EIGENTIJDS HUMANISME Achtergrond De tekst ‘Eigentijds humanisme’ beschrijft hoe het Humanistisch Verbond het levensbeschouwelijke humanisme anno nu interpreteert. Er is behoefte aan een beschrijving van humanisme die – naast de bestaande beginselverklaring – op een heldere wijze aangeeft wat de inhoudelijke basis en inspiratie is voor de activiteiten van het Humanistisch Verbond. We geven ook aan wat onze positie is in recente discussies over de diverse vormen van humanisme. In de tekst worden drie elementen van het humanisme weergegeven.: (1) Het humanisme is een levensbeschouwing die wordt gevormd, gevoed en geïnspireerd door de mens, diens vermogens en waardigheid; (2) het humanisme is een politiek-moreel streven; (3) het humanisme omvat het streven naar een goed, mooi en zinvol persoonlijk leven. (4) Per element wordt in losse kaders aangegeven hoe het HV zich verhoudt tot een aantal actuele onderwerpen. Op deze manier willen we een duidelijke relatie leggen tussen het humanisme als levensbeschouwing en maatschapelijke vraagstukken. Deze losse kaders kunnen door de tijd heen worden aangepast en geactualiseerd. De tekst is tot stand gekomen in samenspraak tussen de medewerkers programma humanistische diensten, het bestuur en een aantal externe deskundigen: Peter Derkx, hoogleraar Humanisme en levensbeschouwing aan de UvH; Joep Dohmen, hoogleraar Wijsgerige en praktijkgerichte ethiek aan de UvH; Beate Roessler, Socrateshoogleraar en universitair hoofddocent Wijsbegeerte aan de Universiteit van Amsterdam Jan Hein Mooren, universitair docent Psychologie van zingeving en levensbeschouwing / Praktische humanistiek, in het bijzonder geestelijke begeleiding. Bespreking op de ALV Graag willen we van leden horen of de tekst ook hen inspireert bij het nadenken over en ervaren van het humanisme. We willen specifiek aandacht besteden aan de persoonlijke beleving van het humanisme. Humanisme is een levensbeschouwing die niet alleen ‘beschouwt’ maar ook een onderdeel uitmaakt van ons leven. In gespreksgroepen zullen we stilstaan bij de vraag of de beschreven visie op humanisme overeenkomt met uw eigen visie. De tekst wordt besproken in gespreksgroepen. Per groep wordt één van de in de tekst genoemde drie elementen van het humanisme behandeld. Aan u wordt gevraagd te kiezen welk van de drie elementen van het humanisme u graag wilt bespreken. De gespreksgroepen worden begeleid door een humanistisch geestelijk raadsman/vrouw.
0
EIGENTIJDS HUMANISME We onderscheiden drie elementen van het levensbeschouwelijk humanisme die ieder hun eigen nadruk hebben maar in onderlinge samenhang worden begrepen: (1) Een humanistische visie op de wereld en de mens, (2) een visie op de samenleving en (3) een visie op een mooi en zinvol persoonlijk leven. (5) Het humanisme is een levensbeschouwing die wordt gevormd, gevoed en geïnspireerd door de mens, diens vermogens en waardigheid; (6) het humanisme is een politiek-moreel streven; (7) het humanisme omvat het streven naar een goed, mooi en zinvol persoonlijk leven. (1) Het humanisme is een levensbeschouwing die wordt gevormd, gevoed en geïnspireerd de mens, diens vermogens en waardigheid. Het humanisme is een levensbeschouwing die het leven en de wereld met uitsluitend menselijke vermogens probeert te begrijpen en als zinvol te ervaren. We gaan ervan uit dat mensen natuurlijke wezens zijn (verbonden met en voortkomend uit de natuur) met geestelijke vermogens die hen in staat stellen een goed, mooi, vrij en waardig leven te leiden. De mens moet het met dit leven en deze wereld doen. Dit is voor ons een uitgangspunt voor groei en ontwikkeling. Het humanisme streeft de grootst mogelijke ontwikkeling en ontplooiing van ieder individu na. Wij gaan ervan uit dat de inzichten die ieder van ons heeft, betrekkelijk en open zijn. Om onze inzichten en meningen te onderzoeken, ontwikkelen en verscherpen hebben we de dialoog en verbinding met anderen nodig. Het humanisme gaat niet uit van een buiten de mens bestaande bron of legitimatie van kennis en moraal. Moraliteit is een onderdeel van de menselijke natuur en de cultuur die we met elkaar vormgeven. Wij menen dat betrouwbare kennis van de wereld en van onszelf ontstaat door een voortdurend proces van waarneming, beoordeling, onderlinge toetsing en herziening. Het humanisme hecht dan ook bijzondere waarde aan de methode van vrij onderzoek, gebruik makend van te controleren gegevens en de voortdurende bereidheid ideeën aan te passen als daar overtuigende redenen voor zijn. De wetenschappelijke methode van kennisverwerving ontleent haar kracht aan openheid, vrijheid, helderheid, ruimte voor debat en kritisch denken en mag hierop worden aangesproken. We gaan ervan uit dat de wetenschappelijke methode in de menselijke geschiedenis van grote waarde is geweest. De toepassingen van wetenschappelijk onderzoek dienen gestuurd te worden door ethische idealen en normen en onderwerp te zijn van een gesprek in de samenleving als geheel. Het humanistische mens- en wereldbeeld is open en principieel aan verandering onderhevig. We gaan niet uit van het bestaan van een God en beroepen ons niet op een openbaring. Levensbeschouwingen en religies hebben altijd een menselijke oorsprong en kunnen dan ook als zodanig worden aangesproken, geïnterpreteerd en bekritiseerd. Het ongodsdienstige karakter van het humanisme kan in relatie tot andere levensbeschouwingen en religies als kenmerkend worden opgevat.
1
Ons mens- en wereldbeeld hangt samen met een aantal waarden en idealen. Belangrijk zijn individuele vrijheid, redelijkheid, dialoog, verantwoordelijkheid, openheid en de acceptatie van de menselijke conditie. De humanistische levensbeschouwing is open, onderzoekend en dialogisch van aard en baseert zich op menselijke vermogens. Iedere visie en iedere overtuiging kan, mag en moet aan kritiek bloot worden gesteld. Daar hoort het recht bij om religie- en levensbeschouwingskritiek uit te oefenen, ook als deze de vorm van satire en spot aanneemt. De vrijheid van meningsuiting is essentieel voor een democratie. Er is geen reden voor een status aparte voor religies en levensbeschouwingen naast bestaande wetgeving over discriminatie en belediging. Het Humanistisch Verbond steunt de initiatieven om het wetsartikel over de godslastering te verwijderen uit het Wetboek van Strafrecht (artikel 147). (2) Het humanisme is een politiek-moreel streven Humanisten streven een humane samenleving na die is gebaseerd op menselijke waardigheid. Dit streven komt het best tot zijn recht in een democratische rechtsstaat en vraagt de actieve inzet van burgers. De Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens vormt voor ons een belangrijke morele en politieke leidraad. Het politiek-morele streven van het humanisme is geen abstract gegeven maar laat zich voeden door een traditie van menslievendheid en menswaardigheid. We ervaren het als onze plicht een menswaardig leven voor ieder individu en de mensenrechten te bevorderen. Het humanisme bevestigt de waarde, waardigheid en autonomie van ieder individu en erkent het recht op de grootst mogelijke vrijheid van het individu in overeenstemming met het recht van anderen. We menen dat individuele vrijheid samen kan en moet gaan met sociale verantwoordelijkheid, de zorg voor anderen en verantwoordelijkheid voor de natuurlijke wereld. Mensen zijn sociale wezens met ieder een eigen uniciteit. Hoewel ieder mens geboren wordt en opgroeit in een specifieke cultuur en deze achtergrond onderdeel uitmaakt van ieders eigenheid, gaat de vrijheid van het individu moreel gezien vooraf aan de vrijheid van groepen en tradities. Wij streven verbondenheid na op basis van ons mens-zijn, niet op basis van ideologieën, nationaliteiten, tradities, religies of andere grootheden. Aangezien ieder mens in eerste en laatste instantie onderdeel uitmaakt van de mensheid, kan geen enkel kenmerk van ras, sekse, leeftijd, seksuele voorkeur, cultuur of anderszins de menselijke gelijkwaardigheid aantasten. De manier waarop de mens zijn vermogens inzet moet aangepast worden aan de kwetsbaarheid van onze natuurlijke omgeving. We hebben de plicht de wereld met zorg te behandelen. Dit geldt in het bijzonder voor onze omgang met dieren. Het voorkomen van onnodig lijden bij dieren is een kenmerk van humaniteit.
2
Omdat het humanisme de genoemde waarden als universeel nastrevenswaardig opvat, beperkt ons politiek-morele streven zich niet tot het eigen land of de eigen gemeenschap maar is kosmopolitisch van aard, doel en oorsprong. Wij wijzen iedere vorm van levensbeschouwelijke of ideologische dwang of indoctrinatie af. De staat moet levensbeschouwelijk neutraal zijn. Geen enkele levensbeschouwelijke stroming mag aan burgers worden opgedrongen, een voorkeursbehandeling krijgen of achtergesteld worden. Levensbeschouwelijke overwegingen hebben net als andere overwegingen een rechtmatige plek in het publieke en politieke debat en kunnen – net als andere overwegingen – bekritiseerd worden. Het Humanistisch Verbond ziet het als zijn taak de genoemde idealen en waarden actief te verdedigen en bevorderen. Wij zetten ons blijvend in voor (sociale) rechtvaardigheid, gelijkwaardigheid, individuele vrijheid, verdraagzaamheid, verantwoordelijkheid, zorg voor elkaar, zorg voor de natuurlijke wereld en menselijke waardigheid. Iedereen is gelijk voor de wet. Aan artikel 1 van de Grondwet moet het verbod op discriminatie vanwege hetero- of homoseksuele gerichtheid worden toegevoegd. Ambtenaren in functie mogen bij het uitoefenen van hun functie geen onderscheid maken tussen heteroseksuelen en homoseksuelen. Niet alleen de verworven rechten maar ook de sociale acceptatie van homoseksualiteit vraagt onze voortdurende aandacht. Iedereen is gelijk voor de wet. Deze gelijkheid wordt niet altijd in praktijk gebracht waar het individuen van niet-Nederlandse afkomst betreft. Het Humanistisch Verbond verzet zich blijvend en uitdrukkelijk tegen ongelijkheid en discriminatie op basis van etniciteit. Het voor langere en onbepaalde tijd vasthouden van mensen zonder geldige verblijfspapieren in detentie is inhumaan. Het Humanistisch Verbond zet vraagtekens bij een gevangenisregime dat niet is afgestemd op vreemdelingendetentie. Een gevangenisregime is niet bestemd voor en niet geschikt om illegale vreemdelingen beschikbaar te houden voor uitzetting. Alternatieven voor vreemdelingenbewaring moeten beter worden verkend. Het Humanistisch Verbond hecht grote waarde aan individuele vrijheid op het gebied levensbeschouwing, religie, wereld- en mensbeeld. Iedereen mag zich in de privé- en publieke sfeer religieus, levensbeschouwelijke, ideologisch of anderszins uiten. Iedereen heeft het recht om risicoloos tot een geloofsgemeenschap of godsdienst toe te treden en deze te verlaten. Dit recht moet zonder problemen kunnen worden uitgeoefend. Militairen, gedetineerden en cliënten van zieken- en verzorgingshuizen hebben recht op geestelijke verzorging van hun eigen levensbeschouwelijke kleur. De Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens is een fundamentele richtlijn die onze voortdurende aandacht en waakzaamheid vraagt. De rechten dienen niet alleen op papier te bestaan maar moeten
3
ook in praktijk worden gebracht. Het HV wil uit solidariteit en lotsverbondenheid in woord en daad opkomen voor een menswaardig bestaan voor iedereen. Het streven naar een humane samenleving heeft niet alleen betrekking op de omgang tussen mensen maar ook op de omgang tussen mens, natuur en dier. Onder meer via de bio-industrie dragen mensen bij aan het permanent lijden van dieren. Het is onze persoonlijke en gezamenlijke verantwoordelijkheid hier onze ogen niet voor te sluiten. (3) Het humanisme omvat het streven naar een goed, mooi een zinvol persoonlijk leven. Wij gaan ervan uit dat dit leven het enige is dat we hebben en hechten er belang aan dat het op waarde wordt geschat. Dit betekent dat we een mooi, goed, rijk, verdiepend en betekenisvol leven nastreven. De humanistische levensbeschouwing richt zich op bestaans- en levensvragen en laat zich daarbij inspireren door de wereld waarin we leven, de natuur waaruit we zijn ontstaan en de cultuur die we samen vormgeven. Autonomie betekent voor humanisten niet alleen vrijheid maar ook de vormgeving van een authentiek leven waarin iemand zichzelf ontwikkelt en ontplooit. Het leven wordt in het humanisme als iets positiefs gezien, waar we van mogen en kunnen genieten. Wij gaan ervan uit dat bewust aandacht besteden aan je leven een morele kwaliteit is. In de traditie van het humanisme wordt gesproken over de ontwikkeling tot ‘hogere menselijkheid’,‘vorming’ (ook wel Bildung) en ‘levenskunst’. Het gaat in deze tradities om het verlangen naar volledig mens-zijn, veelzijdige ontplooiing, het streven naar een moreel goed leven en het ontwikkelen van bewonderenswaardige menselijke vermogens. Om het leven te ‘leren’ wordt gekeken naar inspirerende voorbeelden en het beste en mooiste wat de menselijke cultuur heeft voortgebracht. Idealen zijn onder meer karakterontwikkeling, aandacht voor schoonheid, het kunnen herkennen van en omgaan met morele dilemma’s, de ontwikkeling van verbeeldingskracht, nieuwsgierigheid en het streven naar eenheid en balans. Een van de typisch menselijke vermogens is de reflectie op het bestaan. Door stil te staan bij onze levensloop en de bestaansvragen die zich voordoen, zijn we beter in staat te leven op een manier die bij ons past. Daarbij kan gedacht worden aan onze omgang met de tijd (zit er een balans tussen vertraging en snelheid?), waarden en idealen (wat vind ik echt van betekenis en maak ik op basis hiervan mijn keuzes, of laat ik me meeslepen door toevalligheden?), besef van mogelijkheden en grenzen (zelfkennis), balans tussen verschillende karaktereigenschappen (zoals tussen standvastigheid en flexibiliteit, voorzichtigheid en moed), balans in onze emoties en een evenwichtige verdeling in aandacht voor anderen en voor jezelf. Een betekenisvol persoonlijk leven ontwikkel je niet alleen, daarvoor heb je anderen en intieme relaties nodig. Naast familie-, gezin en liefdesrelaties zijn met name vriendschapsrelaties belangrijk; vrienden kunnen elkaar vanuit betrokkenheid de juiste vragen stellen, ondersteunen en inspireren. Elkaar aanspreken en kritisch bevragen wordt niet als ongewenste inbreuk gezien maar als kans om van elkaar te leren. Naast vriendschappen hechten humanisten traditioneel gezien belang aan literatuur, (levens)verhalen en andere culturele uitingen. We gaan ervan uit dat er geen eenvoudige succesformule bestaat waarmee alle levensproblemen kunnen worden opgelost. Het leven is vaak moeilijk en verloopt niet
4
vanzelf op een prettige en gelukkige manier. Mensen hebben talloze gebreken, de wereld laat zich soms van zijn slechtste kant zien en onze idealen kunnen in conflict komen of onbereikbaar blijken. Onvolmaaktheden en conflicten horen bij een goed en betekenisvol leven. Een goede samenleving draagt bij aan de individuele vorming en ontplooiing. Dit impliceert onder meer het in stand houden en bevorderen van culturele rijkdom, van creativiteit en van diversiteit in onze leefomgeving en de natuur. De omgang met levensvragen, de vormgeving van het eigen leven en de behoefte aan inspiratiebronnen is van alle tijden en zal voortdurend nieuwe vormen aannemen. Het humanisme is ook in dit opzicht open en ondogmatisch. Een mooi en goed leven hangt samen met ruimdenkendheid, aandacht, moed, autonomie, creativiteit, eerlijkheid, empathie, welwillendheid, nieuwsgierigheid, vriendelijkheid, rechtvaardigheid, betrokkenheid, balans, humor, schoonheid, bezinning, zelfkennis, zelfvertrouwen en de bereidheid tot leren en ontwikkeling. Het is belangrijk dat kinderen kennis kunnen maken met de rijkdom van verschillende tradities, culturen en uitingsvormen. Op scholen zou aandacht voor deze rijkdom en pluriformiteit moeten bestaan, ook op het gebied van levensbeschouwing en religie. Pluriform openbaar onderwijs biedt hier de beste mogelijkheden voor. Goed onderwijs is niet alleen gericht op kennisoverdracht en technische vaardigheden maar ook op culturele ontwikkeling, persoonlijke vorming en morele betrokkenheid. Levensbeschouwelijke begeleiding zou naar individuele behoefte beschikbaar moeten zijn in de zorg en andere sectoren van de samenleving. Het Humanistisch Verbond verzet zich tegen de vooronderstelling dat moraal en zingeving voorbehouden zijn aan institutionele religies en levensbeschouwingen. Mensen hebben recht op bescherming van de persoonlijke levenssfeer. De mogelijkheid om zonder inmenging en controle een eigen levenspad uit te stippelen mag niet zonder meer worden ingeperkt, ook niet als technologische mogelijkheden dit toestaan. Persoonlijke gegevens behoren in eerste en laatste instantie de persoon zelf toe. Inbreuken op de privacy van burgers moeten in openheid en op basis van eerlijke en volledige informatie in de samenleving worden besproken. Humanisten streven een manier van leven na die rekening houdt met de kwetsbaarheid van de natuur. Een betekenisvol en goed persoonlijk leven wordt te vaak beperkt tot de groei van materiële welvaart met alle consequenties voor onze leefomgeving. Op dit gebied gaan moedige politieke keuzes samen met verantwoorde individuele keuzes. Visies op leven en dood – van religieuze en niet-religieuze aard – mogen niet worden opgelegd aan mensen die deze visies niet delen. Er bestaat geen plicht tot leven. Ieder mens heeft zeggenschap over het eigen leven en het eigen levenseinde. Er is geen goede reden om wilsbekwame personen hulp bij het zelfgekozen levenseinde te ontzeggen.
5
6
