THE MASTER AND MARGARITA

THE MASTER AND MARGARITA door mikhail boelgakov simon mcburney, complicite



INHOUD

Credits 2 Synopsis 5 Mysterie en onthulling in Moskou 8 Michail Boelgakov, satiricus onder censuur 12 Biografieën 24 Holland Festival 2012 26 Colofon 28

CONTENTS Credits 2 Synopsis 16 Mystery and Revelation in Moscow 18 Mikhail Bulgakov, satirist working under censorship 22 Biographies 25 Holland Festival 2012 26 Colophon 28

INFO data / dates do 21, vr 22, za 23* juni 2012 Thu 21, Fri 22, Sat 23* June 2012 locatie / venue Stadsschouwburg Amsterdam, Rabozaal aanvang / starting time 19.00 u, *19.30 u 7 pm, *7.30 pm duur / running time 3 uur, inclusief een pauze 3 hours, including one interval taal / language Engels met Nederlandse boventiteling English with Dutch surtitles inleiding / introduction 18.15 u, za 23.6 18.45 u 6.15 pm, Sat 23.6, 6.45 pm meet the artist met with Simon McBurney vr 22.6 na de voorstelling Fri 22.6 after the performance website www.complicite.org

CREDITS novelle van / novelle by Michail Boelgakov regie / direction Simon McBurney tekst / text Simon McBurney, Edward Kemp en het gezelschap and the company toneelbeeld / set design Es Devlin kostuums /costumes Christina Cunningham licht / light Paul Anderson geluid / sound Gareth Fry video-ontwerp / video design Finn Ross 3d animatie / 3D animation Luke Halls poppenspel / puppetry Blind Summit Theatre cast David Annen Thomas Arnold Josie Daxter Johannes Flaschberger Tamzin Griffin Amanda Hadingue Richard Katz Sinéad Matthews Tim McMullan Clive Mendus Yasuyo Mochizuki Ajay Naidu Henry Pettigrew Paul Rhys Cesar Sarachu Angus Wright

2

productieleiding / production manager Ed Wilson zakelijke leiding / company manager Cath Binks toneelmeesters / stage managers Rod Wilson, Ian Andlaw, Sally McKenna assistent toneelmeester / assistant stage manager Sally Inch medewerker licht / associate lighting Matt Haskins lichttechnicus / lighting operator Ralph Stokeld medewerker geluid / associate sound Kay Basson medewerker video / associate video Adam Young technisch assistent / technical assistant Leo Flint leiding kostuums / costume supervisor Lucy Martin pruiken en make-up / wigs and make-up Fay Lumsdale advies beeld / visual consultant Willie Williams producent / producer Judith Dimant productie / production Complicite coproductie / coproduction Complicite, Barbican London, Les Théâtres de la Ville Luxembourg, Wiener Festwochen, Ruhrfestspiele Recklinghausen, Festival d’Avignon in samenwerking met in association with Theatre Royal Plymouth wereldpremière / world premiere Plymouth, 17.11.2011

3

4

SYNOPSIS

De avond bij MASSOLIT wordt onderbroken door het nieuws van het overlijden van de voorzitter en dan door de komst van Ivan, die tiert over een vreemde professor maar zich de naam van Woland niet kan herinneren. Er breekt een gevecht uit en de politie wordt erbij gehaald. Ivan wordt afgevoerd naar een psychiatrische kliniek, waar hem kalmerende middelen worden toegediend en de diagnose schizofrenie en alcoholisme wordt gesteld.

Op een voorjaarsavond in Moskou loopt Berlioz, voorzitter van de schrijversbond MASSOLIT, door de stad met de jonge dichter Ivan. Terwijl ze zijn verwikkeld in een gesprek over het atheïsme worden ze benaderd door een vreemdeling, een man genaamd Woland. Woland stelt zich voor als professor in de zwarte magie. Hij leest Berlioz en Ivan de les omdat ze beweren dat Jezus Christus nooit heeft bestaan en vertelt hun over Christus’ laatste uren. Woland kent het ware verhaal omdat hij – zo zegt hij – er zelf bij was. Hij beschrijft Pontius Pilatus die, gekweld door hoofdpijn, Christus (of Yeshua HaNozri) probeert te redden van de dood. Aan het eind van zijn verhaal voorspelt Woland de dood van Berlioz tot in alle ijzingwekkende details. Berlioz, ervan overtuigd dat Woland gek is, gaat haastig op weg naar de Vreemdelingenpolitie om hem aan te geven. Op weg daarheen glijdt hij uit en komt – precies zoals Woland heeft voorspeld – onder een voorbijsnellende tram. Ivan arriveert net op tijd om het hoofd van Berlioz over het plaveisel te zien rollen. De dichter achtervolgt de professor door de hele stad maar wordt daarin gehinderd door Wolands makkers: Koroviev, Azazello en Behemoth (een enorme zwarte kater). De wilde ren door Moskou brengt de hysterische Ivan bij de rivier, waar hij zijn kleren uittrekt om in het water naar Woland te zoeken, maar het enige wat hij daarmee bereikt is dat zijn kleren worden gestolen. Niettemin gaat hij, half gekleed en raaskallend, op weg naar het hoofdkwartier van de MASSOLIT.

5

Terwijl de dichter in de kliniek wordt vastgehouden, veroorzaken Woland en zijn bizarre gezelschap chaos in Moskou. Ze nemen hun intrek in het appartement van wijlen de voorzitter Berlioz en laten diens flatgenoot Styopa naar Yalta verdwijnen. Styopa is de intendant van het Moskouse Variététheater, en Woland grijpt zijn afwezigheid aan om een helse act van zwarte magie op te voeren, ondanks de tegenwerpingen van de directeuren Rimsky en Varenukha. Tijdens de voorstelling laat Koroviev geld neerregenen op het publiek en deelt hij prachtige exotische kleding uit aan de dames in de menigte. Als de presentator hun trucs uitlegt als ‘massahypnose’ rukt Behemoth de kater zijn hoofd af en schroeft het er weer op als het publiek protesteert. Die nacht komt een vreemdeling de ziekenhuiskamer van Ivan binnen. Als hij Ivans verhaal hoort, legt de vreemdeling hem uit dat de mysterieuze professor Woland in feite Satan is. Ivans nieuwe kameraad is de Meester (de Master), die met behulp van zijn minnares Margarita een roman over Pontius Pilatus heeft geschreven, een roman die op vreemde wijze een echo is van Wolands verhaal over Pilatus en Yeshua. De Meester is opge-

nomen in het ziekenhuis omdat hij was ingestort nadat zijn roman door uitgevers was geweigerd, en hij verlangt er nu naar Woland te ontmoeten. Nadat hij met de Meester heeft gesproken, valt Ivan in slaap en droomt hij over Yeshua’s kruisiging. De droom draait om Mattheus Levi, Yeshua’s toegewijde discipel, die een broodmes steelt uit een plaatselijke winkel en van plan is hem daarmee neer te steken om hem de gruwelijke kruisdood te besparen. Mattheus arriveert te laat en is gedwongen toe te kijken en te doorstaan hoe Yeshua sterft, maar het lukt hem vervolgens het lichaam los te snijden en het te stelen. De volgende scène gaat over naar de minnares van de Meester, Margarita, die weet dat haar geliefde opgesloten is in een inrichting en denkt dat zij hem nooit meer terug zal zien. Als ze verdrietig door Moskou loopt, hoort ze geruchten over de magische show in het Variététheater. Plotseling wordt ze benaderd door Wolands lelijke kameraad Azazello, met zijn rode haar en zijn ene hoektand. Hij citeert uit de roman van de Meester en zegt dat hij haar bij een man kan brengen die nieuws heeft over hem. Ze stemt enthousiast toe en Azazello geeft haar een pot magische crème met de opdracht daar om half tien haar hele lichaam mee in te smeren en verdere instructies af te wachten. Margarita doet wat hij zegt, maar de crème verandert haar verschijning en maakt een heks van haar. Haar telefoon gaat – het is Azazello die haar vertelt dat ze via het raam moet vertrekken op de bezem die zojuist haar slaapkamer is binnengevlogen. Als ze aankomt in het appartement van Woland wordt ze begroet door Koroviev, die haar uitlegt dat Woland een groots bal houdt

voor de ‘ondoden’, en dat zij de gastvrouw moet zijn. Het appartement verandert in een tropische jungle, een balzaal, en dan tot een jazz-zaal voordat plotseling de gasten arriveren; ze springen uit hun doodskisten die door de schoorsteen vallen. Margarita begroet hen en verneemt dat zij allemaal verschrikkelijke zonden hebben begaan toen zij nog leefden en daar nog steeds voor gestraft worden. Een vrouw, Frieda, smoorde haar ongewenste kind met een zakdoek, en de zakdoek achtervolgt haar nu waar ze ook gaat. De nacht is een uitputtingsslag, en aan het eind kan Margarita nauwelijk nog op haar benen staan. Woland vertelt haar dat ze het goed heeft gedaan en dat hij haar inspanningen zal belonen door haar een wens toe te staan. Margarita vraagt om vergeving voor de achtervolgde Frieda. Woland willigt dit in, maar Margarita mag nog een wens doen – eentje die alleen voor haar zelf is. Ze vraagt om de terugkeer van haar geliefde en wenst dat haar wordt toegestaan samen met hem rustig te leven in zijn oude kelderwoning. Terwijl ze die woorden uitspreekt, wordt de Meester in het vertrek getoverd. Samen vertrekken zij, hoewel de Meester nog erg ontdaan is na zijn beproeving en vreest dat hun vereniging niet echt is. Terug in de kelderwoning slaapt de Meester terwijl Margarita hoofdstukken uit zijn roman leest. De hoofdstukken beschrijven Pontius Pilatus in gesprek met een mysterieuze man met een kap, Aphranius, het hoofd van zijn geheime politie. Aphranius informeert Pilatus over een samenzwering om Yehudah van Kerioth – oftewel Judas Iskariot – te doden, de man die Yeshua heeft verraden. Hoewel Pilatus Aphranius instrueert om de nodige maatregelen te 6

treffen om Yehudah te beschermen, is de ware betekenis van zijn woorden dat Aphranius deze moord moet arrangeren. Het hoofd van politie voert Pilatus’ geheime orders uit en Yehudah wordt vermoord. Pilatus droomt van vrede, een vrede waarin hij over een pad van maanlicht loopt, diep in gesprek met Yeshua Ha-Nozri. Terug in Moskou is Margarita bij het aanbreken van de dageraad klaar met lezen. Die dag brengen rechercheurs een bezoek aan het appartement van Woland, maar die is met zijn makkers gevlogen. Bij zonsondergang kijken hij en Koroviev op een heuveltop uit over Moskou. Ze krijgen bezoek van Mattheus Levi, die zegt dat Woland de Meester en Margarita met zich moet meenemen als hij Moskou verlaat en dat hij hun vrede zou moeten geven. Woland vraagt waarom het paar niet in Gods licht moet worden geleid, maar Mattheus antwoordt dat zij nog geen licht hebben verdiend, alleen vrede. Azazello wordt erop uitgestuurd om de geliefden te zoeken. Hij nodigt hen uit voor een tochtje en geeft ze vergiftigde wijn te drinken. De Meester en Margarita beseffen nog maar nauwelijks dat ze dood zijn, of Azazello steekt het appartement in brand en gedrieën rijden zij weg op enorme zwarte hengsten. Zij voegen zich bij Woland en zijn gezelschap op een bergtop, waar Pontius Pilatus zit, badend in het maanlicht; hij heeft daar op zijn eenzame plek duizenden jaren gezeten. Maar op dit geheimzinnige moment wordt Pilatus bevrijd en wordt het hem eindelijk toegestaan over het maanlichtpad te lopen, vergezeld van zijn geliefde hond Banga. Als de dageraad aanbreekt, zendt Woland de Meester en Margarita naar de eeuwige rust in een klein huisje bij een bruggetje, langs een zanderige weg. 7

MYSTERIE EN ONTHULLING IN MOSKOU Toelichting van Simon McBurney Het was de schuld van mijn broer. Hij was het die, toen ik hem had verteld dat ik had besloten om The Master and Margarita op het toneel te brengen, tegen me zei: ‘Je moet naar Moskou.’ Ik had het er met hem over gehad omdat ik alles met hem bespreek, en vooral alles wat Russisch is. Hij heeft daar in de jaren tachtig, voor de perestrojka, een aantal jaren gewoond. Ik las de roman van Michail Boelgakov voor het eerst als adolescent. En ze had op mij een soortgelijke uitwerking als Fear and Loathing in Las Vegas van Hunter Thompson. Ik vond het een hallucinogene, antinaturalistische belevenis, en des te mysterieuzer vanwege de ongeoorloofde aantrekkingskracht die het had omdat het was geschreven door een man die zelf een periode van zijn leven verslaafd was aan morfine. Pas toen ik een keer op bezoek was bij mijn broer, in die periode van verhitte gesprekken in kleine flats, drong het tot me door dat het geen onzin was. In de SovjetUnie werd deze roman helemaal niet beleefd als fantasie. Het ging over hun leven. Voor hen was het alsof Boelgakov de chirurg een vlijmscherp satirisch mes hanteerde dat door de absurde hypocrisie van hun maatschappij heen sneed en de vrees die daar binnenin besloten lag aan het licht bracht. ‘ Je moet naar Moskou. Dat is een personage in de roman’, zei mijn broer.

En zo bevond ik mij drie dagen later, vorig jaar augustus, in Moskou in een taxi die geen taxi was op weg naar Domodedovo Airport voor de terugreis naar Londen. Mijn gulle vriend Vladimir was zo aardig geweest vervoer naar het vliegveld voor me te regelen. En we stonden te wachten. Hij vertelde me dat The Master and Margarita zijn favoriete roman was. Ik ben de tel kwijtgeraakt van alle keren dat iemand me vertelde dat dit zijn favoriete roman was. ‘Ik hoop dat je het niet erg vindt,’ zei Vladimir een beetje ongerust. ‘Mijn chauffeur kan je niet brengen, dus we hebben een taxi besteld. Doorgaans zijn die betrouwbaar.’ Ik stapte in. Het was een enigszins gehavende privéauto. Zo zijn de taxi’s in Moskou. Geen geruststellende gele lichtjes voorin. Helemaal niets van dergelijke attributen. Niets dat duidelijk maakte dat dit op een of andere manier een taxi was. Deze Moskovische traditie is sinds de SovjetUnie niet veranderd. Als je over straat loopt doe je gewoon je arm omhoog en dan stopt er iemand. Mensen hebben geld nodig, en jij hebt een ritje nodig. Je sluit een deal en dan brengen ze je waar je wezen wilt. Hoewel dit gebrek aan betrouwbaarheid soms natuurlijk eindigt in een ramp. Mijn ‘taxichauffeur’ sprak nagenoeg geen Engels. En mijn Russisch rudimentair noemen zou overdreven zijn. Ik kan koffie bestellen. Maar niet veel meer. Ik deed een erbarmelijke poging tot het uitwisselen van beleefdheden. Ik probeerde uit te leggen dat ik in het theater werkzaam ben. Dat ik regisseur ben. Acteur. Dat leek op dat moment makkelijker, omdat ik het Russische woord voor acteur wist. En ik zat in films, Harry Potter, dat soort 8

dingen... Geen reactie. We reden in stilte door, en ik maakte met mijn iPhone foto’s van de huizen waar we langs reden. *** Overal zie je hijskranen. Gebouwen. Ik weet niet wat me bezield had om hierheen te gaan. Hier was niets te vinden uit Boelgakovs stad. 11,5 miljoen mensen woonden hier nu, qua grootte de zesde stad op aarde, groter dan Londen, New York en Mexico-Stad. In tien jaar is de bevolking toegenomen met anderhalf miljoen mensen. En volgens Forbes zijn er meer miljardairs in Moskou dan op welke andere plek ook ter wereld. De rijken bezitten nu het centrum. Dat is waarom ik tien dollar betaal voor een kop koffie in de bar vlak bij mijn hotel. Ik betwijfel of Boelgakov hier iets zou herkennen. Maar misschien heb ik het mis. *** ‘Ja,’ zegt Woland in The Master and Margarita als hij in 1939 het publiek in het Moskouse Varieté-theater bekijkt, ‘de Moskovieten zijn inderdaad behoorlijk veranderd… aan de buitenkant… net als de stad. Nog afgezien van de voor de hand liggende veranderingen in de kleding zijn er nu, hoe noem je die dingen… straatwagens, automobielen enzovoort… Maar die interesseren me niet zo. Een veel belangrijker vraag is: zijn de Moskovieten van binnen veranderd?’ ‘Niet echt,’ zei mijn gids Sascha terwijl hij mij door de natte straten leidde. ‘Het was altijd al een plek waar je alleen met de allerbeste connecties kon bestaan. Alles stond of viel met wie je kende. En dat is nog steeds zo. Alleen de namen van de corrupte mensen zijn veranderd.’ 9

*** We maken foto’s van onszelf in het park uit de roman, dat de Patriarchvijver heet. We ontdekken het gebouw waarop de kelderwoning van de Meester (de Master) is geïnspireerd. We beklimmen de trap naar Boelgakovs flat in de Sadovaya-straat. Het is nu een pelgrimsoord. Van de deur naar de binnenplaats tot de ingang van de flat zijn de muren overdekt met graffiti. Bijna allemaal over The Master and Margarita. Tekeningen van katten worden afgewisseld met citaten en gedichten en kreten in cyrillische hoofdletters: ‘BOELGAKOV GENIE’. Het is niet enkel voor Russen een pelgrimsoord. Mensen van over de hele wereld hebben de behoefte hier iets achter te laten. Wat is het wat mensen zo universeel raakt? Het is een mysterie. Het hele boek is een mysterie voor mij als ik mij rekenschap geef van de taak om iets, wat dan ook, te maken wat het leven van dit verhaal in een andere vorm vangt. Het is een taak waarvoor ik van meet af aan steeds bent teruggedeinsd. En dat ik hierheen ben gekomen, naar Moskou, was deels ook om mezelf op gang te helpen, want de omvang van de taak die voor me lag had me zodanig verlamd dat het gewoon stillag. *** Maar op dat moment was het de taxi die stilstond. Een verkeersstilstand in de regen. En omdat de tijd al begon te dringen, werd ik een tikje zenuwachtig. Dus toen mijn taxichauffeur abrupt duidelijk maakte – met een ingewikkelde reeks handgebaren en een wolk van Russisch in de hoogste versnelling – dat hij een paar minuten van de weg af zou gaan, werd ik ongerust. Terwijl we verder en verder wegreden van de

doorgaande weg en het wegdek ook almaar slechter werd, sloeg mijn ongerustheid om in paniek.

iets in de intercom, waarna de hekken in alarmerend tempo openschoven, om zich even later nog sneller achter ons te sluiten.

‘Wanneer komen we weer op de weg naar Domodedovo?’ poogde ik in pidgin-Russisch te pruttelen.

‘We moeten echt dringend naar het vliegveld,’ piepte ik plotseling, en ik hoorde zelf hoe een aanmatigende middenklassestem zich losmaakte uit mijn dichtgeknepen keel.

‘Huh?’ ‘Airport? Domodedovo? We zijn al erg laat.’ De chauffeur gaf geen antwoord maar bleef onverbiddelijk doorrijden in een gebied vol beangstigend oude Sovjet-huizenblokken. Autowrakken, achtergelaten supermarktkarretjes en stapels brandende rommel sierden de bermen van de weg. Dit belooft niet veel goeds, dacht ik. Ik moest denken aan wat mijn gids Sascha me had verteld over de passage waarin de Meester in de sneeuw staat in een jas zonder knopen. Elke lezer, zo legde hij mij uit, zou destijds uit de ontbrekende knopen hebben afgeleid dat de hoofdpersoon in de gevangenis had gezeten, mogelijk was gemarteld door de autoriteiten, en bijna zeker in de Lubjanka. Met ander woorden: de betekenis van ieder detail zou een impact hebben die iemand van buiten die cultuur nooit op dezelfde manier zou voelen. Ik keek naar mijn chauffeur in de hoop op een of ander teken dat ik beter had begrepen als ik een Rus was, en de taxi draaide een hoek om. We stonden voor enorme, nog niet zo lang geleden geplaatste zwarte metalen hekken. Dit was duidelijk geen mysterieuze subtekst: de scherpe punten en het prikkeldraad aan de hekken waren details die in geen enkele cultuur een teken van welkom waren. Mijn chauffeur leunde uit het raam, zei kort

‘Wacht,’ zei mijn chauffeur en hij verdween. Een paar mannen gekleed in donkere leren jassen stonden op de ruime binnenplaats waar ook wij ons bevonden. Er stonden enkele glanzende auto’s met verduisterde ramen klaar. Plotseling verscheen mijn chauffeur weer. Hij was aan het praten, omringd door enorme mannen gehuld in donkere zonnebrillen. Eentje keerde zich van mij af en ik dacht dat ik de veelbetekenende bobbel van een pistool gewaarwerd aan de achterkant van zijn broek. Geld wisselde van eigenaar. En toen keken ze naar mij. Tjemig, dacht ik, wat nu? Waarom was ik om te beginnen naar Moskou gekomen? Misschien vanwege een zekere druk om te beslissen over een voorstelling voor de opening van het Festival van Avignon in 2012… of misschien had de gedachte aan Pontius Pilatus in het Palais des Papes me ertoe verleid te denken dat The Master and Margarita een goed idee was. Ik wist het niet. Wat ik wel wist, is dat ik verschrikkelijke dromen kreeg toen ik er eenmaal mee bezig was. Nachtmerries. Elke nacht wakker worden in doodsangst. Die doodsangst leek nu te versmelten met de groep mannen in leren jassen die in deze buitenwijk van Moskou over mijn lot aan het beraadslagen waren. Ik wenste dat ik 10

iets bij me had wat zij heel erg graag zouden willen hebben – dan kon ik dat aan hen geven en mijzelf uit deze situatie redden. Ik keek naar mijn iPhone. Nee. Het zou alleen maar beledigend zijn om die op te offeren. En toen was opeens mijn chauffeur weer terug bij mij. ‘Sorry, sorry,’ zei hij tegen mij. ‘Alles is in orde.’ Een van de mannen met donkere zonnebrillen leunde naar binnen bij mijn raam. ‘Wie was jij in Harry Potter?’ Terwijl we naar het vliegveld reden, bedankte mijn chauffeur me voor het wachten en bood hij me een snoepje aan. Niet alleen in Moskou verbeelden we ons dingen die er niet zijn. Of zien we dingen niet die er wel zijn. Dit boek verandert de manier waarop je kijkt. Zeker als je er een tijd in hebt geleefd, word je heel onzeker over vele dingen in het boek. Is het verhaal over Pontius Pilatus echt afkomstig van de Meester? En als dat zo is, hoe komt het dan dat Woland aan het begin van de roman precies dat verhaal vertelt aan de arme Berlioz? En waarom droomt Ivan het verhaal precies zoals de Meester het heeft geschreven? En waarom vraag je je dergelijke dingen niet af als je het voor het eerst leest? Dus doet dat er allemaal eigenlijk wel toe? Het is een werk dat je verontrust en confronteert, het verdraait je gevoel voor tijd, ruimte en betekenis en het is een uitdaging aan je moraal en je literaire aannames. Dezelfde passage twee keer lezen kan je bij de eerste lezing doen dubbelslaan van het lachen en je de tweede keer met zijn dreiging aan het huiveren brengen. Het moment dat je besluit wat iets betekent, weerstreeft het die duiding meteen en lijkt het zich uit je greep los te wurmen en zich te onthullen als iets wat 11

iets volkomen anders betekent. Maar hoe vreemd of tegenstrijdig of mysterieus ook, het houdt je altijd in zijn greep. Hoe het boek dat voor elkaar krijgt, is een mysterie. *** Terwijl het vliegtuig over het uitgestrekte landschap ten zuiden van Moskou vliegt, open ik het boek bij de epiloog. Op de plek waar, in de droom van Ivan Nikolajevits, Pilatus en Jezus Christus in de eeuwigheid weer met elkaar in gesprek zijn. Ze lopen over een breed pad van maanlicht. “Bij alle Goden!” zegt Pilatus, terwijl hij zijn trots gezicht naar zijn metgezel wendt, “wat een walgelijke executiemethode! Maar vertel me eens, alsjeblieft” – en hier maakt de trots in zijn gezicht plaats voor een smekende uitdrukking – “Het heeft niet plaatsgevonden, wel? Ik smeek je, vertel me dat het nooit heeft plaatsgevonden!” “Nee natuurlijk heeft het nooit plaatsgevonden,” antwoordt zijn metgezel met schorre stem. “Het was alleen maar je verbeelding.”

MICHAIL BOELGAKOV, SATIRICUS ONDER CENSUUR Door Lonneke Kok In de jaren twintig, het eerste decennium na de Russische Revolutie, heerste in de net opgerichte Sovjet-Unie nog een grote artistieke vrijheid. Dat klimaat sloeg echter langzaam maar zeker om in de aanloop naar de jaren dertig. Sinds Stalin in 1928 definitief de macht naar zich had toegetrokken, was het in het land gedaan met de vrijheid van meningsuiting. Kunstenaars en schrijvers die niet het Rode woord verkondigden, werden slachtoffer van censuur, verbanning of executie. Velen van hen leefden onder de armoedegrens, zonder werk en zonder kans hun werk te publiceren – altijd op hun hoede. Het was in die rigoureuze cultuuromslag dat Michael Boelgakov (Kiev, 1891) zijn aanvankelijke baan als arts opgaf om zich in Moskou volledig te gaan richten op het schrijverschap. Zijn eerste roman, De Witte Garde, in afleveringen verschenen in het tijdschrift Rossia, werd nog enthousiast ontvangen. Na de eerste verschijning in 1924-1925 werd hij zelfs gevraagd het verhaal, over de burgeroorlog in Oekraïne, te bewerken tot een toneelstuk voor het Moskouse Kunsttheater. En hoewel hij gedwongen werd het hier en daar te censureren werd het resultaat, De dagen der Toerbins, een van de favoriete toneelstukken van Stalin. Tot 1941 werd het meer dan duizend keer opgevoerd. Maar al snel na de definitieve machtsgreep van Stalin in 1928 raakte Boelgakov, zoals zovele Russische schrijvers, in zware moeilijkheden. Als schrijver van satires was hij

zich ervan bewust dat hij verhalen schreef ‘die wellicht onaangenaam zijn voor het Communistisch regime’, maar naar eigen zeggen kon hij niet anders. ‘Ik schrijf altijd exact wat ik zie, eerlijk waar! Het negatieve in het land van de Sovjets trekt mijn aandacht, en het levert een goede voeding voor mijn werk als satiricus.’ Dat kon echter niet op de goedkeuring van de Communistische Partij rekenen. Zijn toneelstuk De Vlucht werd verboden omdat het de Witte generaals – de anticommunisten – zou verheerlijken. In 1926 werd het manuscript van zijn verhaal Hondenhart, een pittige satire over de Russische Revolutie waarin een hond met menselijke organen zich ontpopt tot vloekende proletariër, in beslag genomen door de veiligheidsdienst. Daarbij beschuldigde de Sovjetpers hem steeds opnieuw van antisovjet-sympathieën. Ze omschreven Boelgakov als een ‘hoerenjong’ een ‘literaire aaseter’ of een ‘vuile bek’, of ze schreven dingen als: ‘Boelgakov wroet in de resten nadat ruim een dozijn gasten hebben overgegeven.’ In 1930, werkloos en niet meer in staat zijn werk in de Sovjet-Unie gepubliceerd of gespeeld te krijgen, had Boelgakov er genoeg van. Per brief verzocht hij de regering zelfs hem en zijn tweede vrouw het land uit te sturen. Hij schreef dat het hem niet zou lukken om, zoals hem overal werd aangeraden, communistisch werk te gaan schrijven en dat hij geen leugenachtige brief wilde schrijven om zichzelf in een gunstig daglicht te zetten bij de regering. Hij rekende de regering voor dat er tot dan toe drie lovende artikelen over hem in de pers waren verschenen en 298 vijandig-beledigende. Hij achtte zijn werk in dit regime ‘reddeloos verloren’. ‘Ik doe een beroep op de humaniteit van de Sovjetmacht en verzoek mij, een schrijver die niet van nut kan zijn in zijn vaderland, 12

grootmoedig de vrijheid te geven,’ schreef hij. Maar: ‘Als wat ik hier heb geschreven niet overtuigend is, en ik veroordeeld ben tot een levenslang zwijgen in de SovjetUnie, verzoek ik de Sovjetregering mij werk te geven in mijn vakgebied en mij aan te stellen als regisseur. Ik stel mij ter beschikking van de USSR als een volkomen eerlijk vakregisseur en auteur die, zonder de minste sabotage in de zin, naar eer en geweten, om het even welk stuk, vanaf Shakespeare tot op de dag van vandaag, op de planken zal brengen. (...) Als dat niet mogelijk is, verzoek ik om een aanstelling als vaste figurant. Is ook dat niet mogelijk, dan als toneelknecht.’ Op deze brief werd Boelgakov vervolgens door Stalin hoogstpersoonlijk gebeld. In plaats van Boelgakov het land te laten verlaten, bood het regime hem een baan aan als regieassistent, librettist en vertaler bij het Moskouse Kunsttheater. Daar legde hij zich toe op bewerkingen van bestaande stukken, zoals Gogols Dode Zielen en Cervantes’ Don Quichote. Ook schreef hij een biografie van Molière. Het ging mis toen hij een eigen toneelstuk op de planken bracht over een schrijver die moest werken onder een autocratische dictatuur. De communistische krant Pravda brandde het tot de grond toe af, waarna het al na zeven opvoeringen niet meer mocht worden gespeeld. Boelgakov stapte vervolgens over naar het Bolsjoitheater, waar hij ging werken als operalibrettist en vertaler. Nog een keer probeerde Boelgakov opnieuw in de gunst te komen van het regime door een stuk over Stalin te schrijven ter gelegenheid van diens zestigste verjaardag in 1938. In het stuk, Batum, behandelde hij Stalins jonge jaren als activist. Maar met dit stuk viel hem hetzelfde lot ten deel als met zijn vorige; het werd verboden. 13

Boelgakov had nog één troef in handen. Tussen 1928 en 1940 werkte hij in het geheim aan zijn belangrijkste roman, De Meester en Margarita. Daarin verwerkte hij onder andere een parodie op Stalin en het leven in de Sovjet-Unie. Maar kort na het voltooien ervan (of net ervoor) overleed hij, in 1940, twee weken nadat hij nog verbeteringen in het manuscript had aangebracht. Zijn weduwe (zijn derde vrouw) probeerde tot 1966 vergeefs de roman gepubliceerd te krijgen in Moskou. Uiteindelijk werd het boek pas in 1968 voor het eerst uitgegeven, in het Westen. In de jaren tachtig van de vorige eeuw verscheen Boelgakovs volledige werk eindelijk in Rusland.

14

15

SYNOPSIS In a spring evening in Moscow, Berlioz, the Chairman of the literary society MASSOLIT, is out walking with the young poet Ivan. While discussing atheism, they are approached by a stranger - a man called Woland. Woland introduces himself as a professor of black magic, berates them for saying that Jesus Christ never existed and recounts the story of Christ’s final hours. Woland knows the true story because – he says – he was there himself. He describes Pontius Pilate, bothered by a headache, trying to save Christ (or Yeshua Ha-Nozri) from death. Woland finishes his bizarre tale by predicting Berlioz’s death in chilling detail. Believing Woland to be mad, Berlioz hurries to report him to the Foreigners’ Bureau. On the way, just as Woland predicted, he slips and falls into the path of a speeding tram. Ivan arrives at the scene just in time to see Berlioz’s severed head rolling along the pavement. As he chases the professor through the city, the poet is hindered by Woland’s associates: Koroviev, Azazello and Behemoth, who is a huge black tomcat. After a madcap race through Moscow, the hysterical Ivan takes a swim in the river only to have his clothes stolen. Nevertheless, half dressed and raving, he makes his way to the MASSOLIT headquarters. The evening party at MASSOLIT is interrupted first by the news of their Chairman’s death and then by the arrival of Ivan, who rants about the strange professor but cannot remember Woland’s name. A fight breaks out and the police are called. Ivan is

escorted to a psychiatric clinic where he is tranquilized and diagnosed with schizophrenia and alcoholism. While the poet is kept in the clinic, Woland and his bizarre companions cause chaos in Moscow. They move into the Chairman’s former apartment, spiriting his roommate Styopa off to Yalta. Styopa is the director of the Moscow Variety Theatre, and Woland uses his absence to set up a hellish black magic act there, despite the objections of the managers Rimsky and Varenukha. During the show, Koroviev rains down money on the audience and hands out beautiful, exotic clothes to the women in the crowd. When the compere explains their tricks as ‘mass hypnosis’, Behemoth the cat tears off his head, and then screws it back on when the audience protest. That night, a stranger enters Ivan’s hospital room. When he hears Ivan’s story, the stranger informs Ivan that the mysterious professor Woland is in fact Satan. Ivan’s new companion is the Master, who, with the help of his lover Margarita, has written a novel about Pontius Pilate – a novel that strangely echoes Woland’s tales of Pilate and Yeshua. The Master, who was admitted to the hospital after breaking down when his novel was rejected by publishers, now longs to meet Woland. After speaking to the Master, Ivan sleeps and dreams of Yeshua’s crucifixion. The dream centres on Matthew Levi, Yeshua’s devoted disciple, who steals a bread knife from a local shop, planning to stab Yeshua to spare him the horror of death by crucifixion. Matthew arrives too late and is forced to suffer as he watches Yeshua die, but is then able to cut down the body and steal it away. 16

The scene turns to the Master’s mistress Margarita, who, not knowing that her lover is locked away in the hospital, believes she will never see him again. As she walks sadly through Moscow, she hears gossip about the magic show at the Variety Theatre. Suddenly she is approached by Woland’s ugly companion Azazello, with his red hair and single fang – he quotes from the Master’s novel and says he can take her to a man who will give her news of the Master. She agrees enhusiastically and Azazello gives her a pot of magic cream, telling her to rub it all over her body at half-past nine that evening and wait for further instructions. Margarita does what he says: the cream transforms her appearance and turns her into a witch. Her telephone rings – it is Azazello telling her to leave through the window on the broom that has just flown into her bedroom. When she arrives at Woland’s apartment she is met by Koroviev, who explains that Woland is holding a grand ball for the undead, and that she is to be the hostess. The apartment transforms into a tropical jungle, a ballroom and then a jazz hall before suddenly the guests arrive, jumping out of coffins that fall through the chimney. Margarita greets them and learns that they all committed terrible crimes when they were alive and are still being punished. One woman, Frieda, choked her unwanted baby with a handkerchief; the handkerchief now haunts her wherever she goes. The night is exhausting, and at the end of it Margarita can barely stand. Woland tells her that she has done well, and that he will repay her efforts by granting her a wish. Margarita begs a pardon for the haunted Frieda, which Woland grants, but then offers Margarita a further wish – one that 17

is just for her. She asks for the return of her lover, and to be allowed to live with him quietly in his old basement apartment. At her word, the Master is magicked into the room and they leave together, although the Master is shaken by his ordeal and is afraid that their reunion cannot be real. Back at the apartment, the Master sleeps while Margarita reads chapters from his novel. They describe Pontius Pilate in conversation with a mysterious cowled man, Aphranius, the head of his secret police. Aphranius informs Pilate of a plot to kill Yehudah of Kerioth – or Judas Iscariot – the man who betrayed Yeshua. Although Pilate instructs Aphranius to take every precaution to protect Yehudah, his true meaning is that Aphranius should arrange his murder. The chief of police carries out Pilate’s secret orders, and Yehudah is killed. Pilate dreams of peace, a peace in which he walks along a path of moonlight, deep in discussion with Yeshua Ha-Nozri. Back in Moscow, Margarita finishes reading as the dawn rises. That day, investigators visit Woland’s apartment but he has escaped along with his companions. At sunset, he and Koroviev sit on a hilltop overlooking Moscow where they are visited by Matthew Levi. He tells them that Woland must take the Master and Margarita with him when he leaves Moscow, and should give them peace. Woland asks why the couple are not being taken into God’s light, and Matthew replies that they have not earned light, only peace. Azazello is sent to find the lovers. He invites them on a trip and offers them wine which poisons them. The Master and Margarita barely have time to realise they are dead before Azazello sets fire to the

apartment, and the three of them ride away on huge black stallions. They join Woland and his entourage on a mountaintop, where Pontius Pilate sits bathed in moonlight: he has been sitting in this lonely spot for thousands of years. But in this mysterious moment, Pilate is set free and is at last allowed to walk along the moonlight path, accompanied by his beloved dog Banga. As dawn arrives, Woland sends the Master and Margarita to eternal rest in a small house over a little bridge, along a sandy road.

MYSTERY AND REVELATION IN MOSCOW Notes from Simon McBurney It was my brother’s fault. He was the one who said, when I told him that I had decided to stage The Master and Margarita. – You have to go to Moscow. I talked to him because I talk to him about all things, but particularly about all things Russian.He lived there for several years during the 1980s, before perestroika. I first read the novel when I was an adolescent. And took to it as I took to Fear and Loathing in Las Vegas. I thought it was an hallucinogenic anti-naturalistic ride, a piece that was made all the more mysteriously, illicitly attractive because it was created by a man who himself was addicted to morphine at one period of his life. Only when I was visiting my brother in that time of hot talk in small flats did I realise what nonsense that was. In the Soviet Union this novel was not perceived as a fantasy at all. It was about their lives. For them, Bulgakov the surgeon wielded a razor-sharp satirical knife that could slice through the absurd hypocrisy of their society and expose the fear that lay inside. – You have to go to Moscow. It is a character in the novel, said my brother. That is why, after three days in Moscow last August, I found myself getting into a taxi that was not a taxi to get to Domodedovo Airport, to get home to London. My generous friend Vladimir had kindly arranged to drive me to the airport. And we were waiting. He told me that The Master and 18

Margarita was his favourite novel. I have now lost count of how many people have told me it is their favourite novel. – I hope you do not mind, said Vladimir a little anxiously. My driver cannot take you, so we have ordered a cab. They are usually reliable. I got in. It was a somewhat beaten-up private car. That is what a taxi is in Moscow. No comforting little yellow lights on the front. No sign at all. Nothing whatsoever to indicate this is a taxi in any way. This Muscovite tradition has not changed since Soviet times. When you are in the street all you do is raise your arm and someone stops. People need money and you need a ride. You work out a deal and then they take you where you want. Though of course, sometimes this lack of accountability can end in disaster. My ‘taxi driver’ spoke almost no English. And to call my Russian rudimentary would be to exaggerate. I can order coffee. Not much more. I made a pathetic attempt to exchange pleasantries. I tried to explain that I work in the theatre. That I am a director. An actor. That seemed easier at that moment, as I knew the word for actor. And I have been in films, Harry Potter, stuff like that…. No reaction. We drove on in silence, and I photographed the passing houses on my iPhone. *** Everywhere there are cranes. Building. I don’t know what I was thinking by coming here. Nothing could be further from Bulgakov’s town. Eleven and a half million people live here now, the sixth largest city on the planet, bigger than London, New York and Mexico City. In ten years it has grown by 1.5 million people. And according to Forbes there are more billionaires in Moscow than any other place on the planet. 19

The rich now own the centre. Which is why I pay £10.00 for a coffee in a bar a few paces from my hotel. I am not sure Bulgakov would recognize anything here. Or maybe I am wrong. *** ‘Yes,’ says Woland, as he gazes at the audience in the Moscow Variety Theatre in 1939, ‘indeed the Muscovites have changed a great deal… on the outside, as has the city… Apart from the obvious changes in dress, there are now these, what are they called…. Streetcars, automobiles and so on… But I am not so much interested in these. A much more important question is: have the Muscovites changed on the inside?’ – Not really, said my guide, Sasha, as he led me through the wet streets. It was always a place where you could only exist with the best connections. Everything was about who you knew. It still is. It is just that the names of the corrupt have changed. *** We photograph ourselves in Patriarch’s Ponds. We search out what is considered to be the inspiration for the Master’s basement. We climb the staircase to Bulgakov’s flat in Sadovaya street. It is a place of pilgrimage now. From the door into the courtyard to the entrance of the flat the walls are covered in graffiti. Almost all of it about The Master and Margarita. Drawings of cats are interspersed with quotations and poems and announcements in capitalised Cyrillic text: BULGAKOV GENIUS. And it is not just a place of Russian pilgrimage. People from all over the world have been moved to leave their mark. What is it that touches so universally? It is a mystery. The whole book is a mystery to me, as I contemplate the task of making something, anything, that will cap-

ture the life of this story in another form. It is a task that has daunted me from the outset. And coming here to Moscow was in part to move me forward, as I have been immobilised by the scale of the task facing me. *** But just then it was the taxi which was immobilised. The traffic at a standstill in the rain. With so little time to spare to catch my flight I found myself already a touch nervous, so when my taxi driver abruptly signalled, with a complicated set of hand gestures and a cloud of high speed Russian, that he would turn off the road for a few minutes, I really was perturbed. As we drove further and further away from the main highway and the road deteriorated, my anxiety really took off. – When are we getting back on the road to Domodedovo? I attempt to mutter in pidgin Russian. – Huh? – Airport? Domodedovo? We are late. He did not reply but grimly kept driving through an area of terrifying old Soviet housing blocks. Wrecked cars, abandoned supermarket trolleys and piles of burning rubbish adorned the side of the road. This does not look good, I thought. I remember Sasha, my guide, telling me about the passage where the Master is standing in the snow and his coat has no buttons. Anyone reading that at the time, he said, would have known that the missing buttons told the reader that the protagonist would have suffered imprisonment, perhaps torture by the authorities, almost certainly in

the Lubianka. In other words, the meaning of each detail would have an impact that no one outside that culture would feel in the same way. I glanced at my driver hoping to read some sign that I might understand more clearly if I were Russian, and the taxi turned a corner. We were in front of huge, newly built black metal gates. There was clearly no mysterious subtext here. The spikes and the barbed wire adorning them were details that are clearly not welcoming in any culture. My driver leant out of his window, said something brief to an intercom, and the gates slid open with alarming speed, and closed behind us even faster. – We really, really must be getting to the airport, I squeaked suddenly, hearing a preposterously middle-class voice emerging from my tightened throat. – Wait, said my driver, and disappeared. A few men dressed in dark leather coats were standing in the large yard we were in. There were several sleek cars with blacked-out windows standing ready. Suddenly my driver appeared again. He was talking, surrounded by huge men in dark glasses. One turned away from me and I thought I could make out the tell-tale bulge of a hand gun at the back of his trousers. Money was changing hands. And then they looked at me. – Crikey, I thought. What now? Why the hell did I come to Moscow in the first place? Perhaps it was because there was a certain pressure to decide on a show for the opening of the Avignon Festival in 2012…or perhaps the thought of Pontius Pilate in the Pope’s 20

Palace lured me into thinking The Master and Margarita was a good idea. I don’t know. What I do know is that once I had started I began to have terrible dreams. Nightmares. Waking up in terror nightly. That terror seemed to be coalescing as I watched the posse of men in leather coats discussing what seemed to me to be my fate on the outskirts of Moscow. I wished I had something they really really wanted – then I could give it to them and get myself out of this situation. I looked at my iPhone. No. It would just be insulting to offer that up. Then suddenly my driver was back with me. – Sorry, sorry, he said to me. All is OK. And one of the men in dark glasses leaned in through my window. – Who were you in Harry Potter? As we drove to the airport my driver thanked me for waiting and offered me a sweet. It is not only in Moscow that we imagine things that are not there. Or fail to see the things that are. This book changes the way you see. Certainly, when you have lived in it for a time, you become very unsure of many things inside it. Is the story about Pontius Pilate really the Master’s? And if so, how come Woland tells precisely that story to the unfortunate Berlioz at the beginning of the novel? And why then does Ivan dream it exactly as the Master has written it? And why do you not ask any such questions when you first read it? So does any of that matter? It is a work that twists you, confronts you, contorts your sense of time, space and meaning, and challenges your moral as well as your literary assumptions. The same 21

passage read twice can double you up with laughter on one reading, and shake you with its menace on the second. The moment you decide what something means, it at once resists and seems to writhe its way out of your grasp, revealing itself as meaning something quite different. But however strange or contradictory or mysterious, it always holds you in its grip. How it does this, though, is a mystery. *** As the plane flies out over the vast landscape south of Moscow, I open the book at the epilogue. At the moment when, in the dream of Ivan Nikolayich, Pilate and Jesus Christ are talking again in eternity… They are walking on a broad path of moonlight. – ‘Ye Gods!’ says Pilate, turning his proud face to his companion. ‘What a disgusting method of execution! But please tell me’ – here the pride in his face turns to supplication – ‘it did not take place, did it? I beg you – tell me that it never took place?’ – ‘No of course it never took place,’ answers his companion in a husky voice. ‘ It was merely your imagination. Simon McBurney, March 2012

MIKHAIL BULGAKOV, SATIRIST WORKING UNDER CENSORSHIP by Lonneke Kok In the 1920s, the first decade after the Russian Revolution, there was still a great amount of artistic freedom in the recently established Soviet Union. That climate gradually changed as the decade ran its course, however. Once Stalin definitively took the reins in 1928, freedom of speech in the country was over and done with. Artists and writers who did not proclaim the Red Word became victims of censorship, exile or execution. Many of them lived below the poverty line, without a job and without a chance of publicizing their work, always having to be on their guard. It was during this rigorous cultural reversal that Mikhail Bulgakov (born in Kiev, 1891) gave up his initial job as a doctor to devote himself completely to writing, in Moscow. His first novel, The White Guard, published in installments in the magazine Rossia, was enthusiastically received. After its first appearance in 1924-1925, he was even asked to adapt the story, about the Civil War in the Ukraine, into a play for the Moscow Art Theatre. Although he was forced to censor it here and there, the result, Days of the Turbins, was one of Stalin’s favorite plays. Up until 1941, it was performed more than a thousand times. Nevertheless, soon after Stalin’s seizure of power in 1928, Bulgakov, like so many other Russian writers, encountered great difficulties. As a writer of satires, he was aware that he wrote stories ‘that might be unpleasant for the Communist regime’, but according to him, he couldn’t do otherwise. “I always

write exactly what I see, that’s the honest truth! The negative aspects in the land of the Soviets are what attract me, and they are good material for my work as a satirist.” Such an approach could not count on the approval of the Communist Party, however. His play Flight was forbidden because the authorities felt it glorified the anti-Communists, the White generals. In 1926, the manuscript of his story Heart of a Dog, a biting satire about the Russian Revolution in which a dog with human organs metamorphosizes into a cursing proletariat, was seized by the security police. What’s more, the Soviet press repeatedly accused him of anti-Soviet sympathies. They called Bulgakov a ‘son of a bitch’, a ‘literary scavenger” and “dirty-mouthed’, or they wrote things like: ‘Bulgakov roots about in the leftovers after more than a dozen guests have vomited.’ By 1930, unemployed and no longer able to get his work published or performed in the Soviet Union, Bulgakov had had enough. He even wrote a letter to the government asking permission to leave the country with his second wife, saying that he would not be capable of writing Communistic work, as everyone had suggested he do, and that he did not want to write an untruthful letter in order to put himself in a good light with the regime. According to his calculations, he told the government, the press had so far written three praiseworthy articles and 298 hostile/insulting ones about him. He considered his work “hopelessly lost” under this regime. ‘I appeal to the humanity of the Soviet authorities and request that I, a writer who cannot be of use in his Fatherland, be magnanimously granted my freedom,” he wrote. But, ‘If what I have written here is not convincing, and I am condemned to a life long of silence in the Soviet Union, I ask the 22

Soviet government to give me work in my field and hire me as a director. I put myself at the disposal of the USSR as a completely honest professional director and actor who will stage any play whatsoever, from Shakespeare to the very latest creation, in all good faith without the least sabotage to its meaning…. If that is not possible, I request a steady position as an extra. If that is also not possible, then as a stagehand.’ Stardom reacted by personally placing a phone call to Bulgakov. Instead of telling Bulgakov to leave the country, the government offered him a job as a director’s assistant, librettist and translator at the Moscow Art Theatre. There, he applied himself to adapting existing plays, such as Gogol’s Dead Souls and Cervantes’ Don Quichote. He also wrote a biography of Molière. Things went wrong when he staged his own play there, about a writer who has to work under an autocratic dictator. The Communist paper Pravda criticized it heavily, and after seven performances it had to be pulled from the stage. Bulgakov then joined the Bolshoi Theatre, where he worked as a librettist and translator. Once again, Bulgakov tried to get in the good graces of the regime by writing a play about Stalin on the occasion of his 60th birthday in 1938. In it, Batum, he examined Stalin’s early years as an activist. But this play also met the same fate as the previous one; it was banned. Boelgakov had one more trump up his sleeve. Between 1928 and 1940 he secretly worked on his most important novel, The Master and Margarita, in which among other things he incorporated a parody of Stalin and life in the Soviet Union. But shortly after (or right before) completing it, he died, in 1940, two weeks after being in the midst of making improvements in the manuscript. 23

His widow (his third wife) unsuccessfully tried to get the novel published in Moscow. It took until 1968 to get the book published for the first time, in the West. In the 1980s, Bulgakov’s complete work was finally published in Russia.

BIOGRAFIEËN Het gezelschap Complicite, geleid door artistiek directeur Simon McBurney, heeft wereldwijd opgetreden, waarbij het meer dan vijftig grote theaterprijzen in de wacht sleepte. In 2007 stond het gezelschap op het Holland Festival met A Dissapearing Number en in 2010 regisseerde Simon McBurney zijn eerste opera A Dog’s Heart, gebaseerd op een verhaal van Boelgakov, bij De Nederlandse Opera. Deze opera was vervolgens te zien bij de Engelse Nationale Opera en in 2013 wordt ze opnieuw opgevoerd in La Scala in Milaan. Tot de recente producties van Complicite behoren de reprise van Shun-kin in 2010, gebaseerd op het werk van schrijver Jun’ichiro Tanizaki (opgevoerd in Parijs, Tokio en Taipei) en A Dissapearing Number, na een wereldwijde tournee in 2007 en 2008 opnieuw opgevoerd in 2010 in New York, India en Londens West End. De laatste opvoering werd live uitgezonden in bioscopen overal ter wereld en werd door dertigduizend mensen gezien. In de aanloop naar zijn dertigjarige bestaan in 2013 blijft Complicite bezig met vernieuwen en experimenteren. Naast het artistieke werk runt Complicite ook een uitgebreid Creative Learning-programma. Ook ontwikkelt het gezelschap zijn eerste jeugdproductie en werkt het aan een eerste film, in regie van Simon McBurney.

herfst zal hij Die Zauberflöte regisseren bij De Nederlandse Opera (te zien in december). Voor zijn regie van Complicites meest recente voorstelling, Shun-kin, won hij de Franse prijs van theatercritici voor het beste buitenlandse stuk in 2010 en won hij de Yomiuri Theaterprijs voor beste regisseur 2009. Andere van zijn recente regies omvatten A Dog’s Heart, A Disappearing Number, Measure for Measure, A Minute Too Late, The Elephant Vanishes, Pet Shop Boys meet Eisenstein (Trafalgar Square) and Strange Poetry (met het Los Angeles Philharmonic Orchestra). Ook regisseerde hij All My Sons (met John Lithgow, Diane Wiest, Patrick Wilson en Katie Holmes op Broadway) en The Resistible Rise of Arturo Ui (met Al Pacino in New York). Als acteur speelt hij veelvuldig in lange speelfilms, zoals Tinker Tailor Soldier Spy, Jane Eyre, The Duchess en The Last King of Scotland. Op televisie speelt hij de aartsdeken Robert in de prijswinnende BBC-televisieserie Rev. In 2008 won hij de Berlin Academy of Arts Konrad Wolf Prize voor beste multidisciplinaire kunstenaar.

Als acteur, schrijver, regisseur en medeoprichter van Complicite heeft Simon McBurney meer dan dertig producties geschreven, geregisseerd of gespeeld voor het gezelschap. Dit jaar is hij als gastkunstenaar (Artiste Associé) verbonden aan het Theaterfestival van Avignon. Komende 24

BIOGRAPHIES Led by Artistic Director Simon McBurney, Complicite has performed worldwide, winning more than 50 major global theatre awards. The Company was last at the Holland Festival in 2007 with A Disappearing Number and in 2010 Simon McBurney directed his first opera, A Dog’s Heart, based on a story by Mikhail Bulgakov and at De Nederlandse Opera. It was subsequently seen at English National Opera and will revived at La Scala in 2013. Complicite’s recent productions include the 2010 revival of Shun-kin, based on the writings of Jun’ichiro Tanizaki, which toured to Paris, Tokyo and Taipei and A Disappearing Number, which toured worldwide in 2007 and 2008 before playing in New York, India and London’s West End in 2010. Its final performance was broadcast live to cinemas across the globe and was seen by more than 30,000 people. Now approaching its 30th birthday (2013), Complicite continues to adapt and experiment. Alongside its artistic work, Complicite also runs an extensive Creative Learning programme. The Company is developing its first production for young people and is developing its first film to be directed by Simon McBurney. Actor, writer, director and co-founder of Complicite, Simon McBurney has written, directed and acted in more than 30 productions for the company. This year he is Artiste Associé at the Festival d’Avignon and in the autumn he will direct The Magic Flute at De Nederlandse Opera. Complicite’s most recent work, Shun-kin, won the French Drama Critics’ Award for Best Foreign Play in 2010 and earned 25

Simon the 2009 Yomiuri Theatre Award Grand Prize for Best Director. Other recent work includes A Dog’s Heart, A Disappearing Number, Measure for Measure, A Minute Too Late, The Elephant Vanishes, Pet Shop Boys meet Eisenstein (Trafalgar Square) and Strange Poetry (with the Los Angeles Philharmonic Orchestra in the Walt Disney Concert Hall). Other directing includes All My Sons (with John Lithgow, Diane Wiest, Patrick Wilson and Katie Holmes on Broadway) and The Resistible Rise of Arturo Ui (with Al Pacino in New York). As an actor he performs extensively in feature films, with credits including Tinker Tailor Soldier Spy, Jane Eyre, The Duchess and The Last King of Scotland. On television he appears as Archdeacon Robert in BBC TVs award winning Rev. He was the recipient of the 2008 Berlin Academy of Arts Konrad Wolf Prize for outstanding multi-disciplinary artists.

HOLLAND FESTIVAL 1-28 JUNI 2012 directie Pierre Audi, artistiek directeur Annet Lekkerkerker, zakelijk directeur bestuur Martijn Sanders, voorzitter Renze Hasper, penningmeester Marjet van Zuijlen, secretaris Mavis Carrilho Joachim Fleury Ben Noteboom Het programma van het Holland Festival kan alleen tot stand komen door subsidies, bijdragen van sponsors en fondsen en door de gewaardeerde steun van u, ons publiek. subsidiënten Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, Gemeente Amsterdam, Europese Commissie Programma Cultuur (2007-2013) Het Holland Festival is lid van Réseau Varèse, Europees netwerk voor de creatie en promotie van nieuwe muziek, gesubsidieerd door het Culturele Programma van de Europese Commissie. hoofdbegunstiger SNS REAAL Fonds mediapartners NTR, VPRO sponsors Rabobank Amsterdam, DoubleTree Hotel, Westergasfabriek, MeyerBergman, Buma

Cultuur, Clifford Chance, Automobielbedrijf Van Vloten, Ngage media bedrijfsvrienden HF Business Beam Systems, De Nederlandsche Bank N.V., DLA Piper Nederland N.V., G&S Vastgoed, ING Groep, Ten Have Change Management, WPG Uitgevers B.V. fondsen en instellingen VSBfonds, Prins Bernhard Cultuurfonds en BankGiroLoterij, Stichting Dioraphte, Turing Foundation, Gieskes Strijbis Fonds, Amsterdams Fonds voor de Kunst, Prins Claus Fonds, The Brook Foundation, Institut Français France, Institut Français des Pays-Bas, Goethe-Institut donaties De genereuze, meerjarige, steun van de Governors is van groot belang voor de internationale programmering van het Holland Festival, met name de internationale coproducties. Ook de belangrijke bijdrage van de Cultuurminnaars komt rechtstreeks ten goede aan de internationale programmering. governors G.J. van den Bergh en C. van den Bergh-Raat, R.F. van den Bergh, W.L.J. Bröcker, J. van den Broek, J. Fleming, J. Fleury, V. Halberstadt, H.J. ten Have en G.C. de Rooij, J. Kat en B. Johnson, Irina en Marcel van Poecke, Ton en Maya Meijer-Bergmans, Sijbolt Noorda en Mieke van der Weij, Robert Jan en Mélanie van Ogtrop-Quintus, Françoise van Rappard-Wanninkhof, A. Ruys en M. Ruys-van Haaften, M. Sanders, Tom de Swaan, S. Tóth, Elise Wessels-van Houdt, H. Wolfert en M. Brinkman 26

beschermers S. Brada, J. Docter en E. van Luijk, H. Doek, L. Dommering-van Rongen, E. Granpré Moliere, J. Houwert, R. Katwijk, R. Kupers en H. van Eeghen, H. en I. Lindenbergh-Sluis, A. van der Linden-Taverne, F. Mulder, G. van Oenen, H. Sauerwein, K. Tschenett, P. Wakkie, R.R. Walstra, T. Winkelman, O.L.O. en Tineke de Witt Wijnen-Jansen Schoonhoven begunstigers I. Baljon-Hellingman, M. Beekman, Co Bleeker, A. Boelee, K. de Bok, E. Bracht, G. Bromberger, D. de Bruijn, M. Daamen, J. Damen, S. van Delft-Vroom, J. Drupsteen, Chr. van Eeghen, Ch. Engeler, E. Goossens-Post, D. Grobbe, J. Haalebos, J. Hennephof, M. Henriques de Castro, L.D.M.E. van Heteren, G. van Heteren, B. van Heugten, S. Hodes, R. Hoogendijk, J. Hopman, G. van der Hulst, Jan de Kater, J.Keukens, A. Ladan, W. Lee, A. Ligeon, T. Lodder, C. Meekel, D. van der Meer, E. van der Meer-Blok, A. Mees-Lubberman, R. Nieuwpoort, B. Oremus, H. Pinkster, F. Racké, Wessel Reinink, M. Robben, B. Robbers, A. Schneider, G. Scholten, C. Schoorl, C. Schunck, P. Smit, I. Snelleman, A. Sonnen, C. Teulings, H. Tjeenk Willink, H. van der Veen, R. Verhoeff, F. Voorsluis-Spanhoff, A. Vreugdenhil, W. Vroom, M. Willekens, M. van Wulfften Palthe anonieme schenkers Ook dankt het Holland Festival anonieme schenkers. liefhebbers Het Holland Festival dankt 585 Liefhebbers voor hun steun en bijdrage. 27

Holland Festival heeft ook uw steun nodig: word Cultuurminnaar Als Cultuurminaar draagt u actief bij aan de bloei van het Holland Festival. Liefhebber (vanaf € 45 per jaar) U ontvangt dit programmaboek gratis, u krijgt voorrang bij de kaartverkoop en korting op tickets. Begunstiger (vanaf € 250 per jaar of € 21 per maand) Uw bijdrage komt rechtstreeks ten goede aan de internationale programmering van het Holland Festival. U heeft recht op vrijkaarten en andere aantrekkelijke privileges. Beschermer (vanaf € 1.500 per jaar of € 125 per maand) . Als dank ontvangt u een uitnodiging voor de openingsvoorstelling en voor exclusieve bijeenkomsten, naast vrijkaarten en andere privileges. Hartsvriend (vanaf € 5.000 per jaar) U ontvangt alle privileges van de Beschermers en u wordt uitgenodigd voor bijzondere bijeenkomsten waarbij ontmoetingen met andere Hartsvrienden en artiesten uit het festival centraal staan. Periodiek schenken via een notariële akte Een periodieke schenking is een schenking van een vast bedrag per jaar, voor de loop van minimaal 5 jaar, die u vastlegt in een notariële akte. Bij een periodieke schenking vanaf € 250 neemt het Holland Festival de kosten van het opstellen van de akte voor zijn rekening. Zie voor de fiscale aftrekbaarheid van uw gift de brochure Uw gift, de fiscus en de nieuwe geefwet. Wij sturen u deze folder graag toe. Voor meer informatie of een voorstel op maat kunt u contact opnemen met de afdeling sponsor- en fondsenwerving, Esther van der Veldt, telefoonnummer 020 – 788 21 20 of per e-mail [email protected].

COLOFON / COLOPHON redactie / editing Lonneke Kok, MoreTXT Amsterdam vertalingen / translations Margriet Agricola, Jane Bemont eindredactie en opmaak / editorial and lay-out Holland Festival foto / photo Robbie Jack, pagina 4 Bohumil Kostohryz, pagina 14 ontwerp omslag / design cover Maureen Mooren druk / printing Tuijtel, Hardinxveld-Giessendam © Holland Festival, 2012 Niets uit deze uitgave mag op welke wijze dan ook worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het Holland Festival. No part of this publication may be reproduced and/or published by any means whatsoever without the prior written permission of the Holland Festival

28