrekpun opzichten. Voorbij te groeien en zichzelf te overstijgen in tal van dat mensen uitnodigt individueel en sociaal door vastgeroeste n egge aanl bij de grenzen die mensen zelf de grenzen die uitsluiten en ontmenselijken. Voor r. Voorbij de opperande e Voorbij angst en vrees voor de onbekend gewoonten en belemmerende overtuigingen. vlakkige oordelen en vooroordelen.
hun vakmanschap overnisme door aan hun leerlingen. Wat zij met Vakdocenten HVO geven het ideaal van huma de openbare school. Zij werken in een humanistische vrijplaats in dragen is te typeren als sociale levenskunde. opgericht om vakdo. Stichting HVO is 30 jaar geleden onder meer Een vrijplaats waar verbeelding vrij spel heeft rs gedacht en gewerkt is ook zelf een vrijplaats waar voorbij de kade HVO ting Stich n. leide te op oor hierv n cente wordt en zal blijven worden. ik op deze plaats llenden op deze studiedag ‘Zin in Kunst’ wens Alle bij het HVO betrokkenen en alle belangste daarmee het leven zin en vorm te geven. duurzame verbeeldingskracht toe en de moed Nico Stuij, directeur Stichting HVO
3
Inhoud Ten geleide Aan de hvo-ers Verbeelding HVO -docent in 1969 Hoe was dat? HVO -docent in 2009. Hoe is dat? Wat gebeurde er in 40 jaar HVO? Aantekeningen
Zin in kunst
4
3 7 8 1 9 24 2 8 30
5
Geachte HVO-ers en andere belangstellenden, van een passende ratie en verbeelding, dan is zeker het realiseren Als het zo is dat kunst het gevolg is van inspi . en een waar kunststuk geworden financiële beloning voor de HVO - en GVO -lerar sbeschouwelijke rmogen dat het mogelijk moest zijn om álle leven De verbeelding zat hem in het voorstellingsve en om vervolgens ek) bijeen te brengen (het overtuigen van de politi hoofdstromingen in Nederland voor dit doel nwerking over same e zetten voor de uitvoering. Een dergelijk bred ook in gezamenlijkheid een organisatie op te van Nico Stuij, die in de wereld. En het is de verbeeldingskracht alle levensbeschouwingen heen is wellicht uniek hierin zeker een voortrekkersrol heeft vervuld. zakelijk bij alle betroke transpiratie, waren de afgelopen jaren nood De inspiratie, en trouwens ook de bijkomend uitbetaald. behouden. En dat heeft zich ten langen leste kenen om het geloof in een goede afloop te
. Ik weet ook niet t de finishlijn te staan, maar érgens onderweg De bereikte mijlpaal blijkt echter niet pal naas is er wel helemaal geen eindstreep. precies waar de eindstreep ligt en misschien we de komende tijd s nieuwe mijlpalen opdoemen. Mijlpalen die Hoe dan ook, in mijn visioenen zie ik wel reed doelen. Zoals: de r ons te laten, alsmaar op weg naar nieuwe willen bereiken om ze daarna ook weer achte en daarmee de cieren voor het gehele openbare basisonderwijs landelijke overheid die GVO/HVO gaat finan bbelt tot 50.000. al HVO -leerlingen dat de komende jaren verdu 10-miljoen-begrenzing opheft. En ook: het aant als binnen Stichting en, die elk werken als zelfstandige profession -lerar HVO alle ie: nisat -orga HVO onze n binne En in hun directe hun eigen kwaliteit en helpen het HVO versterken HVO Primair, nemen verantwoordelijkheid voor
werkomgeving. helder krijgen. De gold, geldt nu weer: eerst het ideaal en de idee Net als wat bij de verbeeldingskracht van Nico transpiratie. veel van de nodige inspiratie en ook weer met heel vervulling zal volgen. Ongetwijfeld op basis vooral ook zeer plezierige dag toe. Voor dit moment wens ik allen een nuttige en Jan Beijer, landelijk coördinator Stichting HVO Primair
Zin in kunst
6
7
Verbeelding door Kim Dusch gt je overal – Albert Einstein Logica brengt je van A naar B, verbeelding bren trieel vorm de wereld van de reclame, architecten, indus (Van van uik gebr hier n gevers en webdesigners make den Berk, 2007: 7).
eldingsMensen kunnen verbeelden. Ze hebben verbe ogen. kracht. Dit is een heel belangrijk menselijk verm tie aan Verbeelding geeft ons de mogelijkheid tot varia eelVerb n. ringe erva le socia emotionele, cognitieve en stelvoor laten zich of n, ding kan mensen creatief make Het zijn. zou leven len hoe ze zouden willen dat hun epen, kan de vraag naar de zin van ons bestaan opro niet ook omdat we ons kunnen verbeelden dat we g is zouden kunnen bestaan en dat ons leven eindi eren (Alma, 2009: 1). Verbeelding kan op twee mani eren mani deze en word l artike dit In worden uitgelegd. het in g eldin verbe als even , van verbeelding besproken onderwijs.
uitbeelVerbeelding hoeft niet alleen te verwijzen naar . enen den, maar kan ook ‘voor de geest halen’ betek proces Het gaat hierbij dan om een (innerlijk) mentaal de geest waarbij iemand zich willekeurige zaken voor am kan halen. De Engelse romantische dichter Willi rd eye inwa the als aan g Wordsworth duidt verbeeldin Hij 219). 6: /200 1994 (het innerlijke oog) (Wordsworth, en beeld om eid digh bedoelt hiermee de menselijke vaar d Davi of filoso te creëren zonder visuele stimuli. Volgens en. denk Hume is deze vaardigheid essentieel in ons kat als kat Hij stelt dat het feit dat wij telkens weer een g. Verbeelherkennen te danken is aan onze verbeeldin 1. Externe en interne verbeelding t bepaald word het iteit; activ vrije ding is geen volledig geeft uitAllereerst betekent verbeelding uitbeelden: je e en tijd ruimt in jheid nabi door principes van gelijkenis, . Het kan wendig vorm aan iets wat van binnenuit komt zijn wij g eldin verbe de en causale verbanden. Dank zij ideeën. hierbij gaan om een gemoedstoestand of om gebeunu conti een in staat om ons leven te ervaren als vaak aan in In deze betekenis van uitbeelden denken we punt stand ren. Immanuel Kant neemt een soortgelijk van de tikunst. De kunst wereld is bij uitstek de wereld essen en beweert net als Hume dat verbeelding een Volgens uitbeelding; van de (creatieve) verbeelding. ng. Door eel onderdeel is van de menselijke waarnemi elding verbe tieve crea bij het gaat s Elder Fons of filoso ese maken middel van verbeelding kunnen wij een synth op eit realit de om act de van inatie comb om een ildingsvan de vele beelden die op ons af komen (Einb van het verschillende niveaus waar te nemen en de act kraft). g zijn scheppen. Producten van creatieve verbeeldin uit aanVerbeelding komt volgens John Dewey voort beeldende schilderijen, beeldhouw werken en naast de van een d rgron dachtige waarneming. Tegen de achte n door kunst ook poëzie, muziek of literatuur. Niet allee onze kan r kade vast cultureel en sociaal geconstrueerd g. Ook de kunst komen wij in aanraking met verbeeldin
Zin in kunst
8
worden ons dagelijks leven hiervoor overhoop hoeft geniet nog op uit voor t grijp gehaald. Verbeelding om ratie explo een is Het . realiseerde mogelijkheden 0). 45-5 : 2007 a, mogelijkheden te verkennen (Alm Ze maKunstenaars zijn hier met name erg goed in. ringen, erva e ken van vanzelfsprekende dingen nieuw : 36). los van de vaststaande associaties (Alma, 2005 n van Schachtel benoemt verbeelding als het doorbreke naar vaste patronen en het stimuleren van openheid e en ssend verra ons kan racht ngsk de wereld. Verbeeldi el midd door eld orbe bijvo nieuwe dingen laten zien, ons laat ng eeldi Verb van kunst, humor, dromen of spel. en hoev voor daar alles doen, zonder dat we ons leven , leven ons wat om te gooien en het reikt ons alles aan Ook 2). : onze cultuur ons te bieden heeft (Alma, 2009 2. De functionele kant van verbeelding elding volgens filosofe Maxine Greene kan onze verbe oeting Verbeelding kan ons voorbereiden op een ontm ons de het vanzelfsprekende doorbreken. Het geeft verschilmet het onbekende. Door het combineren van ven die ectie persp in leven te in mogelijkheid om ons s symbolilende beelden en betekenissen kan iets ineen nnen. verke ld were de uit daar niet de onze zijn en van leraar sche uitdrukkingskracht krijgen. Hans Alma hoog hech te l rdee deoo waar Je kunt je inleven zonder een rsiteit ePsychologie en Zingeving en rector van de Unive mens de hillen versc ten aan het perspectief. Zo kun je het aanvoor Humanistiek, noemt het voorbeeld van dingen te lijke mogelijkheden ontdekken en leren naar zij de dachtig lezen (waarnemen) van een boek. Dank dan dat zijn kijken alsof ze ook anders zouden kunnen s en je verbeelding kun je je inleven in de personage ens Carl ze zijn. We moeten er oog voor hebben. Volg intereen voorstelling maken van de omgeving. Het en leren Jung gaat het er niet om dat we andere ding epreteren van de tekst doe je vanuit je eigen betek Berk, den (Van zien leren rs zien, maar dat we ande neringen nishorizon, tegen de achtergrond van je herin 2007: 8). uit en andere mentale bagage. Vanuit de informatie komen te de bagage kan een boek in een nieuw licht id tussen verbeeldank zij Alma maakt een duidelijk ondersche licht nieuw een in komt g staan. Of je herinnerin aan ding en fantasie. Ze haalt filosofe Iris Murdoch ontstaat een boek. Er vindt een synthese plaats en er eigen je in f die fantasie ziet als het opsluiten van jezel iets nieuws (Alma, 2009: 2). ng tot kleine wereldje, aangestuurd door onze neigi elding Psychoanalyticus Ernest Schachtel zegt dat verbe zie en ontkenning van de werkelijkheid, obsessie, jaloe imen. verru te leven elijk mens het om is er mani een moeten we onze kan soms wraakgevoelens. Volgens Murdoch Maar het is niet zonder gevaren, verbeelding en doen aan de kunn te fantasie vernietigen om recht verbeelpijnlijk zijn, maar het is ook een avontuur. Via visie: ‘Ontkenning deze werkelijkheid. Alma nuanceert nde en ding kunnen we een brug slaan tussen het beke te voorte lijkt een antropologische noodzaak zijn om kunnen het onbekende. Door middel van verbeelding en de t, angs komen dat we overspoeld worden door er dat we ons op existentiële thema’s oriënteren zond
ties waarneming en ervaring betekenis krijgen. Tradi Het rol. spelen hierin volgens Dewey een belangrijke t conachtergrondmateriaal wat je hebt als mens word ringen en tinu opnieuw gecombineerd met nieuwe erva Beelden . staan te n kome licht r kan steeds in een ande eerd mbin geco euw opni s en betekenissen kunnen steed es proc dit t noem ey en gereorganiseerd worden. Dew elverbe dit In . van herschikken: ideëel experimenteren hierhet in wat dingsproces ontstaat er iets nieuws: “dat enissen en en-nu gegeven is wordt uitgebreid met betek is maar in waarden ontleend aan wat feitelijk afwezig . de verbeelding present is” (Dewey, 1980: 272)
Zin in kunst
10
in vallen af van een kunst werk. Bij Ludwig Wittgenste tructieve fantasie speelt daarin een belangrijke en cons niets hem ns volge is k Ethie n. seert zich ethiek en esthetiek same rol. Van belang is echter dat iemand die fanta doel dat el gehe rond afge anders dan je leven zien als nover afsluit voor een relatie met de omgeving. Tege werk kunst als zien leven is in zichzelf. Ethiek betekent je ons juist de fantasie stelt Murdoch de verbeelding die 4). 75-9 1, (Zijlstra, 1998: 24-28, 34-41, 46-5 devol verbindt met de buitenwereld en ons een waar (Alma, ideaal verschaft waarnaar wij kunnen handelen’ ig wein te om niet het 2005: 34). Bij verbeelding gaat 3. Het belang van verbeelding voor de jd leefti e jong Op ld. were de van ip begr tisch realis ng een duide- menselijke ont wikkeli oefenen kinderen al met ‘doen alsof’. Hier is in Altamira afbeeldingrot een in en wat niet. In 1879 ontdekte men lijke scheiding zichtbaar tussen wat ‘echt’ is In 1994 werden oud. jaar gen van bizons van 12.000 rimenteren De mogelijkheid wordt geboden om te expe n ontdekt in diere ei kleurige afbeeldingen van allerl met wat er is en te ‘doen alsof’. 31.000 en de n een grot in Chauvet die ergens tusse elden verbe 32.000 jaar geleden gemaakt zijn. Het ren in Verbeelding kan ons zin en eenheid laten erva unt duizenden zijn boek van dingen is iets waar van het startp wat we doen. Filosoof Onno Zijlstra schrijft in enen. jaren terug gaat en wat sindsdien nooit is verdw de maover an besta het van zin de en werk kunst Het n van Volgens de bioloog E. O. Wilson is het make houwen. nier waarop verschillende filosofen kunst besc ie van igent intell iende groe de kunst ontstaan vanwege omdat Zij zien kunst werken als een bron van zingeving van eden elijkh mog iende van twij- de mens. Vanwege de groe zij een geheel zijn. De moderne tijd is een tijd eigen en word staat in de menselijke geest zou de mens is er een en fel en onzekerheid. Vanaf de Middeleeuwen Mith Steve g oloo voorstellingen te creëren. De arche fie – gebrek aan eenheid ontstaan. De moderne filoso jaar 00 40.0 mens voor een beweert dat de hersenen van de met René Descartes als grondlegger – zorgde g hebben onderderin veran reuze rigou een geleden heid. breuk. Er was geen sprake meer van één waar zijn gaan. De mens begon met een ruimere blik naar ie en Volgens Kant hebben alle kunst werken organisat ng van omgeving te kijken. Vanwege deze versoepeli orde en doelmatigheid in zich. Een kunst werk creëert elijke mens het in aan ontst tie crea geest kon er kunst en r. Het kan geeft uiting aan de vrijheid van de kunstenaa dus en zoud We 7). 62-6 : brein (Van der Laan, 2002 Arthur ons op het spoor zetten om zin te ontdekken. kunst en het inzetten werkelijk- kunnen zeggen dat het maken van Schopenhauer ziet kunst als verlossing van de onderdeel is van tieel van verbeeldingskracht een essen mens en heid. Hij heeft een pessimistische kijk op de rom menszijn. Maar wat de reden van dit alles? Waa . Kunst haar omgeving: de mens is gedoemd tot lijden hun en mens maken mensen kunst? Waarom gebruiken eid en verbeeldt het diepste wezen van de werkelijkh verbeeldingskracht? worden daardoor kan de zinloosheid van ons bestaan elijkDoor het maken van ‘tekens’ ontstond de mog enige opgeheven. Friedrich Nietzsche vindt dat de mens een met ren unice comm heid voor de mens te nihilisme manier om de chaos die ontstaan is, door het ct te op afstand. De mogelijkheid ontstond om conta even en het verdwijnen van oude waarden, te overl niet ent mom dat op er maken met een ander mens die als een kunst is. Het bestaan moet aanvaard worden zou teken het ent was maar wellicht op een later mom g van ‘esthetisch fenomeen’. Kunst is geen uitdrukkin in herkennen. Dit betekent dat het menselijke brein eenheid het leven, maar het leven zelf. Er straalt zin en
11
lexe staat was te herinneren. Herinneren is een comp ren dat gebeurtenis en het duurt een tijdje voordat kinde kunnen kunnen. In de loop van het derde levensjaar kind kinderen een beeld of persoon herinneren. Een el ectue intell zins enigs zich gaat pas tekenen als het n aan geve kan d woor ch) gaat ontwikkelen en (symbolis tekeEen . chten geda betekenis van mensen, dingen en enige is daar en tie ning is een symbool van communica een met eren vorm van zelfbewustzijn voor nodig. Kind , enen contactstoornis kunnen vaak wel dingen natek n (Foksmaar zelf geen fantasievolle tekeningen make Appelman, 2009: 2-3). ze een Verbeelding heeft existentieel belang, omdat elijk mens het in n diepgaand inzicht kan verschaffe kijken het dat n bestaan (Alma, 2005: 37). ‘We mene , gaan rek naar kunst, en daarover met elkaar in gesp geom ons helpt om over grenzen heen te kijken en jft Mieke confronteerd te worden met ‘het andere’,’ schri de Moor, organisatieadviseur en promovenda aan Kunst 45). : 2008 r, (Moo iek Universiteit voor Humanist te sies imen ansd besta e heeft het vermogen om nieuw ons in entie cend trans ontsluiten, een verlangen naar ntiop te roepen, ons gevoelig te maken voor existe en sprek laten ële vragen. Om kunst tot ons te kunnen . emen moeten we een allocentristische houding aann vreemd Dit betekent dat we ontvankelijk zijn voor wat veilig en anders is en ons niet verschuilen achter wat er mani tische entris alloc een op en vertrouwd is. Door ren erva zin en eid eenh je met dingen om te gaan kun ng, een in wat je doet. Alma noemt dit een kernervari llen ons verte ey Dew gevoel van heelheid. Schachtel en ring te erva zo’n dat het voor kinderen makkelijker is om al vazijn hebben dan voor volwassenen. Volwassenen n hede ker ingekaderd door vaststaande regels en veilig echt die zij in hun leven hebben. Er wordt niet meer voor- het t geef Alma ken. geke en aandachtig naar ding
Zin in kunst
12
ngrijk (Canada), benadrukt dat het voor mensen bela dag, beeld van een theekopje: we gebruiken het elke nRoma de van tijde Ten en. is om zichzelf uit te drukk 2007: 41maar kijken er niet meer bewust naar (Alma, . kunst over en denk het in tiek kwam er een wending . Door de 49). Zo gaat het met veel dingen in het leven ons. Er kwam aandacht voor de innerlijke stem in digheden jaren heen lopen we het risico om onze vaar ng), maar ootsi (nab Voorheen was kunst slechts mimesis verop het gebied van aandachtig te leven en onze en het n nu werd kunst gezien als iets manifest make Schachtel beelding creatief te gebruiken kwijt te raken. verbeeltegelijkertijd vervolledigen. Dit werd creatieve bestaat legt uit dat er in mensenlevens een spanning . Taylor dingskracht genoemd (Taylor, 2007: 296-502) heid aan veilig en heid rgen gebo naar ngen verla n tusse ‘De oorspronkelijke naar het citeert in deze context Coleridge: de ene kant, en aan de andere kant verlangen T houd ik voor de H C A R K S VERBEELDING Om met onbekende en vreemde aan de andere kant. instrument van alle kste ngrij levende Kracht en het bela belang dit onbekende in contact te komen is het van herhaling in de een kt en de menselijke waarneming, en voor dat je je vaststaande referentiekaders doorbree gsdaad in het ppin eindige geest van de eeuwige sche hillende angst overwint voor het vreemde. Er zijn versc n en kunst oneindige I K B E N ’ (Idem: 502). Gedichte e, frisse dingen in het leven die ons met een vernieuwd nog niet kunnen de mens bewust maken van zaken die kunst en blik naar dingen kunnen laten kijken – buiten innerlijke verwoord zijn. Het is een methode om onze melijke religie – zegt Schachtel, zoals humor, spel, licha om deze innerlijke gebeuren stem te laten spreken. Het vermogen sensaties en dromen. Bij deze dingen kan het de mogelijkheid mens als je t geef stem te laten spreken manier dat perspectieven ineens op een onverwachte en een verbinf jezel in iken om enorme diepte te bere op zaken worden gecombineerd en er een nieuw licht tot expresogen verm ding aan te gaan met jezelf. Het zin begeworpen kan worden. Verbeelding is in deze alisering intern e sieve zelfuitdrukking leidt tot een beter at het ons langrijk voor de menselijke ontwikkeling omd 516). 514: van morele bronnen, schrijft Taylor (Idem en zin prikkelt aandachtig in het leven te blijven staan (Idem: en eenheid te kunnen ervaren in wat we doen de ziel schrijft ngrijke In zijn boek Donkere nachten van bela ren 41-44). Ook bij “doen alsof” leren kinde crisis waar je je vings zinge de Thomas Moore over die veel dingen over de wereld om hen heen. Kinderen hrijft de momenten besc Hij den. als mens in kunt bevin n grotere oefenen met bijvoorbeeld rollenspellen, blijke onder je voeten meer d die dat niet waarop je geen ‘vaste gron sociale vermogens te bezitten dan kinderen nen aan de verle kunt voelt’, je geen betekenis meer af aan doen. Kinderen kunnen leren zich van jongs kwijtraakt met ct conta dingen om je heen en waarop je ndien in te leven in het perspectief van anderen. Bove ehaald aang de wereld om je heen. Zoals hierboven aan, wat leren ze door “doen alsof” met emoties omg g biedt eldin die verbe ies te re- benoemt Alma al de mogelijkheid hen in het “echte leven” beter in staat stelt emot – van tot verbinding. In een onthechte situatie als deze omgeving guleren. Kinderen kunnen hun reactie op de g de de donkere nacht van de ziel – kan verbeeldin nties testen, zonder dat dit daadwerkelijke conseque om aan t raad re Moo tten. herva mens helpen zich te heeft (Alma, 2008: 4). gaan te zoek op Door en. een beeldentaal te ontwikkel llen verte en kunn es preci naar je eigen beelden, die je belangNiet alleen het bekijken van een kunst werk is tijden in ijgen verkr wat er gaande is, kun je houvast eke rijk. Charles Taylor, hoogleraar filosofie en politi t je waarop je geen zin ervaart. Verbeelding geef treal wetenschappen aan McGill University in Mon
13
n, maar bovendien de mogelijkheid om deel te neme 2004: 27, ook op een afstand waar te nemen (Moore, , want we 36, 72). Dan schrijft hij: ‘Verbeelding is alles g om. De weten of ervaren niets buiten onze verbeeldin vant zijn. irrele of oeid verm oud, verbeelding kan echter en. Je word kt gewe leven Ze moet steeds opnieuw tot je sterft rs ande n, euwe moet jezelf van tijd tot tijd herni eel Hoev leeft. echt ziel en leef en handel je alsof je niet 176) : (Idem mensen voelen zich tegenwoordig niet zo?’ het Niet alleen kan verbeelding helpen de zin van vski, Rusleven (terug) te vinden. Volgens Andrej Tarko als sisch filmregisseur, acteur en schrijver, heeft kunst het kan t Kuns . aren verkl te doel de zin van het leven plawaarom duidelijk maken van het leven op deze en in mens ze zal , aren neet. En als ze dat niet kan verkl alge De en. ieder geval confronteren met deze vrag te stand tot mene functie van kunst is om een schok de mens brengen waarin zich inzichten voordoen aan (Tarkovski, 1991: 35).
4. Verbeelding in het onderw ijs
les te Jonge kinderen tekenen graag. Zonder teken manier eigen krijgen ontwikkelen kinderen vaak een fanta of en om dagelijkse gebeurtenissen, voor werp en word sieën te tekenen. Naarmate kinderen ouder dat niet willen ze gedetailleerder gaan tekenen en als sjaar lukt houden ze ermee op. Rond hun achtste leven te me realis el visue van eisen beginnen kinderen deze ook gen, bren ing teken hun stellen. Ze willen diepte in Vanaf wat betreft verhoudingen tussen voor werpen. voor heeft t talen elf jaar kun je zien of een kind echt velen voor ijnt tekenen. Het plezier van tekenen verdw een is aan het eind van de kindertijd. In de puberteit akt, groot deel van de kinderen het talent kwijt gera aan eisen hoge l enke het stelt en evenals het plezier voor goed het is Toch 7). 79-8 : zichzelf (Berghs, 1999 te er mani een sfase leven een puber om juist in deze
15
opdrachvinden om zichzelf uit te drukken. Als er teken hische psyc de n binne n valle ten gegeven worden die toch acht opdr deze kan r belevingswereld van de pube : 2009 n, elma -App met plezier vervuld worden (Foks
113). veel ‘Het creatieve brein. Flexibele hersenen, extra van titel mogelijkheden!’ (Crone, 2008: 149) luidt de van het laatste hoofdstuk van Het puberende brein Unide aan ent ddoc hoof r rsitai Eveline Crone, unive en in assen volw van hillen versc versiteit Leiden. Pubers , met leren en, plann niet) dan de manier waarop zij (al veran een in n have hun emoties omgaan en zich hand dat is beeld bare derende sociale omgeving. Het gang rhersens we het beste kunnen wachten totdat de pube Crone en. uitgegroeid zijn en eindelijk volwassen word rhersens schrijft dat we dit juist niet moeten doen. Pube it, creatibieden ongekende mogelijkheden: inventivite en kunnen viteit en vindingrijkheid. Beter dan volwassen lemen, prob ische techn voor n pubers oplossingen vinde eigen en ding zich of zich aanpassen aan de situatie ale cortex maken. De nog niet volledig ontwikkelde front ende ioner funct kan in samenwerking met andere goed crea voor hersendelen een unieke voor waarde vormen tiviteit (Idem: 149-155).
dan Het betrekken van kunst in het onderwijs is meer en, dans of en teken eld orbe een vakles geven in bijvo eres dans , jfster schri schrijft Alexandra van der Hilst, kunst in en choreografe. ‘Eigenlijk hebben we het over ng bela het en leren en dat gaat over de schoonheid als kunst van de kunsten in het algemeen, en ook over van uiken vervoersmiddel in het leren en over het gebr de over en f lessto de van t diens in de kunst vakken nsie dime uele spirit de en leren innerlijke dimensie van ng!’ nlevi same de in el van kunst; kunst als bindmidd ingszegg en id onhe scho (Van der Hilst, 2008: 93) De vervoekracht van kunst kan mensen in verrukking of leer gaan te slag ring brengen. Door met kunst aan de
leert je je wat je binnen- en wat je buitenwereld is. Het jezelf. n dingen met elkaar verbinden, in jezelf en buite rs en Je gaat voorbij de voor de hand liggende kade kunst verbreedt daardoor je onderwijs. Scheppende dreken elfsp vanz de en en gaat voorbij logisch denk ei allerl er aan ontst heid. Tijdens het creatieproces er te ideeën en al doende ontdek je welke dingen dighevaar ei allerl realiseren zijn. Ondertussen oefen je n en kijke ken den: associëren, vanuit diverse invalshoe nverba vergelijken, interpreteren, analyseren, ordenen, eden den leggen, structureren, verschillende mogelijkh nken uitproberen, doorzetten, kiezen, problemen bede zen gren eren, ment argu en en oplossen, redeneren ldend, verleggen. Bij elke vorm van kunst maken (bee naar eden digh vaar deze dans, theater et cetera) komen ronde en sen oces voren. Om deze reden zijn creatiepr nden verbi te r wijsontwerpen interessant om met elkaa (Idem: 94-100). ation’ Greene maakt een onderscheid tussen ‘art educ om en ‘aesthetic education’. Bij de eerste gaat het en bij kunst van ed gebi een op vaardigheden aanleren als kunst van n make het om de tweede gaat het zowel van en werk kunst met om het kennismaken en verbinden kenngen leerli om anderen. Als docent heb je de taak van kunst nis te laten maken met verschillende vormen kunnen en om de ruimte te bieden waar ze die kunst maken (Greene, 1995: 138, 146). nt als de Verbeelding is belangrijk voor zowel de doce kunend beeld en eres rwijz leerling. Elise Freinet, onde goog peda en er rwijz stenaar (en echtgenote van onde erwijs1), Célestin Freinet, bedenker van het Freinetond voor vrije gaf binnen de Freinetpedagogiek veel ruimte de op expressie en creativiteit. Ze legde de nadruk en ren waardering voor artistieke kwaliteiten van kinde
1
de richtte het tijdschrift Art Enfantin (1959) op. Voor volvoor als id vrijhe lfde deze zij kindkunstenaars eiste n make het om was stel voor wassen kunstenaars. Haar ruimook r maa eren, roost van kunst op school niet in te betekente te bieden aan de plotselinge inspiratie. Dat en elen hand de vrijheid van onderwerp, vrijheid van on‘scho vrijheid van vormgeving. Bovendien moet niet e ctiev heid’ in klassieke zin, of ‘gelijkenis’ met de obje gaat werkelijkheid het kunst werk bepalen, maar het eigen op en t ikkel ontw stijl eigen erom dat het kind een de van ing belev e ctiev subje wijze uiting geeft aan zijn et Frein ens Volg r? zove wereld. Maar hoe komt een kind psche den waar voor kan een docent op twee manieren te zorgen pen voor dit creatieve proces, namelijk door warme door dat er ruimte en materiaal aanwezig is en kind is menselijkheid en een goede organisatie. Een geven hoofdrolspeler in het eigen leren en kan uiting aan zijn verstandelijke en emotionele invallen. geen Voor kinderen die hier goed in zijn hoeft dit Risico bij slag. de aan zo probleem te zijn, die kunnen elf gaan zichz en, deze groep is dat zij lui kunnen word je deze kun nt herhalen en vervallen in clichés. Als doce beter of kinderen stimuleren door middel van kritiek, zijn op nog: zelfkritiek. Kinderen die minder begaafd wat dit gebied kun je stimuleren door te kijken naar aan goed daar wat en akt gema ze al eerder hebben een en: kunn vel wit leeg een was. Of als ze niet tegen dat is grijk Belan n. geve (eventueel kleiner) gekleurd vel ’ ‘goed en i’ ‘moo wat kinderen zich niet vasthouden aan te niet nt doce is. Er zijn geen regels voor. Je hoeft als n. Je kunnen tekenen om dit onderwijs te kunnen geve aldus hebt een brede algemene ontwikkeling nodig, rdrager Freinet. De leraar is cultuurdrager en cultuurove (Broersma & Nikolai, 2008: 47-51).
Bronnen
5. Tot slot
en Verbeelding kan op verschillende manieren word kunst e) ldend (bee en opgevat, namelijk als uitbeelding pegeëx bij waar maken en tevens als ‘mentaal proces’ om rond rimenteerd kan worden met allerlei aspecten gskracht. iemands identiteit door middel van verbeeldin r worDoor middel van kunst kan iemands blik ruime om aan ontst eden elijkh mog e den en kunnen er nieuw wat zijn iets k uitste bij het kan dingen te zien. Hierdoor . ingezet kan worden in onderwijs
16
cendentie. Alma, H. (2007). Verbeeldingskracht en trans e.a. (red) I., er, Brouw In: . De spirituele kracht van kunst eid in Wijsh . entie cend (2007), De stille kracht van trans SWP : erdam beelden, verhalen en symbolen. Amst sbeschouAlma, H. (2008). Humanisme, religie en leven ule GB/L&O wing. College in het kader van de mastermod doorlicht, Geestelijke begeleiding, Levensbeschouwelijke dinsdag op k nistie Huma voor rsiteit gegeven aan de Unive 12 februari 2008 ging voor de Alma, H. (2009). De virtuele wereld als uitda nistisch Huma ting verbeelding. Voorjaarssymposium Stich t maar 21 g Vormingsonder wijs. Uitgesproken op vrijda 2008
ikkeling. Berghs, H. (1999). Kunst, opvoeding en ontw sen B.V. Nelis H. n: Baar ing. Basisboek kunstzinnige vorm er, I., e.a. Berk, T. van den (2007). Voor woord. In: Brouw Wijsheid . entie (red)(2007), De stille kracht van transcend SWP : in beelden, verhalen en symbolen. Amsterdam muze van Broersma, R. & J. Nikolai (2008). Für Élise, de ssie. In: Er Freinet. Alzijdige ontwikkeling door vrije expre Janusz ren. kinde en iviteit creat waren vijf kleuren. Over atio Narr hem: Goric . Korczak Stichting, jaarboek 2008 de ontwikkeCrone, E. (2008). Het puberende brein. Over de adolesvan ling van de hersenen in de unieke periode centie. Amsterdam: Bert Bakker Perigee Dewey, J. (1980). Art as experience. New York: Books
gebeurt tastenderwijs en leefwereld) en wat zinvol is om te leren. Het leren e wat kinderen willen weten (aansluiten bij de 2009). juni 7 op en gevond 2009, Freinetonderwijs wordt opgebouwd uit datgen edia, 16 (Wikip zijn er 61 Freinetscholen, in Nederland zijn er er wordt opgevoed tot democratie. In Vlaanderen
Zin in kunst
Amsterdam: Alma, H. (2005). De parabel van de blinden. SWP
17
HVO-docent in 1969. Hoe was dat?
tekens. Foks-Appelman, Th. (2009). Kinderen geven rspel vanuit De betekenis van kindertekeningen en kinde e. Delft: het perspectief van de analytische psychologi Eburon
door Ibeline Polak kschool “Ik weet het nog precies. Ik was na de kwee bij ons “Dan kwam hij, zijn militair uniform nog aan, we deden en bezig met de opleiding MO Pedagogiek hij lesgeven. Een wereld ging voor me open. Hoe hoogleeen rollenspel. Leon van Gelder, de bekende blik gebeurtenissen van een kritische noot en frisse er uit. ‘Ik heb iets voor zelf vind ik raar onderwijskunde, pikte me man de En ven. ectie persp we Nieu zag! voor Opleidingsinstituut), van Gogh. jou’. Na het HOI (Humanistisch achteraf in zijn doen en laten lijken op Theo icht als humanistisch Veldz iel tenas begon ik in psychopa Zo iemand. Ik vond het fantastisch.” 1964 als een van in kwam geestelijk verzorger, maar ze als Elisabeth de Vries vertelt over de periode dat nen in dienst van sman ekschool) de vijf eerste humanistisch raad 19-jarige op de Pedagogische Academie (kwe om een de krijgsmacht. Ondertussen ontstond het plan in niet in Apeldoorn zat. Het was 1969, het jaar waar zou rwijs onde cursus vormingsonder wijs te starten. Dit eerst dit alleen studenten van deze opleiding voor het in en len op basisscho maar HVO op pedagogische academies, keuzevak op het programma hadden staan, ven kunnen worden. We gege rwijs onde t het voortgeze dus 40 ook op enkele basisscholen werd gegeven. Nu anderen voerden diepgaande gesprekken met onder jaar geleden. en Van ond) Verb isch anist Hum Van Praag (oprichter voorHet zien. en moet zou Gelder over hoe het er uit die nee domi de was n, beeld dat we hierbij hanteerde zijn Nu ie hisat catec van voor de klas stond en door middel dat de Geen militair uniform meer, maar al snel blijkt gedige waar leerlingen onderwees. Wij hadden gelijk is aukritische noot en frisse blik zijn gebleven. Het antwoorspreksvormen voor ogen, waarin naar eigen n Henk gustus 2009 en Elisabeth en ik bezoeken same er, den zou worden gezocht. Daar speelde de mani sman van Sandwijk, gepensioneerd humanistisch raad r in de waarop de leerlingen en de leerkracht met elkaa vrouw zijn en hem door en word We nt. -doce en HVO opstelklas zaten, ook een belangrijke rol in. De kring esprek ontvangen in de zonnige tuin. Tijdens een voorg r ziet elkaa een ieder bij waar , u die zou ling werd geïntroduceerd geeft hij aan ‘Verhalen heb ik genoeg, en als dige waar gelijk een en de leerlingen en de leerkracht waarwillen lezen, hoor ik dat graag van u, met de re mapositie innemen. Doel: met de klas op een ande noteren en schuwing dat het meer tijd vraagt om die te zijn.” nier omgaan en afleren onderwijzer te kennis te lezen, dan u vermoedt.’ Zoveel verhalen en 1 jaar Zo ontstond de eerste cursus, die bestond uit ren noteren kost moeite, dat blijkt al snel, maar luiste ek en opleiding in de vakken humanistiek, pedagogi lijkt doen we met veel plezier en groot gemak. Het weekend. didactiek. Op de zaterdag en twee keer een alsof Henk van Sandwijk gisteren nog les gaf. ding tot oplei de in les gaf “Ik jaar. Later werd dat twee huma was wijs, nder ingso docent Humanistisch Vorm
verwonHilst, A., van der (2008). Voorbij de Kaders, onze dering over onze leer-kracht, bewondering voor iviteit en leer-kracht. In: Er waren vijf kleuren. Over creat 2008. kinderen. Janusz Korczak Stichting, jaarboek Gorichem: Narratio Trouw Laan, M., van der (2002). Hersengeheimen. bv. inga Dossier, no.20, Amsterdam: Maarten Munt llende Moor, M. (2008). Verhulde onthulling. De ontste voor werking van kunst in organisaties. In: Tijdschrift Humanistiek, 35, 9 rische Tarkovski, A. (1991). De verzegelde tijd. Histo uitgeverij ontstaansTaylor, Ch. (2007). Bronnen van het Zelf. De rdam: geschiedenis van de moderne identiteit. Rotte Lemniskaat bv. ontstaansTaylor, Ch. (2007). Bronnen van het Zelf. De rdam: Rotte iteit. ident geschiedenis van de moderne Lemniskaat bv. ImaginaWordsworth, W. (1994/2006). Poems of the sworth, tion 12. In: The collected poems of William Word Wordsworth Editions Limited
Zin in kunst
Hoe het begon
Toen
n. San FranGreene, M. (1995). Releasing the Imaginatio ciso: Jossey-Bass
18
19
en. Dat en doen en daar de consequenties uit te trekk er in wat voor n wete te k rdelij betekent je verantwoo mens elk dat leren te delijk je groep gebeurt en uitein hij van waar ng nlevi verantwoordelijk is voor de same om actie ol scho op deel uitmaakt. Daarom voerden we kopne gewo de plastic bekertjes te vervangen door hoort jes. Daarom herverdeelden we geld, want bezit meer eerlijk verdeeld te zijn. Wie hard werkt, mag stel goed een wie en t, loop eraf es dan wie de kantj nog om daar heeft en, ekreg meeg hersens, gratis, heeft wil kheid rdelij twoo veran Wie geen recht op veel bezit. n wilde Dat ut. niksn luie dragen, mag wat meer dan de Ervaringsleren mijn ik e keerd les we ook laten beleven. Tijdens een de Creatief spel was een belangrijk onderdeel van gaan en portemonnee om en vertelde dat ik weg zou ik opleiding en lessen. ‘Ja, roept Elisabeth, nu weet wat ze de studenten er maar over moesten nadenken leuk! Ik weer dat we dat met u deden, dat vond ik zo groot; met dat geld zouden doen. De verwarring was re in ande r onde spel, rollen g graa nog ook nu l spee dit, de ander ng- dat kon ik toch niet doen, de een wilde leerli t geef doen het van ring erva De . nhuis het zieke studat. Uiteindelijk besloten ze voor een zieke mede door verpleegkundigen andere invalshoeken en daar dat.” was tig dent bloemen te kopen. Prach een bredere visie.’ een Henk van Sandwijk vult aan: “Zo heb ik eens ene De litst. gesp ën twee in en groep verpleegkundig Inspiratie en doelstelling den, uitkle bed op rtjes kame groep moest zich alvast in leren “Inspiratie voor dit spelonder wijs en ervarings en. De de andere groep kreeg de opdracht ze te wass haar kreeg ik door gesprekken met Rieke Vos. Met Ze hebreacties die toen volgden! Dat deden ze niet! Ook rgd. verzo en iding -ople HVO om ieder- heb ik enige jaren ben het ook niet gedaan, mijn bedoeling was en ngen leerli de met ik als kreeg de ervaringen die ik betekent een te laten voelen wat het voor een patiënt voor er den zorg , erde uitvo studenten dit soort spellen een om je op die manier over te moeten geven aan van dat ik steeds meer ging geloven in deze vorm agen’. ander mens. Of de oefening ‘Op handen gedr dat het vond en leren. Zelf ben ik erg streng opgevoed n het uit Dat was er een over elkaar vertrouwen, we dede ratie inspi mijn anders zou moeten. Verder haalde ik anders letterlijk, iets zelf ondervinden is namelijk iets ging veren ‘De Dageraad’ (het tijdschrift van vrijdenkers door dan erover praten. Elkaar blinddoeken en dan De Dageraad). hoeverre een ruimte leiden, ook zo een over hoe en in hof, De theorieën van ten Have, van Praag en Berk en die je op anderen durft en kunt vertrouwen. De vrag ow, Masl g holoo psyc de op n die zich veelal baseerde tsten hen r we onze studenten en leerlingen stelden, plaa hiate psyc van n ideeë de spraken mij aan. Maar ook dier dood steeds weer voor een dilemma. Mag je een jong Al rd. piree geïns erg Kübler-Ross hebben mij altijd maken? En een mens doodmaken? Mag dat? denken kwam ik aanraking met een andere manier van maar ook Leerlingen leren zo niet alleen zelf te denken de naar rtje over onderwijs, zo ging mijn pleegbroe en zich verantwoordelijk te weten voor wat ze denk
gogische nistisch raadsman in het leger en op de Peda nog in mijn Academie, waar ik dus vanwege tijdgebrek -docenten militaire pak verscheen. Bij gebrek aan HVO Hoedergaf ik zelf ook les aan klas 5 en 6 in Emst en r de onde vak dit om langs loo. Ik ging ouderavonden laten te voor f actie er rs aandacht te brengen en oude ik in waar jaar het an, kiezen. Dat heb ik tot 1979 geda Ouders als geestelijk raadsman naar Libanon vertrok. en! briev en kinderen stuurden me zelfs daar nog
wijk en He nk van Sand Eli sabe th de Vr ies
Zin in kunst
20
21
schap Kees Boekeschool. De Werkplaats Kindergemeen voorten in Bilthoven is een school voor basisonderwijs door gezet onderwijs. De school is in 1926 opgericht serieus Kees Boeke vanuit de overtuiging, dat kinderen bouen kunn te hen mét om en genomen moeten word nsame ame aagz verdr en wen aan een recht vaardige Werk De In s. steed leving. Die overtuiging is er nog hoofd, plaats bouwen kinderen en volwassenen met eden. elijkh hart en handen aan een wereld van mog wusonbe Mijn hart en handen speelden misschien een . Muziek te rol bij het ontwikkelen van leren door doen afgewezen was mijn grote inspiratie, maar toen ik werd kschool. voor het conservatorium koos ik voor de kwee door zondag hele de om Omdat ik het zelf lastig vond over te re ande het in der onderbreking van het ene vak nieuw een aan nd gaan, begon ik spontaan voorafgaa ekte ontd Toen vak even piano te spelen en te zingen. nk, nade ik wat het doet met leerlingen. Nu ik er over herkent Rieke Vos was ook muziekdocente.” Elisabeth lesgeven in het gevoel; na de kweekschool ging zij ook , maar het basisonderwijs. Orde houden vond ze lastig ekles. muzi g graa ze gaf ek door haar liefde voor muzi was e sprak geen n Zij ontdekte dat er tijdens die lesse er plezi veel en van ordeproblemen, de kinderen hadd en deden graag mee.
twee uit mijn eigen legerpraktijk werkten goed, die tot aan pen groe e beid n zette verschillende werelden k indru een wat lt verte en dit denken.” Elisabeth beaamt kten. maa toen eid elijkh deze voorbeelden uit de werk uitgepraat, Hoewel Henk van Sandwijk nog lang niet is middag De n. moeten we het gesprek gaan beëindige dat en, is omgevlogen en het is boeiend om te merk ig jaar onderwijsidealen en uitgangspunten van veert gelegd gelden een zodanig sterk fundament hebben dat die wijs, nder ingso Vorm isch voor lessen Humanist vande van Veel zijn. r letterlijk nu nog zo herkenbaa lijks dage nog en word en middag genoemde werkvorm die en vorm Werk door de HVO -docenten toegepast. hun waarden blijven bewijzen. de slo‘Weet je’, sluit Henk van Sandwijk af, ‘ik vind ‘Zelf gan van het Humanistisch Verbond zo prachtig: de kans denken, samen leven.’ Elk mens moet namelijk dit van mt beaa beth Elisa n!’ ekke krijgen zichzelf te ontd harte!
Aanzetten tot denken
de les Elisabeth vraagt Henk van Sandwijk of hij zich om ging Het n. bleve bijge herinnert die haar altijd is uverho een van d jkhei een schandaal of de onnatuurli rond van man een ding van een dertig-plus-vrouw met heel de achttien. Van Randwijk zei dat het juist een eel seksu natuurlijk iets is. De man is op zijn achttiende ha “Ja, op z’n best en de vrouw rond haar dertigste. wat en ding je zette s “som wijk, ha”, lacht van Rand dit in was doel het je, reef scherper aan, soms overd en beeld voor Ook . leren te geval om vooroordelen af
Zin in kunst
22
23
HVO-docent in 2009. Hoe is dat? door Kim Dusch Nieuwe financiering
Aanzetten tot zelf ontdekken
taat van Bovendien is het ook erg moeilijk om het resul kinderen de en hebb wat n: mete een jaar HVO -lessen te iskenn elijke duid geen nou allemaal geleerd? Het is s “Som nis. hiede gesc overdracht, zoals met rekenen of ren kinde de vraag ik me wel eens af of het nú voor ik wel resultaat heeft,” vertelt Marjorie. “En dan denk HVO eens: misschien denken ze pas terug aan de dat heb ik lessen als ze 20 of 30 zijn. Zo van: Goh ja, de nieuvroeger met HVO geleerd.” De eerste dag op wennen het zoals st, geko ie we school heeft veel energ orie Marj kost. ie energ aan een nieuwe plek altijd veel n. geve lesge ngen heeft twee groepen van elk 14 leerli ook dan ik l verte “Ik was zenuwachtig voor de les. Dat nend, meteen aan de kinderen. Voor jullie is het span rlijk net omdat ik nieuw ben. Maar voor mij is het natuu tikke zo spannend, want jullie zijn voor mij ook harts ken. isma kenn uit l voora nd besto aag nieuw. De les vand kken indru en mete ik n begi , Als ik een klas binnenkom ze erbij? op te nemen: wat is dit voor klas? Hoe zitten elijk duid een ren Meteen merk je bij bepaalde kinde HVO een gezicht geven op de nieuwe a, hoer ‘ja, elijk ‘nee’ en bij andere kinderen een duid school aag vand ze een nieuw vak’.” Van de twee lessen die elijk Marjorie vertelt dat ze het niet altijd even makk er. “Dat gaf, ging er eentje goed en de ander wat mind tier vindt om HVO te geven: je komt voor drie kwar ook kan altijd gebeuren in het begin. Kinderen zijn contact op een school en in die drie kwartier moet je r staat Waa juf. e nieuw een van ten bezig met het aftas naast zo maken, lesgeven, namen leren en afsluiten. Daar niet aag vand het waar klas ze? Is ze streng? Bij de gezicht is het ook lastig om met zo’n korte lestijd “een .” terug op week nde goed ging, kom ik er volge hier één te krijgen” in de school en niet “de vrouw die orie Het belangrijkste van de HVO -lessen vindt Marj nten is keer per week in en uit rent”. Voor HVO -doce st bewu Ze het wakker schudden van de kinderen. nieuwe lf. het belangrijk om zelf veel te investeren in zo’n zijze dan is maken van het feit dat de wereld groter en met school: iets eerder arriveren om koffie te drink over n “Kinderen zijn niet meer gewend om te prate collega’s, er zijn in de pauze etc.
rvakantie In 2009 werd in Amsterdam tot voor de zome nieuwe op 1 school HVO gegeven, maar dank zij de . Dit financiering is het aantal aanvragen uitgebreid ol scho e nieuw een nten -doce betekent voor veel HVO nt. -doce HVO jaar 4 is s Luca om les te geven. Marjorie ook zij n bego r oljaa Met de start van het nieuwe scho heen nog met lesgeven op een nieuwe school die voor telefoon de geen HVO aanbood. Ik spreek haar aan is altijd “Het als ze net klaar is met haar eerste lesdag. les te heel erg spannend om op een nieuwe school je gaan geven,” vertelt Marjorie, “je weet niet waar r jij maa , HVO n kieze ol scho en rs terechtkomt. De oude hoe chten afwa even altijd is kiest de school niet. Het lokaal, het allemaal gaat uitpakken: zit je in een eigen bezemde in ht terec – of kom je – bij wijze van spreken een er Is ? HVO kast? Heeft de school al ervaring met klik met de docent wiens klas je lesgeeft?”
Zin in kunst
24
25
Het blijf t een uitdaging
eren. Aan dingen, alleen met presteren en dingen uitvo draait praten komen ze niet meer toe. In de HVO -les elkaar, het toch veel om praten: in contact komen met en dit ervaringen uitwisselen. Sommige kinderen kunn we n Gaa ren: kinde en zegg heel makkelijk. En soms r gemaa n allee niet rlijk alweer praten?” Er wordt natuu ei allerl zelf leert ng praat tijdens HVO -lessen. De leerli n, orme spelv ve actie dingen ontdekken door middel van n. make chten filosoferen, kringgesprekken, films of gedi hoe een Door de manier van lesgeven kun je snel zien opvallende klas in elkaar zit: “Soms zie ik al na één les nt vragen: kinderen. Dan ga ik na de les aan hun doce aan de iets er Is Of: ng? leerli Goh, hoe zit het met die ngrijk bela het is n rede die hand met die leerling? Om de die nt doce de een goed contact te hebben met je veel klas normaal gesproken lesgeeft. Samen kun al langer ik bereiken met een klas. Op de school waar om te toe HVO geef, komen de docenten ook naar mij vragen hoe ik een bepaalde leerling zie.”
e Een nieuwe school brengt toch weer veel nieuw verindrukken met zich mee. In het begin is dit heel is ook moeiend. “Maar, “ nuanceert Marjorie, “het bouwen! gaan te op iets weer een uitdaging om daar uit kom terug net ik nu tief, Misschien klink ik nu nega heel weer al verha het is mijn eerste les. Waarschijnlijk ” kom! les de anders als ik volgende week uit
Als HVO al bekend is
eft, is ze Op de school waar Marjorie al langer lesge waar ik bad warm helemaal geïntegreerd. “Het is een school. de en na de vakantie in val. Ik ken de collega’s antenk Na de les ga ik even koffie drinken in de doce teren inves mer. Het is belangrijk als HVO -docent om te deling vreem geen je t zoda n, make nd in het jezelf beke gekre meer bent.” Op deze school heeft ze meer uren r maa , HVO nu n krijge 8 gen, niet alleen groep 7 en Ik . nend span ook rlijk ook groep 5 en 6. “Dat is natuu het r Maa n. geve heb nog nooit aan groep 5 en 6 lesge wilde ol scho De is toch prettig dat ik de school al ken.” ren meer HVO -uren omdat zowel zijzelf als de kinde heel enthousiast waren over de lessen.
Zin in kunst
26
27
Wat gebeurde er in 40 jaar HVO? Wat vooraf ging…
hoogte- en n, zoals dat gewoonlijk in het leven gaat, met Ook HVO heeft al enige geschiedenis geschreve tonderwijs diens gods voor e keuz voor het eerst als alternatieve diepte-punten. Vanaf het schooljaar 1969-1970 1968). wet, moet (Mam s regeling van het Voortgezet Onderwij in de lagere school, op grond van de Wet tot tonderwijs diens gods voor rs werd de keuzemogelijkheid voor oude Pas in de Wet op het Basisonderwijs uit 1985 t wettelijk word en werd nomen. Humanistisch vormingsonder wijs of levensbeschouwelijk vormingsonder wijs opge ingsonder wijs. dus beschouwd als levensbeschouwelijk vorm
1979-1980 1969 - 1970 1998-1999 Doorbraakjaar 2. Stichting HVO wordt opge-
1962 -1963
richt, omdat de rijksoverheid met ingang van Doorbraakjaar 1. Humanistisch vormingsonderwijs (HVO)
Het Humanistisch Verbond richt een Centrum
wordt voor het eerst aangebo-
voor Humanistische Vorming op (als afdeling
den op enkele lagere scholen.
van het HV, later Humanistisch Opleidings-
Nog geen wettelijke grond-
instituut (HOI genoemd) om mensen op te
slag. Het HV zorgt zelf voor de
leiden die bevoegd zullen zijn om op de
ondersteuning.
middelbare school les te geven. Naast godsdienstonderwijs zal levensbeschouwelijk vormingsonderwijs wettelijk vastgelegd worden in artikel 47 van de voorgenomen Wet tot regeling van het Voortgezet Onderwijs (Mammoetwet). HVO in het openbaar voortgezet onderwijs komt in de volgende jaren echter
2008-2009
1980 een basissubsidie beschikbaar stelt voor onder meer de opleiding en ondersteuning van leraren HVO in po en vo. Legitimering:
Doorbraakjaar 3. Stichting HVO is in drijfzand
humanisten verkiezen geen eigen scholen te
terechtgekomen en heeft een nieuw strategisch
stichten en in te richten, hebben dus ook geen
perspectief nodig. Dat wordt mede gevonden
eigen lerarenopleidingen en een onderwijs-
in nauwe samenwerking met APS. Sterke en
en adviescentrum (zoals APS, KPC en CPS).
verbrede groei in professionele ontwikkeling als
De rijksoverheid wil stimuleren dat humanisten
opleidings-, innovatie- en adviescentrum. Vorming
inhoudelijk bijdragen aan onderwijs en op-
(Bildung) is het sleutelwoord. Met name door de
voeding. Gevolg: sterke groei in vraag naar
samenwerking met en de deskundige inzet van
HVO en in aantallen leraren in samenwerking
en namens de LVHVO (opvolger van Beheer HVO
met Stichting Beheer HVO (opgericht 1983),
in 2003), wordt de achteruitgang in het aantal
naast voortgaande professionele inhoudelijke
leraren niet alleen vertraagd, maar ook gezocht
ontwikkeling.
naar en gewerkt aan nieuwe kansen.
Doorbraakjaar 4. In nauwe samenwerking met andere denominaties wordt bereikt dat de rijksoverheid besluit te investeren in Godsdienstig en Humanistisch vormingsonderwijs (GVO en HVO) op openbare basisscholen door extra gelden voor scholing en organisatie beschikbaar te stellen en door zelfs te besluiten de betrokken leraren als volwaardige leraren te gaan bekostigen. Dit betekent eindelijk erkenning van het algemeen belang van dit vormingsonderwijs voor de persoonsvorming, de sociale integratie en democratisch burgerschap. Doorbraakjaar 4 zal de grootste stroomversnelling van de genoemde doorbraakjaren
niet van de grond.
gaan veroorzaken, met alle uitdagende kansen die zich daarbij voor kunnen doen. Het HVO-landschap zal daardoor opnieuw worden ingericht. Zin in kunst
28
29
Aantekeningen
Zin in kunst
30
31
Colofon : Zin in kunst Titel Samenstelling : Kim Dusch en Ibeline Polak Vormgeving : APS, Marije Koopmans Fotografie : U-See, Zoetermeer © 2009 Stichting HVO, Utrecht
