TERUG NAAR EEN DUURZAME TOEKOMST DUURZAAMHEIDSDIALOOG IN DE FINANCIËLE SECTOR. Ruud Schuurs Wibo Koole Marleen Janssen Groesbeek

TERUG NAAR EEN DUURZAME TOEKOMST DUURZAAMHEIDSDIALOOG IN DE FINANCIËLE SECTOR

Ruud Schuurs Wibo Koole Marleen Janssen Groesbeek

Amsterdam, 1 november 2011

TERUG NAAR EEN DUURZAME TOEKOMST

1 NOVEMBER 2011

©Ruud Schuurs, Wibo Koole, Marleen Janssen Groesbeek, november 2011.

Dit rapport is tot stand gekomen op initiatief van de auteurs en is financieel ondersteund door het programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling, dat wordt uitgevoerd door Agentschap NL. Ook de steun van Eumedion heeft dit onderzoek mogelijk gemaakt.

INHOUDSOPGAVE

VOORWOORD .................................................................................................................................................. 1 MANAGEMENTSAMENVATTING....................................................................................................................... 3 AANBEVELINGEN ..................................................................................................................................................... 5 TERUG NAAR DE TOEKOMST ............................................................................................................................ 9 KREDIETCRISIS ....................................................................................................................................................... 10 DUURZAAMHEID.................................................................................................................................................... 12 CONCLUSIE: TRAAGHEID TROEF ................................................................................................................................. 14 INTERMEZZO: HET FINANCIEEL SYSTEEM: EEN BEGRIPSBEPALING ................................................................. 17 HET FINANCIËLE SYSTEEM ........................................................................................................................................ 17 DE MENS IN HET FINANCIËLE SYSTEEM ........................................................................................................................ 18 INTERMEZZO: DUURZAAMHEID: WAAROVER HEBBEN WE HET? .................................................................... 23 UITEENLOPENDE INTERPRETATIES .............................................................................................................................. 23 DUURZAAMHEIDSBELEID: VERSCHILLENDE EIGENAREN EN PLEKKEN IN DE ORGANISATIE ........................................................ 24 DE HUIDIGE DUURZAAMHEIDSDIALOOG ........................................................................................................ 27 PLATFORMS .......................................................................................................................................................... 28 INSTITUTIES .......................................................................................................................................................... 30 CONCLUSIE: VERBINDING GEZOCHT TE MIDDEN VAN FRAGMENTATIE ................................................................................ 31 NETWERKEN VAN DIALOOG ........................................................................................................................... 33 DE NIEUWE GENERATIE ........................................................................................................................................... 34 NIEUWE INITIATIEVEN ............................................................................................................................................. 36 CONCLUSIE: WEL BEWEGING, GEEN MOMENTUM VAN BINNENUIT ................................................................................... 37 STRATEGISCH BELANG: WEL ERKEND, NIET BEMIND ...................................................................................... 39 MAATSCHAPPELIJKE ORIËNTATIE IN ONTWIKKELING ...................................................................................................... 39 DUURZAAMHEID ALS STRATEGISCHE DRIJVER VERSCHILLEND BEOORDEELD ......................................................................... 42 DRIJVENDE KRACHTEN RICHTING DUURZAME INNOVATIE ................................................................................................ 43 REMMENDE FACTOREN ........................................................................................................................................... 45 ONLINE ONDERZOEK ...................................................................................................................................... 49 PERSOONLIJKE MOTIVATIE ....................................................................................................................................... 49 ONDERWIJS .......................................................................................................................................................... 51 TOEZICHT ............................................................................................................................................................. 51 EIGEN ORGANISATIE EN DEFINITIE .............................................................................................................................. 51 OPEN VRAGEN ...................................................................................................................................................... 53 AANBEVELINGEN ............................................................................................................................................ 55 MAAK HET STRATEGISCH BELANG VAN DUURZAME ONTWIKKELING VOELBAAR .................................................................... 55 WERK AAN VERNIEUWING VAN DE COMPETENTIES VAN DE FINANCIËLE PROFESSIONAL ......................................................... 55 SCHEP EEN PERMANENTE VERBINDING TUSSEN DE SAMENLEVING EN DE SECTOR ................................................................. 56 GEEF RUIMTE AAN VERNIEUWENDE INITIATIEVEN BINNEN DE SECTOR ............................................................................... 57 KORTOM: MOBILISEER, BUNDEL, MAAK TASTBAAR ........................................................................................................ 57 BIJLAGE 1 ONDERZOEKSVERANTWOORDING ................................................................................................. 59 INITIATIEF EN MOTIVATIE ......................................................................................................................................... 59 ONDERZOEKSVRAGEN ............................................................................................................................................. 59 METHODE........................................................................................................................................................ 60 INTERVIEWS .......................................................................................................................................................... 60


1 NOVEMBER 2011

ONLINE ONDERZOEK ............................................................................................................................................... 62 BIJLAGE 2. LITERATUUR .................................................................................................................................. 65 JAAR- EN DUURZAAMHEIDSVERSLAGEN ...................................................................................................................... 65 BOEKEN EN RAPPORTEN .......................................................................................................................................... 65 BIJLAGE 3. DE INITIATIEFNEMERS/ONDERZOEKERS ........................................................................................ 67 CONTACTGEGEVENS ............................................................................................................................................... 69


1 NOVEMBER 2011

VOORWOORD De financiële sector gaat door een turbulente periode heen, dat hoeft geen toelichting. De focus ligt op herstel van kracht en vertrouwen. Parallel daaraan oriënteert de samenleving zich op de manier waarop invulling gegeven kan worden aan de noodzakelijke transitie naar een duurzame economie. Daarbij wordt de actieve betrokkenheid van de financiële sector tot dusver node gemist. Via de sturing van geldstromen kunnen banken en beleggers duurzame ontwikkeling immers enorm stimuleren. Kennelijk is er sprake van onvermogen om elkaar - samenleving en financiële sector hierin te vinden.

Dat riep bij ons de vraag op of het herstel van de toekomstbestendigheid van de financiële sector niet juist zou moeten plaatsvinden door de behoefte van de samenleving aan duurzame ontwikkeling centraal te stellen. In hoeverre laat de sector zich eigenlijk iets gelegen liggen aan het thema duurzaamheid? Zijn er betekenisvolle ontwikkelingen in die richting en zo ja, wie dragen die dan? Wat is de stand van zaken in de duurzaamheidsdialoog in de financiële sector? Naar die vraag hebben wij in tussen april en oktober 2011 onderzoek gedaan. De hypothese, gebaseerd op onze eigen waarnemingen en ervaring, was dat die dialoog vrijwel geen kracht heeft en dat de financiële sector – al dan niet door eigen opstelling – behoorlijk in zichzelf is gekeerd. In gesprekken met topfunctionarissen en een online onderzoek hebben we deze getoetst. De uitkomst was soms verrassend.

Wat in ieder geval opviel is dat al onze gesprekspartners bijzonder openhartig met ons hebben gesproken. Van de soms in de buitenwereld merkbare defensieve houding van de sector was in onze gesprekken niets terug te vinden en dat geeft hoop. Wij willen onze gesprekspartners daar dan ook nadrukkelijk voor bedanken!

Ons onderzoek is door vele partijen verwelkomd en gesteund. Speciale dank gaat uit naar het Programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling van Agentschap NL en de Stichting Eumedion, zonder wie het onderzoek niet in deze omvang en vorm mogelijk was geweest. Er is een rode draad zichtbaar in onze de aanbevelingen. De verandering die wij zien, de potentie die wij hebben ervaren in onze gesprekken en nu willen ontsluiten draait om het handelen van individuele personen in de financiële wereld. Niet regels en toezicht veranderen de sector, maar 1


1 NOVEMBER 2011

gedrag. Wij pleiten voor het mobiliseren van diepgevoelde intenties, voor gedragsgerichte interventies. Wij pleiten voor initiatieven waar mensen die werkzaam zijn als financieel professional, op welk niveau dan ook, uitgenodigd worden om te reflecteren op hun gedrag, individueel en collectief, om vervolgens samen met niet-financiële professionals en anderen uit de samenleving het initiatief te nemen tot duurzame innovaties. Daarvoor is een herkenbaar platform nodig, waar veranderingsgezinde mensen elkaar ontmoeten, waar de interactie met maatschappelijke organisaties en klanten concreet wordt, waar een veilige omgeving wordt gecreëerd voor reflectie en verdieping, waar gestructureerd kan worden (samen)gewerkt aan competentieontwikkeling en management development, en waar duurzame innovaties voor de sector in een werkplaats kunnen worden uitgeprobeerd.

Tot slot: wij erkennen dat we als burgers mede verantwoordelijk zijn voor het tot stand brengen van de nieuwe toekomst van de financiële sector, het is immers ons geld. We zien ook dat de sector op tal van punten vast zit in zelfgekozen of opgelegde kaders en niet zal veranderen door kritiek van buitenaf alleen. Daarom gaat dit rapport gepaard met een uitgestoken hand en vragen we de sector om samen met ons en anderen zo’n platform voor duurzame innovatie van de financiële sector te creëren.

Amsterdam, 31 oktober 2011. Marleen Janssen Groesbeek Wibo Koole Ruud Schuurs

2


1 NOVEMBER 2011

MANAGEMENTSAMENVATTING Duurzaamheid is op het eerste oog een veel besproken onderwerp in de Nederlandse financiële sector. Op een enkeling na publiceren alle banken en verzekeringsmaatschappijen jaarlijks een duurzaamheids- of maatschappelijk verslag (zie de literatuurlijst). De verschillende soorten spelers hebben allemaal hun eigen aanpak, producten en initiatieven en wie wat verder kijkt ziet dat er bij elkaar genomen veel gebeurt. En toch zijn de inspanningen versnipperd en lijken ze elkaar nauwelijks te versterken. Die versnippering geldt niet alleen voor de sector als geheel maar is ook binnen organisaties zichtbaar. Van een integrale of strategische aanpak is geen sprake. Intussen groeit de kritiek uit samenleving en politiek, met de Occupy-beweging als jongste loot aan de stam. Financiële sector, de reële economie en de samenleving lijken gescheiden werelden en kennelijk niet in staat om elkaar in een dialoog te bereiken.

Al enige tijd drong zich bij ons de vraag op of het herstel van de toekomstbestendigheid van de financiële sector niet juist zou moeten plaatsvinden door de behoefte van de samenleving aan duurzame ontwikkeling centraal te stellen. In hoeverre laat de sector zich eigenlijk iets gelegen liggen aan het thema duurzaamheid? Zijn er betekenisvolle ontwikkelingen in die richting en zo ja, wie dragen die dan? Wat is de stand van zaken in de duurzaamheidsdialoog in de financiële sector? Voor ons onderzoek stelden we daarom de vraag: is er binnen de financiële sector (in ruime betekenis) sprake van een actueel discours over het thema duurzaamheid, in het bijzonder de bijdrage die de financiële sector kan leveren aan een duurzamere samenleving? Zo ja, hoe wordt dit gesprek gevoerd? Wat is de scope en diepgang? De conclusie is dat het discours1 over duurzaamheid in de financiële sector en over de rol van de financiële sector in de duurzame ontwikkeling van de samenleving traag verloopt en bijna tot stilstand is gekomen, terwijl het voor de financiële crisis van 2009 momentum leek te hebben gevat. Bovendien is die dialoog nauwelijks breed gevoerd en diep geworteld te noemen, eerder versnipperd en ad hoc. De pensioenfondsen en hun vermogensbeheerders hebben er een. Die krijgt steeds weer een nieuwe impuls als bijvoorbeeld een actualiteitenprogramma beleggingen in bedrijven die gebruik maken van kinderarbeid of wapenfabrikanten ontdekt.

1 Discours: hieronder verstaan wij een min of meer gestructureerde, niet-incidentele uitwisseling van standpunten, zienswijzen en informatie, gericht op verdieping van begrip en (voorbereiding tot) actie.

3


1 NOVEMBER 2011

De banken hebben allemaal hun eigen producten, diensten en thema’s. De een richt zich op het klimaat en elektrische rijden, de ander richt zich op sociale cohesie en hernieuwbare energie. De volgende op de landbouw en microkrediet en soms doen de banken ook nog wel eens wat samen, bijvoorbeeld als ze zorgen hebben over de Nederlandse huizenmarkt. Verzekeringsmaatschappijen voeren nog nauwelijks een discours over duurzaamheid. Klimaatverandering en de kosten daarvan voor de herverzekeraars is een thema, maar het gesprek daarover wordt niet breed of in de openbaarheid gevoerd. Kortom de scope van het discours is beperkt en diepgang is er nauwelijks. De mensen die in 2009 gehoopt hadden dat de financiële crisis zou leiden tot een andere manier van bankieren en beleggen zijn er bekaaid van afgekomen. Uit ons onderzoek blijkt dat dat komt doordat de financiële sector in tegenstelling tot de bedrijven die actief zijn in de reële economie en te maken hebben met schaarste op het gebied van landbouw, grondstoffen en andere moeilijke markten, nauwelijks de duurzame urgentie voelt. Om een van de geïnterviewden te citeren: “Banken verdienen altijd wel hun geld, of de grondstoffen nu schaars zijn of niet.”

De tweede vraag die we ons stelden is: welke partijen in de sector nemen actief deel aan het discours over duurzaamheid? Welke partijen buiten de sector zijn – al dan niet actief – betrokken? Op basis van het onderzoek presenteren wij een analyse van deze netwerken. De conclusie hier is dat er veel gedebatteerd en gepraat wordt, maar nogal vaak langs elkaar heen en gefragmenteerd. Op het sociaal medium Linkedin zijn veel verschillende groepen voor de financiële sector en/of duurzaamheid of ESG, zoals in het financiële jargon de aandacht voor duurzaam heet. ESG staat voor environmental, social en governance en de mensen die zich er mee bezig houden kijken naar de prestaties die (meestal beursgenoteerde) bedrijven of ondernemingen die in handen zijn van private equity, op dat terrein boeken. Private equity en bijzondere beleggingsfondsen zijn actief in investeringen of beleggingen in de hernieuwbare energie. Vanwege het “harde” karakter ervan wordt het niet als een morele valkuil voor bankiers gezien, wat mensenrechten en arbeidsomstandigheden wel zouden kunnen zijn. Naast de virtuele plaatsen zijn er ook vele fysieke plaatsen waar mensen uit alle geledingen van de financiële sector elkaar kunnen treffen rond duurzame thema’s. Uit ons onlineonderzoek bleek dat die bijeenkomsten vaak nog door dezelfde “parochie” wordt bezocht. Ofwel de mensen die zich bij de financiële instellingen al bezig houden met duurzaamheid, treffen elkaar op de congressen over duurzaamheid en financiën. Er is nog weinig verbinding tussen de traditionele financiële mensen en de duurzame financiële mensen. Sommige partijen werken daar wel aan. En bij een paar, ASN en Triodos, is het vanzelfsprekend dat er integratie is.

4


1 NOVEMBER 2011

Als laatste vraag wierpen we op: welk strategisch belang zien partijen in het thema duurzaamheid, zowel voor henzelf als voor de sector als geheel? In hoeverre worden partijen aangesproken op hun duurzaamheidinspanningen door externe stakeholders? Voor de financiële sector blijkt duurzaamheid nu vooral gericht te zijn op het herstel van vertrouwen bij de klanten, de politiek en de samenleving als geheel. De huidige zware financiële crisis wordt bepaald door de volatiliteit op de financiële markten en de mate van doortastendheid van regeringsleiders, of het nu gaat om een land, een munt of een staatsschuld. Maar dat het nog lang kan duren voordat het vertrouwen terug is, blijkt wel aan de opkomst van de vele varianten van Occupy…Wall Street, City of London, Beursplein, et cetera. Deze Occupy-beweging levert veel discussie op over de manier waarop we naar geld kijken, er mee omgaan en de grote inkomensverschillen die er zijn tussen mensen die aan de top of op een handelsfunctie van de financiële instellingen zitten. Er worden vragen gesteld over het feit dat er zoveel verdiend wordt in de financiële sector zonder dat daar een reële economische waarde aan verbonden is. Aan de kredietkant worden nog steeds weinig duurzaamheidscriteria aangelegd. Van Lanschot Bankiers heeft een MVO-kredietbeleid en is daar transparant over. ASN Bank en Triodos maken zowel aan de kredietverleningskant als aan de beleggingskant een strategische keuze voor duurzaamheid, maar sommige gesprekspartners vinden dat deze twee duurzaamheidskampioenen ook wel wat meer hun nek uit mogen steken om uit hun niche te komen en echt het voortouw te nemen. Kortom: strategisch wordt duurzaamheid wel erkend, maar is het niet bemind, laat staan dat het uitgewerkt is in toekomstscenario’s of lange termijn strategieën van financiële instellingen. Producten, diensten en andere keuzen op duurzaamheidsgebied worden opportunistisch en ad hoc gemaakt.

AANBEVELINGEN Wij denken dat de financiële sector zichzelf strategisch enorm te kort doet door niet met duurzame thema’s aan de slag te gaan en onvoldoende serieus gesprek te voeren met wat de samenleving, hun klanten eigenlijk willen. Want een ding is zeker: het monomaan nastreven van financieel rendement in de afgelopen twintig jaar heeft ons niet die welvaart en dat geluk op de lange termijn gebracht waar we op hoopten. Sommige mensen zijn er uitzonderlijk goed uitgesprongen in financiële zin, maar de huidige werkende generatie en hun kinderen kijken tegen een enorme berg schulden aan en zullen het moeten doen met minder inkomensgroei en pensioen dan voor deze crises. Als het najagen van het grote geld niet werkt, zullen we ons geluk en welvaart ergens anders moeten zoeken

5


1 NOVEMBER 2011

en naast een financiële crisis kijken we ook aan tegen een klimaatcrisis, voedselcrisis, energiecrisis en een fundamentele vertrouwenscrisis in relatie tot onze instituties. Om dan toch voorzichtig in de financiële sector te beginnen met veranderen doen wij de volgende aanbevelingen: 1. Maak het strategische belang van duurzame ontwikkeling voelbaar Dat moet bottom-up up gedaan worden én top down. Zonder de steun en bezieling van de nog voornamelijk mannen aan het hoofd van de financiële organisaties, lukt het die jonge gepassioneerde nieuwe medewerkers niet om op de werkvloer het pleit voor meer aandacht voor niet-financiële kansen te winnen. 2.

Werk aan vernieuwing van de competenties van de financiële professional

Twintig jaar alleen streven naar financieel rendement met een klein oog voor andere zaken laat ook zijn sporen na in het personeelsbestand. De medewerkers in de financiële sector zullen meer kennis en ervaring op moeten doen met duurzame beslissingen om te kunnen uitrekenen of bepaalde financiële producten en diensten werkelijk duurzaam zijn en voorzien in de behoefte van de klant en de samenleving. De nutsfunctie van de bank moet weer gevoeld worden. 3. Schep een permanente verbinding tussen de samenleving en de sector. De financiële sector moet uit zijn grote torens afdalen en in contact komen met de buitenwereld. Een gebrek aan contact met buiten staat vernieuwing en innovatie in de weg. Er zijn zoveel plekken en gelegenheden nu al gecreëerd om elkaar te ontmoeten, maar de versnippering moet worden tegengegaan. Er zal een verzamelpunt moeten komen om alle initiatieven voor verbinding bij elkaar te brengen. 4. Geeft ruimte aan vernieuwende initiatieven binnen de sector. Ook hier speelt steun van de top en met name het middenmanagement een essentiële rol. Innovatie is besmet geraakt door de afgeleide financiële producten. Zolang de nieuwe producten en diensten en initiatieven het verband met de reële economie niet verliezen, kan een innovatie tot voordeel van de samenleving leiden.

Kortom: mobiliseer, bundel en maak tastbaar Er zit een enorme potentie bij mensen in de financiële sector en ze zouden daar nog meer van kunnen maken als ze wisten dat er andere mensen bij andere partijen ook hun best doen om meer mee te laten wegen dan alleen maar geld. Koning Midas kon ook alles in goud veranderen, maar hij ging uiteindelijk dood van de honger. Samenwerking, samen optrekken bij belangrijke thema’s en uitwisseling van kennis en ideeën kan de financiële sector helpen meer strategische keuzen te maken die de duurzame welvaart van de huidige en toekomstige generaties mogelijk maken.

6


1 NOVEMBER 2011

De verandering die wij zien, de potentie die wij hebben ervaren in onze gesprekken en nu willen ontsluiten draait om het handelen van individuele personen in de financiële wereld. Niet regels en toezicht veranderen de sector, maar gedrag. Wij pleiten voor het mobiliseren van diepgevoelde intenties, voor gedragsgerichte interventies. Wij pleiten voor initiatieven waar mensen die werkzaam zijn als financieel professional, op welk niveau dan ook, uitgenodigd worden om te reflecteren op hun gedrag, individueel en collectief. En waar zij vervolgens samen met niet-financiële professionals en anderen uit de samenleving het initiatief kunnen nemen tot duurzame innovaties. Daarvoor is een herkenbaar platform nodig, waar veranderingsgezinde mensen elkaar ontmoeten, waar de interactie met maatschappelijke organisaties en klanten concreet wordt, waar een veilige omgeving wordt gecreëerd voor reflectie en verdieping, waar gestructureerd kan worden (samen)gewerkt aan competentieontwikkeling, en waar duurzame innovaties voor de sector in een werkplaats kunnen worden uitgeprobeerd.

7


1 NOVEMBER 2011

8


1 NOVEMBER 2011

TERUG NAAR DE TOEKOMST De Amerikaanse econoom John Kenneth Galbraith begint zijn beroemde boek ‘The Great Crash 1929’ met de observatie dat ook jaren, naast dichters, politici en enkele mooie vrouwen, uitverkoren zijn om beroemd te worden. 1929 was zonder twijfel zo’n jaar en Galbraith constateert dan al – het is 1954 - dat er nog wel eens zo’n beroemd jaar zal komen. Hoewel we sinds 1929 nog een aantal zwarte beursdagen hebben gekend, zal de strijd over welk jaar 1929 naar de kroon van de ultieme financiële malaise zal steken gaan tussen 2008 en 2011. Of misschien wordt het wel 2012. 2008 is het jaar dat de Amerikaanse zakenbank Lehman Brothers failliet ging en de wereld ternauwernood ontsnapt aan een bancaire systeemcrisis. Met veel overheidsgeld worden de banken de Verenigde Staten en Europa overeind gehouden en doordat centrale banken veel geld in de economie te pompen wordt een economische depressie vermeden. Het wordt een recessie met snel oplopende werkloosheid die, omdat de onzekerheid over de toekomst blijft, hardnekkig op een hoog niveau blijft hangen. Hoewel 2011 op dit moment nog even te gaan heeft, hebben we in de eerste tien maanden van dit jaar al zoveel financiële uitslaande branden moeten blussen dat het een waardige historische opvolger van 1929 kan worden. En dat terwijl toonaangevende economen, beleidsmakers en de burger in de afgelopen drie jaar veel degelijke analyses van wat er mis ging hebben gemaakt. De financiële sector is werkelijk bedolven onder regels en codes en het toezicht is strikt. We hebben nog maar twee maanden te gaan in dit turbulente jaar. Maar één ding is niet veranderd. We zijn nog niet fundamenteel anders over geld en rendement gaan denken. Er is wat meer gevoel geforceerd voor risicobeheersing en de verwevenheid van de financiële partijen onderling. De vraag of we wel goed met geld omgaan, wordt door een aantal mensen – zoals een groot deel van onze gesprekspartners - wel gesteld. Het leidt in ieder geval nog niet tot een gedragsverandering. Met als gevolg dat nu overheden tot over hun oren in schulden zitten en wij met zijn allen en vele generaties na ons verantwoordelijk zijn voor de aflossing ervan. De paradox van deze malaise is dat het nu enerzijds urgenter is dan ooit om over ‘duurzaamheid en continuïteit’2 in de financiële sector te spreken, maar dat anderzijds een groot deel van de geïnterviewden van mening is dat de huidige uitslaande financiële brand zo groot is dat die eerst geblust moet worden voordat de noodzakelijke renovatie kan beginnen. Maar er is ook een aantal dat van mening is dat – om in deze metafoor te blijven – de oude manier van zaken doen juist als een

2

Citaat het rapport Verloren Krediet uit 2010 van de Tijdelijke commissie onderzoek financieel

stelsel, ook wel de commissie-de-Wit, vernoemd naar de voorzitter Jan de Wit. 9

1 NOVEMBER 2011


brandversneller werkt. ‘De grote financiële spelers zijn weer bezig met business as usual en de eerste ongelukken zien we al weer aankomen’, aldus een van onze gesprekspartners. Anderen wijten het gebrek aan vernieuwing in deze tijden van crisis aan luiheid en gebrek aan creativiteit en lef. ‘Als je weet dat je je rendement haalt met het investeren in een Franse tolweg, waarom zou je dan het risico van zonne-energie nemen?’ En ‘er zijn jaren van veel winsten nodig om de buffers weer op te bouwen.’ We denken nog niet anders over geld en rendement, maar heel voorzichtig beginnen aan diverse kanten nieuwe initiatieven en zelfs volksbewegingen te ontstaan. De Amerikaanse beweging Occupy Wall Street heeft internationaal navolging gekregen en in Nederland mag het Sustainable Finance Lab grote belangstelling voor zijn lezingencyclus koesteren, dat ook een grote opkomst via de sociale media heeft gegenereerd. Het borrelt en wij vinden dat een interessante ontwikkeling, misschien wel een eerste stap naar echte verandering. Hoe het ook zij, wij, de auteurs van dit rapport over de stand van de duurzaamheidsdialoog in de financiële sector, willen aan de hand van de gesprekken met de betrokkenen alvast wat schetsen laten zien over waar het met de duurzaamheid en de continuïteit van de banken, verzekeringsmaatschappijen, vermogensbeheerders, private equity, toezichthouders en alle andere spelers naar toe zou kunnen en welke rol zij daarin zouden kunnen spelen. Want een ding kunnen we met zekerheid zeggen na ongeveer

“Ik ben boos op de traditionele organisaties die alleen voor hun eigen kortetermijnbelang opkomen”

30 interviews en een onlineonderzoek: er is ontzettend veel behoefte aan een dialoog over duurzaamheid in de sector. Maar als die dialoog al gevoerd wordt, is die te versnipperd en/of worden er geen consequenties verbonden aan de analyses of voorstellen die gedaan worden om duurzaamheid te bevorderen. De conclusie na meer dan acht maanden onderzoek is dat het bedrijfsleven in de reële economie al veel verder is met het integreren van risico’s en prestaties op milieu-, sociaal en governancegebied en daardoor operationeel beter presteren en duurzaamheid onderdeel maken van de strategie. Het wordt tijd dat de financiële sector dat ook gaat doen. Al was het alleen maar voor de continuïteit.

KREDIETCRISIS Hoewel de oorsprong van de huidige financiële crisis niet in Nederland zelf lag, zijn er door de analyses die zijn gemaakt door de Adviescommissie toekomst banken3, de Tijdelijke commissie

3

Adviescommissie toekomst banken, Naar het herstel van vertrouwen, april 2009. 10

1 NOVEMBER 2011


onderzoek financiële stelsel4, de Europese Commissie5 een aantal zwakheden in het financiële stelsel benoemd: gebrek aan kennis aan de top over complexiteit financiële producten en stelsel; asymmetrische perceptie van risico en rendement; slechte checks en balances; kortetermijngerichtheid in de hand gewerkt door bonuscultuur; en het uit het oog verliezen van wat een financiële instelling eigenlijk is: een intermediair met oog voor de klant. Deze zwakheden zijn onder een noemer terug te brengen: het streven naar maximale aandeelhouderswaarde op de korte termijn. Zorgelijk is dat door de kredietcrisis de toezichthouders, nationaal en internationaal, ook helemaal gericht zijn op een snel herstel van de winsten en het in de greep houden van creativiteit. ‘We zijn nog steeds bezig om de vorige crisis te voorkomen en daarmee creëren we de volgende’, was het commentaar. Het huidig regelgevend kader is te strak en creëert juist kortetermijngedrag en zakendoen met partijen die niet zo integer zijn, waardoor de volgende ongelukken zich al weer aandienen. En omdat de toezichthouders zich ook over de schouder gekeken voelen door de politiek, zijn die niet bereid om nog eens goed te kijken of de huidige regels wel het gewenste effect hebben: regels zijn regels. En zo is het perverse effect dat de zo gewenste terugkeer naar continuïteit, oog voor de klant en integriteit in het zakendoen wel eens flink in de weg gezeten kan worden. Naar de banken, beleggers en verzekeraars

“’Er zijn nog maar heel weinig bedrijven die echt duurzaam zijn. Er moeten meer inspirerende voorbeelden komen”

zelf wordt niet echt geluisterd want die worden niet meer vertrouwd nadat het systeem is geïmplodeerd. Maar een ding is zeker: de Nederlandse partijen die wij gesproken hebben, willen de fouten uit het verleden vermijden. De lol van het werken in de financiële sector is aanzienlijk minder geworden, tenzij je werkt bij de partijen die er goed uit zijn gesprongen, zoals ASN Bank en De Triodos Groep. De schatting is dat het minstens tien jaar duurt voordat we de schade van deze eerste financiële crisis te boven zijn gekomen. Daar bovenop komt nog de huidige crisis van de overheidsfinanciën en nieuwe bankencrisis in Europa en de VS. Het devies de komende jaren zal vooral het opbouwen van financiële buffers en het terugbrengen van de schulden zijn. De vraag is daarom aan de orde hoe creatief de financiële sector kan zijn om zijn huidige rol als intermediair bij het bepalen waar het kapitaal heen gaat met enige macht te behouden. Misschien zullen ondernemers en financiers die duurzaamheid zien als een manier voor vernieuwing en innovatie elkaar vinden via andere wegen. En zullen de pensioenfondsen 4

Tijdelijke commissie onderzoek financiële stelsel, Verloren krediet, mei 2010.

5

Europese Commissie, Groenboek Corporate governance in financial institutions and

remuneration policies, juni 2010. 11


1 NOVEMBER 2011

met hun grote vermogens hun oog daarop richten? Of blijven de nieuwe vormen van beleggingen een taboe voor de toezichthouders omdat zij daar te weinig kennis over hebben: onbekend maakt onbemind. Dat laatste zou ook herstel van de reële economie kunnen hinderen omdat er behoefte is aan verdergaande investeringen in de energievoorziening, in omgang met water of dat nu een overvloed of een tekort aan water is, in het zekerstellen van noodzakelijke grondstoffen en voedselveiligheid. We zouden de financiële sector tekort doen als we ontkennen dat er op die vlakken veel wordt ondernomen om aan te sluiten bij een duurzame toekomst in de breedste zin van het woord. Zo probeert zowel de Rabobank als ING de toekomst van de Nederlandse huizenmarkt aan te zwengelen, maar zij zijn beide tot de ontdekking gekomen dat de huidige politieke constellatie daar niet aan toe is. Daar staat tegenover dat bijna al onze gesprekspartners constateren dat de kloof tussen de financiële sector en de reële sector steeds groter wordt en dat er behoefte is aan initiatieven om die kloof te dichten. Zoals een van hen dat zei: ‘De financiële sector is losgezongen van waar het werkelijk omgaat: geld verschaffen als smeermiddel voor een duurzame ontwikkeling van samenleving en economie.’

DUURZAAMHEID Ondanks het streven naar aandeelhouderswaarde op de korte termijn, wat de afgelopen dertig jaar een belangrijke drijfveer is geweest voor delen van de financiële sector onder invloed van de overgang van het Rijnlandse naar Angelsaksische model, zien we de afgelopen tien jaar overziend ook een bijna parallelle beweging van een industrie die streeft naar meer duurzaamheid. Terugkijkend vanuit een standpunt te midden van twee crises blijft het gissen waarom deze aandacht voor duurzaamheid en een juiste manier van zakendoen – dat wil zeggen geen producten ontwikkelen die alleen maar goed waren voor de bank of verzekeraar zelf – de weg niet heeft gevonden naar de mainstream. Hoewel we dit punt natuurlijk aangesneden hebben met onze vele gesprekspartners blijft het terugkijken vanuit de bekende positie met de kennis van nu. Een ding is zeker: duurzaamheid was tien jaar geleden niet sexy genoeg voor de snelle bankiers die eindelijk hun positie van saaie intermediair waren ontgroeid. Met de vergaande liberalisering van de financiële markten was het opeens spannend om bankier te zijn. Dat is een ontwikkeling die ook door vele van onze gesprekspartners is aangehaald: een bankier is geen notabele meer, maar een snelle jongen met een variabel salaris gebaseerd op zijn rendementsprestaties. En dan is het niet zo verwonderlijk dat hij zijn best doet om zijn target te halen. Er is tijdens de eerste financiële crisis veel over gezegd en geschreven. Het enige wat wij er hier over willen zeggen is dat gegeven de maatschappelijke 12

1 NOVEMBER 2011


ophef het niet voor niets is dat de commissie-Maas6, in het leven geroepen om de financiële sector weer een beter imago te geven, voorstelt om de bonussen van de bankiers aan banden te leggen. Op ASN Bank en de Triodos Groep na, hebben de banken en verzekeringsmaatschappijen de aandacht voor milieu-, sociale en governancecriteria niet volledig geïntegreerd in hun bedrijfsvoering van beleggen, projectfinanciering en kredietverlening. Duurzaamheid of maatschappelijk verantwoord ondernemen was zeker in het begin – zo’n tien tot twaalf jaar geleden - een taak voor de communicatie-afdeling of een speciale afdeling duurzaamheid. Het resultaat was dat het onderwerp door echte bankiers niet serieus werd genomen. De enige die duurzaamheid onmiddellijk onderbracht bij de afdeling risicomanagement was ABN Amro. De bank was een laatbloeier op duurzaamheidsgebied, maar heeft met name onder druk van Milieudefensie een grote slag gemaakt in de projectfinanciering. De bank stond aan de oorsprong van de Equator Principles, een gedragscode voor banken die internationale financiering doen van pijpleidingen, stuwdammen en andere grote infrastructurele projecten. Alle Nederlandse banken, ook FMO, hebben deze principes ondertekend. En toch, anno 2011 heeft ABN Amroeen interne bypass ingesteld die het accountmanagers mogelijk maakt om de directe hulp van de afdeling duurzaamheid van het hoofdkwartrier in Amsterdam in te roepen voor financieringsvragen rond duurzame investeringen. De expertise en de risico- en

“Er moet een bankenbelasting komen op niet-duurzame investeringen en beleggingen en kredietverlening”

rekenmodellen in de lokale business zelf blijken niet te voorzien in antwoorden op dergelijke vragen Van alle grootbanken was ING voor de crisis het verst gevorderd met duurzaamheid in relatie tot strategie en beleid. Zo is de bank sinds 2007 CO2-neutraal en heeft het vermogensbeheer de strengste beleggingscriteria voor de eigen fondsen en het beleggen voor eigen rekening. Het is een combinatie van uitsluiting, positieve selectie en engagement. Daarnaast wordt in de kredietverlening kritisch gekeken naar de invloed op het klimaat, de productie van wapens en de invloed op mensenrechten. Dat beleid voor beleggingen en kredietverlening is ook terug te vinden nu bij Van Lanschot en de bankverzekeraar SNS Reaal. Van Lanschot kent sinds 2010 een MVO-kredietbeleid en zal dat aan het eind van 2011 evalueren. ABN Amro is nog in een overgangsfase als het gaat om het opnieuw toepassen van duurzaamheid op de strategie, maar als de bank een succesvolle beursgang wil maken in 2013 of later, zal het ESG-beleid en de manier van zakendoen (integriteit) zwaar wegen voor de institutionele beleggers bij de afweging van wel of niet aandelen kopen. 6

Zie noot 2 13

1 NOVEMBER 2011


Rabobank lijkt – zo blijkt uit de gesprekken met de ingewijden – op dit moment een duidelijke publieke duurzaamheidsstrategie te missen. Reden daarvoor worden personele wisselingen genoemd, maar ook het idee van het management dat de bank vanwege zijn coöperatieve rechtsvorm al per definitie een verantwoorde bank is met oog voor de lange termijn. Intern wordt wel gewerkt aan vertaling van principes in kredietbeleid. Vermogensbeheerdochter Robeco is onder leiding van Roderick Munsters juist bezig meer in te zetten op duurzaamheid, niet alleen via het toepassen van ESG-criteria op beleggingen, maar ook – in samenwerking met dochter Sustainable Asset Management – op speciale themafondsen voor water, energie en landbouw. Maar vanwege de financiële crisis is het animo in financiële zin van de pensioenfondsen die daarin zouden kunnen beleggen beperkt. De grotere voorzichtigheid van De Nederlandsche Bank tegenover alternatieve beleggingen zit die ontwikkeling in de weg. De grootste vernieuwingsslag in de financiële sector als het gaat om duurzaamheid zit bij de grootste institutionele beleggers en het onderwijs. De Duisenberg School of Finance (DSF), NIBE-SVV en de verschillende hogescholen en universiteiten zijn allemaal erg enthousiast over de wens van de studenten zelf om duurzaamheid op de agenda te zetten. DSF heeft op de vraag ingespeeld met bijvoorbeeld het aantrekken van Noreena Herz, een Britse wetenschapper en publicist, gespecialiseerd in de rol van het bedrijfsleven en duurzaamheid. De Nederlandse institutionele beleggers verenigd in Eumedion zijn vanaf 1 januari 2012 onderworpen aan de zogenoemde Best Practices, een soort van gedragscode waarin vastgelegd is dat de beleggers bij hun beleggingsbeleid ESG-criteria moeten laten meewegen. Deze best practices zijn een aanvulling op een

“Na 30 jaar praten met bedrijven als Freeport McMoran is het tijd voor actie ofwel stemmen met de voeten”

eerdere discussie over betrokken aandeelhouderschap die is aangezwengeld tijdens de kredietcrisis van 2008.7

CONCLUSIE: TRAAGHEID TROEF Er is geen reden voor pessimisme over de intentie van de financiële sector om zich in te zetten voor een duurzame toekomst, maar het gaat langzaam. De huidige financiële crisis is daar een van de oorzaken van, maar niet de enige. Daar waar de reële sector duurzaamheid al bezig is met een volledige integratie van duurzaamheidsdoelstellingen in de dagelijkse gang van zaken en in de strategie, zijn de financiële instellingen daar – op een enkeling na – nog niet aan toe. De activiteiten

7

Eumedion, position paper betrokken aandeelhouderschap, maart 2010. 14


1 NOVEMBER 2011

zijn binnen de sector en zelfs binnen de banken, verzekerings-maatschappijen en vermogensbeheerders nog te klein en te versnipperd. Het gevoel van urgentie wordt, ondanks de crisis of misschien wel dankzij de crisis, nauwelijks gevoeld. Bovendien wordt duurzaamheid bij een aantal partijen niet sexy genoeg gevonden. De vermogensbeheerders en de pensioenfondsen voelen – zo vertelden hun vertegenwoordigers – wel een duidelijke druk van de begunstigden en de klanten. Maar de banken zelf verwijzen voortdurend naar de klant en zegt dat hij of zij er niet om vraagt. Dat is in tegenspraak met de snelle groei die ASN Bank en Triodos doormaken. In 2010 zagen beide banken hun klantenbestand met 10% groeien en die groei heeft zich in 2011 doorgezet. Een ander voorbeeld dat de klant het wel wil is dat uit het CR-verslag van ING blijkt dat het vermogen dat duurzaam wordt belegd voor eigen rekening in 2010 met 5% groeide, maar dat het bedrag dat voor particulieren en organisaties duurzaam wordt belegd in dat zelfde jaar met 42% groeide. Deze trend zien we bij meer beleggende partijen. De afschaffing van de fiscale vrijstelling voor ethisch en duurzaam beleggen door het huidige kabinet heeft daar geen verandering in gebracht. Een aantal van onze gesprekspartners greep de interviews ook aan om onder de aandacht te brengen dat er een weerzin in de duurzame sector aan het ontstaan is tegen subsidies. Ze doen het liever op eigen kracht. Maar daar moet dan tegenover staan dat de subsidie voor de traditionele, nog vervuilende en niet zo duurzame economie ook moet worden afgeschaft. In deze tijd van bezuinigingen zou dat een mooi thema zijn om verder over te praten in relatie tot de financiering van de banken. Wat zijn de sectoren waar de financiële industrie zijn kredietverlening en zijn investeringen op zou kunnen richten voor een duurzame Nederlandse economie die weer zou kunnen groeien door innovatie. En dat vraagt weer om een samenbundeling van verschillende initiatieven, sectoren en mensen. Kortom de huidige renovatie van de financiële sector moet aangegrepen worden om het traditionele bankieren, verzekeren en beleggen te doorbreken voor een meer strategische keuze voor innovatie van de reële economie – niet de innovatie van afgeleide financiële producten – met daarin een belangrijke rol voor financiële partijen.

15


1 NOVEMBER 2011

Figuur 1. Gebaseerd op antwoorden open vraag: wat zijn krachten die verduurzaming financiële sector bevorderen of tegenhouden?

16


1 NOVEMBER 2011

INTERMEZZO: HET FINANCIEEL SYSTEEM: EEN BEGRIPSBEPALING De termen ‘financieel systeem’ en ‘financiële sector’ worden gemakkelijk en naast elkaar gebruikt. Ze roepen een beeld op van een goed gedefinieerd, samenhangend systeem dat als één geheel functioneert. Er is echter in de praktijk geen sprake van een eenduidige definitie, laat staan een scherp gedefinieerde sector of afgebakend systeem.

HET FINANCIËLE SYSTEEM Als er wordt gesproken over ‘de financiële sector’ kan daarmee op verschillende uitsneden van het complex van organisaties en ondernemingen die zich direct of indirect met financiële dienstverlening bezighouden worden gedoeld. De eigen rol en invalshoek van de spreker bepaalt welke accenten hij of zij daarin legt. Het financiële systeem is geen centraal of hiërarchisch georganiseerd, als één geheel functionerend systeem. Het is een vrij diffuus stelsel, bestaande uit een groot aantal commerciële, maatschappelijke en overheidsorganen zonder scherpe afbakening waarvan de grootste gemene deler is dat ze zich direct en indirect bezighouden met financiële dienstverlening. Het financieel systeem is ook geen op zichzelf staand, autonoom systeem maar is onlosmakelijk verweven met andere maatschappelijke en economische subsystemen. In feite wordt met de aanduiding van het financiële systeem niet zozeer een fysieke werkelijkheid aangeduid, maar een functie van het maatschappelijk en economisch bestel. Deze functie bestaat (op hoofdlijnen) uit alle taken en werkzaamheden die tot doel hebben de financieel-economische aspecten van onze samenleving te organiseren en uit te voeren. Het financieel systeem omvat alle kennis, competenties, normen, regelgeving, uitvoeringsactiviteiten, et cetera die inhoud geven aan deze functie. Fysiek worden deze functies gedragen door een zeer groot aantal, zeer diverse entiteiten van zeer uiteenlopende omvang en karakter. Het is onbegonnen werk daar een scherpe afbakening in aan te brengen of een limitatieve opsomming te geven van de partijen die tot de sector behoren.

“We dachten altijd dat het system zou veranderen door een schokeffect, maar het recente verleden heeft aangetoond dat de financiële impulsen erg sterk blijven. Zorg voor financiële prikkels voor duurzaamheid”

Voor het doel van

17


1 NOVEMBER 2011

het onderzoek is het voldoende een beeld te schetsen van de voornaamste patronen en functies in het systeem en aan te sluiten bij het algemeen bestaande begrip van wat het financiële systeem behelst. We onderscheiden grofweg drie groepen van organisaties in het systeem: (1) Centraal staan de partijen met producten en diensten die in directe zin inhoud geven aan de financiële functies in de economie c.q. de samenleving: banken, verzekeraars, pensioenfondsen, vermogensbeheerders en private-equityfondsen. (2) Deze worden in hun functioneren - formeel en informeel - gecontroleerd door enerzijds de weten regelgevers (politiek en overheid), anderzijds door toezichthouders en maatschappelijke organisaties die toezien op de handhaving van weten regelgeving en het nakomen van maatschappelijke normen en belangen. (3) De financiële instituten, regelgevers en toezichthouders zijn voor hun functioneren afhankelijk van externe kennisdragers als adviseurs (accountants, juristen, analisten, et cetera) en de doorlopende aanlevering van geschoold personeel vanuit onderwijs en opleidingsinstituten. Voor het doel van dit onderzoek hebben wij de ruimst mogelijke afbakening van de sector gekozen. Het voornaamste argument hiervoor is dat het onderzoeksthema, de duurzaamheidsdialoog, op de eerste plaats draait om de aansluiting die de financiële sector heeft bij de maatschappelijke kanteling naar een duurzame inrichting van economie/samenleving. Juist de rol van regelgevers, toezichthouders, adviseurs en onderwijs speelt zich af op het raakvlak van de centrale sector met de maatschappij en is dus een logisch onderwerp van onderzoek. Tabel 1 geeft een iets meer gedetailleerd beeld van de verschillende functies in de sector, zonder daarmee volledig te willen zijn.

DE MENS IN HET FINANCIËLE SYSTEEM Een van de ontdekkingen van ons onderzoek is dat de mens in het systeem er soms marginaal vanaf komt. De mens in de financiële machine moet erg stevig in zijn schoenen staan om zich te kunnen handhaven als het afwijkt van “zo doen we het al jaren”. Maar het puur commerciële rendementsdenken is nog niet zo oud, bijna twintig jaar als we het loslaten van de scheiding tussen de retailbank en de investmentbank begin jaren negentig als startpunt nemen. De afgelopen twee, drie jaar is menigmaal de uitspraak van oud-ABN topman Rob Hazelhoff aangehaald uit het boek De Prooi (2009) van Jeroen Smit: dat een aandeelhouder niet al teveel rendement op zijn bankaandeel moet verwachten: het rendement op een staatsobligatie plus een lekkertje. Intussen weten we ook dat staatsobligaties van bijvoorbeeld eurolanden niet meer de veilige beleggingen zijn die het ooit waren 18

1 NOVEMBER 2011


Voormalig senior personeelsmanager van ABN Amro Kilian Wawoe concludeert in zijn boek Bonus (2010) dat bonussen niet leiden tot betere prestaties. Het leidt er wel toe dat er meer omzet wordt gemaakt, maar ook dat de kwaliteit van het werk afneemt. Het doet denken aan de film Modern Times van Charles Chaplin waar de hoofdpersoon zich niet even kan krabben omdat het tempo van de lopende band dat niet toestaat en als hij dat wel doet het werk eronder lijdt. De trainees die binnen komen bij de bank voelen instinctief aan dat ze zich, zodra ze op een afdeling zitten, moeten aanpassen aan de mores. Zelfs als de bank ze zelf interessante duurzame projecten te doen geeft, ervaren ze dat vooral als een uitstapje niet als iets voor de lange termijn, zo bleek uit een aantal gesprekken.

“We moeten het van een nieuw soort leiders hebben. Als er geen goede regelgeving komt, de duurzame financiële resultaten achterblijven, gaat het om persoonlijke overtuiging aan de top”

19

1 NOVEMBER 2011


Tabel 1.

(1)

8

Partij

Belangrijkste partijen

Banken

-

ABN AMRO

-

ING Bank

-

Rabobank

-

SNS Reaal

-

ASN Bank

-

Vermogensbeheer

-

Triodos Bank

-

Projectfinanciering

-

Van Lanschot

-

Trading:

-

Nationale Nederlanden

-

Schade

-

Delta Lloyd

-

Zorg

-

Achmea

-

Leven

-

Beleggingsproducten

Verzekeraars

Functies

Voornaamste producten/taken

-

-

Kredietverlening, sparen, beleggingsadvies, hypotheken

-

Kredietverlening, corporate finance

-

Private banking, treasury

-

(Inter-)nationaal

-

Commodoties, valuta

-

Consumentenfunctie Zakelijke functie

Vermogensbeheer

Pensioenfondsen /

-

APG

-

Vermogensbeheer

-

Aandelen, obligaties, vastgoed, alternatieve beleggingen

vermogensbeheerders

-

PGGM

-

Uitbetaling

-

Begunstigden (huidig, toekomstig)

-

Robeco

-

SNS AM

-

Kempen

Rijksoverheid

-

Ministerie van Financiën

-

Financiële wet/regelgeving

-

Toezichthouders

-

De Nederlandsche Bank

-

Nationaal toezicht

-

-

Autoriteit Financiële Markten

-

Europese Centrale Bank

Private equity/ hedgefunds (2)

8

Internationaal toezicht

De vetgedrukte namen zijn deelnemers aan het onderzoek.

20

1 NOVEMBER 2011


Maatschappelijke

-

VBDO

-

Onderzoek

organisaties

-

Consumentenbond

-

Voorlichting

-

VEB

-

Maatschappelijke actie

-

SOMO

-

VNO-NCW

-

Belangenbehartiging

-

NVB

-

Voorlichting

-

De Groene Zaak

-

Verbond van Verzekeraars

-

Stichting Eumedion

-

Accountants (PwC, Ernst &

-

Verslaglegging

-

Strategisch advies

-

Brancheorganisaties

(3)

Adviseurs en dienstverleners

Onderwijs

Young, KPMG)

-

Eerlijke Bankwijzer

-

Standaardisering (GRI), kwaliteitsbewaking

-

Advocaten (Houthof Buruma)

-

Operationeel advies

-

Risicomanagementbureaus

-

Uitvoerende taken

-

Universiteit van Tilburg

-

Elementaire scholing

-

Academische en HBO-opleidingen

-

Overige universiteiten en

-

Management development

-

In house trainingen

hogescholen

-

Leadership development

-

MD/LD-programmaondersteuning

-

Avans Hogeschool, Sustainable Finance

-

Duisenberg School of Finance

-

NIBE-SVV

21


1 NOVEMBER 2011

22


1 NOVEMBER 2011

INTERMEZZO: DUURZAAMHEID: WAAROVER HEBBEN WE HET? UITEENLOPENDE INTERPRETATIES Het gebruik van de term duurzaamheid in relatie tot de financiële sector leidt gemakkelijk tot misverstanden door de uiteenlopende interpretaties die mogelijk zijn. We besteden daarom enkele woorden aan de manier waarop het begrip duurzaamheid ten behoeve van het onderzoek is gebruikt. Wij citeren Jan Hommen, CEO van de ING Groep: ‘‘Banken hebben een belangrijke maatschappelijke functie. Als je de juiste bedrijven kunt financieren, en tegen de onjuiste nee zegt, ben je heel belangrijk voor de economie. Wij zijn niet alleen smeerolie, maar ook de machine zelf.’9 De financiële sector is zich, blijkens deze uitspraak, bewust van zijn vormende rol in de economie en de samenleving en van de daarmee corresponderende verantwoordelijkheid. Het woord ‘duurzaamheid; wordt weliswaar nog steeds uit het jargon geweerd, maar termen als ‘verantwoord bankieren’, ‘verantwoord beleggen’ ‘impact investing’ en ‘ESG’worden steeds vaker gehoord. Impact investing staat voor beleggen in de diverse asset classes (aandelen, microkrediet, vastgoed, vast rentend en dergelijke) waarbij niet alleen gekeken wordt naar het financieel rendement van de geldverschaffer, maar naar het bredere sociale rendement dat zo’n belegging kan opleveren. Als vrouwen via microkrediet een hoger gezinsinkomen kunnen genereren en de kinderen een betere opleiding krijgen, is de winst groter dan alleen het rendement dat de kapitaalverschaffer krijgt. ESG staat voor Environmental, Social en Governance en staat voor het geheel aan prestaties waar een aandeel- en obligatiehouder naar kijkt bij een onderneming en op basis waarvan hij zijn beleggingskeuze en risico-analyse maakt. Het onderzoek richt zich op de rol die de financiële sector speelt dan wel kan spelen bij de transitie naar een duurzaam functionerende samenleving. Doorslaggevend in die rol is het vermogen om geldstromen zodanig te sturen, beïnvloeden en beheren dat zij de economische context voor duurzame ontwikkeling direct of indirect gunstig beïnvloeden. Het gaat primair om de inzet van de specifieke activiteiten van de sector – met alle kennis en invloed die daarbij horen – voor het bevorderen van duurzaamheid in de breedst mogelijke invloedsfeer. Daarmee ligt de nadruk dus op de strategische invulling van het begrip duurzaamheid. Met een schuin oog naar Hommen: de vraag welke klanten men vanuit deze optiek wil bedienen (en welke dus niet) en welke beleggingen en investeringen men in eigen portefeuille doet, 7

Het Financieele Dagblad, 9 mei 2011 23


1 NOVEMBER 2011

staat centraal. Maar ook de integriteit die partijen aan de dag leggen bij de afweging van de belangen van de diverse stakeholders. Het huishoudelijke aspect van duurzaamheid (de zogenaamde vergroening van de eigen bedrijfsvoering) is in dit kader minder belangrijk, hoewel het een belangrijke rol heeft in het scheppen van een positieve bedrijfscultuur voor een succesvol en geloofwaardig duurzaamheidsbeleid.

DUURZAAMHEIDSBELEID: VERSCHILLENDE EIGENAREN EN PLEKKEN IN DE ORGANISATIE Omdat de nadruk op de strategische, nauw met het kernbedrijf verweven aspecten ligt, is duurzaamheid op de eerste plaats een zaak van bedrijfsleiding en lijnmanagement in de primaire financiële dienstverlening, als verantwoordelijken voor de strategie in het hart van de sector. Zij beslissen over de innovatie die nodig is voor het ontwikkelen van producten en diensten die duurzame maatschappelijke ontwikkeling kunnen bevorderen. Zij zijn verantwoordelijk voor de profilering en positionering van hun onderneming in het spectrum van voorlopers, volgers en achterblijvers. De oriëntatie op de eigen rol in een verduurzamende samenleving confronteert de sector met risico’s die inherent zijn aan fundamentele innovatie. In hun uitoefening van hun taken worden besluitvormers gestuurd en beïnvloed door een scala van interne en externe factoren: de eigen morele en ethische afwegingen, de interpretatie van bedrijfseconomische kansen en bedreigingen van duurzaam ondernemen door henzelf en adviseurs, de druk van klantvraag en (verwachte) regelgeving, de kennis en ervaring waarover zij kunnen beschikken, et cetera. Daarnaast is er de vraag over welke competenties de medewerkers in het kernbedrijf moeten beschikken om de innovatieve taken te kunnen vormgeven. Uit het online onderzoek blijkt dat de ondernemingen waar de respondenten werken verschillende manier hebben om duurzaamheid onder te brengen. Bijna 10% heeft een aparte MVO-afdeling, een paar hebben het ondergebracht bij risicomanagement, investor relations of communicatie en marketing. Van de respondenten zegt 38% dat duurzaamheid onderdeel is van alle afdelingen en een aantal zegt dat het onderdeel is van het kernbedrijf. Dat is logisch als medewerkers van ASN Bank en Triodos Bank aan het onderzoek hebben meegedaan. 13% van de geënquêteerden heeft geen idee waar duurzaamheid in hun organisatie onder valt. Van de 276 respondenten konden 218 (80%) zich vinden in de stelling dat “duurzaam of maatschappelijk verantwoord ondernemen, volgens de aanpak van mijn organisatie, het integreren van milieu-, sociale en governancecriteria in de dagelijkse bedrijfsvoering is”.

24


1 NOVEMBER 2011

Kijken we naar de definities die we de deelnemers aan het onderzoek hebben voorgelegd dan blijkt dat duurzaam ondernemen, bankier en/of verzekeren voor 86% betekent dat de organisatie oog heeft voor meer dan alleen financiële risico’s. Dat de organisatie streeft naar hoge kwaliteit van producten en diensten scoort 49% en dat duurzaam ondernemen, bankieren en/of verzekeren betekent dat de organisatie de klant centraal stelt scoort eveneens 49%. Dat de organisatie beter naar de medewerker luistert als het een duurzame organisatie is, wordt door 39% ondersteunt. Bij de open vragen hebben we de volgende vraag voorgelegd: wat zijn de voornaamste eigenschappen van een financiële sector die ten dienste staat van mens en planeet? De respondenten kwamen daar met eerlijkheid, transparantie, geen winstmaximalisatie, gericht op de lange termijn, gericht op de klant, maatschappelijk belang, dienstbaarheid, geen parasitaire hocus pocus, oriënteren op de volgende industriële revolutie en bewust zijn van de invloed die de financiële sector heeft op mens en omgeving. We komen nog uitgebreid op het online onderzoek terug op pagina 40.

Figuur 2. Gebaseerd op antwoorden open vraag: met welke mensen en over welke onderwerpen zou je willen praten over nieuwe impuls duurzame ontwikkeling financiële sector?

25


1 NOVEMBER 2011

26

1 NOVEMBER 2011


DE HUIDIGE DUURZAAMHEIDSDIALOOG Te zeggen dat duurzaamheid in de wereld hoog op de agenda staat, is een open deur. Van China tot Brazilië, van Lapland tot Patagonië, overal is het besef dat de mens met zijn streven naar economische en dus materiële vooruitgang een zware wissel trekt op de planeet en zijn bewoners, inclusief flora en fauna doorgedrongen. Het probleem is dat we er niet naar handelen, daarvoor voelen we nog te weinig urgentie. Dat gevoel van urgentie kan zomaar komen. Door orkanen in de Verenigde Staten, honger in Afrika en een buitengewoon natte zomer en een warme oktober in Europa. Op de vraag of we dan genoeg ideeën en initiatieven op de plank hebben liggen om actie te ondernemen is het antwoord een volmondig ja. Maar dan moeten de verschillende partijen elkaar wel kunnen vinden en bereid zijn met elkaar samen te werken. Kader voor dit rapport is de constatering dat de partijen die de reële economie vertegenwoordigen, met name bedrijven en consumenten, duurzamer worden, sommige sneller dan andere. Het voert hier te ver om daar uitgebreid verslag van te doen, maar wij hebben voor het onderzoek gesproken met vertegenwoordigers van beide

“Het belastingsysteem zal zo moeten worden omgevormd dat niet-duurzaam wordt belast en duurzaam beloond”

groepen en die zien duidelijk een versnelling van duurzaam in-en aankoopgedrag met het oog op de toekomst. Binnen de reële economie zijn ook duidelijk nieuwe initiatieven aan de gang (zie het hoofdstuk Netwerken) die laten zien dat duurzaamheid hoog op de strategische agenda staat bij de internationale onderneming via de Global Compact van de Verenigde Naties, de World Business Council for Sustainable Development. Voormalige bestuursvoorzitter van TNT, Peter Bakker, zal per 1 januari 2012 de president van de WBCSD worden. In Nederland kennen we MVO Nederland voor het midden-en kleinbedrijf, het Initiatief Duurzame Handel dat ook internationaal de discussie over grondstoffen en landbouwproducten aanzwengelt. Er is een rondetafel Duurzame Palmolie en een Stichting Duurzamevoedingsmiddelenketen. Aan de maatschappelijke kant sleurt Urgenda hard aan de verduurzaming van Nederland, spreken MVO Platform en de Eerlijke Bankwijzer het bedrijfsleven aan. Opvallend is dat de financiële sector weinig initiatieven kent waar een dialoog of discours over duurzaamheid wordt gevoerd. Binnen de Nederlandse Vereniging van Banken is er geen aparte werkgroep voor maatschappelijk verantwoord of duurzaam bankieren. Van een aantal van onze

27


1 NOVEMBER 2011

gesprekspartners hebben we begrepen dat er binnen de NVB wel eens een gesprek wordt gevoerd over verantwoord bankieren en duurzaamheid maar dat dat slechts informeel gebeurt en zeker niet leidt tot veranderingen of nieuwe initiatieven. Als ING Group al debatteert over zijn klimaatinitiatieven dan is dat in internationaal verband via het Carbon Disclosure Project. Het NVB ziet het niet als haar taak om een gezamenlijk duurzaamheidsbeleid voor de bankensector te ontwikkelen. Een grote groep institutionele beleggers doet dat via Eumedion, het corporate governance forum, wel. Daar is in 2009 de doelstelling uitgebreid van alleen de G (governance) naar ESG, milieu, sociaal en governance. Internationaal hebben de beleggers zich verenigd in de UNPRI, het initiatief voor Principles for Responsible Investment, wat gesteund wordt door de Verenigde Naties. Het enige gezamenlijke initiatief dat de banken ondernomen hebben als het gaat om milieu-, sociale en governancerisico’s zijn de Equator Principles. De Financial Times en de International Finance Corporation (IFC) van de Wereldbank organiseren elk jaar de verkiezing van de duurzaamste of ethische bank. Triodos Bank is daar een keer de winnaar van geweest. Maar de verkiezing of de keuze heeft nooit tot een brede discussie over duurzaamheid en de financiële sector geleid. Vanuit Agentschap NL, en dan specifiek het programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling, zijn verschillende initiatieven opgezet om de financiële sector te betrekken bij een fundamentele discussie over waar in geïnvesteerd zou moeten worden. Harry ter Riele heeft bijvoorbeeld net zijn essay ‘Denken over systeem Finance’ gepresenteerd.

PLATFORMS De Vereniging van Beleggers voor Duurzame Ontwikkeling (VBDO) en Eumedion spelen op dit moment een belangrijke lokale rol in het verduurzamen van met name de institutionele beleggers. De VBDO doet dat al sinds haar oprichting. Eumedion heeft in 2009 de stap naar duurzaamheid genomen en daar in 2010 ook een aparte functie voor gecreëerd. De VBDO kijkt naar duurzaamheid breed. Eumedion kijkt met een governance-oog naar duurzaamheid in relatie tot risicomanagement, rapportage en beloningsbeleid. Beide partijen slagen er goed in om de beursgenoteerde niet-financiële ondernemingen te bereiken. De VBDO wil de financiële instellingen ook nog regelmatig uitnodigen en bereiken via een debat. Bij Eumedion is er veel schroom om de andere financiële partijen, dus banken en verzekeraars aan te spreken. Langzaam komt daar verandering in nu aan beleggingskant de schade wel flink begint op te lopen.

28

1 NOVEMBER 2011


In internationaal verband hebben de institutionele en andere grote beleggers zich verenigd in het initiatief Principles voor Responsible Investment (PRI, ook wel UNPRI genoemd vanwege een verbinding met de Verenigde Naties) en Eurosif (European Sustainable Investment Forum). Er zijn wel toonaangevende mensen uit de financiële sector die de dialoog aangaan, maar zij doen dat het liefst achter de schermen om hun collega’s niet in verlegenheid te brengen. Toen wij in juni ons essay schreven voor het Financieele Dagblad was intern een veel gehoorde reactie dat het essay inhoudelijk wel correct was, maar dat we eens op moeten houden om bankiers te bashen omdat het de sector niet helpt. ‘Het is weer koren op de molen van de politiek die toch al met zo weinig kennis van zaken kritiek levert op de financiële sector. De politiek is er alleen maar op uit om de ontevreden burger aan zich te binden’, was een van de reacties. De dialoog over duurzaamheid binnen de financiële sector vindt ad hoc via grote congressen, symposia, rondetafels en besloten debatten plaats. Het gaat dan zelden over bankieren of verzekeren, maar vooral over beleggen door institutionele beleggers. Microkrediet is ook tijdlang een populair thema voor bijeenkomsten geweest, maar door de schandalen en het feit dat banken wel wat anders aan hun hoofd hebben, is de aandacht daarvoor ook minder geworden. Sinds dit jaar kan de bos- en landbouw en water weer

“Vaak draait de samenleving op voor de reparatie terwijl de schade het gevolg is van slecht handelen van ondernemingen”

op een grotere belangstelling rekenen. Duurzame energie is, vanwege de harde bouwkant ervan, populair bij bankiers en investeerders. De institutionele beleggers vinden elkaar in de dialoog ook via het International Corporate Governance Network, de eerder genoemde UNPRI en het World Economic Forum. Daarnaast wordt er gebruik gemaakt van de kennis en onderzoek door bijvoorbeeld Sustainalytics en Stichting Onderzoek Multinationale Ondernemingen (SOMO). Hoewel de Eerlijke Bankwijzer veel ergernis oproept bij de verschillende beoordeelde banken, zorgt het team onder leiding van Peter Ras wel voor de nodige discussie en zelfonderzoek. Op initiatief van het tijdschrift P+, people, planet, profit vond er eind september een debat plaats over die Eerlijke Bankwijzer en een van de conclusies was dat de Bankwijzer beter gesplitst kan worden in een beleggingswijzer en een bankwijzer, dan kunnen bijvoorbeeld ook verzekerings- en beleggingsmaatschappijen tegen het licht gehouden worden. De meeste dialoogactiviteiten over de toekomst van de financiële sector vinden via internet plaats, maar daar is het debat weinig diepgaand. In het Nederlands zijn er op Linkedin discussiegroepen van NIBE-SVV 29


1 NOVEMBER 2011

en FIER waar regelmatig over duurzaamheid wordt gedebatteerd. Er is ook een groep van Bank- en Effectenbedrijf, daar gaat het wel over continuïteit en klanten maar niet expliciet over duurzaamheid. Diversiteit en de rol van vrouwen in de financiële sector en hun invloed op verduurzaming wordt besproken in de groep Women in Financial Services (WIFS). Internationaal zijn er via Linkedin en daarbuiten op internet veel te vinden: Sustainable Finance, ESG Investing, Integrated Reporting, Institutional Risk Management Forum, Caux Round Table en SRI-Connect. De meeste mensen weten elkaar wel te vinden via deze platforms, maar het leidt (nog) niet tot een integrale aanpak van duurzaamheid. Voor de meeste organisaties in de financiële sector is duurzaamheid iets dat op de tweede plaats komt. Financiën eerst.

INSTITUTIES Holland Financial Centre, een samenwerkingsverband van verschillende grote financiële partijen, heeft een Centre for Finance & Sustainability. Dit HFC-initiatief heeft als doel het bevorderen van de financiering van de overgang naar een duurzame economie Het centrum richt zich op het initiëren en delen van kennis op het gebied van financieren en beleggen en op de toepassing ervan in financiële innovaties. Het is dus vooral gericht op de harde kant van duurzame ontwikkeling. Dat doet ook de Green Business Club, een samenwerking van bedrijven aan de Amsterdamse Zuidas. Ook daar zijn de voornaamste thema’s: energie, water, mobiliteit en hoe geldstromen te genereren voor duurzame innovatie en investeringen. De Duisenberg School of Finance wil een belangrijke rol spelen in het duurzame post-doctorale en executive onderwijs, maar heeft zich, met de aanstelling van Bern Jan Sikken in 2011, ook opgeworpen als een intermediair voor het organiseren van debatten over duurzaamheidsthema’s in de financiële sector. Vooralsnog is er geen formele of informele plek waar mensen die duurzaamheid een warm hart toe dragen elkaar kunnen vinden op persoonlijke titel. Jan Bom, hoofdredacteur van het tijdschrift P+, people, planet, profit, probeert dat wel via zijn P+live@night-bijeenkomsten die elke derde dinsdag van de maand plaatsvinden. Daarnaast heeft Schuttelaar&Partners zijn maatschappelijke café maar dat is minder op de financiële sector gericht en veel meer op de landbouw en de voedingsmiddelenindustrie. Sinds een aantal jaren vindt er in het najaar ook het congres “Responsible Investor” plaats. Dat wordt gesponsord door onder andere Robeco en het ministerie van Economische zaken, Landbouw en Innovatie. Robert Rubinstein organiseert al meer dan tien jaar zijn internationaal ook zeer bekende TBLI-

30

1 NOVEMBER 2011


bijeenkomsten voor grote beleggers. Zijn initiatief is een instituut is geworden, dat ook internationaal veel succes heeft. Kortom, initiatieven te over om kennis te delen, de nieuwste financiële producten en diensten te tonen, maar vooralsnog is er niet een geïntegreerde aanpak waarin zichtbaar wordt dat het geld van Nederlandse burgers en bedrijven door de banken gebruikt worden om de economie op een duurzaam pad te zetten. De meeste pensioenfondsen kennen een passief beleggingsbeleid en volgen daardoor internationale indices. De mandjes die daar achter hangen kunnen we geen duurzame beleggingen te noemen, hoewel er natuurlijk met de komst van de FTSE4Good, de index van de London Stock Exchange, en de Dow Jones Sustainability Index (DJSI) wel mogelijkheden zijn gecreëerd voor passief beleggen. De fundamentele verandering in de financiële sector moet toch komen van de verandering van het gedrag van mensen en de keuzen die zij maken. Dat betekent dat aan de basis het financiële onderwijs moet veranderen en meer gewicht moet leggen op menselijke gedrag en de manier waarop wij mensen op prikkels reageren. Op een van de avonden van het Sustainable Finance Lab in Utrecht vroeg een econometriestudent zich af waarom, als ethiek en integriteit zo belangrijk is voor zijn toekomstige beroepsgroep, dat met een “vakje ethiek” wordt afgedaan. Van enige verbinding met het overige

“Waarom doen we het allemaal? Als we het alleen om geld doen of alleen om duurzaamheid missen we de boot”

curriculum was volgens hem geen sprake. Het bevestigde zijn beeld dat het in de financiële sector toch vooral gaat om gewoon geld verdienen, heel veel geld verdienen. Dus ook in het onderwijs ontbreekt een gemeenschappelijke aanpak. Bij economiestudies aan universiteiten is het vak ethiek weggesaneerd of een facultatief vak geworden. Op de bijeenkomst in Bretton Woods (VS) georganiseerd door het Institute for New Economic Thinking werd een hartstochtelijk pleidooi gehouden door jonge studenten om het vak economische geschiedenis weer in ere te herstellen. De geschiedenis is een waardevolle bron voor economisch onderzoek waar we van de empirie kunnen leren en ons niet blind staren op modellen, aldus de studenten.

CONCLUSIE: VERBINDING GEZOCHT TE MIDDEN VAN FRAGMENTATIE Als we de huidige dialoog overzien dan dringt zich de conclusie op dat de die vooral ad hoc verloopt, weinig van binnenuit de financiële sector zelf komt en dat aandacht voor de cruciale rol van

31


1 NOVEMBER 2011

gedragsverandering van de mensen die in de financiële sector werken en de organisatiecultuur van financiële instellingen ontbreekt. Uit het onderzoek bleek dat er erg veel behoefte is aan samenwerking of in ieder geval uitwisseling van kennis en elkaar weten te vinden. Dat bleek ook uit de respons in het online onderzoek. Op de vraag “ik zou graag de mensen in mijn organisatie die duurzaamheid hoog waarderen beter leren (her)kennen antwoorde 61% ‘mee eens’, terwijl 22% zei het niet te weten. Slechts 16% was het niet eens met deze stelling. Daarnaast zijn we in het verlengde van het onderzoek alvast in contact getreden met een aantal partijen die actief zijn in de financiële sector en daarbuiten voor het opzetten van debatten en uitwisseling. Daaruit is gebleken dat een aantal zeker belangstelling heeft voor het creëren van verbinding tussen de in dit hoofdstuk genoemde fora en organisaties.

Figuur 3. Geabseerd op antwoorden open vraag: Om de financiële sector hete belang van duurzaamheid te laten voelen, moeten er ....

32

1 NOVEMBER 2011


NETWERKEN VAN DIALOOG In ons onderzoek hebben wij ook de vraag gesteld welke partijen in de sector actief deelnemen aan het discours over duurzaamheid en welke partijen van buitenaf – al dan niet actief – zijn betrokken. Het levert een divers beeld op waarbinnen de betrokken partijen ook allemaal een eigen definitie of invulling aan duurzaamheid of maatschappelijke verantwoordelijkheid geven. De financiële sector en de sectoren die betrokken zijn bij de dialoog over duurzame ontwikkeling valt te kenschetsen als een omvangrijk en veelzijdig samengesteld geheel: financiële instellingen zelf in al hun variëteit (banken, verzekeraars, pensioenfondsen en vermogensbeheerders), toezichthouders (De Nederlandse Bank, Autoriteit Financiële Markten, de toezichthouders in Frankfurt en Bazel), overheidsorganen (ministeries), dienstenleveranciers aan de sector (accountants, ratingbureaus), brancheorganisaties (NVB, Verbond van Verzekeraars, Eumedion, VNO-NCW), onderwijsinstellingen (universiteiten, Duisenberg School of Finance, hogescholen), maatschappelijke organisaties (consumenten, beleggers, milieu- en duurzaamheid, vakbonden). Een tweede aspect van dit geheel is dat er een uitgebreid stelsel van wet-

“Banken moeten afgerekend worden op hun daadwerkelijke toegevoegde waarde aan de maatschappij”

en regelgeving is ontstaan op het gebied van duurzaamheid en ander sociale onderwerpen. Daarbij kun je denken aan de OESOrichtlijnen, mensenrechten (het framework van John Ruggie), werknemersrechten (ILO), klanteninformatie (net promotor score) en regels rondom transparantie en goed bestuur (Richtlijn 400, Nederlandse en niet-Nederlandse corporate governance codes). Ook hier is het spectrum breed (over heel veel verschillende onderwerpen) en vaak sector of functiegericht, zoals in het geval van de Equatorprincipes, waar het gaat om regels voor risicomanagement bij projectfinanciering. Voorbeelden hiervan zijn om te beginnen de wetgeving waaraan de financiële instellingen zijn gebonden (Europese richtlijnen (Mifid), Wet financieel toezicht, code-Banken, nieuwe pensioenwet, Basel 3, Solvency II) tot regels waaraan instellingen vrijwillig meedoen zoals de richtlijnen voor duurzaamheidsverslaggeving van het Global Reporting Initiative en de Oeso-richtlijnen voor Multinationale Ondernemingen, de Equator Principles, de Global Compact van de Verenigde Naties Binnen dit geheel van instellingen, organisaties en organen die met weten regelgeving bezig zijn wordt al meer dan tien jaar gesproken en gediscussieerd over duurzaamheid en hoe daar binnen de financiële

33


1 NOVEMBER 2011

wereld meer aandacht voor valt te bewerkstelligen. Dat heeft mede geleid tot het omvangrijke arsenaal aan vrijwillige regels rondom duurzaamheid. Uit de gesprekken met de geïnterviewden is duidelijk geworden dat de dialoog over duurzaamheid in het netwerk in en rondom de financiële sector zich sinds de financiële crisis niet of nauwelijks heeft verbreed. Het netwerk is, zo erkennen de betrokkenen, niet uitgebreid en wordt niet intensiever benut. Er wordt geconstateerd dat op de plaatsen waar gesproken wordt over duurzaamheid de werkzaamheden op hetzelfde niveau zijn voortgezet, maar dat de aandacht voor duurzaamheid binnen de organisaties (vooral banken) sterk gericht is op het overleven van de organisatie zelf, het weer op orde krijgen van de balans en de gezondheid van de organisatie. Dat heeft de aandacht voor de duurzaamheidsdialoog minder centraal gemaakt. Zo wordt binnen de banken en financiële instellingen in de afdelingen of eenheden die duurzaamheid in hun portefeuille hebben wel gewoon doorgewerkt, maar lijkt de impact ervan minder groot. Duurzaamheid is nog steeds vooral een zaak van stafafdelingen en communicatie/public affairs, zelden van strategie of van de harde kern van de business. Parallel hieraan zien vrijwel alle gesprekspartners dat de dialoog over duurzaamheid voor een deel ter zijde is geschoven of naar de achtergrond is gedrukt door de centrale plaats die het gesprek over risico’s is gaan innemen. De vraag die openlijk wordt gesteld is of dat nou wel een bijdrage is aan verdieping van de duurzaamheidsdialoog is. In ieder geval constateren onze gesprekspartners dat risicomanagement veel dialoog over andere zaken naar de achtergrond heeft gedrongen. Dat geldt ook voor een grotere strategische discussie over de rol van de banken in de samenleving.

DE NIEUWE GENERATIE Wel is er sprake van enkele nieuwe ontwikkelingen. Allereerst zien we dat binnen de financiële instellingen sprake is van een opkomend elan van de jonge generatie bankiers en verzekeraars. Aangrijpingspunt voor deze generatie is het enorme imagoverlies dat de sector heeft geleden in de financiële crisis en dat hen aanzet om de kernwaarden van de sector (waarom wil ik bij een bank werken?) opnieuw te definiëren. Voor deze nieuwe generatie is duurzaamheid een volkomen vanzelfsprekend onderdeel van de financiële wereld in de toekomst. Voorbeelden van deze dialogen zijn de groep FIER10, Jong PGGM, jonge bankiers binnen ABN Amro, Triodos Bank en anderen. Er bruist en 10http://www.linkedin.com/groupsDirectory?itemaction=mclk&anetid=2679276&impid=&pgkey=

anet_search_results&actpref=anetsrch_name&trk=anetsrch_name&goback=%2Egdr_13199209232 38_1 34

1 NOVEMBER 2011


borrelt iets. Verschillende gesprekspartners uit de bancaire wereld geven echter aan dat dit soort initiatieven te vaak beperkt blijven tot de stafdiensten in de organisaties en dat zij zelden goed verankerd raken in de kern van het zakendoen. Sommige gesprekspartners geven aan dat ze de jonge generatie bankiers en verzekeraars toch wel heel braaf vinden. Een tweede ontwikkeling die na een eerder verlies aan kracht tijdens de financiële crisis nu weer aan kracht lijkt te winnen is de opkomst van acties van maatschappelijke organisaties. De Eerlijke Bankwijzer11 in Nederland is daar een voorbeeld van. Sinds 2009, dus ruim na de financiële instorting in Verenigde Staten, brengt een groep maatschappelijke organisaties, twee maal per jaar een overzicht uit van het duurzame beleid van de Nederlandse banken. De impact van de Eerlijke Bankwijzer moet zich nog bewijzen, maar uit onze interviews bleek dat de banken zich wel degelijk geprikkeld voelen door de onderzoeksresultaten. Hoewel de banken de insteek van de Eerlijke Bankwijzer vaak negatief vindt en er ook stevige kritiek is op de onderzoeksmethode, is het een activiteit waarvan de banken zelf constateren dat ze die niet kunnen of willen negeren. Daarnaast zou de Eerlijke Bankwijzer gebaat zijn met een opsplitsing in een bankwijzer en een beleggingswijzer. Dat zou de eerlijkheid een stuk vergroten – nu krijgt een aantal banken een goed cijfer waar ze een slecht cijfer zouden moeten hebben en visa versa – en zouden ook de pensioenfondsen en beleggingsmaatschappijen betrokken kunnen worden in de beoordeling. Een ander aspect is dat maatschappelijke organisaties in brede zin eigenlijk minder zijn gaan doen richting de financiële sector.

“Preken voor eigen parochie werkt niet en traditionele netwerken als NIVRA en VBA hebben geen duurzame belangstelling”

Daarbij is soms sprake van zelfopgelegde beperkingen, waarbij de mensen van geïnterviewde organisaties hun eigen rol uitdrukkelijk beperkt omschrijven. De Consumentenbond richt zich bijvoorbeeld primair op het directe consumentenbelang maar laat overwegingen van duurzaamheid anders dan stabiliteit en eerlijkheid in de omgang met klanten buiten zijn beoordelingskader. Om die reden en omdat de bond zegt geen goede beoordeling te kunnen maken van het duurzaamheidsbeleid van banken doet de bond niet mee aan de Eerlijke Bankwijzer. Daarnaast zien we dat onze gesprekspartners het opvallend vinden dat maatschappelijke organisaties relatief weinig gebruik maken van het middel van het dreigen met reputatieschade. Stevige acties ontbreken op dit moment en die waren er voor de economische crisis

9

http://www.eerlijkebankwijzer.nl/ 35


1 NOVEMBER 2011

wel. De keuze die ngo’s op dit moment vooral lijken te maken is die van individuele eigen projecten met bedrijven uit de financiële sector. Omgekeerd constateren enkele gesprekspartners dat de financiële sector juist als het gaat om het beoordelen van investeringen, beleggingen en kredieten vrijwel geen gebruik maakt van kennis en expertise die bij ngo’s aanwezig is. Deze beschikken op allerlei fronten over lokale en sectorale kennis (zeker in ontwikkelingslanden) die niet wordt benut. Een derde ontwikkeling die we waarnemen is dat op het terrein van onderzoek en opleiding de aandacht voor duurzaamheid in de financiële sector groeiende is. Op universiteiten en hogescholen is er veel belangstelling voor programma’s met deze thematiek. Bij de Duisenberg School of Finance in Amsterdam is met het aantrekken van de Britste wetenschapper Noreena Hertz en steviger fundament gelegd voor onderwijs en onderzoek in duurzaamheid, dat ook geresulteerd heeft in publicaties.12Ook bij de Universiteit van Tilburg en op Hogescholen is in onderwijs en onderzoek aandacht voor duurzaamheid in de financiële sector. Het Holland Financial Centre in Amsterdam heeft als doelstelling duurzaamheid in de sector te versterken en speelt een verbindende rol tussen partijen in de sector.

NIEUWE INITIATIEVEN Ook internationaal is het netwerk in en rondom de financiële sector omvangrijk, maar zijn er de afgelopen jaren niet of nauwelijks nieuwe initiatieven bijgekomen of verder verdiept. De uitzondering, een nieuwe loot aan de stam van het netwerk, is The Economics of Ecosystems and Biodiversity (TEEB), een groot internationaal initiatief om aandacht te vragen voor de wereldwijde economische waarde van biodiversiteit en de hoge kosten die het verlies aan biodiversiteit en het verdwijnen van ecosystemen met zich mee zullen brengen. In een grote studie, geleid door een bankier van de Deutsche Bank, Pavan Sukhdev, is hiernaar onderzoek gedaan dat wereldwijd bijzonder veel waardering heeft gekregen. In zijn advisory board zitten onder andere Achim Steiner, Executive Director, United Nations Environment Programme en Nick Stern, voorzitter van de London School of Economic’s Grantham Research Institute on Climate Change and the Environment en bekend van het Britse Stern-report over klimaatverandering. Kijken we naar de relaties in het netwerk tussen de financiële sector en de stakeholders van deze sector dan zien we dat externe partijen wel enige druk proberen uit te oefenen, maar dat die druk relatief weinig impact heeft. De Eerlijke Bankwijzer is daarvan een voorbeeld. Tevens zien we dat sommige 12

M. Kerste et al., Financing Sustainability, Amsterdam: VU University Press, 2011.

36


1 NOVEMBER 2011

organisaties, zoals bijvoorbeeld het Wereldnatuurfonds (WNF) eigen relaties met banken of financiële instellingen aanknopen, soms als sponsorrelatie, soms om gezamenlijke projecten te doen. Het karakter van de stakeholderdialoog van de samenleving met de financiële sector is wat dat betreft minder ver ontwikkeld dan in de wereld van de “reële economie”. Waar stakeholderdialoog in zakelijke wereld inmiddels een behoorlijke diepgang heeft bereikt en strategisch van karakter is geworden, ontbreekt dat nog in de financiële wereld. Van strategische partnerschappen tussen bijvoorbeeld banken en/of verzekeraars en grote maatschappelijke organisaties in nog nauwelijks sprake.

CONCLUSIE: WEL BEWEGING, GEEN MOMENTUM VAN BINNENUIT Als we de opbouw, structuur en intensiteit van het netwerk bekijken – en we hebben dat gedaan op basis van de interviews en onze eigen kennis van dat netwerk – dan kunnen we de volgende conclusies trekken: 

Het netwerk dat betrokken is bij de dialoog over duurzaamheid in en rond de financiële sector heeft zich sinds de financiële crisis niet of nauwelijks uitgebreid of verdiept. Bestaande initiatieven zijn wel op de zelfde voet doorgegaan.



Er is sprake van enkele kleinere nieuwe ontwikkelingen, maar vooralsnog beperkt van impact.



Het netwerk bestaat uit los van elkaar gevoerde onderdelen van dialoog, soms generiek en algemeen (zoals TEEB), soms specifiek en functioneel gericht (GRI, EQ, UNPRI).



Opvallend is ook dat de input van de dialoog vooral van buiten de financiële sector naar binnen gaat en dat vanuit de sector zelf geen stevige initiatieven zichtbaar zijn.

Alles samenvattend, kunnen we stellen dat er in het netwerk dat de dialoog over duurzaamheid in de financiële sector draagt wel beweging zit, maar zonder momentum.

37


1 NOVEMBER 2011

Figuur 4. Gebaseerd op antwoorden op open vraag: Wat zijn de voornaamste eigenschappen van een financiële sector die ten dienste staat van mens en planeet?

38


1 NOVEMBER 2011

STRATEGISCH BELANG: WEL ERKEND, NIET BEMIND De aandacht voor duurzaamheid en maatschappelijk verantwoord ondernemen is voor de ondernemingen in de reële economie steeds meer onderdeel van de strategie. Het strategisch belang van de aandacht voor mens, milieu en meerwaarde komt voort uit de schaarste van grondstoffen, schaarste van goed opgeleide mensen, vergrijzing, verzadigde en nieuwe markten en het voorbereid zijn op mondiale veranderingen zoals geopolitieke machtsverschuivingen. Sommige organisaties staan nog aan het begin van verduurzaming, andere zien de integratie van duurzame prestatienormen als hygiënefactor. Om beter zicht te krijgen hoe de financiële sector de integratie van duurzaamheidsnormen in bijvoorbeeld zijn krediet-en beleggingsbeleid waardeert, hebben we de vraag gesteld welk strategisch belang partijen zien in het thema duurzaamheid, zowel voor henzelf als voor de sector als geheel?

MAATSCHAPPELIJKE ORIËNTATIE IN ONTWIKKELING Het beeld dat uit het onderzoek resulteert is dat de duurzaamheidstrend door de financiële sector weliswaar als strategisch thema wordt erkend, maar dat vertaling naar toekomstgerichte en integralestrategie, zoals we dat wel zien bij grote spelers in de reële economie als (bio)chemie, food (Unilever) en andere productiebedrijven, tot op heden grotendeels achterwege blijft. Banken en vermogensbeheerders hebben historisch lange tijd een afstandelijke relatie met de samenleving gehad. De nadruk lag op de intermediaire, meer of minder neutrale rol bij transacties en het veiligstellen van een zekere waardegroei om aan de verplichtingen jegens klanten en beneficianten te kunnen voldoen. De sector werd daardoor vooral gezien als conservatief en opererend vanuit een ivoren toren. In de laatste decennia van de 20ste eeuw veranderde dit snel door de opkomst van het neoliberale aandeelhouderskapitalisme, het vrije marktdenken en het individualisme. In de booming economie leek alles mogelijk; de nadruk op geld als maatstaf voor succes trok zijn sporen in de samenleving, beleggen werd een volkssport en het streven naar maximale rendementen werd de norm. In dit klimaat ontwikkelden banken en andere financiële instituten zich tot ‘gewone bedrijven’ die streefden naar maximale aandeelhouderswaarde en waar beloningen werden gekoppeld aan de korte termijnprestaties van individuele medewerkers. Er trad een verschuiving op van waardegroei voor klanten naar opportuniteitswinsten van handelsactiviteiten. Het grote geld werd verdiend in de zakelijke transacties en de trading. Het consumentenbedrijf was daaraan steeds meer ondergeschikt en werd 39


1 NOVEMBER 2011

lange tijd hoofdzakelijk als noodzakelijke kostenpost gezien. Klanten bewogen nauwelijks, vaak uit traditie gebonden aan een bank en verplicht aangesloten bij een bepaald pensioenfonds. Door het omvallen van de Amerikaanse investmentbank Lehman Brothers dat het begin inluidde van de kredietcrisis van 2008 werd de samenleving zich bewust van de grenzen aan de macht van geld. Dat gevoel is nog eens versterkt door de eurocrisis met het bijna failliet gaan van Griekenland. Plotseling bleken banken en zelfs landen failliet te kunnen gaan. Met de onaantastbaarheid van de instituten verdween ook het vertrouwen bij consumenten en politiek. Een golf van nieuwe regelgeving en verscherpt toezicht was het gevolg. Bankiers en andere financiële topmensen werden publiekelijk ter verantwoording geroepen, een ongekend verschijnsel. De sector werd in het defensief gedrongen. Ondanks de ‘normalisering’ van hun plaats in de samenleving, is de maatschappelijke oriëntatie van de meeste financiële instituten volgens diverse geïnterviewde partijen beperkt ontwikkeld. Op de eerste plaats wordt daarvoor als verklaring aangevoerd dat de concurrentie in de sector beperkt is. In vergelijking met veel andere landen is de Nederlandse bankensector eenzijdig ontwikkeld. Een handjevol grote banken domineert het landschap. Marktdruk is derhalve (nog) geen factor van belang. De ‘luxe’ van een relatief stabiele welvaart (door de aardgasbaten en een laag werkloosheidscijfer) en het (mede

“Een financiële sector die ten dienste staat van mens en planeet streeft naar optimale winst en maatschappelijke waarde”

daardoor) ontbreken van een stimulerende politieke agenda versterken dit effect. Op de tweede plaats ligt de aandacht van de sector hoofdzakelijk bij het herstel van de schade die door de kredietcrisis is veroorzaakt en op het voldoen aan de nieuwe regels die in de nasleep ervan het licht zagen. Er zijn nog jaren van forse winsten nodig om de kapitaalbuffers te herstellen en vergroten, zeker in het licht van de eerder genoemde verandering van Basel 3 en Solvency II. Deze noodzaak leidt eerder tot herstel van oude gedragspatronen, met nadruk op snelle winsten, dan op vernieuwing en koerswijziging. Genoemde factoren maken dat veel geïnterviewden de ontvankelijkheid van de sector voor fundamentele innovatie op dit moment als beperkt ervaren. Ook van de door de politiek geëiste verbetering van de positie van klanten komt in de praktijk nog maar weinig terecht. Grote zakelijke klanten zijn relatief onafhankelijk van het profiel hun financiers, terwijl midden-en kleinbedrijf juist als te afhankelijk wordt gezien om daar erg kritisch op te zijn. Consumenten, ten slotte, zijn nog steeds relatief ongeïnteresseerd en/of te slecht op de hoogte van de eigenschappen van hun financiële dienstverleners 40


1 NOVEMBER 2011

om hier keuzes in te maken. Dat verschilt per generatie en opleidingsniveau. De sociale media helpen consumenten om elkaar te informeren over de kwaliteit van producten. De keuze voor duurzaamheid neemt daarin ook een grotere rol in.

Figuur 5. Gebaseerd op antwoorden op open vraag: Om meer weerbaarheid en kennis op het gebied van duurzaamheid te krijgen, wil ik graag dat...

41


1 NOVEMBER 2011

DUURZAAMHEID ALS STRATEGISCHE DRIJVER VERSCHILLEND BEOORDEELD Ook al is er geen sprake van een vertaling naar bedrijfsstrategieën, toch wordt het belang van duurzaamheid in de gesprekken die wij gevoerd hebben doorgaans zonder voorbehoud erkend. Als we kijken naar de manier waarop dat wordt geïnterpreteerd en vertaald zien we echter grote verschillen. De plek die duurzaamheid krijgt als strategische drijver achter de ontwikkeling van de commerciële partijen in de financiële sector loopt zeer uiteen. We zien op de eerste plaats grote verschillen in het effect van duurzaamheid op de identiteit van de organisaties in de sector. Aan de ene kant van het spectrum opereren de organisaties die hun identiteit specifiek ontlenen aan de strijd voor duurzaamheid, zoals bij Triodos Bank, ASN Bank, de Vereniging voor Beleggers in Duurzame Ontwikkeling (VBDO) en het Wereldnatuurfonds (WNF). Duurzaamheid zit zogezegd in hun DNA. Aan de andere kant van het spectrum staan de organisaties die duurzaamheid zien als een zaak van de politiek en de overheid en zich slechts richten naar de regelgeving. Daartussen zien veel organisaties duurzaamheid vooralsnog als een externe ontwikkeling, een markttrend die een zakelijk antwoord vereist in de vorm van producten en diensten en een aangepaste positionering. Tot de laatste groep behoren vooral de al langer bestaande financiële instituties. Daar waar positieve ontwikkelingen plaatsvinden, in de zin van een centrale positie van duurzaamheid c.q. maatschappelijk verantwoord ondernemen in de strategie en de merkontwikkeling (zoals het geval is bij de ‘Geef’-campagne van SNS Reaal), is dit – opnieuw op basis van de interviews - terug te voeren op vooruitstrevend leiderschap. Organisaties blijken hun ‘mandaat’ om een bijdrage te leveren aan duurzaamheid verschillend te ervaren. Op grond van hun zelfgekozen identiteit sluiten banken als Triodos en ASN expliciet bepaalde klanten en beleggingen uit op grond van transparante duurzaamheidscriteria. Op andere grondslagen gevestigde, meer traditionele financiële instituten zijn tot dusver weliswaar bereid om onder druk van publieke opinie bepaalde beleggingen uit te sluiten, zoals bijvoorbeeld fabricatie van clusterbommen, maar wensen geen klanten bij voorbaat uit eigener beweging uit te sluiten. Belangrijke afweging daarbij is de angst om door een meer vooruitstrevende positie klanten te verliezen. Duurzaamheid aan klanten presenteren als een onontkoombare trend en dit vertalen naar risicomanagement met bijvoorbeeld een relatief gunstiger perceptie van risico’s van duurzame innovaties wordt daardoor belemmerd. Gevestigde partijen lijken vooralsnog vast te houden aan de opvatting dat zij er voor alle klanten moeten zijn en niet te ver van de opinie van de grootste groep af kunnen wijken. Bij sommige banken leidt dat tot een beeld dat de buitenstaander aan de cijfers kan zien dat de bank klanten met een

42


1 NOVEMBER 2011

groeiende behoefte aan duurzaam beleggen heeft, maar dat de bank dat zelf ontkent en slechts mondjesmaat zaken veranderd. De toets aan de eigen beginselen komen we ook tegen bij maatschappelijke organisaties. Zo ziet de Consumentenbond zich niet als aanjager van duurzaamheid in de financiële sector omdat de leden daar weinig belangstelling voor zouden hebben, maar ziet zij wel een rol op specifieke aspecten die het consumentenbelang direct raken, zoals voorlichting over keurmerken en informatie over milieueffecten van consumentengedrag. Het is typerend dat enerzijds het belang van duurzaamheid wordt erkend, terwijl er anderzijds nauwelijks sprake is van specifiek, vooruitstrevend beleid waarin de instituten het voortouw nemen in de maatschappelijke dialoog over de transitie naar duurzaamheid. Zowel binnen als buiten de sector wijzen partijen op het feit dat de sector hiermee behalve een verantwoordelijkheid ook een kans op innovatie en ontwikkeling van nieuwe markten laat liggen. In de interviews wordt er echter herhaaldelijk op gewezen dat het innovatieklimaat in de financiële sector net zo lijdt onder de eerder genoemde factoren als de maatschappelijke oriëntatie. Daar komt bij dat het vertrouwen in de sector heeft geleden onder de vorige golf van financiële innovaties; nieuwe innovaties zouden daarom buiten de sector met enige wantrouwen worden bejegend. Daarbij komt dat duurzaamheid in de financiële sector niet gezien wordt als een innovatie, maar meer als een extra laag van criteria die zakendoen weer complexer maakt. Daarbij komt –zoals enigszins cynisch werd vastgesteld door een aantal geïnterviewden- dat banken toch wel geld verdienen: of de grondstoffen nu schaarser of beter beschikbaar komen. De kostenfactor voor gebrek aan efficiëntie en niet-duurzaam gedrag is niet iets wat een financiële partij onmiddellijk in haar portemonnee voelt.

DRIJVENDE KRACHTEN RICHTING DUURZAME INNOVATIE Gegeven de strategische waardering (of juist het ontbreken ervan) voor duurzaamheid, kunnen we ons afvragen welke factoren de totstandkoming van een duurzame strategie stimuleren. Waardoor kunnen bedrijven in de financiële sector zich rekenschap gaan geven van hun rol in de duurzame ontwikkeling van de economie en samenleving? Op deze vraag blijken vele antwoorden mogelijk en in de praktijk komen we diverse combinaties van factoren tegen. De belangrijkste (vaak verborgen) veranderingsfactor is de aanwezigheid van leiderschap dat vanuit streven naar waardecreatie gedreven is om de organisatie te ontwikkelen naar strategische duurzaamheid. Zonder dit leiderschap in de hoogste echalons is (h)erkenning van de belangrijke rol die

43

1 NOVEMBER 2011


de sector in deze kan hebben, geen sprake en is de ontwikkeling van een duurzame strategie niet aan de orde. Hoe dat leiderschap uitwerkt verschilt in de praktijk, afhankelijk van de uitgangspositie van de organisatie. Het obstakel is dat een groot aantal financiële organisaties nog geen bestuurlijke top hebben die de waarde van duurzaamheid en waardecreatie voor hun instelling ziet, althans niet in de mate die nodig is om er een fundamentele strategie van te maken. Daarvoor worden ze te weinig gevoed door het middenmanagement dat het nut van aandacht voor duurzaamheid ook nog nauwelijks ziet. Dat is geen verwijt. Dat ligt ook aan de manier waarop financiële organisaties zijn ingericht en worden aangestuurd. Voor veel mensen in het middenmanagement is duurzaamheid niet iets waar ze wat mee kunnen, op een enkeling na en bovendien afhankelijk van de strategie en de missie van de bank of verzekeraar. In veel instituten is duurzaamheid een veel besproken onderwerp op de werkvloer, althans in kringen van kritische medewerkers en medewerkers die deelnemen in ontwikkelingsprogramma’s (trainees, MD). Een bekend voorbeeld van een kritisch-constructieve reactie van binnenuit op de crisis in de sector was ‘FIER’, een groep bankiers van verschillende herkomst die de dialoog over de toekomst van het bankwezen in relatie tot duurzaamheid en mvo wil stimuleren. Een andere belangrijke

“De financiële sector is een van de grootste industrieën in de wereld maar produceert zelf helemaal niets”

veranderingsfactor is bewezen succes. Als een duurzame strategie tot marktsucces leidt, in de vorm van groei en winstgevendheid, kan dat andere partijen in beweging brengen. Dat geldt zowel voor producten en diensten binnen bedrijven als voor bedrijven als geheel. Het succes van de Triodos Groep en ASN Bank kan een stimulans voor andere banken zijn om zich in de markt voor duurzame diensten te begeven. Ook andere vormen van maatschappelijke druk, zoals transparantiecampagnes (Eerlijke Bankwijzer, Niet Met Ons Geld, enzovoort) kunnen een stimulans om duurzaamheid als thema serieus te nemen. Op externe factoren wordt evenwel door veel spelers in eerste instantie alleen met marketinginitiatieven gereageerd. De ontwikkeling wordt primair als een marktverschijnsel of een hype gezien; de reacties daarop raken dan niet direct aan de fundamentele rolopvatting c.q. de strategische positie van de ondernemingen. Regulering is een effectieve veranderingsfactor. In reactie op de gevolgen van de kredietcrisis is een aantal regels en normen uitgevaardigd en een aantal zat al in de pijplijn en gaan effect krijgen in de komende jaren. Voorbeelden daarvan zijn de code-Banken, de code-Verzekeraars, BaseI 3, Solvency II, 44


1 NOVEMBER 2011

verschillende Europese richtlijnen en de Dodd-Frank-wet. Deze aanscherpingen zijn een combinatie van maatschappelijke en financiële wensen en eisen. Daarnaast zal ook de herziening van de Oeso-richtlijnen voor multinationals en verwachte richtlijnen van de Europese Unie voor niet-financiële verslaglegging en de eind oktober gepubliceerde Europese duurzaamheidstrategie voor de periode 2011-2014 onder leiding van eurocommissaris Michel Barnier van invloed zijn op de bewegingsruimte en aansprakelijkheid van de financiële sector.

REMMENDE FACTOREN Welke factoren remmen een organisatie in de ontwikkeling van kernactiviteiten die duurzame ontwikkeling kunnen bevorderen? Dit is een cruciale vraag die zicht moet geven op de factoren die de stand van zaken in de duurzaamheidsdialoog in de financiële sector bepalen. De belangrijkste factor die als een belemmering voor een werkelijke strategische heroriëntatie wordt ervaren is de focus op de korte termijn die de sector kenmerkt. Daarvoor zijn meerdere oorzaken aan te voeren: (1) De sector heeft van oorsprong een faciliterend, dienstbaar karakter. De strategie werd tot diep in de tweede helft van de 20e eeuw ontleend aan de dienstbaarheid aan de ontwikkeling van de reële economie. Een eigenstandige profilering als economisch groeifactor van belang was in feite niet aan de orde. Pas met de economische hoogtijdagen van de financiële industrie als een bedrijfstak die ‘geld met geld kon maken’, veranderde dit. Het vermogen om de eigen (nietfinanciële) waardescheppende strategie te ontwikkelen vanuit het besef van een brede verwevenheid met het maatschappelijk systeem is in de financiële sector nog onvoldoende ontwikkeld. (2) De focus ligt op het herstel van de schade die is aangericht door de laatste kredietcrises. Het beleid is vooral gericht op het zo snel mogelijk kunnen voldoen aan de (deels nieuwe) eisen voor kapitaalbuffers en risicomanagement. En het vertrouwen in de financiële sector bij klanten en politiek te herstellen. De focus in de bestuurskamers ligt op het managen van de bemoeienis van Europese en nationale overheden en toezichthouders. Daardoor is er relatief weinig aandacht voor de langere termijn. Voortbordurend op die laatste notie kunnen we bovendien vaststellen dat na de kredietcrisis innovatie binnen de financiële sector door de buitenwereld met wantrouwen wordt bejegend. De sector heeft zich een slechte naam bezorgd door jaren lang met ingewikkelde financiële constructies vooral het eigen

45

1 NOVEMBER 2011


belang te dienen. De behoefte om nu naar buiten te treden met innovatieve producten is daardoor behoorlijk beperkt. Het vigerende mensen wereldbeeld in de financiële instituten, maar ook bij toezichthouders en adviseurs, is een volgende belemmering voor een open oriëntatie op duurzaamheid als strategische factor. Dit is in belangrijke mate gekoppeld aan de mentaliteit die de afgelopen decennia leidde tot de enorme ontwikkeling van de sector. Er is in de breedte sprake van een diepgeworteld geloof in de werking van de vrije markt en een terughoudende overheid, dat gepaard gaat met een sterke focus op monetair denken. De discussie rond de bonuscultuur illustreert deze aspecten goed. Sedert decennia ligt de focus vrijwel geheel op de financiële performance van de bedrijven en deze performance wordt gestuurd via de relatie tussen financiële beloning en individuele prestaties. De bedrijfsculturen zijn met de kredietcrisis geschokt en onder druk komen staan, maar zijn niet verdwenen. Er is sprake van een jarenlang zelfselecterend proces: werving en ontwikkeling blijft plaatsvinden op basis van hetzelfde gedachtegoed. Daardoor vindt weinig instroom plaats van andersdenkenden en talent dat zijn bevrediging niet alleen in financiële beloning vindt. Daar komt nog bij dat de relevante spelers in de sector weinig kennis hebben van duurzaamheid en

“Het moet gaan over zakenbankieren, over speculeren en het ontwikkelen van nieuwe financiële trucs, dat is het risico”

duurzame ontwikkeling. Juist omdat duurzame ontwikkeling vaak toepassing van innovatieve methoden behelst, is het voor financiële instituten moeilijk zich een adequaat beeld te vormen van de risico’s. Het gaat veelal over onderwerpen die een kwalitatief oordeel vergen. Een vaak gehoord argument is medewerkers zich niet comfortabel voelen bij het geven van een oordeel dat niet puur financieel gedreven is. Het is gemakkelijker de netto contante waarde van een project uit te rekenen op basis van soms arbitraire rentevoeten, maar een inschatting maken of een investering in de toekomst een bredere waarde creëert dan een financiële gaat veel accountmanagers te ver. Dat vinden ze niet hun verantwoordelijkheid. Samen het (toenemende) risicomijdende gedrag van de financiële sector leidt dit tot afhoudend gedrag. Extra belemmerend is daarbij dat de markt als relatief weinig competitief wordt bestempeld, waardoor de noodzaak om zich in nieuw territoria te begeven en zich de nieuwe kennis eigen te maken door de meeste spelers niet wordt gevoeld. Het versnipperde en complexe karakter van de sector bevordert dit ook niet. Er is geen coördinatie, noch formeel noch informeel, in de manier waarop de sector zich

46


1 NOVEMBER 2011

maatschappelijk manifesteert. De voor de hand liggende organen, zoals de Nederlandse Vereniging van Banken, speelt hierin zeker geen vooruitstrevende rol. Een laatste, maar zeker niet onbelangrijke, meermalen genoemde belemmering vormt het inconsistente overheidsbeleid, met name ten aanzien van stimuleringsregelingen voor duurzame ontwikkeling. Het investerings- en beleggingsklimaat in Nederland wordt als gevolg daarvan negatief beoordeeld. Bovengenoemde belemmeringen en overwegingen hebben er toe geleid dat in de meeste gevestigde ondernemingen niet of nauwelijks sprake is van een strategisch verankerd duurzaamheidsbeleid, de bestaande inspanningen om tegemoet te komen aan groeiende marktvraag, onder andere op het gebied van landbouw-, voedselveiligheid- , energie- en klimaatprojecten) en nieuwe regelgeving niet te na gesproken.

Figuur 6. Gebaseerd op antwoorden open vraag: Ik vind het moeilijk om mijn collega's en leidinggevenden in mijn organisatie te overtuigen van noodzaak duurzaamheid, omdat...

47


1 NOVEMBER 2011

48


1 NOVEMBER 2011

ONLINE ONDERZOEK Het online onderzoek was er op gericht ook de observaties en meningen van medewerkers in de sector te betrekken in de beeldvorming. Daartoe is een vragenlijst ontworpen (zie bijlage 3) die bestaat uit 50 meerkeuzevragen en 5 open vragen. Bij de meerkeuzevragen was op verschillende plaatsen ruimte gelaten voor de respondenten om eigen observaties of aanvullingen te doen. Daar is in hoge mate gebruik van gemaakt en ook alle open vragen hebben veel waardevolle reacties opgeleverd. We hebben het onderzoek ingedeeld in een identificerend deel (man/vrouw, leeftijd, kenmerken organisatie), een persoonlijk deel, een deel waarin naar de staat van de duurzaamheid in de eigen organisatie werd gevraagd en een aantal onderwijsvragen.

PERSOONLIJKE MOTIVATIE De vraag “ik denk vaak na over duurzaamheid omdat ik:” kon op meerdere manier beantwoord worden. 77% van de respondenten antwoorden hierop met: “mij zorgen maak over de toekomst van de wereld als geheel.” 61% maakt zich zorgen over de beschikbaarheid van grondstoffen en voedsel , 45% over klimaatverandering en 39% over de toekomst van zijn of haar kinderen. Meer dan 15% zegt anders en een aantal geeft aan zich geen zorgen te maken. Die antwoorden benadrukken de eigen verantwoordelijkheid, de kansen en vanzelfsprekendheid van duurzaamheid. De mensen die zich wel zorgen maken, noemen zorgen over de kwaliteit van managers en bestuurders in relatie tot duurzaamheid, de overconsumptie, de staat van de financiële sector en de huidige economische situatie. Overweldigend, met bijna 98%, verwierpen respondenten de stelling “ik doe niets aan duurzaamheid – op mijn werk en privé – want het maakt toch niet uit wat ik doe”. Twee mensen zijn het wel met die stelling eens en vier mensen weten geen standpunt te kiezen. 54% van de ondervraagden vindt duurzaam beleggen, ondernemen, verzekeren en bankieren zeer belangrijk, 34% vindt het belangrijk en bijna 10% vindt het zeer onbelangrijk. Van de ondervraagden is bijna 86% het eens met de stelling dat bezig zijn met duurzaamheid het werk nuttiger maakt, bijna 9% is het niet eens met die stelling en 6% van de mensen weet het niet. Na de verschillende gesprekken die we gevoerd hadden met met name jonge bankiers waren we benieuwd hoe de anderen kijken naar de relatie tussen een passie voor duurzaamheid en het dagelijkse werk en de carrièrekansen. De stelling “ik houd me verre van de discussie over het thema duurzaamheid 49

1 NOVEMBER 2011


in mijn organisatie omdat ik denk dat een uitgesproken voorkeur mijn carrièrekansen schaadt” is door 93% verworpen. 3% was het wel eens met deze stelling en 3% wist het niet. Van de respondenten wil bijna 82% betrokken zijn bij het verduurzamen van zijn of haar organisatie. Iets meer dan 6% wil dat niet en 12% moet er nog over beslissen. Ook de stelling “Ik vind het moeilijk om mijn collega’s en leidinggevenden in mijn organisatie te overtuigen van de noodzaak van duurzaamheid omdat ik:” leverde verrassingen op omdat de meerkeuzevragen die wij hadden bedacht niet enthousiast werden ontvangen, maar liefst 78% besloot hier anders te antwoorden dan “geen formele bevoegdheid of verantwoordelijkheid” (15%), “geen argumenten” (5%), “zelf nog twijfel over het nut van duurzaamheid (2%), “bang ben om niet serieus genomen te worden”(7%). Van de genoemde 78% ofwel 212 mensen zeggen 84 personen dat ze het niet moeilijk vinden. Tien mensen vinden het moeilijk omdat in de organisatie op kosten wordt gelet en eenzelfde aantal noemt het feit dat andere meer dringende zaken voorgaan een obstakel. 78% is het ook eens met de stelling “ik kan in mijn organisatie gemakkelijk thema’s rond duurzaamheid ter sprake brengen”. Bijna 13% vindt het niet gemakkelijk en 9% van de ondervraagden weet het niet. In de gesprekken die wij de afgelopen

“Het is vreemd dat mensen die op leidinggevende posities zitten pas iets doen aan duurzaamheid na hun pensioen”

maanden gevoerd hebben, blijkt dat leidinggevenden van ondernemingen en andere organisaties zich wel bewust zijn dat duurzaamheid een werkgever extra aantrekkelijk kan maken, maar soms geven ze dan ook aan dat ze dat niet echt geloven. Vandaar onze stelling “bij het zoeken naar een (nieuwe baan) weeg ik het duurzame imago van potentiële werkgevers serieus mee”. Bijna 79% antwoordt hier bevestigend op. Net geen 9% weegt het duurzame imago niet mee en bijna 12% weet het niet. Datzelfde beeld wordt bevestigd door de stelling “een organisatie die streeft naar duurzaamheid…”. De meerkeuze die zegt “is aantrekkelijk voor getalenteerde mensen” scoort van alle mogelijkheden met 75% het op een na hoogst. De keuze “is innovatiever” scoort het hoogst met iets meer dan 75%. “Loopt minder risico’s op milieu en sociaal gebied” haalt de instemming van iets meer dan 68% en loopt minder risico’s op financieel gebied krijgt 55% van de stemmen. Toch resulteert dat niet in het idee dat zo’n organisatie financieel beter presteert. Dat krijgt 38% van de stemmen.

50


1 NOVEMBER 2011

ONDERWIJS De vragen over onderwijs scoorden hoog op de categorie “weet niet”. Zo weet 54% niet of de opleidingen en instellingen hard werken aan een verbreding van duurzaamheid in hun lesstof en 57% weet niet of de huidige generatie docenten bij opleidingen voor de financiële sector behoefte heeft aan meer mogelijkheden om hun kennis van duurzaamheid te verbreden. Maar één stelling sprong er wel uit: het middelbaar en hoger onderwijs moet meer aandacht besteden aan thema’s rond duurzaamheid. Daarop antwoordt 82% bevestigend. 5% is het daar mee oneens en 135 weet het niet. De stelling “het huidige onderwijs en cursusaanbod voor mensen in de financiële sector heeft weinig aandacht voor thema’s rond duurzaamheid” krijgt van 63% instemming.

TOEZICHT Met name pensioenfondsen klagen over het feit dat de toezichthouders restrictief zijn bij het veranderen naar een duurzamer beleggingsbeleid. De regels over liquiditeit en risicomanagement zou een bredere aanpak op ESG-gebied in de weg staan. Dat beeld wordt niet door de hele sector gedeeld. Op de stelling de toezichthouders op de financiële sector houden de verduurzaming van de banken, verzekeraars en beleggers tegen antwoordt bijna 32% eens en 23% is het hier mee oneens. Maar liefst 45% weet het niet. In oktober 2011 heeft de Vereniging voor Beleggers voor Duurzame Ontwikkeling (VBDO) weer een onderzoek gedaan naar verantwoord beleggingsbeleid bij pensioenfondsen. Daaruit bleek dat er gestaag voortgang zit in het beleggen met oog voor betere milieu- en sociale prestaties maar dat de kleine pensioenfondsen nogal achterblijven in die ontwikkeling. De angst voor verlies aan de rendement wordt genoemd als argument. En de respondenten denken dat ook. Zij antwoorden met 63% bevestigend op de stelling dat de Nederlandse institutionele beleggers bang zijn om verantwoord te beleggen omdat ze verwachten dat rekening houden met sociale, milieu- en governancecriteria ten koste gaat van het rendement. Iets meer dan 15% is het daar niet mee eens. 21% weet het niet.

EIGEN ORGANISATIE EN DEFINITIE Om goed in kaart te krijgen wat duurzaamheid voor de deelnemers aan het onderzoek betekent, hebben we een aantal stellingen daarover opgenomen in het onderzoek. Een daarvan (duurzaam of maatschappelijk verantwoord ondernemen is, volgens de aanpak van mijn organisatie, het integreren

51

1 NOVEMBER 2011


van milieu- sociale en governancecriteria in de dagelijkse bedrijfsvoering) hebben we al voorbij zien komen bij het Intermezzo Wat is duurzaamheid?. De stelling “de rol die de financiële sector speelt bij een duurzame ontwikkelingen van de economie en de samenleving is:” is door 55% als zeer belangrijk gekwalificeerd. 35% noemt de rol belangrijk. Bijna 3,5% van de ondervraagden vindt de rol zeer onbelangrijk. Ook is 57% het niet eens met de stelling dat in zijn of haar organisatie aan milieu- sociale en governancerisico’s te weinig aandacht wordt besteed in verhouding tot financiële risico’s. 30% is het wel eens met die stelling en 14% weet het niet. Een beloning gebaseerd op duurzaamheidscriteria voor het management is er bij de organisaties van de respondenten nog niet bij. 52% antwoordt ontkennend op de stelling dat voor het management een deel van zijn variabele beloning is gebaseerd op ESG-criteria; 18% antwoord bevestigend. Ook de respondenten zelf worden nog niet in hoge mate beloond voor hun duurzaamheidsprestaties in financiële zin. 50% antwoordt ontkennend. Opvallend is dat 35% zegt “niet van toepassing”. Op de stelling “ik word op een niet-financiële manier beloond voor mijn ESG-prestaties”, antwoord 28% mee oneens, 29% mee eens en 38% zegt niet van toepassing. Als iemand hier invulde “mee eens” kon hij of zij

“We moeten niet blijven hangen in negatieve krachten als het achterhaalde vrijemarktdenken en winstmaximalisatie”

aangeven op welke manier. Erkenning, waardering, voldoening, goed geweten, plezier in mijn werk en een betere wereld scoorden hoog in aantal. De stelling “het Nederlandse bedrijfsleven loopt voorop in het streven naar duurzaamheid in de wereld” krijgt maar van 22% een instemming. 64% is het met deze stelling oneens. Van de respondenten noemt 42% zijn of haar eigen organisatie een voorloper, 36% is een middenmoter en 16% is een achterblijver. 7% zegt dat zijn of haar organisatie nog helemaal niets doet aan maatschappelijk verantwoord ondernemen. De financiële sector afzonderlijk wordt niet als duurzaam aangemerkt. 75% is het oneens met de stelling dat de Nederlandse financiële sector bekend staat om zijn duurzame prestaties. Bijna 8% vindt dat wel en bijna 17% weet het niet. De stelling “mijn organisatie heeft een duurzaam imago maar ik vind dat dat onterecht is” scoort met 64% hoog. Bijna 8% is het daar wel mee eens en 28% weet het niet. Daar staat tegenover dat de stelling “de leiding van mijn organisatie besteedt aandacht aan duurzaamheid omdat het van haar verwacht wordt, niet omdat zij het belangrijk vindt” wordt door 67% met oneens beantwoord. 16% beantwoordt 52


1 NOVEMBER 2011

deze vraag bevestigend. Dat betekent dat het grootste deel ziet dat de leiding vanuit een eigen motivatie zich inzet voor duurzaamheid. In de financiële sector en in andere bedrijfstakken wordt regelmatig geklaagd dat het zo moeilijk is om een onderneming te veranderen. Hoewel op onze stelling “in mijn organisatie is het moeilijk om de manier van werken te veranderen, ook als duidelijk is dat dat beter zal zijn” 57% ontkennend antwoord, is het percentage van bijna 34 dat hierbij een ja invult wel hoog. Eerder in die hoofdstuk zagen we dat de respondenten veel waarde hechten aan de sociale of beter de mensenkant van duurzaamheid. Dat blijkt ook weer uit de antwoorde op de stelling “Ik denk dat mijn organisatie meer winst zal maken als zij prestatiedoelen zet voor…”. Iets meer van 35% van de mensen die meededen aan het online-onderzoek antwoordt hierop: …voor arbeidsomstandigheden, opleiding en klanttevredenheid. Alleen “voor meer duurzame financiële producten en diensten” scoort met 40% hoger. Voor energie, water en grondstoffen krijgt 16% van de stemmen en het voorkomen van reputatierisico krijgt 13%. Omdat transparantie en verantwoording afleggen ook een belangrijk onderdeel is van duurzaam ondernemen vroegen wij of er een verplichting moet komen voor verslaglegging op het gebied van milieu-, sociale en governanceprestaties. 42% vindt dat zo’n verplichting er moet komen voor alle ondernemingen boven de 250.000 werknemers. 48% vindt dat de overheid verplicht moet rapporteren over zijn duurzaamheids- en goedbestuurprestaties. Iets meer dan 20% - de mensen die vinden dat nietfinanciële verslaglegging vrijwillig moet zijn en een aantal dat “anders” had aangevinkt – vindt dat het via zelfregulering moet kunnen.

OPEN VRAGEN Het voert te ver om hier de vijf open vragen van het onlineonderzoek tot in detail te bespreken. Wat we wel kunnen concluderen dat uit de antwoorden blijkt dat van de klant van de bank wel meer assertiviteit verwacht wordt rond duurzaamheid. “De klant moet vragen of duurzaamheid”, “de klanten kijken nu nog te veel naar financieel rendement”, “Nog meer mensen moeten overstappen naar een duurzame banken” en “Het wordt tijd voor een duurzame verzekeraar.” Ook gezamenlijke actie van de buitenwereld wordt gewaardeerd: “De klant moet eisen stellen en moet daarbij worden gesteund door publicitaire campagnes en activiteiten van duurzaamheidsgroepen.” Vaak wordt er verwezen naar de rol die overheid kan en moet spelen, maar nauwelijks doet. “Waarom geen duurzaamheidseis voor banken die (deels) in handen van de staat”.

53


1 NOVEMBER 2011

De woordafbeeldingen in dit rapport zijn de weerslag van de antwoorden bij de open antwoorden. Zo kun je zien dat Herman Wijffels vaak als gewenste gesprekspartner genoemd wordt. Zie pagina 25.

54


1 NOVEMBER 2011

AANBEVELINGEN De financiële sector en duurzame ontwikkeling: het blijkt een moeizame relatie. Die laat zich uit de geschiedenis en de precaire actuele situatie wel begrijpen, maar dat is niet hetzelfde als een excuus. Er zijn verbeteringen mogelijk en nodig. Die conclusie wordt door het grootste deel van de deelnemers aan het onlineonderzoek en onze gesprekspartners gedeeld. Terugkijkend op de resultaten van het onderhavig onderzoek willen wij een viertal aanbevelingen formuleren. Deze aanbevelingen richten zich op het scheppen van de voorwaarden waaronder de bijdrage van de financiële sector aan duurzame ontwikkeling in Nederland kan groeien.

MAAK HET STRATEGISCH BELANG VAN DUURZAME ONTWIKKELING VOELBAAR De sector ziet weliswaar het maatschappelijk belang van duurzame ontwikkeling, maar onderkent het strategisch belang ervan voor de ontwikkeling van de sector zelf voor het nemen van tastbare initiatieven jegens de samenleving, die verder gaan dan de noodzaak van een collectieve verantwoording, nog onvoldoende. Voor zover duurzame ontwikkeling leidt tot gerichte initiatieven, is dat beperkt tot commerciële producten en diensten binnen de bestaande businessprofielen van individuele partijen. Door de geïnterviewden de mensen die meededen aan het onlineonderzoek zien veel obstakels in de grote nadruk op rendement op de korte termijn, de manier van beoordelen van functioneren en belonen. Deze cultuur staat een integrale aanpak waar integriteit verbonden wordt aan klantgericht zijn en het ontwikkelen van financiële producten en diensten waar iedereen beter van wordt in de weg. Een gestructureerde dialoog tussen verantwoordelijke bestuurders in de sector en een brede vertegenwoordiging van de samenleving (politiek, overheid en maatschappelijke organisaties) bevordert dat de noodzaak van een strategische heroriëntatie sterker gevoeld gaat worden. Een dergelijke dialoog zou als onderwerp de visie op de lange termijn duurzame ontwikkeling van Nederland in een globaliserende wereld moeten hebben, met specifieke aandacht voor de rol die de financiële sector kan nemen om de wenselijke ontwikkeling te bevorderen.

WERK AAN VERNIEUWING VAN DE COMPETENTIES VAN DE FINANCIËLE PROFESSIONAL Als dienstverlenende sector is de financiële wereld voor de kwaliteit van de geleverde prestaties afhankelijk van het functioneren van zijn medewerkers. Blijkens ons onderzoek zijn de competenties van 55


1 NOVEMBER 2011

de medewerkers die nu instromen echter niet wezenlijk veranderd de laatste jaren, ondanks de veranderde positie en perspectieven van de sector en de economie. Hier ligt een gedeelde verantwoordelijkheid voor het onderwijs en de financiële instellingen. Een actieve heroriëntatie op de ontwikkeling van de competenties van financiële professionals gedurende hun hele loopbaan is nodig om de gewenste aansluiting tussen hun functioneren en de wensen van samenleving en sector te bereiken. Die heroriëntatie zal zowel aandacht moeten besteden aan kenniscomponenten als aan vaardigheden. Er is dringend versterking nodig van kennis van de basisprincipes van duurzaamheid en de uitwerking daarvan naar verschillende maatschappelijke deelgebieden, zoals voedsel, water, energie, industriële grondstoffen, en dergelijke. In het kader van management & leadership development zullen vaardigheden nodig zijn die betrekking hebben op het leiden in een business environment waarin onzekerheid, complexiteit en fundamentele innovatie troef zijn. Zeker als er een scheiding moet of gaat komen tussen de verschillende bankactiviteiten zullen de leidinggevenden en afdelingen personeelszaken duidelijker moeten kijken naar samenstelling van mensen die niet samen in een tunnelvisie terecht kunnen komen, maar juist de verschillende gezichtspunten naar voren kunnen brengen. Diversiteit in ras, geslacht en gedrag is een belangrijke bijdrage aan risicoanalyse van de organisatie zelf, en kan ook leiden tot een beter inzicht in de complexiteit van de markten omdat er meer visies gedeeld worden. Kortom een andere selectie aan de poort kan een eerste stap zijn naar de door de samenleving gevraagde cultuurverandering bij de financiële instellingen.

SCHEP EEN PERMANENTE VERBINDING TUSSEN DE SAMENLEVING EN DE SECTOR De financiële sector lijkt hoofdzakelijk naar binnen gericht. Wat op dit moment mist is een zelfgekozen open, nieuwsgierige en leergierige relatie met de wereld eromheen en dat gebrek aan initiatief staat innovatie en vernieuwing in de weg. Om te bevorderen dat de sector, met name de banken, vermogensbeheerders en andere kerninstituten, beter aansluiten bij de ontwikkelingen die in de samenleving gaande zijn rond duurzaamheid, is ook voor de lange termijn een blijvend indringend contact tussen de genoemde partijen en vertegenwoordigers van de samenleving wenselijk. Die verbindings- of brugfunctie, die nu doorgaans hoofdzakelijk via het klantbeleid van de individuele instellingen loopt, zou daarvoor sterk verruimd moeten worden.

56


1 NOVEMBER 2011

Door een brede groep financiële professionals regelmatig te confronteren met de concrete behoeften die in de samenleving bestaan en die vragen om aangepaste financieringsmodellen om duurzame ontwikkeling mogelijk te maken, wordt de sector actief aangesproken op de ontwikkeling van diensten en producten die aansluiten bij deze vraag.

GEEF RUIMTE AAN VERNIEUWENDE INITIATIEVEN BINNEN DE SECTOR Er is een groot potentieel aan betrokkenheid en vernieuwingskracht in de sector aanwezig, dat tot dusver onvoldoende ontsloten wordt. Initiatieven lopen vast op institutionele barrières, diepgewortelde intern gerichte bedrijfsculturen en gebrek aan prioriteit. Ruimte geven aan initiatieven van binnenuit – door het stimuleren van dialoog, innovatieve projecten, grensoverschrijdend denken, et cetera – schept een klimaat waarin toekomstgericht denken wordt gestimuleerd en mensen hun talenten kunnen ontplooien. Veranderingen in complexe omgevingen vergen ruimte om te experimenteren, eerst in gedachten, dan ook in handeling. Leiderschap vergt in deze vooral dat die ruimte wordt geschapen, dat de veiligheid wordt geboden waarbinnen innovatieve denkwijzen tot ontplooiing kunnen komen, zonder een vooraf gesteld doel. Die ruimte is noodzakelijk om vrijdenkende medewerkers, die de noodzaak van vernieuwing voelen en die hun persoonlijk leiderschap en verantwoordelijkheidsbesef willen inzetten om de gewenste verandering vorm te geven, bij elkaar te brengen.

KORTOM: MOBILISEER, BUNDEL, MAAK TASTBAAR Er zit een enorme potentie bij mensen in de financiële sector en ze zouden daar nog meer van kunnen maken als ze wisten dat er andere mensen bij andere partijen ook hun best doen om meer mee te laten wegen dan alleen maar geld. Koning Midas kon ook alles in goud veranderen, maar hij ging uiteindelijk dood van de honger. Samenwerking, samen optrekken bij belangrijke thema’s en uitwisseling van kennis en ideeën kan de financiële sector helpen meer strategische keuzen te maken die de duurzame welvaart van de huidige en toekomstige generaties mogelijk maken.

De verandering die wij zien, de potentie die wij hebben ervaren in onze gesprekken en nu willen ontsluiten draait om het handelen van individuele personen in de financiële wereld. Niet regels en toezicht veranderen de sector, maar gedrag. Wij pleiten voor het mobiliseren van diepgevoelde intenties, voor een ontwikkeling waarin veranderend gedrag staat en tastbaar wordt gemaakt. 57


1 NOVEMBER 2011

Wij pleiten voor initiatieven waar mensen die werkzaam zijn als financieel professional, op welk niveau dan ook, uitgenodigd worden om te reflecteren op hun gedrag, individueel en collectief. En waar zij vervolgens samen met niet-financiële professionals en anderen uit de samenleving het initiatief kunnen nemen tot duurzame innovaties. Daarvoor is een herkenbaar platform nodig, waar veranderingsgezinde mensen elkaar ontmoeten, waar de interactie met maatschappelijke organisaties en klanten concreet wordt, waar een veilige omgeving wordt gecreëerd voor reflectie en verdieping, waar gestructureerd kan worden (samen)gewerkt aan competentieontwikkeling, en waar duurzame innovaties voor de sector in een werkplaats kunnen worden uitgeprobeerd.

58


1 NOVEMBER 2011

BIJLAGE 1 ONDERZOEKSVERANTWOORDING INITIATIEF EN MOTIVATIE Het onderzoek naar de duurzaamheidsdialoog in de financiële sector kwam tot stand door een particulier initiatief van Marleen Janssen Groesbeek, Wibo Koole en Ruud Schuurs. Voor meer informatie zie bijlage 2. De initiatiefnemers waren alle drie vanuit verschillende invalshoeken eerder betrokken bij projecten rond innovatie en duurzaamheid in de financiële sector. De aanleiding voor het onderzoek lag in de waarneming dat er geen sprake lijkt te zijn van een georkestreerde oriëntatie op een actieve bijdrage rol van de sector aan de duurzame ontwikkeling van de Nederlandse samenleving. Dit verbaasde de initiatiefnemers omdat de potentie van de financiële sector in deze, met zijn kennis, invloed en economische betekenis evident is. Het programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling (LvDO), dat wordt uitgevoerd door AgentschapNL, maakte het onderzoek mede mogelijk door een financiële ondersteuning ter beschikking te stellen. Hun interesse werd gewekt doordat het onderzoek een beter zicht kan bieden op de ontvankelijkheid van de sector voor duurzame financiële innovaties. LvDO houdt zich al geruime tijd bezig met het bevorderen van dit thema, door partijen te verbinden en financiële innovatie te koppelen aan beleidsterreinen als duurzame gebiedsontwikkeling. De mogelijkheid om op basis van het onderzoek een betere aansluiting te vinden bij de interesses en ontwikkelingsrichting in de sector zelf was vervolgens argument om het onderzoek financieel mogelijk te maken.

ONDERZOEKSVRAGEN De volgende drie vragen waren richtinggevend bij de opzet van het onderzoek: 1. Is er binnen de financiële sector (in ruime betekenis) sprake van een actueel discours over het thema duurzaamheid, in het bijzonder de bijdrage die de financiële sector kan leveren aan een duurzamere samenleving? Zo ja, hoe wordt dit gesprek gevoerd? Wat is de scope en diepgang? 2. Welke partijen in de sector nemen actief deel aan het discours over duurzaamheid? Welke partijen buiten de sector zijn –al dan niet actief- betrokken? Op basis van het onderzoek willen wij een analyse presenteren van dit netwerk/netwerken.

59


1 NOVEMBER 2011

3. Welk strategisch belang zien partijen in het thema duurzaamheid, zowel voor henzelf als voor de sector als geheel? In hoeverre worden partijen aangesproken op hun duurzaamheidinspanningen door externe stakeholders? METHODE Het onderzoek bestond in essentie uit twee elementen: (1) een serie interviews met opinion leaders, besluitvormers en beïnvloeders in de financiële sector en (2) een online enquête onder medewerkers in en rond de financiële sector.

INTERVIEWS Omdat wij vooral geïnteresseerd zijn in de strategische betekenis die het thema duurzaamheid heeft voor de rol van de financiële sector in de samenleving, hebben wij naast vertegenwoordigers uit de sector zelf ook mensen uit aanpalende sectoren benaderd voor deelname. Daartoe behoren vertegenwoordigers van onderwijs, adviserende organisaties, maatschappelijke en branche-organisaties. Op basis van eigen netwerk, inbreng van AgentschapNL, porgramma Leren voor Duurzame Ontwikkeling en verwijzing door de degenen die we interviewden, is een representatieve selectie gemaakt die vervolgens is uitgenodigd voor een diepteinterview. Voor de interviews werd gekozen voor een open dialoogvorm met een beperkte structurering vooraf, om een zo breed mogelijke impressie te krijgen van de positie, visie en denkwijze van de gesprekspartner. De volgende personen zijn in het kader van het onderzoek formeel geïnterviewd: (1) Banken, verzekeraars, pensioenfondsen, vermogensbeheerders en ander financiële kernpartijen: o

Ronald Latensteijn, CEO SNS Reaal

o

Peter Blom, CEO Triodos Groep

o

Jeroen Jansen, directeur ASN Bank

o

David Brilleslijper, hoofd communicatie Delta Lloyd Groep

o

Martin van Rijn, CEO PGGM (tevens voorzitter De Groene Zaak)

o

Angelien Kemna, CIO APG

o

Richard Kooloos, hoofd duurzame ontwikkeling ABN Amro

o

Dirk Duijzer, directeur Coöperatie, Bestuur en Duurzaamheid Rabobank Groep

o

Martin van Rijn, voorzitter Groene Zaak en ceo PGGM

(2) Overheden, toezichthouders, maatschappelijke en brancheorganisaties 60


1 NOVEMBER 2011

o

Akkie Lansberg, directeur Holland Financial Center

o

Gerard van Baar, manager duurzaamheid Holland Financial Center

o

René Maatman, lid RvB AFM

o

Giuseppe van der Helm, directeur VBDO

o

Bart Combée, directeur Consumentenbond

o

Carel van Vredenburch, campagneleider financiële sector Consumentenbond

o

Cees Oudshoorn, directeur VNO-NCW

o

Boele Staal, voorzitter Nederlandse Vereniging van Banken

o

Kees Vendrik, vm financieel specialist GL-fractie Tweede Kamer, lid ARK

o

Donald Pols, campagnemanager financiële markten WWF Nederland

o

Dick Benschop, president-directeur Shell Nederland

o

Jan Kees Vis, development director, Unilever Global Sustainable Sourcing

o

Robert Dijckmeester, adjunct directeur Amsterdam Zuidas

(3) Adviseurs, dienstverleners en onderwijs o

Marry de Gaay Fortman, partner Houthof Buruma advocaten

o

Wim Bartels, partner KPMG

o

Jan Peter Balkenende, partner Ernst & Young

o

Nancy Kamp-Roelands, executive director Corporate Responsibility

o

Kees Koedijk, decaan/hoogleraar financieel management Universiteit Tilburg

o

Dirk Schoenmaker, directeur Duisenberg School of Finance

o

Christiaan van Bueren, hoofd uitgeverij NIBE-SVV

Behalve in de interviews zijn de onderzoeksvragen en de tussentijdse bevindingen gedurende het onderzoek ook informeel voorgelegd aan een brede groep personen uit onze zakelijke netwerken. Tot deze groep behoren onder meer: - George Molenkamp, vm partner KPMG, nu zelfstandig adviseur. - Wouter Scheepens, directeur Stuart Red Queen, vm hoofd sustainability a.i. ABN AMRO - Bouwe Taverne, medewerker duurzaamheid Rabobank - Joukje Jansen, manager mvo, PwC - Barbara Hameleers, medewerkster marketing NIBE-SVV - Arnaud Cohen Stuart, manager business ethics, ING Groep 61


1 NOVEMBER 2011

- Wouter van Aggelen, sr adviseur PR, ING Groep - Carel van Eykelenburg, bestuursvoorzitter BNG - Rick van der Ploeg, vm woordvoerder Financiën PvdA, thans hoogleraar Internationale Economie aan Oxford University. Wij hebben gekozen voor een onderzoeksaanpak met een in essentie kwalitatief-journalistiek karakter. Doel was een beschrijving te geven van de stand van zaken in het denken en handelen van de sector waar het gaat om het zoeken naar de betekenis van het thema duurzaamheid en duurzame ontwikkeling. De bevindingen werden op basis van de door geïnterviewde partijen gegeven verklaringen én met eigen kennis en inzichten geïnterpreteerd en gerapporteerd.

ONLINE ONDERZOEK Het online onderzoek was er op gericht ook de observaties en meningen van medewerkers in de sector te betrekken in de beeldvorming. Daartoe is een vragenlijst ontworpen die bestaande uit meerkeuzevragen en 5 open vragen13 Na een wat moeizame start in de zomer hebben uiteindelijk 276 mensen de enquête ingevuld. Op pagina 29 kunt u een samenvatting van de uitslagen zien. Hier geven wij een weergave van de populatie. Bijna 20% van de deelnemers werkt bij een bank en ongeveer 10% is werkzaam bij een andere financiële instelling. Ongeveer 14% respondenten zijn consultants. Financiële brancheorganisaties en toezichthouders waren goed voor 5%. De overigen zijn afkomstig uit de reële economie, onderwijs, (semi-)overheid en maatschappelijke organisaties. Een van de respondenten was wethouder Financiën en vijf mensen is directeur (ceo) of commissaris. De organisaties zijn qua omzet en aantal personeelsleden redelijk goed verdeeld. Met een uitschieter naar de kleine organisaties (minder dan 10 mensen) vanwege 19% van de mensen die zich zzp’er of freelancer noemen. 25% werkt bij organisatie die wereldwijd meer dan 1250 mensen in dienst hebben. Er hebben 33% vrouwen meegedaan en 67% mannen. Bijna de helft ervan heeft een wetenschappelijke opleiding op masterniveau. Gegeven de leeftijdsverdeling met 64% in de leeftijdscategorie 36-55 jaar zal dat wel een doctoraal zijn. 27% had geen leidinggevende functie, de overige 73% wel. De respondenten werken niet allemaal voor een afdeling die zich bezig houdt met duurzaamheid of maatschappelijk verantwoord ondernemen: 45% doet dat niet, 41% doet dat wel. Zo’n 97% van de

13

De vragenlijst is op aanvraag bij de auteurs van het rapport verkrijgbaar. 62


1 NOVEMBER 2011

respondenten maakt gebruik van Linkedin. Slechts 10% van de mensen is maatschappelijk niet actief.

Figuur 7. Gebaseerd op antwoorden open vraag: Ik word op een niet-financiële manier beloond voor mijn milieu-, sociale en governance-prestaties

63


1 NOVEMBER 2011

64


1 NOVEMBER 2011

BIJLAGE 2. LITERATUUR JAAR- EN DUURZAAMHEIDSVERSLAGEN ABN Amro, Duurzaam ondernemen, review 2010 Aegon, Sustainability 2010, Sharpening our focus ASN Bank, Jaarverslag 2010 Delta Lloyd Groep, Jaarverslag 2010 Friesland Bank, Corporate jaarverslag 2010 Friesland Bank, Financieel jaarverslag 2010 ING, ING in de samenleving, maatschappelijk verslag 2010 ING, Jaarverslag 2010 Van Lanschot, Jaarverslag 2010 Van Lanschot, Maatschappelijk jaarverslag 2010 NIBC, Sustainability Approach en Statement Rabobank Groep, Jaarverslag 2010 Rabobank Groep, Maatschappelijk Verantwoord ondernemen 2010 SNS Reaal, Jaarverslag 2010 Eenvoud is mensenwerk Triodos Bank, Jaarverslag 2010

BOEKEN EN RAPPORTEN Adviescommissie Toekomst Banken, Naar herstel van vertrouwen, 7 april 2009 Basel Committee on Banking Supervision, Enhancement to the Basel II framework, juli 2009 De Nederlandsche Bank, Factsheet Solvency II – Kapitaaleisen (www.toezicht.dnb.nl/2/50-202320.jsp) Eumedion. Position Paper Betrokken Aandeelhouderschap, maart 2010 Europese Commissie, Groenboek Corporate governance in financial institutions and remuneration policies, juni 2010. Galbraith, John Kenneth, The Great Crash 1929, Penguin Books 1987 Janssen Groesbeek, Marleen, Midden in de samenleving, verantwoord beleggen door pensioenfondsen, Van Gorcum 2008 Janssen Groesbeek, Marleen, Duurzamer ondernemen, Business Contact, 2009 Jeucken, Marcel, Sustainability in Finance, Eburon Academic Publishers, september 2004

65


1 NOVEMBER 2011

Koedijk, Kees en Slager, Alfred, Beleggen met visie; handboek voor beleggers, bestuurders en beslissers, Balans 2011 Kerste, M. et al., Financing Sustainability, VU University Press, 2011). Smit, Jeroen, De Prooi; blinde trots breekt ABN Amro, Prometheus 2009 Stork, P.A. dr., Naar Beter Risicomanagement bij Nederlandse banken, white paper voor Monitoring Commissie Code Banken, juli 2011

Tijdelijke commissie onderzoek financiële stelsel, Verloren krediet, mei 2010 Wawoe, Kilian, Bonus; een Nederlandse bankier vertelt, De Bezige Bij, 2010

66


1 NOVEMBER 2011

BIJLAGE 3. DE INITIATIEFNEMERS/ONDERZOEKERS Marleen Janssen Groesbeek (1963) is beleidsmedewerker duurzaamheid bij het Corporate governance forum Eumedion. Eumedion (dat Grieks is voor ‘bewaker’) behartigt de belangen van de bij haar aangesloten institutionele beleggers op het terrein van corporate governance en duurzaamheid. Het heeft als doel het bevorderen van de acceptatie en naleving van standaarden hiervan door beursgenoteerde ondernemingen en institutionele beleggers, met name in Nederland en Europa. Voordat ze bij Eumedion begon, was Janssen Groesbeek twintig jaar financieel-economisch journalist. Ze werkte in totaal 17 jaar voor Het Financieele Dagblad, was chef eindredactie bij het intussen opgeheven economisch tijdschrift FEM De Week en maakte deel uit van de economieredactie van het NOS Journaal. Ze is een van de eerste journalisten in Nederland die maatschappelijk verantwoord ondernemen zagen als een blijvende ontwikkeling. Ze was betrokken bij het eerste blad over MVO, Source Magazine en heeft tegenwoordig een column in het tweemaandelijkse tijdschrift P+, people, planet, profit. Ze staat in de Trouw Top 100, onder andere omdat ze in 2001 het eerste Nederlandstalige boek schreef over het onderwerp: Maatschappelijk Ondernemen. Sindsdien heeft ze nog vele boeken gepubliceerd met thema’s als leiderschap en creativiteit. Haar laatste boek is verschenen in maart 2009 en heeft de titel Duurzamer Ondernemen.

Janssen Groesbeek studeerde Economische Wetenschappen aan de Universiteit van Amsterdam. Haar scriptie ging over de definitie van immateriële basisbehoeften. De kennismaking met de filosofische stamvaders van de economie, Adam Smith en David Hume, en Nobelprijswinnaar voor de economie Armatya Sen, inspireerden haar om ook nog twee jaar filosofie te studeren. “Jaren geleden ben ik economie gaan studeren omdat ik het mensbeeld dat uit de theorie die we op school kregen niet kon plaatsen in het dagelijks leven. Intussen heb ik geleerd dat economie een menswetenschap is die zijn uiterste best doet om het gedrag van de door emotie gedreven mens te bevatten door hem als rationeel te bestempelen. De mens is van nature niet slecht. Mensen hebben, zo blijkt ook neurologisch onderzoek, een kern met het besef van goed en kwaad. Maar ze zijn toch door luiheid, onverschilligheid, behoefte aan snelle bevrediging en onvermogen om een beetje verder vooruit te kijken, bezig hun kostbare leefomgeving te vernietigen. Met creativiteit en bewustwording en het mobiliseren van mensen kunnen we die spiraal doorbreken.”

Ruud Schuurs (1961) is onafhankelijk strategisch en organisatieadviseur op het gebied van verantwoord ondernemen en duurzaamheid. Na tien jaar in de milieuadvisering te hebben gewerkt stapte hij in 1997 over naar Nuon. Daar werkte hij in strategie, M&A en de laatste jaren als directeur Corporate Social Responsibility. Met zijn team werkte hij aan een vernieuwend beleid, dat naast de harde, technische kant veel aandacht gaf aan de mensen cultuurgeoriënteerde aspecten van duurzaamheid.

67


1 NOVEMBER 2011

Hij heeft brede ervaring met duurzaamheid in organisaties, met accenten op het begeleiden van stakeholderdialogen en organisatieveranderingsprocessen. In 2008 koos hij ervoor zijn loopbaan te vervolgen als zelfstandig adviseur onder het motto “Adviseur in Beweging’. Hij werkt met organisaties aan het scheppen van voorwaarden waaronder mensen in beweging komen voor duurzame ontwikkeling. Community building, coaching, training en dialoog zijn daarin centrale begrippen.

Ruud is van oorsprong Wagenings ingenieur (westerse cultuurtechniek). Hij volgde het Executive MBA-programma van de universiteiten van Nyenrode en Rochester, New York en is door Otto Scharmer (Presencing Institute, Boston, USA) opgeleid als facilitator voor Presencing/Theory U.

“Als adviseur breng ik mensen en organisaties in beweging. Het is immers allang niet meer de vraag òf de overgang naar een duurzame samenleving plaatsvindt, maar alleen nog wanneer en hoe. We hebben de kennis en we weten dat het moet. Na de Renaissance en de Industriële Revolutie zal dit de volgende diep ingrijpende transformatie in de moderne menselijke geschiedenis zijn. Een systeem afschudden dat zo diep verankerd is in ons denken en doen, vergt een combinatie van persoonlijke betrokkenheid en de kracht van het collectief. Bedrijven en organisaties zullen daarin een centrale rol hebben.”

Wibo Koole (1954) is management consultant op het gebied van strategie & innovatie, verandermanagement en leiderschapsontwikkeling. Hij staat bekend als een ondernemende manager en ervaren consultant, met een sterk gevoel voor wat er op de markt en in de maatschappelijke omgeving gebeurt. Als manager campaigning en strategie binnen de Consumentenbond deed hij uitgebreide ervaring op met stakeholderdialogen en was hij medeverantwoordelijk voor de invoering van maatschappelijk verantwoord ondernemen in in testen en beleidsactie. Hij heeft vele complexe strategie- en visieprocessen begeleid, onder andere voor het Climate Action Network, Oxfam Novib, de Consumentenbond en TransForum. Hij kent diverse sectoren van binnenuit: telecom en internet, agroproductie, gezondheidszorg en banken verzekeringswezen, plus de overheid. Hij heeft uitgebreide ervaring met transparantie en de consumentenkant van financiële sector en was betrokken bij de afhandeling van de Dexia/Legiolease-zaak. Hij is lid van de Klantenraad van APG en van de Adviesraad van Delta Lloyd. Afgelopen jaar was hij werkzaam als algemeen directeur a.i. van de Stichting Natuur en Milieu in Utrecht.

Wibo is politicoloog en deed het Advanced Management Program op de Wharton Business School (University of Pennsylvania, Philadelphia, USA), is transformationeel coach en gecertificeerd trainer in projectmatig creëren en creatieregie. Hij is betrokken bij de ontwikkeling van leiderschap van complexe maatschappelijke transformatieprocessen bij het Presencing Institute in Boston (MIT). Daarnaast is hij opgeleid als mindfulnesstrainer en is hij een van de oprichter van het Centrum voor Mindfulness in Amsterdam, waar hij leiding geeft aan het programma Mindfulness, Management en Leiderschap.

“ Met mijn bedrijf Create2connect luister, creëer en verbind ik. Zo helpen we ondernemingen, overheden en maatschappelijke organisaties om duurzame transformaties te realiseren. Want stel je eens een samenleving voor waar mensen volop genieten van gezonde en duurzame producten, waar nieuwe technologie en diensten op de gebruiker zijn afgestemd. En waar mensen, organisaties en hun stakeholders, en het milieu ook op lange termijn floreren.”

68

1 NOVEMBER 2011


CONTACTGEGEVENS De auteurs zijn bereikbaar via de volgende emailadressen:

Marleen Janssen Groesbeek

[email protected]

Wibo Koole

[email protected]

Ruud Schuurs

[email protected]

69


1 NOVEMBER 2011

Figuur 8. Gebaseerd op de antwoorden van alle open vragen tezamen

70

TERUG NAAR EEN DUURZAME TOEKOMST DUURZAAMHEIDSDIALOOG IN DE FINANCIËLE SECTOR. Ruud Schuurs Wibo Koole Marleen Janssen Groesbeek

Recommend Documents