.
Jaargai
GESPREKMETLYDIADAVIS Meesterlijke bondigheid
PAPIERLEESTBETE" Van hetscherm onthouden we minder
Met de kennis van nu
le VoJ
&
WETENSCHARCULTUUR, LIT
ONZEGIDSDEZEWEEK
)FIE
CeciIeNarinx
/
^ t
SIR EDMUND/ 30 AUGUSTUS2014
TENEERSTE
BESCHOUWING DE SLAGVELDPARADOX
Na een zomer van de brandhaarden klinkt het
wat vreemd om te stellen dat oorlog op zijn retour is, zoals conflictexperts doen. Is het erger dan ooit, en zo nee, waarom lijkt het dan zo? Door Eline Huisman
WAT ZEI U, EEN DERDE WEREIDOORIOG op
logen, dit isongekend. ' Dewereld lijkt
komst? Kom nou, we zitten er mid-
meerdanooit in brandte staan.
denin! Was een nieuwe grote oorlog tot voor kort nogvoervoorcomplot-
Lijkt? Ja.Want hoe obsceen het ook magklinken,welevenin devredtgste tijd indemenselijke geschiedenis. Verruil de indringende beelden voor grijze tabellen, en het is onmisken-
denkers en andere nichebewoners, de
pausverldaardedievorigeweekallang begonnen: 'Webeleven nu een Derde Wereldoorlog, zij het verspreid. De oorlogisoveral.' De oorlog is overal en niet meekijken is geen optie: wie een beeldscherm heeft, ontkomt niet aan een
bijna live ervaringvan bombardementen op Gaza,debmte onthoofdingvan journalist James Foley door strijders van de IslamitischeStaatof deverne-
deringen van Oekraiense soldaten door pro-Russische rebellen in het oosten van het land.
Isheterger danooit? Devraagdiein Caps Lock boven deze zomer hing, werd afgelopenweekbeantwoord. "In de tien jaar dat ik dit werk doe, heb ik dit nog nooit meegemaakt', zei Juriaan Lahr,hoofd internationale hulpverleningvan het Rode Kruis. 's Werelds ellende magzijnvakzijn, dewanhoopskreetklonkhelder.'Zoveeloor-
baar:statenverklarenelkaarsindshet
eindevandeTweedeWereldoorlog zeldennogdeoorlogenhetaantalmensendatdooroorlogsgeweld omkomt, is drastisch gedaald. In1990 l<wamen nog bijna 80 duizend mensen om in strijdgeweld, in 2013 lag dat aantal rond 20 duizend. Op Latijns- en Centraal Amerika na dalen de doodslagstatistiekenwereldwijd. Delaatsteupdate van de Global Peace Index bejubeltonzeeeuwnogsteedsalsdevreedzaamste ooit- hetrapport kwamuit in juniditjaar. 'Degigantische afname in geweld is demeestopvallendeenminstgewaardeerdeontwikkelinginonzegeschiedenis', schreefSteven Pinker in 2011in
zijn boekThe Better Angelsof OurNature.
In zijn bestseller, vertaald als >
13
DE VOLKSKRANT
BESCHOUWING
TENEERSTE
DE SLAGVELDPARADOX
>
Onsbetere ik, laat de psycholoog van Harvard
Universityzienhoewedoorscholingenontwikkeling steeds vredelievender warden. Nefgingen tot wraak,uitbuiting endominantie blijven weliswaar deaardvanhetbeestje,wekunnenzeweltemmen. Pinkers hoopvolle evolutie in hetkort: deopkomst vanstaten wasdeeerste stapuit deanarchie enhet
deocassettesnaarAl Jazeera,en dan maarhopendatzewerdenuitgezonden',stelt Beatrice deGraaf,hoogleraar
baarder.Doordatweineeninfomiatie-
ConflictenVeiligheid.Vandaagkomen
maatschappij leven, en doordat ter-
beelden en informatie in alle heftig-
heldbinnen,enlangnietalleenviatra-
reurgroependankbaarinspelenopde alomtegenwoordigebeeldschermcul-
ditionele media. Zelfs wie een kantoor-
tuur. Extreem geweldwordt eenmid-
geweldvanonsbestaanalsjager-verzamelaars.Een partij meteenmonopolie opgeweldmaaktdewe-
baanheeft,lijkt viahetbeeldscherm
del om deboodschap uit te dragen.
reldeensmkoverzichtelijker.Dankzijhandelleerdenwedatiedereenwintbijvrede.Endankzijonder-
testaan.
wijs,lezen,reizenenpubliek debatleerdenweook empathievoelenvoormensenbuitenonzefamilieenvriendenkring.Zoisnietalleenoorlogopzijnretour, maar ook geweld in bredere zin. Slavernij,
moord,lijfstraffen,verkrachtingenmishandeling werdenuitgebannenofopzijnminstgededmeerd.
dagelijksmiddeninhetkrijgsgeweld Maar de belangrijkste invloed op onsgevoelvanonveiligheid zithemin depolitieke rol diesocialemediahebbengekregen, steltDeGraaf.'Deterroristenvannuzijnwaremakelaarsin angst.Beeldenzijnnietalleenvangro-
Ookpolitic!, activisten enpublicistenbuitendegruwelijkheden politiek uit:'DeIraakseregeringvanAl-Maliki
gebruiktegeruchtendatmensenlevendwerdenbegravenom deVStot hulptedwingen', zegtDeGraaf.'Maar
jeziethetookindediscussieronddemonstraties in Den Haag. Allerlei
tere kwaliteit enveel snellerbeschik-
spookbeeldenvanISwardenopNeder-
Derede kon aanhaar zegetochtbeginnen. Hetiseenverhaaldatindezomervan2014opzijn
baar,erwordtookpolitiekmeebedre-
landgeprojecteerd. ' Eengematigdgeluid krijgt in hetpublieke debatgeen
minst merkwaardig klinkt. Juistdewreedheid lijkt inonzedagelijkseportieconflictnieuwsaaneenopmars bezig.Hetbeeldvanjournalist JamesFoley,in
En daarin zijn ze heel succesvol. Boko Haram in Nigeria is een goed voorbeeld.Debewegingwasalactief
oranjegewaadgeknieldindewoestijnvlakvoorzijn onthoofding,staatoponsnetvliesgegrift.Netalshet berichtvan276schoolmeisjes,ontvoerddoordeis-
lamitischeorganisatieBokoHaraminNigeria,de ontvoeringvanRodeKruis-medewerkersinAfghanistan en bombardementen op een ziekenhuis in Gaza.
Vroeger leekoorlog nogoverzichtelijk, met twee
regeringslegers, eenafgebakendslagveldensolda-
ven.'
kansmeer,steltDeGraaf.'Deextremen
wardenuitvergroot indesnelheidvan de informatiestroom.'
sinds 2002, maar werd pas berucht sinds de reeks aanslagen vanaf 2009. 'Hetiseensoortwreedheidswedloop',
zegtThomasMorgan,onderzoekerbij hetInstituteforEconomicsandPeace, datde GlobalPeaceIndexuitbrengt.
'Wiedurftdegruwelijkstedingente doen? Het is besmettelijk. Deangst is
groterdandedreiging- eenaanslag
ME
seftooktemakenmet
on
er am met angstvoor de omte gaan, stelt De Graaf. Als
tendiezichzelfherkenbaaraankleedden.Nuschuilt
kostvaakmaareen oftwee levens. Dat
we met sterfelijkheid warden gecon-
inelkeburgereenpotentieleIS-strijder,kanzelfseen vluchtelingenkampnietmeeropveiligheidrekenen
is het succes van terroristen. ' In de woordenvan Briscoe: 'Manipulatie en
fronteerd, grijpen weterug opzeker-
en is het aantal opduikende rebellengroepen nau-
transparantiezijnhetyinenyangvan
men, levensbeschouwing. 'Proefper-
welijksbijtehouden.Toch?
sociale media.'
den',zegtIvanBriscoe,onderzoekerbij denktank voorinternationalebetrekldngenClingendael.Met dereeks conflicten dienaheteindvan deKoude Oor-
loglosbarstte-vandeRwandesegenocidetotdeoor-
orde en stabiliteit in een broos bestaan.'
log inJoegoslavie, kwamen ideeen opover"nieuwe nischeverschillen.Maarguerrilla-achtigeooriogen warenmindernieuwdangedacht.'Indeliteratuur
'Met is een soort wreedheidswedloop.
overconflictwarendeEersteenTweedeWereldoor-
loglangetijddominant',verklaartWillemijnVerko-
Wie durft de gruwelijkste dingen
ren. hoofd van het Centrum voor Internationaal
te doen?'
Conflict-Analyse enManagement (CICAM) aande RadboudUniversiteit vanNijmegen. 'Datleidde de
sonen in sociaal-psychologischonkregen, werden nietbozer,bangerof verdrietiger,maarwerdenpositiever overhuneigengroepennegatieftegenover buitenstaanders', stelt De Graaf.'Eenstevigwereldbeeldgeeft
rebellie tegen autoritaire regimes zijnvan alle tij-
oorlog':ongrijpbaarensteedsvakergebaseerdopet-
heidlnonswereldbeeld; cultuur, nor-
derzoekdie beeldenva
'Etnischespanningen,separatismeengewapende
Juistindesamenlevingvanvandaag isdatstevigewereldbeeldzoek.Onze wereld is zo ingewikkeld en onoverzichtelijkgeworden, datwe ons onzekerdervoelen, legtHans Boutellieruit, directeurvan maatschappelijk onder-
zoeksinstituutVerwey-Jonker.'Wele-
aandacht afvan andere conflicten, terwijl deViet-
venin eennetwerksamenleving.Soci-
namoorlogookeenguerrillastrijdwaseninChina begin20steeeuwdekrijgsherendomineerden.
ben metveel meerverschillende men-
Watwelnieuwis,isderolvansocialemedia.'Al Qaidastuurde tien jaargeleden nogold school vi-
14
Dewereldmagveiligerzijndanooit, hetgeweld dateris,wordtsteedszicht-
aleverbandenzijnlosserenwehebsen en culturen te maken.' Zonder
vastestructurengroeithetgevoel >
SIR EDMUND/ 30 AUGUSTUS2014
15
RellenophetOnafhankelijkheidsplein inKiev,beginaugustus.
Foto AFP
DE VOLKSKRANT
BESCHOUWING
DE SLAGVELDPARADOX OORLOGENENCONFLICTENIN2013 Kaartmetdeactieveconflictenindewereldin2013
Turkije-
Filipijnen Colombia Nigeria
Oorlog
CentraalAfrikaanseRepubliek
(minimaal 1.000 gevechtsdoden perjaar)
DR Congo
lie
(minimaal25 gevechts-
dodenperjaar)
I I Zowel een oorlog als een
Mozambique
ander conflict
AANTALCONFLICTENWERELDWUD*
GEVECHTSDODENPERJAAR*
Van 1946 tot 2013
NIET-STATELUKECONFllCTEt
Wereldwijd, van 1989 tot 2013 50 ........
Van 1992 tot 2013
80.000 ..................... . .... 50 ... ................ ...... ....,.,
40 60.000...
40 .................. ..... ..........
30 ......... 40. 000. ............... .......
20 . .
30 20
10
20. 000 10
0-1.
"-
46 .50 .55 -60 .65 ^0-7^-^-^-,, -^-,-^-^-^^ .
300814 ©DeVolkskrant - ib. Bron: UCDP
0-|'89
'95
'00
-05
'10 . 13
Minsteas een van de betrokken
strijderseen overheidspartij."
0 -J-±--I-h'92 '95 '00 '05 '10 "Geen van de betrokken
strijders een overheidspartij.
>
vanonbehagen, zegtBoutellier.
'IndeEuropese cultuur istwijfel en scepsis tot kunst verheven. Bij drei-
gingvanbuitenisergeenstevigwereldbeeldwaarweopterugkunnen grijpen. Ikvoel het onbehagen zelf: vroegerdachtikdatooriognooitin mijnlevenzouvoorkomen, maardat issindseenpaarjaarweg.' De onveiligheidsparadox,noemt
Boutellierhet. Wezijnsteedsveiliger,
maardaarom bangerteverliezen wat
we b^n'Endusverzuchtenwebij
gruwelijk nieuwshoeergdebescha'vingtoch kan zinken,in plaatsvan onzeverbeterde omstandigheden te prijzen.
Maarer is meer aan de hand, stelt
politicologeenhistoricaVerkoren.Dat juistdelaatstemaandendeconHicten erger lijken dan ooit, komt doordat
hetookmindervervanonsbedis."De 16
rampmet deMH17is eensterkvoor-
beeld.Wekunnenonzeogennietsluiten,hetraaktons.Datgeldtookvoor watergaandeisin SyrieenIrak-Ne-
derlandse journalisten warden ontvoerdenookjongensvanhierdoen meeaandestrijd.' OverMalilezenwe meerdanoverCongoofSoedan-simpelwegomdatNederlandmilitairbe-
trokkenisbijdeburgeroorlogdiedaar
tussenRuslandenOekraine- enhetri-
sicodatEuropainzo'noorlogwordt meegesleurd. 'Oorlogentussenregeringslegers zijneenstukdodelijker, simpelwegomdatje metprofessio-
nelelegerstemakenhebt'.'stelt Bris-
coe.'Maarhetrisicoopeenooriogtussenstatenisbeperkt.Geenvandepar-
tijenheefterbijtewinnen.'
woedt.'Globaliseringis hierdesleutel. Wekunnenonssteedsminderloszien vanderestvandewereld',aldusVerko-
lang in brand staat.'
De angst voor de situatie in Oekrainezitdanooknietindeemstvan
hetconflictofhetaantaldoden,maar indekansdathetuitloopt opooriog
enaantallen vluchtelingen, slachti
fersendodenzijnvaakzelfshelema niet te meten. Het Uppsala Confli
DataProgram(UCDP),eengerenoi
meerdonderzoeksprogrammavani
ZweedseUppsala-universiteit, pub! ceertalsindsdejarenzeventigcijfe overgewelddadige conflicten. Afgel
penjaarbrachthetvoorheteerstgH
cijfers naar buiten over het aanl slachtoffersinSyrie-zewarenteonl
ren. Ofzoals De Graafhet zegt: 'De KoudeOorlogzetteeenkaasstofpover
Europa. Nu die voorbij is, zien we steedsscherperdatdewereldalheel
moeilijk.Strijdendepartijenmanip lerendecijfersinhuneigenvoorda
trouwbaar omtepubliceren. DUSEENONBETROUWBAREGIOSin
onflict,weetBriscoe.Makenweons orgen om niets? Niet helemaal. Ook
e cljfersvertellenniethetheleveraalenlijkendewereldsomszonni^-voorte stellen.Informatieverza-
melen in conflictgebieden is heel
'In conflictstudies is het hip a
naarde cijfers te kijken', stelt Veri ren. Daarmee kun je grote verhalf vertellen. Dat is mooi, maar ook b perkt. ' Eenfoutwaarookveel media!
trappen,valthaarcollegaenpolera
loogLeanWeckebij.'Hetfysieke g
weldwordtuitvergroot,terwijlde c
SIR EDMUND/ 30 AUGUSTUS 2014
lectievefmstratiesdiedaaraantengrondslagliggen nauwelijks warden onderzocht. Eenconflict ismeer
daneen seriegewelddadige handelingen. ' Bovendien,steltWecke,ishetdevraagofhetaantaldoden weleengoedeindicatorisvoordeernstvanhetcon-
flict. Voordeoplossing vanconflicten ishetbelangrijker omtewetenwaardestrijd omgaat. Gaathet omverschillende belangen ofverschillende opvattingen?Inhetlaatstegevalzijnvredesonderhande-
lingenvakersuccesvol,wantopvattingenkunnen makkelijker naast elkaarbestaan.
TeldehetUCDPin2013nog33conHictenwereldwijd,dewebsiteconflictenteller.nl-eeninitiatiefvan ondermeerhetministerievanBuitenlandseZaken telt er momenteel 53.Verschillendedefinitiesvan conflict biedenvoor elkwat wils, watstatistieken be-
treft.Demanieromoorlogincijferstevattenisarbitrair, steltVerkoren. 'lets geldt nu als oorlog als er minstens1.000dodenperjaarvallenenhetconflict een politieke doelstelling heeft. Daarmeevalt de 'drugsoorlog'inMexicovaakbuitendestatistieken - erzitofficieelgeenpolitiekmotiefachter.Maarde strijdkostduizendenlevensperjaar.' Juistdoorglobalisering enonderiinge betrokkenheld isrecent conflict ooksteeds moeilijker te categoriseren, steltVerkoren. 'GeldtSyriealseenburger-
oorlog?Hetismeereeninternationaleoorlogdie binneneenlandwordtuitgevochten.' Watvertellen de getallen ons wel? De eerste tien
jaarvande2lsteeeuwwarenhoopvol,stellenzowel Briscoe als Verkoren. Het aantal conHicten en de
ernstervanwaswereldwijdrelatieflaag.Maarvolgens detweewetenschappers staatjuist delaatste twee,driejaardewinstinvredeenveiligheid serieus op losseschroeven. 'Alsje inzoomt op decijfers, zie j e dathetaantaldodenenconflictensinds2 Oilvoor-
zichtigoploopt', zegtVerkoren. Hetaantalgevechtsdoden is dramatisch omhoog geschoten sinds de
burgeroorioginSyrie- in2012kwamenvanelkevijf gevechtsdoden ertweeominSyrie. 'Hardnekkige,wredeenextreemdodelijkeconflictenzijnterug', stelt Briscoe. 'JeziethetinIrak,Syrie, Libie,deCentraalAfrikaanseRepubliekenZuid-Soe-
dan.' Volgenshemontstaatdaarbijeennieuwtype conflict, eenmengvorm tussen gewapend conHict encrimineelgeweld.Waarhetbijeen'normaal'conflictgaatomcontroleovergebiedenofdeoverheid, richtennieuwestrijdgroepenzichopeconomische controle. Vergelijkbaar met de drugskartels in Mexico,strevenstrijdendegroepeninLibie,Syrieen Maliallereerstnaareenvasteinkomstenbrondoor
economische controle. 'In Mosul Ran ISbelasting heffen,groepen inMalihebbeneeneigeneconomie opbasisvankidnapping, inLibiekomt hetgeldbinnen door de mensenhandel', legt Briscoe uit. 'De staat bestrijden komt later, daarover maken zezich
OORLOGTUSSENIEGERS ISHETDODEUJKST In dejaren vijftig werden wereldwijdgemiddeld zesinternationaleoorlogen-tussenstaatsle-
gers-perjaaruitgevochten. Sinds2000was dat gemiddeldminder dan een. Die daling is belangrijk. Hoewel hot aantalburgeroorlogen tot beginjaren negentig toenam, daaldehot aantal gevechtsdoden. In-
ternationaleoorlogen zijn veel dodelijker, simpelwegomdat de betrokken regeringslegers professionelermateriaal hebbenen eengroter budget.
niet druk. Zolang je de lokale bevol-
kingmaardomineert,hebjegelden macht.'
Politiek conflict en crimineel geweld zijn zo steeds minder goed te scheiden.Strijdersdwingencontrole afmetextreemgeweldenintimidatie. Deplaatselijkebevolkingwordtonderdrukt, hetrechtssysteem isvaakgebaseerd op geweld, en mensen slaan steeds vaker op devlucht. Latijns-Ame-
zegt Briscoe. 'Je ziet het al bij de peshmerga's. Het risico is dat meerdere groepen van verschillende landen steun krijgen. Danwordt eenbur-
geroorlogeen internationale burgeroorlog.' Maar steun aan lokale groepen of pogingen de staat te versterken ne-
mennietdevoedingsbodemvangeweld weg, stelt Verkoren. 'Niet alleen
rika is het afschrikwekkende voor-
een sterke, maar ook een legitieme overheidisnodig,diebevolkingsgroe-
beeld:hetgrootstehumanitairepro-
pengelijkbehandelt',vult zeaan.Ver-
bleem daaris demassalestroom kin-
korenbestrijdt hetbeelddatde'vijandenvanvandaag'deirrationele religi-
deren uit Guatemala, Honduras en El
Salvador die crimineel geweld ontvluchten.
euze fanatici zijn, of de puur econo-
mischgedrevencriminelen.'Datgaat voorbijaandefmstratiediemensenin
conflictsituatiesdrijft, dievaaklegitiem is. Het aanpakken van de schrij-
nende ongelijkheidis van groot beVRtutinisiiE^ en ONDERHANDEIAARS hebben
geenschijnvankansin dit soort con-
lang.' Steven Pinkervergeet inzijnverhaal overdegrotetrend naarvrede envei-
ligheiddriebelangrijkedingen,volgensdeconflictexperts.Zijngrotehumanitairerevolutie,waarinmarteling
flictverbetering te brengen, terwijl juistdeinternationalegemeenschap volgens Briscoe een belangrijke rol speeltindeverbeteringvanonzevei-
verieden behoren,blijftvooral beperkt
ligheid.
tot hetWesten. 'Het idee dat democra-
Bovendien is het aantal betrokken
en verkrachting grotendeels tot het
partijenperconflictextreemhoog.Dat
tie ooit de helewereldoverspoelt, is nietlangervanzelfsprekend', zegtVer-
constateert ook het UCDP: het aantal
koren. 'In veel staten is zelfs het >
betrokken strijdende partijen was sinds2002nietzogroot,enooktoen was die piek uitzonderlijk sinds het
eindvandeTweedeWereldoorlog.Dat maakt vredesonderhandelingen moeilijk: hoe groter het aantal rebel-
lenorganisaties,hoemoeilijkerhetis er samenuit te komen.
Die mengvorm van crimineel ge-
weldenpolitiekconflictisdegrootste uitdagingvoorvredeinonzetijd,stelt
'Bij dreiging van buiten
hebben wij in Europa
Briscoe. 'Westerse overheden willen
geen stevig
graagingesprekkunnenmeteenover-
wereldbeeld waarop
held. *Watgaanjullie doen om hetgeweldte verminderen?'In mil kunje
we kunnen teruggrijpen'
steun geven. Maar in deze landen heeft
deoverheid geen enkele controle, enis
de politic corrupt. Ze kunnen niets doen. Niet in Irak, niets in Libie, nauwelijks lets in Mali en Honduras. ' Buitenlandse overheden kunnen alleen
invloed uitoefenen vialokaleproxy/orces,oftewel:steunaanlokalestrijders,
17
DE VOLKSKRANT
TENEERSTE
BESCHOUWING DE SLAGVELDPARADOX
Politiek conflict en crimineei geweld zijn steeds minder goedtescheiden
> monopolieopgeweldnietori twist. ' Zijn recept van economisi
ontwikkelingenonderwijsvoorvrf isinteressant,maarkanookhetteg,
gestelde opleveren. 'Ook opgele
mensen diegeen alternatief hebh
zoekengefrustreerd hun heilin i weldof criminaliteit', zegtBrisa KijkmaarnaarMali,zegthij,ooitl
democratischevoorbeeldvanAfri!
Ergingveelontwikkelingsgeldna: toe.Maarindeovergangnaar deir cratiewerdhetnoordelijkedeelw
hetlandnietgehoord, ennietgeo troleerd.'Daargrepengewelddadi groepenhunkans.' Debelangrijfc bornondervredeenveiligheidin wereldisdetoenemende socialeon lijkheid.
Want die speelt, benadni
kenVerkorenenBriscoe,inieder a
flirt eenrol.
Levenweindevredigsteeeuwooi Overdelaatstehonderdjaarbekel. zou dat best eens kunnen. Maarn
Gaza,Oekraine en de opmars van - nognietindestatistieken-zietder
relderopnieuweenstuksomberd
uit.Zekeralswehierdannoghet:
Bovenstefoto:eenHamasbrigadeinGaza-Stad.Boven:ver-
woestehuizeninGaza.LinksvanbovenaftBokoHaram-ver-
da!ILte"TOStgehouc'endoorhetNi9eriaansele9e^estanten
7,_eerbetoon voorgedodeJemenitische soldaten.
Foto'sANP,AFP,Getty 18
weldaantoevoegeninZuid-Soedan, CentraalAfrikaanse Republiek, Lib NigeriaenMali-conflicten diemini
media-aandachtgenieten.Zoals11 masMorganvandeGlobalPeaceInd verzucht:'Dewereldzalmindervred zijn in onzevolgende editie.'
