Tankstation Academy. het opleidingsinstituut voor medewerkers in de tankstationbranche! Van, voor én door de Tankstationbranche

Tankstations in cijfers 2009 - 2010

Voorwoord Je kunt geen krant meer openslaan, televisieprogramma bekijken of website opzoeken om te merken dat Nederland mondiger is geworden. Meningen zijn overal en iedereen wil zijn of haar mening geven. Meningen zijn goed, maar als het erop aankomt, moet die mening wel ergens op gebaseerd zijn. Anders gezegd: je kunt niet zomaar iets beweren zonder te weten wat de feiten zijn.

Van, voor én door de Tankstationbranche

Tankstation Academy het opleidingsinstituut voor medewerkers in de tankstationbranche!

Leden, consumenten en professionals uit het bedrijfsleven vragen vaak naar de mening van branchevereniging BOVAG. Die mening van BOVAG wordt gebruikt in de pers, in politiek Den Haag en uiteraard in onze eigen BOVAGkrant. En onze mening is, zonder onszelf op de borst te willen kloppen, altijd gebaseerd op feiten en cijfers. Het boekje Tankstations in Cijfers, dat wij dit jaar voor de twaalfde keer uitgeven, vormt een deel van het cijfer- en feitenmateriaal dat BOVAG tot zijn beschikking heeft. Tankstations in Cijfers is in de afgelopen jaren hét naslagwerk met feiten en cijfers geworden voor iedereen die professioneel of uit interesse gebruik maakt van betrouwbare cijfers over de tankstationbranche. Het boekje is bedoeld voor de 760 bij BOVAG Tankstations aangesloten ondernemers, maar de ervaring leert dat ook banken, adviesbureaus, studenten en overheden dankbaar van het feitenmateriaal gebruik maken. Dit jaar wordt Tankstations in Cijfers voor het eerst ondersteund door het Hoofdbedrijfschap Detailhandel. We zijn blij met de steun en het advies van het bedrijfschap, want zo krijgt Tankstations in Cijfers nog meer waarde voor ondernemend Nederland. Heeft u opmerkingen, suggesties of correcties met betrekking tot deze uitgave, stuur dan een mailbericht naar [email protected]. Ik wens u veel lees- en ondernemersplezier!

grati e-lear s ning Marcus van Kleef, voorzitter BOVAG Tankstations

kijk voor meer informatie op

www.tankstationacademy.nl

2

adv-tankstationacademy-def.indd 1

10-06-2009 11:15:45

Tankstations in cijfers 2009

3

Inhoudsopgave Pagina

4

Hoofdstuk 1

Aanbodzijde brandstofmarkt

4

Hoofdstuk 2

Vraagzijde brandstofmarkt

11

Hoofdstuk 3

Accijnzen en prijzen

20

Hoofdstuk 4

Shop

35

Hoofdstuk 5

Consumentengedrag in de shop

42

Hoofdstuk 6

Betalingsverkeer

49

Hoofdstuk 7

Personeel

52

Hoofdstuk 8

Waardebepaling van een tankstation

57


5

Hoofdstuk 1

Aanbodzijde brandstofmarkt

Ondanks de turbulente ontwikkelingen in de brandstoffenmarkt, is het aantal tankstations in Nederland nog vrij stabiel: in twee jaar tijd zijn nog geen honderd stations van de markt verdwenen. Op het eerste oog lijkt het alsof Texaco met 511 locaties de jarenlange hegemonie van Shell heeft doorbroken, maar schijn bedriegt. Tellen we de 62 onbemande Shell Express locaties mee, dan is Shell nog altijd de grootste aanbieder van motorbrandstoffen op de Nederlandse markt. Opvallend is verder de toename van het aantal Tamoil-locaties. Tamoil is, na de overname van een groot aantal stations van de Sakko Holding, fors gegroeid door ze om te kleuren naar de eigen huisstijl. Figuur 1.1: Aantallen en marktaandelen tankstations, per merk Per september 2008 Merk

SHELL

aantal stations* 499

marktaandeel (%)** 18,5%

Per juni 2007 aantal stations* 513

marktaandeel (%) 19,2%

Per juni 2006 aantal stations* 544

marktaandeel (%) 20,5%

TEXACO

511

11,7%

525

11,9%

534

12,1%

TOTAL

456

11,0%

535

11,5%

567

11,7%

BP

367

11,0%

393

11,9%

394

11,8% 10,8%

ESSO

344

10,7%

349

10,8%

353

GULF

154

3,3%

159

3,0%

166

3,1%

Q8

138

3,2%

156

3,5%

168

3,8%

AVIA

199

3,1%

239

3,4%

227

3,1%

TINQ

151

2,7%

95

1,8%

75

1,5%

TANGO

110

2,6%

90

2,5%

78

2,4%

TAMOIL

147

2,5%

88

1,6%

83

1,4%

SHELL EXPRESS

62

1,5%

54

1,3%

42

1,0%

ARGOS

53

1,0%

40

0,8%

35

0,6%

FIREZONE

57

0,8%

42

0,6%

28

0,4%

AUTOFOOD

45

0,7%

48

0,7%

51

0,7%

DE HAAN

28

0,7%

29

0,7%

27

0,6%

ANWB

31

0,6%

29

0,7%

28

0,6%

BRAND OIL

34

0,6%

34

0,5%

37

0,6%

ESSO EXPRESS

14

0,4%

9

0,3%

8

0,3%

AMIGO

25

0,3%

23

0,3%

17

0,2%

BIM

15

0,3%

36

0,5%

39

0,7%

MAREES

26

0,2%

32

0,3%

33

0,3%

OVERIG

777

12,4%

791

12,2%

801

11,7%

TOTAAL

4.243

100,0%

4.309

100,0%

4.335

100,0%

* Zowel de open als ‘under development’ stations zijn meegenomen in de telling. Niet meegeteld is het aantal truckstations dat exclusief voor trucks is. ** Marktaandeel is gebaseerd op alleen personenauto volume (schatting).

2008, toename/ afname sinds 2003

Figuur 1.2: Bemande en onbemande tankstations in Nederland September 2008 % ONBEMAND

1.115

Augustus 2005 %

26%

961

22%

Augustus 2003 % 575

14%

94%

BEMAND

3.128

74%

3.358

78%

3.661

86%

-15%

TOTAAL

4.243

100%

4.319

100%

4.236

100%

0,2%

Bron: Experian Catalist, dec. 2008

Het kan raar lopen met de marktverwachtingen. In 2003 werd over het algemeen aangenomen dat ‘onbemand’ wel zo’n beetje was uitgegroeid, totdat Shell-topman Jeroen van der Veer de voor die tijd verrassende voorspelling deed dat uiteindelijk een kwart van de markt in Nederland onbemand zou worden. Uit figuur 1.2 blijkt dat Van der Veer meer dan gelijk heeft gekregen: 26% van de markt is inmiddels onbemand. En onbemand groeit nog steeds, hoewel de explosieve groei in locaties die de eerste jaren van het millennium kenmerkten, nu achter ons liggen. Sommige merken zijn echter nog altijd in staat om opmerkelijk veel nieuwe locaties te openen, danwel om te kleuren. In het onbemande segment is met name Tinq (onderdeel van Gulf Nederland) een agressieve speler. Zo staat het onbemande ANWB-merk in de tabel nog apart vermeld, maar de integratie van ANWB in het Tinq-netwerk is bij het ter perse gaan van deze editie van Tankstations in Cijfers zo goed als volbracht, waarmee Tinq met ruim 180 locaties veruit de grootste onbemande aanbieder van Nederland is. Het marktaandeel van alle onbemande stations samen bedraagt ca. 10%, wat te verklaren valt uit de ligging van bemande stations op verkeersintensievere en daarmee grotere locaties. Figuur 1.3: Percentage en aantal tankstations naar eigendomsverhouding Eigendom

%

Aantal

%

Aantal

Oliemaatschappij/ groothandel

39,5%

1675

37,3%

1613

Dealer

60,2%

2556

62,4%

2695

0,3%

12

0,3%

11

100,0%

4.243

100,0%

4319

Supermarkt/groothandel TOTAAL Bron: Experian Catalist, dec. 2008

Figuur 1.4: Percentage en aantal tankstations naar ligging Locatie

Aantal

%

Bedrijfsterrein

905

21%

Snelweg

194

5%

1.095

26%

698

16%

Stedelijke uitgaande weg/rondweg/ ringweg

1.351

32%

Totaal

4.243

100%

Woonwijk Rurale gebieden


Bron: Experian Catalist, dec. 2008 6



7

Figuur 1.5: Aantal tankstations en gemiddeld aantal inwoners per tankstation, per provincie Provincie

Aantal tankstations

%

Aantal inwoners per 1 jan. 2008

%

Aantal inwoners per tankstation

NOORD-BRABANT

705

16,62%

2.424.827

14,78%

3.439

ZUID-HOLLAND

696

16,40%

3.461.435

21,10%

4.973

GELDERLAND

594

14,00%

1.983.869

12,09%

3.340

NOORD-HOLLAND

488

11,50%

2.626.163

16,01%

5.381

OVERIJSSEL

371

8,74%

1.119.994

6,83%

3.019

LIMBURG

305

7,19%

1.123.705

6,85%

3.684

FRIESLAND

262

6,17%

643.189

3,92%

2.455

UTRECHT

227

5,35%

1.201.350

7,32%

5.292

DRENTHE

189

4,45%

488.135

2,98%

2.583

GRONINGEN

172

4,05%

573.459

3,50%

3.334

ZEELAND

160

3,77%

380.585

2,32%

2.379

FLEVOLAND TOTAAL

74

1,74%

4.243

100,00%

378.688 16.405.399

Bron: Experian Catalist, dec. 2008 en CBS, bewerking BOVAG

2,31% 100%

5.117 Gemiddeld 3.866

Gemiddelde 2005: 3.775

Het aantal inwoners per tankstation is sinds 2005 in ons land toegenomen (zie figuur 1,5). Populair gezegd: het aantal potentiële klanten per tankstation is gestegen. Net als in 2005 is Noord-Holland de provincie met de meeste inwoners per tankstation. Zeeland sluit de rij met gemiddeld 2.379 inwoners per station. Figuur 1.6: Aantal stations met aantal opstelplaatsen per station Opstelplaatsen geen*

Benzine/diesel 93

LPG

Truck

2.310

3.159

1

111

222

322

2

657

1.458

528

3

261

29

84

4

1.619

201

84

5

194

3

18

6

830

12

29

7

64

2

4

8

263

5

8

9

13

0

0

138

1

7

4.243

4.243

4.243

10+ TOTAAL

Uit figuur 1.6 is af te leiden dat 93 tankstations geen opstelplaatsen voor benzine of diesel hebben. Dit aantal is wel afgenomen, want in oktober 2005 waren er in ons land nog 186 stations te vinden die geen benzine of diesel verkochten. Anders gezegd: er zijn op deze stations blijkbaar meer productslangen bijgekomen. Daarnaast staakt een groeiend aantal tankstations de LPG-verkoop: in 2005 waren er nog 2.165 stations zonder LPG, eind 2008 bedroeg dat aantal 2.310. Dit kan een direct gevolg zijn van het externe veiligheidsbeleid van de overheid, wat geleid heeft tot sluiting van een aantal LPGverkooppunten dat niet voldeed aan de risico-eisen van het zogenaamde Besluit externe veiligheid inrichtingen (Bevi). Uit onderzoek van het ministerie van VROM uit februari 2008 blijkt dat als gevolg van dit besluit in ieder geval 140 tankstations de verkoop van LPG hebben gestaakt. Desondanks blijft de netwerkdichtheid van LPG hoog: in net iets minder dan de helft van de gevallen kunnen consumenten voor autogas terecht op het tankstation. Het aantal stations met hoge debietpompen voor truckdiesel is eveneens afgenomen van 1.636 in 2005 naar 1.331 nu. Figuur 1.7: Percentages tankstations langs de snelweg, West-Europa Land Nederland

% van het totaal aantal tankstations 4,9%

Spanje

13,0%

Luxemburg

10,1%

Noorwegen

4,0%

Duitsland

3,4%

Portugal

3,1%

Frankrijk

2,9%

Oostenrijk

2,7%

Italië

2,3%

België

2,3%

Zwitserland

1,6%

Verenigd Koninkrijk (UK)

1,3%

Ierland

0,1%


Het aantal tankstations langs de Nederlandse snelweg is vrij constant te noemen (figuur 1.7). De vergunningen (rijkswegconcessies) worden jaarlijks door de Dienst Domeinen van het Ministerie van Financiën geveild.

Aantal stations met DualSpeed diesel: 1.331 * Aantal stations dat geen benzine, diesel, LPG of vrachtwagenpompen heeft Bron: CBS, Maandstatistiek verkeer en vervoer 8



9

Figuur 1.8: Percentages van het aantal stations en brandstofvolume verkocht via super/hypermarkt in 2008 Land

% van het aantal stations

% van het brandstofvolume

Frankrijk

31,4%

n.b.*

Verenigd Koninkrijk (UK)

12,9%

35,7%

Portugal

3,8%

7,9%

Duitsland

2,5%

3,9%

België

2,5%

5,8%

Spanje

2,4%

3,6%

Ierland

0,5%

4,6%

Nederland

0,3%

0,9%

Zwitserland

0,3%

1,1%

Oostenrijk

0,1%

0,1%

Italië

0,1%

0,3%

Figuur 1.10: Autowasinrichting bij tankstation Aantal

%

Ja

Autowasinrichting bij tankstation

1.518

35,8%

Nee

2.725

64,2%

Totaal

4.243

100%

Aantal

%

Soort autowasinrichting bij tankstation Wasbox met hogedrukspuit Roll-over (auto staat stil) Wasstraat Totaal

801

40,2%

1.083

54,4%

107

5,4%

1.991

100%


* in 2005 was dit ruim 54% Bron: Experian Catalist, dec. 2008

In Nederland vindt geen noemenswaardige verkoop van motorbrandstoffen bij zogenaamde hypermarkten of weidewinkels plaats. Bekende voorbeelden in ons land zijn de tankstations op de voorterreinen van Makro-vestigingen en bij de Maxis-vestiging in Muiden langs de A1. Afgelopen jaar haalde een supermarktketen nog de voorpagina’s toen het een winkellocatie kocht waarop (toevallig) een tankstation was gevestigd. Grootse plannen in brandstofverkoop had de supermarktonderneming echter niet; het tankstation was eerder bijvangst. In Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk daarentegen hebben de brandstofverkopende hypermarkten geleid tot een kaalslag in de tankstationbranche. De reden is dat ze de brandstoffen uit strategische overwegingen vrijwel tegen kostprijs aanbieden als trafficbuilder voor de supermarkt. Figuur 1.9: Garage/werkplaats bij tankstations Garage/werkplaats

Aantal tankstations

Ja

1.231

Nee

3.012

Totaal

4.243


Sinds de kredietcrisis eind 2008 in volle omvang duidelijk werd, maken autobedrijven met een tankstation in toenemende mate een strategische heroverweging door het tankstation tegen een vaste huurpenning te verhuren aan groothandelaren en maatschappijen. Exacte aantallen waren bij het ter perse gaan van deze editie echter niet bekend. Wassen op het tankstation is populair: uit figuur 1.10 blijkt dat op iets meer dan eenderde van alle tankstations niet alleen getankt, maar ook gewassen kan worden (1.518 locaties). De roll-over is vanwege zijn kleinere afmetingen het meeste op het tankstation te vinden. Dat het totaal aantal wasinrichtingen groter is dan het aantal tankstations met wasgelegenheid, valt te verklaren uit het gegeven dat er vaak meerdere wasboxen en roll-overs op één tankstation te vinden zijn.

10



11

Hoofdstuk 2 Vraagzijde brandstofmarkt Als het gaat om de brandstofafzet, werd het jaar 2008 letterlijk gekenmerkt door pieken en dalen. Tot en met juli steeg de prijs van motorbrandstoffen naar een ongekend hoog niveau, wat niet zonder gevolgen is gebleven voor de afzet (de prijzen bespreken we nader in hoofdstuk 3). De kredietcrisis en de daarmee samenhangende afgenomen vraag veroorzaakten aanvankelijk een stijging en later een daling in de afzet. Met name de maand november zullen tankstationondernemers niet snel vergeten, omdat die maand de grootste terugval in vraag liet zien: de algehele vraag naar brandstoffen lag ruim 6 procent lager dan in dezelfde maand in 2007. Diesel liet met een daling van 9 procent de grootste veer. Desondanks laat het jaar 2008 met 14,2 miljard liter verkochte brandstof een lichte stijging zien van circa 90 miljoen liter meerverkoop ten opzichte van 2007. 2008 loopt daarmee niet uit de pas in vergelijking met voorgaande jaren, waarbij de verkoop zich langzaam maar zeker stabiliseert. Biobrandstoffen hadden tot voor kort geen of een marginale positie in de totale motorbrandstofafzet, maar sinds 2007 wordt er verplicht bijgemengd. Daarom is het aandeel vanaf dat moment zeer sterk opgelopen en nemen biobrandstoffen, puur en bijgemengd samen, inmiddels 3% van de totale motorbrandstofafzet voor hun rekening (zie figuur 2.1a).

IPM

Wij helpen u op weg

Figuur 2.1 a: De afzet van motorbrandstoffen in Nederland 1995 - 2008 Benzine (alle soorten)

w.v. euro 95

Diesel

LPG

Totaal

1995

5.364

3.683

5.173

1.425

11.962

1996

5.535

4.071

5.639

1.399

12.573

1997

5.484

4.306

5.883

1.391

12.758

1998

5.448

4.493

5.771

1.368

12.587

1999

5.490

4.679

6.130

1.214

12.834

2000

5.347

4.752

6.483

1.069

12.899

2001

5.480

5.009

6.610

982

13.072

2002

5.578

5.148

6.848

923

13.335

2003

5.584

5.222

7.104

816

13.504

4

0,03%

2004

5.547

5.214

7.357

713

13.617

4

0,03%

2005

5.468

5.235

7.483

678

13.629

3

0,02%

2006

5.563

5.348

7.825

618

14.006

67

0,43%

2007

5.585

5.419

7.979

607

14.171

463

2,78%

2008

5.569

5.426

8.056

637

14.262

526

*2,98%

x mln. liters

Ballast Nedam IPM: Gespecialiseerd in tankstations We treden op als partner van zowel oliemaatschappijen als van particuliere tankstationeigenaren in de rol van projectmanager. Dat betekent dat we precies datgene regelen wat u graag uit handen geeft.

Volgens uw wensen stellen we daarvoor een optimaal team samen. Met onze specialisten of met partijen waar u graag zaken mee doet. Hoe dan ook, we verlenen onze diensten volledig op maat voor uw job.

Of het nu gaat om bouw of verbouw van uw tankstation of om de uitbreiding ervan met een aardgasvulstation, we nemen u alle zorg uit handen. Geïntegreerd en efficiënt.

Biobrandstoffen

Aandeel (%) biobrandstof in totaal benzine en/ of diesel

* Totaal van pure biobrandstoffen (biodiesel en biobenzine) en bijgemengde biobrandstoffen bij reguliere diesel en benzine. Bron: CBS, Maandstatistiek verkeer en vervoer

Ballast Nedam IPM & 0345 - 639 250 www.bnipm.nl

12

Adv_IPM-tankstations_A5v1.indd 1

5/27/09 2:30:49 PM


13

Figuur 2.1 b: De afzet van motorbrandstoffen in Nederland 1995 – 2008

Figuur 2.3: Ontwikkeling van het voertuigenpark in Nederland, 1970- 2008 (per januari, incl. bedrijfsvoorraad) Diesel

8.000 7.000

Benzine (alle soorten) Diesel Euro 95 (alle soorten) Benzine (alle soorten) LPG

7.000 6.000 6.000 5.000

8.000

Personenauto’s

Euro 95 (alle soorten) Biobrandstoffen LPG

7.000

Bedrijfsauto’s

Biobrandstoffen

6.000

5.000 4.000 4.000 3.000 3.000 2.000

Aantal voertuigen

x miljoen litersliters x miljoen

8.000

5.000 4.000 3.000 2.000

2008 2008

2007 2007

2006 2006

2005 2005

2004 2004

2003 2003

2002 2002

2001 2001

2000 2000

1999 1999

0

1998 1998

0 1997 1997

1.0000 1996 1996

1.000

1995 1995

2.000 1.000

1980

1970

1990

2000

2005

2008

Bron: CBS, RDC Figuur 2.4: Ontwikkeling van het bedrijfsautopark in Nederland 1970 – 2008 (per januari)

Bron: CBS, Statline, Industrie en Energie

1400000

Totaal

1400000 1200000

Diesel Totaal Euro 95 (alle soorten) Diesel LPG

1200000 1000000

Euro 95 (alle soorten)

Bestelwagens Vrachtwagens (met vaste bak)

800.000

Trekkers (opleggers)

600.000 400.000

LPG

1000000 800000

200.000

800000 600000

0

600000 400000

1970

1980

1990

2000

2005

2008

Bron: CBS, RDC

2000000 0

jan-06 feb-06 mrt-06 apr-06 mei-06 jun-06 jul-06 aug-06 sep-06 okt-06 nov-06 dec-06 jan-07 feb-07 mrt-07 apr-07 mei-07 jun-07 jul-07 aug-07 sep-07 okt-07 nov-07 dec-07 jan-08 feb-08 mrt-08 apr-08 mei-08 jun-08 jul-08 aug-08 sep-08 okt-08 nov-08 dec-08 jan-09 feb-09 mrt-09

400000 200000 Bestelwagens (+412%) en trekkers/opleggers (+536%) zijn in de afgelopen dertig jaar het sterkst in aantal gegroeid. Vrachtwagens met vaste bak bleven vrij stabiel in aantal en vertonen sinds 2000 een lichte daling in het rijdend park (-9,8%).

jan-06 feb-06 mrt-06 apr-06 mei-06 jun-06 jul-06 aug-06 sep-06 okt-06 nov-06 dec-06 jan-07 feb-07 mrt-07 apr-07 mei-07 jun-07 jul-07 aug-07 sep-07 okt-07 nov-07 dec-07 jan-08 feb-08 mrt-08 apr-08 mei-08 jun-08 jul-08 aug-08 sep-08 okt-08 nov-08 dec-08 jan-09 feb-09 mrt-09

Aantal litersliters per maand Aantal per maand

Figuur 2.2: Maandaflevering motorbrandstoffen 2006 – 2009 (t/m maart)

Aantal voertuigen

1.000.000


2008

2007

2006

2005

2004

ep-07 sep-07 kt-07 okt-07 2004 ov-07 nov-07 ec-07 dec-07 an-08 jan-08 2005 eb-08 feb-08 rt-08 mrt-08 2006 pr-08 apr-08 ei-08 mei-08 un-08 jun-08 2007 jul-08 jul-08 ug-08 aug-08 ep-08 sep-08 2008

2003 2003

2002

2001

2000

1999

1998

1997

1996

an-06 jan-06 eb-06 feb-06 1996 rt-06 mrt-06 pr-06 apr-06 1997 ei-06 mei-06 un-06 jun-06 jul-06 jul-06 1998 ug-06 aug-06 ep-06 sep-06 kt-06 okt-06 1999 ov-06 nov-06 ec-06 dec-06 2000 an-07 jan-07 eb-07 feb-07 rt-07 mrt-07 2001 pr-07 apr-07 ei-07 mei-07 2002 un-07 jun-07 jul-07 jul-07 ug-07 aug-07

14

1995 1995

Bron: CBS, Bron: CBS, Statline, Industrie en Energie


15

Figuur 2.5: Verdeling rijdend personenautopark Nederland naar eigenaar, 2008 (per eind oktober)

Figuur 2.7: Aandeel brandstoffen in nieuw verkopen personenauto’s

in % 100

Overige

7.406.494

Totaal

Elektra

80

6.418.112

Prive Lease

LPG Diesel

60

627.737

Benzine

Wagenpark bedrijven, fleetowners en overheid

318.026

Autoverhuurbedrijven

40

38.558

Importeur

20

2008

2007

2006

2005

2004

Bron: RDC

2003

0

9.000.000

2002

6.000.000

2001

3.000.000

2000

0

1999

4.061

Bron: RDC

Figuur 2.6: Verdeling personenauto's naar brandstof, nieuwverkopen en totale park in 2008 (per eind december)

%- nieuw verkopen

2,4 %

0,021 %

Elektra/hybride 3,0 % 1,9 % LPG

0,3 %

Figuur 2.8: Gemiddeld jaarkilometrage, naar diverse kenmerken 2000-2006

%- totale park

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

Totaal Alle brand-

Gas onder hoge druk 0,2 %

Overigen / onbekend 17,2 % 25,2 % Diesel 70,6 % Benzine 79,3 %

stofsoorten

13.157

13.149

13.303

13.486

13.623

13.785

13.840

Benzine

10.749

10.755

10.860

10.978

11.066

11.124

11.086

Diesel

24.657

24.498

24.861

25.334

25.552

25.935

26.063

21.174

20.323

20.251

20.069

19.635

19.480

19.374

Overige (LPG, elektra, etc.) Privéauto’s Alle brand-

Bron: RDC

stofsoorten

11.928

11.899

11.995

12.134

12.219

12.284

12.284

Benzine

10.363

10.343

10.420

10.502

10.559

10.572

10.514

Diesel

21.603

21.540

21.777

22.246

22.409

22.568

22.606

19.357

18.792

18.500

18.151

17.850

18.067

18.169

Overige (LPG, elektra, etc.)

Hoewel bijna 80 procent van het bestaande personenwagenpark uit benzinevoertuigen bestaat, neemt het aandeel van diesel in de nieuwverkoop al een aantal jaren toe. Eén op de vier nieuw verkochte personenauto’s was in 2008 een diesel (figuur 2.6). Tien jaar geleden was dat nog één op de vijf.

Zakelijke auto’s Alle brandstofsoorten

22.677

22.595

23.469

24.329

24.866

25.563

25.815

Benzine

15.591

15.867

16.534

17.303

17.859

18.466

18.597

Diesel

30.671

30.141

31.034

31.888

32.198

32.822

33.048

29.739

27.710

28.913

30.257

30.480

29.927

29.369

Overige (LPG, elektra, etc.) Bron: CBS 16



17

Figuur 2.9: Ontwikkeling afgelegde voertuigkilometers binnenland door personenauto’s (bestuurder), 1990-2007 Jaar Auto (bestuurder)

mld km 1990

76,4

1995

80,1

2000

89,1

2001

89,2

2002

91,9

2003

92,9

2004

93,5

2005

94,9

2006

95,8

2007

97,5

Bron: CBS

Uit figuur 2.9 is af te leiden dat het aantal voertuigkilometers blijft toenemen met ongeveer een miljard extra kilometers per jaar. De meeste kilometers worden gemaakt van en naar het werk. Ook valt op dat het gebruik van de auto voor plezierritjes licht toeneemt (toeren, wandelen, zie figuur 2.11). Overigens blijft de auto veruit favoriet bij de Nederlander als vervoermiddel. Figuur 2.11: Afgelegde afstand (in km.) per persoon per dag, naar motief Motieven

1995

2000

2005

2007

Van en naar het werk

6,99

8,06

8,48

8,78

Recreatief

5,52

5,32

7,46

7,00

Visite/logeren

7,23

6,87

6,64

6,80

Sociaal recreatief overig

n.b.

3,43

5,27

4,15

Winkelen, boodschappen doen

3,12

2,96

3,03

3,08

Toeren/wandelen

n.b.

1,90

2,19

2,85

Zakelijk bezoek in werksfeer

3,28

3,00

2,54

2,62

Onderwijs/cursus volgen

1,67

1,89

1,97

1,98

Diensten/persoonlijke verzorging

n.b.

1,02

0,91

0,74

Overige motieven

3,63

2,88

1,18

1,58

31,43

32,01

32,22

32,58

Totaal Bron: CBS

Figuur 2.12: Afstand (in km.) per persoon per dag naar vervoerswijze Vervoerwijzen Auto (bestuurder)

www.infores.nl 18

2005

2007 16,51

14,59

15,64

16,14

8,69

8,29

8,31

7,88

Trein

2,39

2,76

2,45

2,72

Bus/tram/metro

1,46

1,35

1,12

1,01

Brom-/snorfiets

0,19

0,17

0,17

0,15

Fiets

2,55

2,37

2,51

2,49

Lopen

0,65

0,58

0,61

0,66

Overige hoofdvervoerwijzen Totaal 02-06-2009 12:09:38

2000

Auto (passagier)

Bron: CBS 80782_ad IRI 148x210mm.indd 1

1995

0,90

0,84

0,90

1,17

31,43

32,01

32,22

32,58


19

Extendas FuelOffice Hét backoffice systeem voor tankstations & oliehandel

Figuur 2.13: Autobezit per huishouden (in % van totaal aantal huishoudens) 1985

1990

1995

2000

2005

2007

58,7%

60,0%

59,5%

56,0%

54,2%

55,2%

9,5%

11,8%

13,3%

17,1%

21,0%

21,8%

1,0%

1,2%

1,0%

1,7%

2,1%

2,3%

5.613

6.061

6.469

6.801

7.091

7.191

Huishoudens met één auto Huishoudens met twee auto's Huishoudens met meer dan twee auto's Aantal huishoudens (x 1.000) Bron: CBS Figuur 2.14: Bevolkingspiramide Nederland (inwoners per leeftijdsklasse), per 1 januari 2008 Leeftijd in jaren

57.780 85 - 90 125.720

132.311

80 - 85

216.243 278.271

70 - 75

274.517

314.518

65 - 70

356.075

369.384

60 - 65

549.639

495.939

55 - 60

573.890

540.372

50 - 55

631.041

567.963

45 - 50

660.196

621.972

40 - 45

641.133

642.708 633.486

35 - 40 30 - 35

495.721

25 - 30

494.597

20 - 25

500.779

491.240

10 - 15

478.073 493.945

5 - 10

483.623

462.104

300.000

200.000

100.000

0

100.000

200.000

0-5

300.000

400.000

483.160

15 - 20

517.200

500.000

493.985

500.000

513.486

512.512

400.000

512.469

600.000

51.771

75 - 80

206.572

700.000

Vrouwen 13.369

15.560 90 - 95

499.340

(c) Extendas 2009 - www.extendas.nl

95+

700.000

2.735

600.000

Mannen

0

• Inkoop, Verkoop, Logistiek & Financieel • Verregaande elektronische koppelingen met alle leveranciers • Eigen kaartmodule • Oliemodule • Integratie met CMS gestuurde webmodule • e-Facturatie & klanten service portaal • Uitgebreide statistieken, managementinformatie en rapportgenerator • Compatible met Microsoft Office • Ultramoderne Windows applicatie & MSSQL Database

Bron: CBS 20



21

Hoofdstuk 3: Accijnzen en prijzen

Figuur 3.2: Accijnzen, voorraadheffing en brandstofbelasting Euro 95, 1990-2009

Na het ‘weer’ is de prijs van motorbrandstoffen zo’n beetje het favoriete gespreksonderwerp van de Nederlander. Wat dat betreft was er in 2008 genoeg te bepraten, want de prijs van motorbrandstoffen bereikte in juli 2008 aan de pomp met € 1,69 per liter het hoogste niveau ooit (Euro 95), om nog geen twee maanden later een ongekende daling door te maken: op 7 december van hetzelfde jaar hoefde een consument aan de pomp voor eenzelfde liter Euro 95 net geen € 1,188 te betalen; wat neerkomt op een prijsval van maar liefst 50 eurocent! Over het hele jaar bekeken geeft 2008 dan ook een merkwaardig beeld: in juni protesteerde BOVAG fel tegen een accijnsverhoging door de overheid uit vrees dat de pompprijzen onacceptabel hoog zouden worden, terwijl in december tankstationondernemers hun beklag deden over de snel dalende prijzen.

In eurocent per liter per 1 januari Accijns

Over de rol van de tankstationondernemer in de prijsvorming bestaan trouwens nog steeds misverstanden. Zo heeft de zelfstandige ondernemer slechts in beperkte mate invloed op de prijs aan de pomp. Met een marge van slechts enkele centen per liter (en geen procenten!) is de rol van de ondernemer verwaarloosbaar klein. Met name de sterke terugval van de pompprijs in het laatste kwartaal van 2008 heeft eens te meer aangetoond dat de pompprijs voor een groot gedeelte leunt op het internationale spel van vraag en aanbod op de wereldoliemarkt. Met name de sterke prijsdaling pakte voor de meeste ondernemers in het laatste kwartaal slecht uit: als na het moment van storten op het tankstation de verkoopadviesprijzen worden verlaagd, verkoopt de ondernemer elke liter uit de tank met centen verlies. Op een tank van dertigduizend liter betekent twee cent verschil een verlies van € 600,- voor de ondernemer. Het zal niemand verbazen dat grote ondernemingen met meerdere vestigingen de verliezen per week in het laatste kwartaal fors hebben zien oplopen. Samenvattend kan worden gesteld dat tankstationondernemers gebaat zijn bij stabiele marktprijzen en een betrouwbaar accijnsbeleid van overheidszijde.

COVA Voorraadheffing

Brandstofbelasting

Totaal

1990

35,49

0,61

0,12

36,23

1991

35,78

0,54

0,50

36,82

1992

44,08

0,45

0,98

45,52

1993

44,08

0,45

1,09

45,63

1994

49,08

0,61

1,09

50,78

1995

49,08

0,61

1,14

50,83

1996

50,16

0,61

1,14

51,91

1997

50,86

0,57

1,14

52,57

1998

55,85

0,57

1,14

57,56

1999

57,02

0,50

1,16

58,68

2000

57,99

0,50

1,18

59,68

2001

59,04

0,50

1,20

60,74

2002

60,87

0,59

1,24

62,70

2003

61,65

0,59

1,29

63,52

2004

65,89

0,59

--*

66,48

2005

66,81

0,53

--

67,34

2006

66,81

0,53

--

67,34

2007

67,88

0,53

--

68,41

2008

68,90

0,53

--

69,43

2009

70,07

0,53

--

70,60

* de brandstofbelasting is per 01-01-2004 als aparte belasting voor benzine (en diesel) vervallen en in z'n geheel overgeheveld naar de accijns Figuur 3.1 De ontwikkeling van benzineaccijns (incl. heffingen) Nederland 1990-2009

Bron: Ministerie van Financiën, Belastingdienst afdeling Douane Rotterdam 1 januari ’09: - overheid indexeert sterker dan afgelopen jaren, met 1,7% (+ € 0,012). Accijns per liter: € 0,701

� 0,80 1 oktober ’02: - tussentijdse korting (- € 0,014) vanwege invoer zwavelarme benzine

0,70 6 juli ‘91: - “Kwartje van Kok” (€ 0,083)

0,60

1 juli ’97: - + € 0,05 (boven op indexatie)

1 januari ’06: - overheid ziet af van indexatie, vanwege sterke stijging brandstofprijzen in 2005

1 januari 1994: - + ¤ 0,05

0,50

0,40

1 januari ’96: - eerste indexering (+ 2,2 %)

Figuur 3.3: Opbouw brandstofprijzen en overheidsaandeel in eurocenten, per 19 juni 2009 Prijsopbouw in centen per liter

1 januari ’04: - aparte brandstofbelasting vervalt en wordt in de accijns opgenomen. Totaal + ¤ 0,042

Diesel laag zwavelig

Produktieprijs (Platt)

36,96

Bruto marge*

12,44

9,67

Kale prijs

49,40

45,63

Accijnzen + heffingen

70,60

41,85

Pompprijs excl. BTW

120,00

87,48

BTW Pompprijs incl. BTW

1 januari ’98: - overheid ziet voor één keer af van indexatie i.v.m. verhoging per 1 juli ‘97

Euro 95

Accijns, heffingen en BTW in eurocenten/liter Idem in % vd verkoopprijs

19 %

35,96

22,80

16,62

142,80

104,10

93,4

58,5

65,4%

56,2%

* Dit is opgebouwd uit a) distributie- en marketingkosten, b) Bruto groothandel-marge en c) Bruto detailhandel-marge

0,30

‘90 ’91 ‘92

’93 ‘94 ’95 ‘96 ’97 ‘98 ’99 ‘00 ’01

‘02 ’03 ‘04 ’05 ‘06 ‘07 ’08 ’09

Bron: BOVAG, Platt’s, Shell

Bron: BOVAG 22



23

Figuur 3.4: Motorbrandstofaccijnzen (incl. heffingen) in Nederland 1995-2009, euro ongelood en diesel, in eurocent per liter

100

Benzine

90

Diesel

eurocent per liter

80 * NB diesel laagzwavelig

70

vanaf 01-01-2002

60 50

** NB euro ongelood laag-

40

zwavelig vanaf 01-10-2002

30

*** Per 01-01-2004 vervalt de

20

aparte

10 01-01-2009

01-07-2008

01-01-2008

01-01-2007

01-01-2006

01-01-2005

01-01-2004

01-10-2002

01-01-2003

01-01-2002

01-01-2001

01-01-2000

01-01-1999

01-01-1998

01-07-1997

01-01-1997

01-01-1996

Bron: Ministerie van Financiën, bewerking BOVAG

***

**

01-01-1995

de accijns.

*

0

brandstofbelasting,

welke wordt opgenomen in

Figuur 3.5: Pompprijzen van motorbrandstoffen in Nederland, 1971-2009 (incl. btw), in eurocenten Datum

Super

Diesel

LPG

01-07-1971

30,77

10,39

12,25

01-12-1980

68,88

46,92

28,77

04-04-1990

76,69

46,01

21,74

24

Euroloodvrij

Diesel

LPG

20-12-1991

80,77

51,10

24,46

13-05-1992

84,86

52,37

24,00

28-04-1993

81,05

57,99

25,37

27-05-1994

85,76

60,17

25,37

02/06/1995

87,13

59,90

26,73

31-05-1996

91,21

63,26

27,64

01-07-1997

98,47

68,34

28,09

01-07-1998

98,92

67,43

28,09

01-07-1999

96,66

66,12

32,31

01-07-2000

119,03

78,10

37,39

01-07-2001

125,70

84,72

44,56

01-07-2002

114,50

77,30

39,00

01-07-2003

113,50

75,83

39,12

01-07-2004

125,87

86,92

44,34

01-07-2005

133,92

102,56

45,82

01-07-2006

142,34

107,40

45,78

01-07-2007

152,10

107,10

56,50

01-07-2008

169,10

148,10

68,89

09-12-2008

118,80

100,70

52,30

01-06-2009

142,90

102,10

52,80

Bron: ANWB, Shell, UnitedConsumers


25

11-01-2008 12-01-2008

Prijs euro 95

13-01-2008 14-01-2008 15-01-2008

1,80

1,62

1,44

1,26

1,08

0,90

0,72

0,54

0,36

0,18

0,00

16-01-2008 17-01-2008 18-01-2008

Dure tijden? Afgelopen zomer – toen de pompprijzen recordhoogtes bereikten – werd de vraag actueel of brandstof duurder was geworden ten opzichte van vroeger. Als alleen naar de absolute literprijzen wordt gekeken dan is de conclusie in eerste instantie snel te trekken: Ja. Een liter benzine kostte in 1971 (omgerekend van guldens naar euro’s) bijna € 0,31. Op 1 juli 2008 kostte een liter gemiddeld € 1,69 (Bron: BOVAG-RAI, Mobiliteit in Cijfers, United Consumers). Dat is dus meer dan een vervijfvoudiging van de prijs. 19-01-2008

20-01-2008

Figuur 3.7: Ontwikkeling brandstofprijzen Euro 95, 2008

Prijs in €

21-01-2008

22-01-2008 23-01-2008

1,00

24-01-2008 25-01-2008 26-01-2008

1,10

1,20

1,30

1,40

1,50

1,60

1,70

27-01-2008

28-01-2008 29-01-2008

1 - jan

30-01-2008 31-01-2008

01-02-2008

02-02-2008 03-02-2008

15 - jan

04-02-2008 05-02-2008 06-02-2008 07-02-2008

08-02-2008

29 - jan

09-02-2008 10-02-2008

Het geeft een aardige indruk, maar meer ook niet: in dit prijsverschil is geen rekening gehouden met de cruciale factor van de inflatie (geldontwaarding). Daarom is het objectiever om te kijken hoe de benzineprijsstijgingen zich verhouden tot de consumentenprijsindex (CPI), de stijging van de gemiddelde boodschappen van de Nederlander, zoals het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) dat bijhoudt. Daarin is de inflatie namelijk wél verwerkt. 11-02-2008

12-02-2008 13-02-2008

12 - feb

14-02-2008 15-02-2008 16-02-2008 17-02-2008

18-02-2008

26 - feb

19-02-2008

20-02-2008 21-02-2008

22-02-2008 23-02-2008

11 - mrt

24-02-2008 25-02-2008 26-02-2008 27-02-2008

In figuur 3.6 zijn de benzineprijs en consumentenprijzen (gemiddelde mandje boodschappen) van 1970 beide op 100 gesteld. Elke jaarlijkse procentuele verhoging van de prijzen wordt daarmee vermenigvuldigd, waardoor dit getal (index) stijgt. 28-02-2008

8 - apr

29-02-2008 01-03-2008

02-03-2008 03-03-2008 04-03-2008

22 - apr

05-03-2008 06-03-2008 07-03-2008 08-03-2008 09-03-2008

Figuur 3.6 laat twee opvallende periodes zien: 1979-1981: door de tweede oliecrisis, die in 1979 begon, steeg de olieprijs sterk en daardoor ook de prijs van motorbrandstoffen aan de pomp. Ook de koers van de dollar, waarmee olie internationaal betaald wordt, steeg sterk. Die koersstijging droeg ook bij aan de hoge Nederlandse brandstofprijs in de daaropvolgende jaren. 1999-heden: vanaf 1999 gaat de index van benzine structureel hoger liggen dan de schommelingen in vele jaren daarvoor. Vanaf 2002 wordt dat effect nog sterker. Conclusie: de benzineprijs is in de afgelopen 38 jaar wel degelijk harder gestegen dan de kosten van de boodschappen. Sinds 1970 is de benzineprijs bijna 1,4 keer sterker gestegen dan die van boodschappen en is benzine dus relatief duurder geworden. Juist de motorbrandstof-prijsstijgingen van de afgelopen negen jaar, in combinatie met een tot voor kort matige inflatie, hebben aan dit verschil in grote mate bijgedragen.

6 - mei

10-03-2008 11-03-2008

12-03-2008 13-03-2008 14-03-2008

20 - mei

15-03-2008 16-03-2008 17-03-2008

18-03-2008

3 - jun

19-03-2008

20-03-2008 21-03-2008

22-03-2008 23-03-2008

17 - jun

24-03-2008 25-03-2008 26-03-2008 27-03-2008

28-03-2008

1 - jul

29-03-2008 30-03-2008 31-03-2008 01-04-2008

02-04-2008

15 - jul

03-04-2008 04-04-2008 05-04-2008 06-04-2008 07-04-2008

29 - jul

08-04-2008 09-04-2008 10-04-2008 11-04-2008

12-04-2008

12 - aug

13-04-2008 14-04-2008 15-04-2008 16-04-2008

Figuur 3.6: Ontwikkeling index benzineprijs versus index consumentenprijzen (CPI), Nederland 1970-2009

17-04-2008

19-04-2008 20-04-2008 21-04-2008 22-04-2008

Prijs index

26 - aug

18-04-2008

9 - sep

23-04-2008

700

Prijsindex normaaleuro 95 benzine

600

Consumentenprijsindex (CPI)

24-04-2008 25-04-2008 26-04-2008 27-04-2008

23 - sep

28-04-2008 29-04-2008 30-04-2008 01-05-2008 02-05-2008

7 - okt

03-05-2008 04-05-2008 05-05-2008

500

06-05-2008 07-05-2008

21 - okt

08-05-2008 09-05-2008 10-05-2008 11-05-2008

400

12-05-2008

4 - nov

13-05-2008 14-05-2008 15-05-2008 16-05-2008 17-05-2008

18 - nov

18-05-2008

300

19-05-2008 20-05-2008 21-05-2008

2 - dec

22-05-2008 23-05-2008 24-05-2008

200

25-05-2008 26-05-2008

31 - dec

27-05-2008 28-05-2008 29-05-2008 30-05-2008

100

31-05-2008

Bron: Shell (shell.nl), bewerking BOVAG

01-06-2008 02-06-2008 03-06-2008 04-06-2008 05-06-2008

* maart 2009 26

Bron: ANWB, Shell, UnitedConsumers, bewerking BOVAG

* 2009

2005

2000

1995

1990

1985

1980

1975

06-06-2008

1970

0

Jaren

In het verleden plaatste marktleider Shell haar prijsaanpassingen altijd in de landelijke dagbladen. Hier heeft het bedrijf in 2006 een einde aan gemaakt. Dé landelijke adviesprijs bestaat in principe niet meer omdat oliemaatschappijen binnen het eigen merk een adviesprijs afgeven aan de tankstationondernemers. Regionaal en zelfs lokaal kunnen sindsdien grote prijsverschillen bestaan. Bij figuur 3.7 moet daarom worden opgemerkt dat het prijsverloop slechts een indicatie van het gemiddelde weergeeft dat Shell als marktleider aan de ondernemers heeft geadviseerd. Tankstations in cijfers 2009

27

Figuur 3.8: Europa: Kale prijs, accijnzen + BTW en pompprijs per liter Euro 95 in de Europese Unie, per 15 december 2008

Figuur 3.9: Europa: Kale prijs, accijnzen + BTW en pompprijs per liter diesel in de Europese Unie, per 15 december 2008

“Kale prijs

Land

(zonder belastingen)”

Accijns + BTW

in eurocent

in eurocent

Pompprijs % van

in

de pompprijs

eurocent

“Kale prijs Land

(zonder belastingen)”

Accijns + BTW

in eurocent

in eurocent

Pompprijs % van

in

de pompprijs

eurocent

Nederland

35,4

89,34

71,6%

124,7

Nederland

44,5

57,43

56,4%

101,9

Duitsland

26,2

82,87

76,0%

109,1

Verenigd Koninkrijk

39,7

72,89

64,8%

112,6

Finland

33,9

82,05

70,7%

116,0

Slowakije

49,2

66,55

57,5%

115,7

België

36,9

78,60

68,1%

115,5

Duitsland

39,2

63,42

61,8%

102,6

Frankrijk

30,0

78,37

72,3%

108,4

Italië

47,7

60,30

55,8%

108,0

Portugal

35,8

77,12

68,3%

112,9

Frankrijk

40,6

59,13

59,3%

99,7

Denemarken

33,1

77,11

70,0%

110,2

Zweden

40,1

57,87

59,1%

97,9

Italië

36,5

74,98

67,3%

111,5

117,5

Verenigd Koninkrijk

27,9

71,12

71,8%

99,0

Ierland

44,7

70,94

61,4%

115,6

Slowakije

32,8

67,38

67,3%

100,1

Zweden

25,2

67,17

72,7%

92,4

Oostenrijk

27,2

63,68

70,1%

90,9

Malta

71,0

Tjechië

31,4

59,84

65,6%

91,3

Finland

48,5

Malta

64,5

59,32

47,9%

123,8

Hongarije

47,1

49,01

Luxemburg

33,0

58,10

63,7%

91,1

België

48,0

48,54

50,3%

96,5

Polen

31,6

57,29

64,4%

88,9

Estland

46,6

47,33

50,4%

93,9

Hongarije

32,9

54,52

62,3%

87,5

Greiekenland

53,7

46,01

46,2%

99,7

Spanje

33,5

52,62

61,1%

86,1

Slovenië

46,0

45,43

49,7%

91,4

Slovenië

33,0

49,68

60,1%

82,7

Bulgarije

39,7

44,75

53,0%

84,4

Griekenland

34,9

48,96

58,4%

83,9

Polen

44,4

44,73

50,2%

89,1

Estland

34,2

48,53

58,7%

82,7

Spanje

45,5

43,40

48,8%

88,9

Bulgarije

29,4

47,91

62,0%

77,3

Luxemburg

43,2

41,21

48,8%

84,4

Litouwen

31,9

43,89

57,9%

75,8

Litouwen

44,5

40,37

47,6%

84,8

Letland

38,6

41,73

51,9%

80,4

Letland

49,6

38,55

43,7%

88,2

Cyprus

36,6

41,06

52,9%

77,6

Roemenië

49,5

37,25

42,9%

86,8

Roemenië

34,8

39,80

53,3%

74,6

Cyprus

51,3

37,10

42,0%

88,4

43,7

56,21

56,3%

99,9

35,8

38,6

31,2

71,04

69,5%

102,3

57,20

48,7%

56,40

57,2%

98,5

Oostenrijk

40,5

54,48

57,3%

95,0

Tjechië

46,0

54,00

54,0%

100,0

Portugal

49,7

53,67

51,9%

103,4

52,00

42,3%

123,0

50,94

51,2%

99,4

51,0%

96,1

laagste

Bron: Europese Commissie (Oil Bulletin), bewerking BOVAG

27 landen Verschil: hoogste -/-

Verschil: hoogste -/-


60,3 42,1

gemiddelde

gemiddelde 27 landen

Ierland Denemarken

Europa,

Europa,

28

49,5

50,1

laagste

Bron: Europese Commissie (Oil Bulletin), bewerking BOVAG


29

0,64

0,57

0,55

jan-00

1,09

0,97

0,96

0,80

0,69

0,77

jan-01

1,15

1,00

1,04

0,83

0,74

0,83

jan-02

1,09

0,91

0,97

0,76

0,69

0,79

jan-03

1,18

1,01

1,13

0,81

0,78

0,91

jan-04

1,17

1,00

1,05

0,82

0,73

0,85

jan-05

1,19

1,05

1,09

0,91

0,89

0,98

jan-06

1,37

1,27

1,23

1,09

1,02

1,08

jan-07

1,36

1,23

1,25

1,01

0,95

1,10

jan-08

1,54

1,42

1,40

1,21

1,11

1,29

jan-09

1,25

1,07

1,08

1,02

0,90

1,02

Bron: Europese Commissie-Oil Bulletin

Kortingen in 2008: veel stabieler dan de pompprijs zelf De prijzen aan de pomp mogen dan gedurende 2008 een zeer onstuimig beeld laten zien, maar het afgelopen jaar was met het oog op de kortingen aan de pomp een veel stabieler jaar. De kortingen op alle brandstoffen vertoonden over de laatste maanden van 2008 zelfs een lichte daling (Bron: www.UnitedConsumers.com). UnitedConsumers houdt sinds 2000 de Gemiddelde Landelijke Adviesprijs bij (GLA): het gemiddelde van de landelijke adviesprijzen van Shell, Total, Esso, BP en Texaco. Ook registreert UnitedConsumers dagelijks wat de daadwerkelijke pompprijs is bij de aangesloten tankstations (zie figuur 3.10). Door over de laatste vier jaar maandelijks de pompprijs te vergelijken met de GLA, valt te zien wat de korting aan de pomp moet zijn geweest (zie figuur 3.12). Aangezien bij UnitedConsumers een mix van COCO-, CODO en DODO-stations en snelweg-, tangent en lokale stations is aangesloten, is aan te nemen dat dit beeld voor de gehele bemande tankstationbranche geldt.

Figuur 3.12: Korting pompprijs ten opzichte van de GLA bij Euro 95

Korting 0,07 in € 0,06

Verschil

0,05 0,04 0,03 0,02 0,01 0,00 Datum

Bron: www.UnitedConsumers.com

Figuur 3.13: verloop pompprijs en GLA Diesel

Prijs 1,70 in € 1,60 1,50 1,40 1,30 1,20 1,10 1,00 0,90 0,80 0,70 0,60

GLA Pompprijs

Bron: www.UnitedConsumers.com 30


Datum


2003

Benzine en diesel Op benzine, diesel zijn de kortingen aan de pomp in 2008, ten opzichte van 2007 en de jaren ervoor, definitief gestabiliseerd tot 5,5 cent per liter benzine en 3,5 cent voor een liter diesel. Let wel: er zijn genoeg (onbemande) stations die meer korting geven, maar het gaat hier om het schetsen van een landelijke trend, die ook herkenbaar is bij de (onbemande) prijsvechters.

2009

0,78

2009

0,83

2009

0,95

2008

0,62

jan-99

2008

0,65

2008

0,69

2007

0,83

2007

0,90

2007

0,98

2006

0,65

jan-98

2006

DLD

0,67

2006

B

0,68

2005

NL

0,84

2005

DLD

0,92

2005

B

0,93

GLA Pompprijs

2004

NL

jan-97

Prijs 1,70 in € 1,60 1,50 1,40 1,30 1,20 1,10 1,00 0,90 0,80 0,70 0,60

2004

Datum

Diesel

2004

Euro ongelood

2003

In euro's

Figuur 3.11: verloop pompprijs en GLA Euro 95

2003

Figuur 3.10: Pompprijs Nederland, België en Duitsland, 1997-2009

Datum


31

Figuur 3.14: Korting pompprijs ten opzichte van de GLA bij Diesel


Verschil

0,05 0,04 0,03

dat rijders op autogas prijsbewuster zijn dan benzine- of dieselrijders. Dat komt doordat zij gemiddeld meer voertuigkilometers maken. Daarnaast hebben deze automobilisten bewust gekozen voor een extra investering in een LPG-installatie en die willen ze natuurlijk terugverdienen. Daarnaast is de overheid dubbel in het scheppen van een toekomst voor LPG. Nog steeds sluiten tankstations de LPG pomp gezien steeds strakkere wettelijke veiligheidseisen ten gunste van de omliggende bebouwing van een tankstation. Het aantal verkooppunten met LPG daalt hiermee door de druk van de overheid. Het aantal LPG-rijders in de markt is van omvang klein en tot en met 2007 dalend, maar sinds 2008 weer stijgend (afzet LPG steeg in 2008 met 5%). Aan het einde van 2008 is de LPGprijs bijna 25 eurocent goedkoper geworden dan het hoogtepunt in de zomer van 2008 (figuur 3.16).

0,02 0,01 0,00

Benzine

1,51

1,53

1,66

Diesel

1,07

1,21

1,48

Verschil

0,44

0,32

0,18


Het omslagpunt voor de dieselrijder werd, bij aankoop van een nieuwe auto, daardoor ineens heel anders. In 2007 lag het omslagpunt van benzine ten opzichte van diesel bij ongeveer 25.000 km per jaar. Dat schoof in mei 2008 ineens op naar 34.000 km per jaar. Ter vergelijking: het omslagpunt van benzine ten opzichte van LPG veranderde daarentegen niet veel en bleef hangen op 15.000 km per jaar. Op korte termijn hebben dergelijke veranderingen in omslagpunt niet veel gevolgen voor brandstofvolumes per productsoort, maar op de langere termijn kunnen ze bepalend zijn voor de verkoop van diesel- versus benzine- of LPG-auto’s. LPG Ook bij LPG stabiliseert de korting aan de pomp, na eerst nog een lichte stijging richting de zomer van 2008. De LPG korting is gemiddeld 6,5 eurocent per liter. De ruime marges op LPG laten korting aan de pomp op LPG makkelijker toe dan bij benzine en diesel, waar de margegrenzen inmiddels wel bereikt zijn. Bovendien staat de LPG-rijder al langer bekend als kortingsrijder bij uitstek. Het is algemeen bekend

32


2009

2008

2007

2006

Datum


Figuur 3.17: Korting pompprijs ten opzichte van de GLA bij LPG


Verschil

0,05 0,04 0,03 0,02 0,01 0,00


2009

Prijs 24 mei 2008

2008

Prijs 1 jan 2008

2007

Prijs 1 juni 2007

2006

Brandstof

2003

Figuur 3.15: Prijsverschil tussen benzine en diesel (in eurocent per liter)

2005

2003

Opmerkelijk was ook dat in het voorjaar van 2008 de dieselprijs steeds dichter naar de benzineprijs toe kroop. In april 2008 was diesel 40% duurder dan een jaar eerder. In een jaar tijd daalde dat van 44 naar 18 eurocent verschil. Na de accijnsverhoging op diesel, daalde het verschil zelfs naar 15 cent. 2008 werd afgesloten met een benzine-diesel verschil van 24 eurocent, een veel kleiner verschil dan de jaren ervoor.

GLA Pompprijs

2005


Prijs 0,75 in € 0,70 0,65 0,60 0,55 0,50 0,45 0,40 0,35 0,30 2004

Datum

2004

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

Figuur 3.16: Verloop pompprijs en GLA LPG

Datum


33

Consequenties van prijs en korting Hoe gaan klanten (de particuliere en zakelijke markt) nu om met het gegeven dat kortingen stabiliseren? Voor de individuele zakelijke rijder, wiens werkgever de auto- en brandstofkosten doorgaans regelt, is dat vrij eenvoudig: de zakelijke rijder is in de regel prijsongevoeliger en let dus niet op prijs. Kaartrijders zijn nauwelijks prijsbewust omdat de moeite (lees: tijd die het kost) om ernaar te handelen, voor hen persoonlijk niet lonend is. De groep prijsbewuste automobilisten die in meerdere of mindere mate bewust goedkoper tanken, bedraagt ongeveer twee miljoen. Hoewel dit een groot aantal automobilisten betreft, is deze groep nog altijd kleiner dan de groep die om andere redenen dan prijs (loyalty, shop, wassen, personeel/service, ligging van het station) bij een tankstation tankt. Toch is die grote groep kortingsbeluste automobilisten de afgelopen jaren gevoed door hogere brandstofprijzen (en belastingen) en de opkomst van vooral onbemande prijsvechters. Dit heeft, zoals in hoofdstuk 1 al aangegeven bij de merkaandelen (figuur 1.1), een ingrijpende verschuiving in de markt teweeggebracht. Margetechnisch lijkt er voor een bemand of onbemand tankstation geen ruimte meer om nog meer korting te geven, wat de stabilisatie van de kortingen verklaart. Er moet immers uiteindelijk geld verdiend worden in plaats van alleen maar meer liters met nog meer korting weg te geven. Maar ook bij de consument treedt gek genoeg verzadiging op. Korting lijkt er wel altijd en overal te zijn, bij bemande en onbemande stations en veelal ongevraagd. Zeker in regio’s waar kortingen een sterk structureel karakter lijken te hebben, zoals in de provincie Zeeland of Noordoost Nederland en de grensregio’s, beleeft de automobilist de korting steeds minder. Nu het kortingsniveau in Nederland stabiliseert, loont het dus klaarblijkelijk niet om nog meer korting te geven. Een alternatief zou een systeem kunnen zijn dat gebaseerd is op prijssegmentatie. Anders gezegd: voor elke klant(groep) een eigen prijs/korting. Immers: plat ‘prijs verlagen’ aan de pomp is marge weggegeven aan een deel van je klanten dat er niet om vraagt. De tankcards van de maatschappijen, evenals MTC, Travelcard en UnitedConsumers werken al zo. Ondernemers introduceren daarnaast steeds vaker een eigen lokaal betaalkaartsysteem. Tenslotte vervullen ook de bestaande loyaltysystemen nog steeds een rol. Zo introduceerde Esso eind 2008 nog een vernieuwde versie van haar loyaltyprogramma.

34


35

Hoofdstuk 4 Shop De shop is niet meer weg te denken uit de tankstationbranche. De onstuimige jaren van groei, waarin ondernemers bij wijze van spreken alles in hun schappen konden zetten omdat ‘het toch wel verkocht’ liggen echter al lang achter ons. Ondernemers en industrie gaan professioneler om met hun shopinrichting en hun assortiment. De ondernemers doen dat bijvoorbeeld met intelligente backoffice systemen die de verkoop van shopproducten van minuut tot minuut registreren. Zo is een tankstationondernemer in staat om zijn shopassortiment precies op de wensen van zijn lokale klantenkring af te stemmen. De industrie helpt een handje door producten op maat voor het tankstationkanaal te introduceren. Dat is een gevolg van een filosofie waarin het tankstation een apart retailkanaal is, met eigen ondernemersbehoeften en een eigen consumentenbehoefte. Zo kan het dat de shopcategorie ‘autogebonden’ (sleepkabels, lampjes en smeermiddelen) tegenwoordig tot een minimum in de shop beperkt is en de vergeten boodschap (kattenvoer, toiletpapier) is uit sommige shops zelfs helemaal verdwenen. De trefwoorden vers, impuls en gemak zijn vooral van toepassing op de moderne shop. Gekoelde dranken, vers bereide broodjes, hoogwaardige koffie en ook tabak zijn de hardlopers in de shop. Voor impulsaankopen kan men denken aan DVD’s en CD’s. Ook via een andere inrichting van de shop wordt de consument verleid tot een aankoop. De oude stellages en rekken van vroeger hebben plaatsgemaakt voor modern vormgegeven schappen waarin elke categorie shopproducten, van mondverfrissers tot non-food pluche, per strekkende meter is uitgekristalliseerd. Impulskoelers, strategisch in het zicht geplaatst langs de looproute van de consument, brengen gecombineerde shopaanbiedingen (zoals een drankje en een broodje) onder de aandacht om het rendement per vierkante meter shopoppervlak te verhogen. Ook maken steeds meer ondernemers slim gebruik van narrowcastingschermen, die de aandacht van de consument vestigen op aanbiedingen of filenieuws en zo tevens de wachttijd aan de kassa veraangenamen. En dan het personeel: tankstationondernemers sporen hun medewerkers aan om het productaanbod in de shop actiever en op een prettige manier onder de aandacht te brengen van de klant. Immers, de consument heeft aan één of twee goede ervaringen al genoeg om van een toevallige passant een vaste klant te worden bij een station. Samenvattend kan worden gesteld dat de shop in het station een professionele benadering vereist om een wezenlijke bijdrage aan het rendement van een ondernemer te leveren. De shop is geen anoniem onderdeel meer van het ‘grijze kanaal’; het is een verkoopkanaal op zich! Figuur 4.1: Type shops bij tankstations in Nederland Verschil t.o.v.

Shop Type

2008

% 2008

2005

% 2005

2003

%

2003

2003

in %

Gemakswinkel Geen shop

277

6,5%

496

11,5%

293

6,9%

-5%

1.442

34,0%

1.168

27,0%

961

22,7%

50%

Betaalhok/kiosk

326

7,7%

410

9,5%

434

10,2%

-25%

Standaard shop

2.248

53,0%

2.245

52,0%

2.548

60,2%

-12%

TOTAAL

4.243

100%

4.319

100%

4.236

100%

2%

Bron: Experian Catalist

36


37

Figuur 4.2: Services in de shop

Tabak

Figuur 4.5: Tabaksomzet shag in euro’s en in pouches (t/m week 8, 2009) Levens-

Eetwaren

middelen

om mee houdelijke artikelen

Huis-

Vrijetijds-

Warme Magnetron

Bakery

dranken

te nemen artikelen

Totaal Petrol

t/m

wk 8,

Shag

2006

2007

Index

2008

Index

2009

237,9

246,5

104

229,4

93

37,1

48,5

48,9

101

44,9

92

6,8

Ja Nee

2.705

542

2.183

270

1.829

2.093

998

240

52

2.214

574

2.487

928

664

1.759

2.517

Niet

Verkopen in Euro’s (mln.€) Verkopen in

verkrijgbaar

1.486

1.487

1.486

1.486

1.486

1.486

1.486

1.486

4.243

4.243

4.243

4.243

4.243

4.243

4.243

4.243

pouches ( x 1.000)

Totaal aantal tankstations

Bron: IRI Nederland

Bron: Experian Catalist Figuur 4.6: Tabaksomzet sigaren in euro’s en in verpakkingseenheden (t/m week 8, 2009)

Tabak

Sigaren

Euro’s (mln.)

Sigaretten

2006

2007

Index

2008

Index

2009

40,4

40,6

100

39,1

96

5,2

7, 9

7,9

99

7,5

95

1,0

Verkopen in

Totaal Petrol

t/m wk 8,

Figuur 4.3: Tabaksomzet sigaretten in euro’s en in verpakkingseenheden

Totaal Petrol

t/m wk 8,

2006

2007

2008

2009

871,3

933,5

1.050,8

170,2

217,6

233,1

248,3

36

Verkopen in eenheden (mln.)

Verkopen in Euro’s (mln.)

Bron: IRI Nederland

Verkopen in eenheden (mln.)

Dranken Bron: IRI Nederland

Figuur 4.7: Verkoop frisdranken in euro’s en verpakkingseenheden (t/m week 8, 2009)

Figuur 4.4: Marktaandelen sigaretten in miljoenen euro's in totale petrolmarkt, per merk

Merk sigaretten

Positie 2008

Positie 2007

MARLBORO

1

1

CAMEL

2

2

VAN NELLE

3

PALL MALL

Omzet 2008

Totaal Petrol

2006

2007

Index

2008

t/m wk 8, t/m wk 8, Index

2008

2009

Omzet 2007

Index

416,8

387,7

107

SOFTDRINKS

113,1

105,8

107

Verkopen in

3

94,4

94,0

100

Euro’s (mln.)

4

4

80,8

65,8

123

Verkopen in

KENT

5

5

66,7

60,7

110

volume (mln. liter)

L&M

6

9

61,3

37,1

165

DRUM

7

6

48,7

52,8

92

SPECIAL

8

8

46,4

38,1

122

Verkopen in

CABALLERO

9

7

35,2

40,8

86

Euro’s (mln.)

10

10

30

32,7

92

Verkopen in

JOHN PLAYER

WEST Bron: IRI Nederland,

index

105,2

110,1

105

126,4

115

14,1

14,6

104

31,6

30,7

97

33,1

108

3,7

3,6

96

17,1

16,5

97

16

97

1,7

1,3

78

8,3

7,5

90

7,2

96

0,7

0,6

84

MINERAALEN BRONWATER

volume (mln. liter) Bron: IRI Nederland

38



39

Figuur 4.10: Groei drankensegment in de shop in miljoenen euro’s, naar soort (t/m week 16, 2009)

Figuur 4.8: Omzet en afzet softdrinks per soort drank

Afzetaandeel in volume

Omzetaandeel in categorie in %

Softdrinks

BITTER LEMON

in categorie in %

Omzet

2007

2008

2007

2008

0,0%

0,0%

0,0%

0,0%

Sparkling

Drank

2006

Omzet 2007

Omzet

Index

2008

Index

t/m

t/m

wk 16,

wk 16,

2008

2009

Index 109

0,4%

0,5%

0,4%

0,6%

Softdrinks

38,3

37,3

97

39,5

106

9,7

10,6

23,7%

21,9%

36,5%

34,6%

Water

17,1

16,5

97

16,0

97

3,7

3,5

95

GAZEUSE

1,6%

1,6%

1,8%

2,0%

IJsthee

3,4

3,6

105

4,4

123

0,8

1,0

120

LEMON-LIME

1,6%

1,5%

2,4%

2,3%

Energy drinks

34,0

41,9

123

53,6

128

13,2

16,4

124

SINAS

5,4%

4,8%

9,3%

8,6%

Sport drinks

25,4

23,1

91

24,5

106

5,8

6,1

107

TONIC

0,0%

0,0%

0,0%

0,0%

108

CASSIS COLA

OVERIGE

5,1

4,4

86

4,5

104

1,1

1,2

Sappen

Still drinks

13,4

14,0

104

13,9

100

3,9

3,7

96

Zuiveldranken

23,7

23,2

98

24,7

106

7,0

7,2

103

SOFTDRINKS

4,1%

3,1%

5,4%

4,3%

IJSTHEE

3,3%

3,6%

3,9%

4,6%

IJskoffie

IJSKOFFIE

0,9%

1,0%

0,4%

0,5%

TOTAAL

ENERGIEDRANK VLOEIBAAR

59,1%

61,8%

39,9%

42,5%

TOTAAL

100%

100%

100%

100%

SPORTDRANK/

2006

2007

t/m wk 8,

2008

2009

DORSTLESSERS

28

27

25

24

ENERGIEDRANKEN

36

40

42

44

SAPPEN EN MINERAALWATER

18

18

16

14

ZUIVELDRANKEN

15

15

14

16

4

3

2

2

Volume verdeling dranken (in%)

Softdrinks

2006

2007

2008

t/m wk 8, 2009

DORSTLESSERS

38%

36%

37%

24%

ENERGIEDRANKEN

24%

24%

27%

44%

SAPPEN EN MINERAALWATER

22%

20%

20%

14%

ZUIVELDRANKEN

15%

14%

14%

16% 2%

FRUIT/ZUIVELSNACKS TOTAAL

100%

1,2

137

0,3

0,2

72

182,8

111

45,7

50,3

110

Omzetaandeel

Omzetaandeel

Omzetaandeel

t/m week 8,

2006

2007

2008

2009

Softdrinks

24%

23%

22%

21%

Water

11%

10%

9%

7%

2%

2%

2%

2%

en sport drinks

21%

26%

30%

33%

Still drinks

16%

14%

14%

12%

Sappen

3%

3%

3%

2%

Zuiveldranken

8%

9%

8%

8%

15%

14%

14%

15%

100%

100%

100%

100%

Omzetverdeling dranken (in mln. €)

FRUIT/ZUIVELSNACKS

402 103

Figuur 4.11: Omzetverdeling dranken in de shop in % (t/m week 8, 2009)

Figuur 4.9: Omzet- en volumeverdeling softdrinks (t/m week 8, 2009)

Softdrinks

0,9 165,2

Bron: IRI Nederland

Bron: IRI Nederland

0,2 161,0

1%

1%

1%

100%

100%

100%

Drank

Sparkling

IJsthee Energy-

IJskoffie TOTAAL Bron: IRI Nederland

Bron: IRI Nederland

40



41

Geen pompstation zonder

Utrechtseweg 1E (t) 033 422 8 000 www.pompkracht.nl 3811 NA Amersfoort (f) 033 445 1 445 [email protected]

Uitzenden - Detacheren - Werving & Selectie - Poolbeheer - Payroll - Consultancy

Snacks en zoetwaren Figuur 4.12: Candybars en chocolade Omzetaandeel in % Snacks en zoetwaren 2007 2008 index

Omzetaandeel t/m week 8, 2009

CANDYBARS 47,4 48,5 106 CHOCOLADEREPEN 18,0 17,2 108 CHOCOLADE DRAGEES 16,1 16,2 101 BONBONS EN CHOCOLAATJES 8,3 8,6 106 CHOCOLADE TOFFEES 5,3 5,7 111 SEIZOENSGEBONDEN CHOCOLADE 0,3 0,3 115 OVERIGE CHOCOLADE 4,5 3,5 81 TOTAAL CHOCOLADE 100% 100% 106 PEPERMUNT 10,9 10,6 102 DROP 22,9 22,0 101 SPEK/SCHUIM 1,1 0,9 86 GUMS 10,2 10,1 104 KEELVERZORGERS 12,5 11,9 100 KAUWGOM 29,8 31,7 112 TOFFEES/KAUWBONBONS 2,5 2,8 120 ZUURTJES EN LOLLIES 1,1 1,1 104 SEIZOENSGEBONDEN SUIKERWERK 0,3 0,3 118 OVERIGE SUIKERWERKEN 8,8 8,7 105 TOTAAL SUIKERWERK 100% 100% 105 CAKE EN KOEK 2,5 1,6 65 WAFELS 6,6 10,0 159 STANDAARD BISCUITS 1,1 1,0 102 LUXE BISCUITS 9,1 9,8 113 KOEKJES 4,0 3,4 89 STUKSARTIKELEN BANKET DROG 12,2 11,1 97 STUKSARTIKELEN BANKET GEVULD 38,2 35,0 97 TUSSENDOORKOEKEN 26,3 28,1 113 TOTAAL KOEK EN BANKET 100% 100% 106 CHIPS 49,7 50,5 108 TORTILLACHIPS 5,9 5,4 98 BISCUIT ZOUTJES 3,1 2,7 94 POPCORN 0,6 0,5 89 LUXE/SPECIAAL NOTEN 7,0 8,0 121 GECOATE NOTEN 8,2 8,3 107 PINDA’S 1,9 1,7 91 KROEPOEK 0,4 0,4 123 EXTRUDER SNACKS 17,0 16,1 101 OVERIGE COCKTAILSNACKS 5,5 6,1 118 ONDERLEGGERS 0,3 0,2 48 TOTAAL HARTIG 99,6% 100% 106

49,0 19,1 14,3 8,9 5,2 0,2 3,3 100% 9,8 23,9 0,7 10,3 13,3 30,1 3,2 1,0 0,2 7,5 100% 1,1 10,5 1,0 10,1 3,6 10,4 37,5 25,8 100% 52,4 4,9 2,7 0,5 6,9 8,3 1,2 0,3 16,8 5,9 0,2 99,9%

Omzetaandeel is gemeten naar productsoort binnen de totale categorie. Index is het resultaat van de omzet t.o.v. een jaar eerder. Bron: IRI Nederland

42


43

Hoofdstuk 5 Consumentengedrag in de shop

Figuur 5.2: Consumentenbezoek bemand of onbemand tankstation

Minstens zo interessant als de shopverkopen zelf, is het gedrag van consumenten in de shop en de manier waarop zij tegen een shopaankoop op het tankstation aankijken. Gegevens over dit consumentengedrag zijn afkomstig uit het Nationale Petrol Onderzoek 2009 van Foodstep, dat voor zijn onderzoek het aankoopgedrag van ruim 15.000 consumenten in kaart heeft gebracht.

NPO 2009

Totaal

Snelweg

Niet-snelweg

Totaal

100%

100%

100%

Totaal

Alleen

71%

62%

73%

Totaal

Met uitsluitend 21%

0,29

19%

volwassenen

Totaal

Met kinderen en evt. volwassenen

8%

9%

8%

Totaal

54%

41%

56%

Prive reden

Alleen

30%

12%

33%

Prive reden

Met uitsluitend

Prive reden

volwassenen

Prive reden

16%

21%

15%


8%

8%

7%

Zakelijke reden

Totaal

36%

57%

33%

Zakelijke reden

Alleen

33%

49%

30%

Zakelijke reden

Met uitsluitend 3%

7%

2%

evt. volwassenen

0%

1%

0%

Totaal

10%

2%

12%

Alleen

8%

1%

10%

1%

1%

1%

0%

0%

1%

volwassenen

Zakelijke reden

Met kinderen en

Ik kwam speciaal naar het tankstation Ik kwam speciaal naar het tankstation Ik kwam speciaal naar het tankstation Ik kwam speciaal naar het tankstation

44

Met uitsluitend volwassenen

Laatste tankstationbezoek

2007

2008

Totaal

Totaal

Totaal

2009

Bemand

80%

78%

79%

Onbemand

20%

22%

21%

Bron: Foodstep

Figuur 5.1: Ligging tankstation en reden bezoek

Totaal

De verhoudingen tussen de groepen bemande en onbemande tankklanten is, gemeten over een periode van drie jaar, redelijk constant te noemen. Figuur 5.3: Doel van het bezoek aan een tankstation

Handeling/aankoop

laatste tankstationbezoek

2006

2007

2008

2009

Tanken

84%

89%

86%

85%

4%

7%

8%

7%

Controle auto Iets eten/snacken/ snoepen

16%

16%

18%

14%

8%

10%

12%

10% 18%

Iets drinken

15%

17%

18%

Auto wassen

Tabak

2%

3%

4%

4%

Cadeau

1%

1%

1%

1%

Lectuur

2%

1%

1%

2%

Automaterialen

1%

1%

1%

1%

Toiletbezoek

2%

4%

5%

4%

Bron: Foodstep

Het lijkt een open deur, maar met hun brandstofverkoop hebben tankstationondernemers nog altijd een sterke troef in handen om de consument aan zich te binden. Tabak is de belangrijkste omzetcategorie in de shop, gevolgd door eten en drinken. Waar vroeger in het tankstation nog veel autogebonden producten in de schappen lagen, beperken ondernemers zich tegenwoordig in de regel tot een klein assortiment automaterialen voor met name noodgevallen (olie, lampjes en jerrycans). Dit is duidelijk terug te zien in het aandeel autogebonden aankopen op het tankstation. Ook de lage percentages lectuuraankopen vallen op.


Figuur 5.4: Handelingen en aankopen bij het tankstation

Bron: Foodstep

2006

2007

2008

2009

Voor beide typen tankstations (snelweg of niet aan de snelweg gelegen) geldt dat ongeveer 85% in 2009 en 86% in 2008 van de bezoeken met een auto gebeurt. De vrachtwagen/bestelbus heeft een groter aandeel bij het tankstation aan de snelweg (11% in 2009, 10% in 2008). Fietsend/lopend komt logischerwijs bij tankstations aan de snelweg niet voor. Ongeveer driekwart van de gemeten bezoeken vindt doordeweeks plaats, de rest in het weekend. Het uitnodigen van respondenten is over alle weekdagen gespreid voor een evenredige spreiding van het laatste bezoek. Ruim de helft van de bezoeken (55% in 2008, 57% in 2009) bij tankstations aan de snelweg zijn consumenten die met zakelijke reden onderweg zijn. Bij tankstations niet aan de snelweg is dit 32% in 2008 en 33% in 2009. 11% in 2008 en 12% in 2009 van de bezoeken aan een tankstation die niet aan de snelweg liggen, bestaat uit consumenten die speciaal naar het tankstation zijn gekomen en die dus niet onderweg waren.

Alléén tanken

62%

60%

0,55

59%

Iets eten en/of drinken kopen

19%

21%

24%

20%

Met tanken

11%

16%

16%

13%

9%

5%

8%

8%

13%

11%

12%

13%

Met tanken

6%

7%

7%

7%

Zonder tanken

7%

5%

5%

6%

Iets anders doen

5%

8%

9%

9%

Met tanken

4%

8%

8%

8%

Zonder tanken

1%

1%

1%

1%


Handeling/aankoop laatste tankstationbezoek

Zonder tanken Iets anders kopen* (geen eten/drinken)

Basis = laatste tankstationbezoek. * Iets anders zoals tabak, lectuur, cadeau-artikelen, automaterialen, etc.


45

Figuur 5.7: Locatie Tankstation

Twee op de vijf consumenten, ofwel 40% doet een shopaankoop op het tankstation. En hoewel tanken de hoofdreden blijft om een tankstation te bezoeken, bezoekt bijna een op de tien consumenten een tankstation zonder de tank vol te gooien.

Figuur 5.5: Aankopen bij een tankstationbezoek

Aankoop bij laatste koopbezoek

2006

2007

2008

2009

Alleen tabak

35%

33%

32%

35%

Alleen eten

28%

24%

0,25

21%

Alleen drinken

9%

12%

12%

12%

Eten en drinken

10%

10%

11%

10%

Eten en tabak

7%

7%

6%

8%

Eten, drinken en tabak

3%

6%

5%

4%

Drinken en tabak

2%

3%

4%

5%

Alleen lectuur

3%

2%

1%

2%

Alleen automaterialen

2%

1%

1%

1%

Alleen cadeau

1%

1%

1%

1%

Overig

1%

1%

1%

1%

Totaal

100%

100%

100%

100%

33%

Prive reden, alleen

30%

Prive reden, met volwassenen

16%

Gericht bezoek, alleen

8%

Prive reden, met kinderen

8%

Zakelijke reden, met volwassenen

3%

Gericht bezoek, met kinderen

19%

29%

29%

22%

Privé, met volwassenen

25%

18%

0,28

24%

Privé, alleen

13%

18%

18%

14%

Totaal

19%

21%

24%

20%

Figuur 5.8: Aanbevelen tankstation aan vrienden en familie, 2008 Shell

39%

46%

14%

1%

BP

38%

53%

7%

2%

41%

48%

Esso

37% 36% 0 20 42% Bron: Foodstep

41% 49% 60 46%

1%

BP Esso Texaco

26%

Shell BP

0

56%

36% 45% 42%

39%

Esso

20 26%

Texaco

42%

49% 43% 46%

40% 40

60 56%

46% 80

3%

11%

1%

Ander merk Shell

0

36%

39% 20

49%

40

46%

42% 26%

40%

60 46%

42% Bron: Foodstep

Esso

15%

56%

Nee, waarschijnlijk niet Nee, zeker niet Ja, zeker wel Ja, waarschijnlijk wel Nee, waarschijnlijk niet

3% 13% 2%

10% 16%

1%

3% 2% 100

9%

Nee, zeker niet

2% 9% 3%

5% 11% 1% 100 3% 15%

Ja, zeker wel Ja, waarschijnlijk wel

43%

45%

Total

Texaco

19% 13%

Figuur 5.9: Aanbevelen tankstation aan vrienden en familie, 2009

Total

BP

Ja, waarschijnlijk wel

10%

80

46%

42%

<1%

Hoewel zakelijke rijders qua profiel relatief het vaakst in de shop komen, worden ze als het gaat om aankoopgedrag voorbijgestreefd door de privérijders. Laatstgenoemde groep doet vaker een shopaankoop bij het bezoeken van een tankstation. De cijfers laten zien dat alle bezoekersgroepen minder vaak een shopaankoop doen dan in het afgelopen jaar. Consumenten zijn vanwege het slechte economische klimaat geneigd (‘De Crisis’) de hand op de knip te houden en het lijkt voor de hand te liggen dat ze dat ook in de shop doen.

40

Ja, zeker wel

13%

46%

43%

Total

11%

52%

35%

Texaco

Ander merk


2009

Zakelijk, alleen

Navolgende grafiek geeft de mate weer waarin de bezoekers het tankstation zouden aanbevelen aan familie en vrienden. Figuur 5.8 heeft betrekking op 2008, figuur 5.9 op 2009:

Bron: Foodstep

46

2008

Ander merk Shell

Zakelijke reden, alleen

Gericht bezoek, met volwassenen

2007

Zou u een tankstation aanbevelen? Om de aanbevelingsintentie te meten, is aan de bezoekers gevraagd aan te geven of zij het tankstation waar zij recent iets hebben gekocht, zouden aanbevelen aan familie en/of vrienden. Deze aanbevelingsintentie geeft op een andere wijze de mate van de tevredenheid weer en geeft een goed beeld in welke mate de bezoekers loyaal zijn.

Dat tabak favoriet is in de shop, is geen geheim binnen het tankstationkanaal: in meer dan de helft van het aantal aankopen wordt een tabaksgerelateerd product gekocht, al dan niet in combinatie met eten, drinken of iets anders. Het koopgedrag van de consument is gedurende de afgelopen vier jaar vrij stabiel. In de onderstaande tabel wordt getoond welke situaties van invloed zijn op het kopen van eten en/of drinken bij een tankstation.

Laatste bezoek tankstation

2006

Bron: Foodstep

Bron: Foodstep

Figuur 5.6: Aanschaf eten en/of drinken naar situatie

% bezoeken met een eten en/of drankaankoop

10%

2%

16% 5% 13% 2% 80 100 9% 3% 11% 15%

1% 3%

Nee, waarschijnlijk niet Nee, zeker niet


47

Imago tankstations Het succes van een merk wordt onder andere bepaald door de manier waarop het merk in staat is een goed imago uit te dragen en dit waar te maken. Welke associaties hebben consumenten met verschillende merken tankstations? Om een beeld te krijgen van het imago van de vijf grootste tankstationmerken in Nederland, is de consument een aantal uitspraken voorgelegd. Per uitspraak heeft de consument aangeven of hij deze vindt passen bij het desbetreffende merk. De navolgende lijst met uitspraken is aan de consumenten getoond:

• Heeft echt iets eigens, unieks • Geeft een goedkope indruk • Is een sympathiek/vriendelijk merk • Gaat met zijn tijd mee • Geeft gevoel van betrouwbaarheid, degelijkheid • Straalt ambitie uit • Hoor of zie je regelmatig iets van

• Is logischerwijze duurder want de producten zijn beter • Geeft een ouderwetse, oubollige indruk • Een nietszeggend merk • Straalt kwaliteit uit • Is vernieuwend/innovatief • Een koud afstandelijk merk • Is eerder voor jongeren

Figuur 5.10: Imago van de vijf grote merken in Nederland

sympathiek/vriendelijk

Total vast

BP vast

Esso vast

Texaco vast goedkope indruk

betrouwbaar, degelijk vernieuwend/innovatief

gaat met tijd mee

BP overig eerder voor jongeren

kwaliteit ambitieus

heeft iets eigens, unieks

Texaco overig

nietszeggend merk

Total overig Esso overig Shell vast

hoor of zie je regelmatig iets van

ouderwets, oubollig koud, afstandelijk merk

Shell overig duurder, want producten beter

Bron: Foodstep

48


49

Hoofdstuk 6: Betalingsverkeer Nederlanders hebben de smaak te pakken als het gaat om betalen met de PIN-pas. In 2008 steeg het aantal PIN-betalingen met 10,6% tot 1,76 miljard (zie figuur 6.1). Dit is de sterkste toename sinds 2002. Circa 80% van de groei kwam tot stand doordat consumenten meer gingen pinnen in supermarkten, in non-food detailhandelszaken (waaronder drogisterijen) en in de tankstationbranche. Ook in de meeste andere branches wordt steeds vaker met PIN betaald. In 2008 konden consumenten op steeds meer verkooppunten elektronisch betalen. Dit aantal steeg met 4,6% tot bijna 235.000 (figuur 6.4). Bijna tien procent van de PIN-transacties vindt plaats op een tankstation (figuur 6.2). Figuur 6.1: Jaarlijks aantal PIN-transacties, groei t.o.v. voorgaande jaren en omzetwaarde in Nederland

Groei in %

Omzetwaarde (mld.€)

2004

Transacties (mld.) 1,25

7,8%

56,7

2005

1,33

6,9%

59,5

2006

1,45

8,8%

64,2

2007

1,59

9,5%

69,0

2008

1,76

10,6%

74,7

Bron: Currence Figuur 6.2: Herkomst PIN-betalingen, april 2009

Aandeel transacties (in procenten)

Overige branches Openbaar vervoer

7,9 % 3,2 %

Detailhandel Horeca & recreatie Warenhuizen

35,6 % 4% 3,7 %

Benzinestations

9,6 % 35,8 %

Supermarkten Totaal

99,8 %

N.B.: Afrondingsverschillen laten het totaal in de tabel uitkomen op 99,8% in plaats van 100%. Bron: Currence Figuur 6.3: Gemiddeld transactiebedrag PIN-betaling in euro’s

Figuur 6.4: Aantal betaalautomaten en toename t.o.v. voorgaande jaar

toename in%

€ 45,48

2004

194.966

4,7%

2005

€ 44,61

2005

206.392

5,9%

2006

€ 44,22

2006

214.474

3,9%

2007

€ 43,75

2007

223.981

4,4%

2008

€ 42,52

2008

234.393

4,6%

Bron: Currence 50

aantal

2004

Bron: Currence Tankstations in cijfers 2009

51

Creditcards Vergeleken met het grote aantal PIN-betalingen, wordt in ons land relatief weinig met de creditcard betaald. Het aantal transacties (niet gespecificeerd naar branche) is in de afgelopen jaren wel gestegen (zie figuur 6.5), maar kan met 70 miljoen transacties per jaar (2008) niet tippen aan de populariteit van PIN. Ondernemers zullen hier niet rouwig om zijn, omdat PIN met een prijs van slechts enkele centen per transactie voor hen veel goedkoper is dan een transactie per creditcard. De hoogte van een creditcardtransactie wordt namelijk berekend aan de hand van een percentage van de factuurhoogte. Vandaar dat de meeste ondernemers een duidelijke voorkeur hebben voor PIN, als het gaat om elektronisch betalen. Dit gaat zeker op voor tankstationondernemers, omdat het betaalmiddel ChipKnip (ooit speciaal in de markt gezet voor het afrekenen van lage bedragen) niet wordt gebruikt in de tankstationbranche. Ondanks de matige populariteit van de creditcard hebben consumenten in de meeste gevallen wel de mogelijkheid om met de creditcard een volle tank te betalen (figuur 6.6). Figuur 6.5: Aantal creditcardtransacties per jaar

transacties (mln.)

2005

45

2006

51

2007

63

2008

70

Figuur 6.6: Card-acceptatie bij tankstations in Nederland Credit

credit card:

Nee Ja

% Credit

Fuel

% Fuel

Cards

Cards

Cards

155

3,7%

304

7,2%

2.652

62,5%

4.088

96,3%

3.939

92,8%

1.591

37,5%

4.243

100%

4.243

100%

4.243

100%

Cards

Diesel Only

% Diesel

Cards

Only Cards

Totaal aantal tankstations

EMV stelt eisen aan banken, leveranciers van betaalapparatuur en uiteraard aan ondernemers. Om de EMV-chip in het elektronische betalingsverkeer te kunnen gebruiken moeten eerst alle bankpassen (en creditcards) en betaal- (en geld)automaten met de nieuwe techniek zijn uitgerust. Alle geldautomaten zijn inmiddels voorbereid op deze technologie, terwijl de banken alle bankpassen voor 2011 zullen vervangen door van EMV chiptechnologie voorziene passen. Per 2011 zullen waarschijnlijk nog niet alle betaalautomaten technisch geschikt zijn om een betaling met de chip op de bankpas tot stand te kunnen brengen, maar wel het overgrote deel. Dit hangt samen met de geldigheidstermijn van het veiligheidscertificaat voor de huidige betaalautomaten, die in het verleden mede is gebaseerd op een minimale afschrijving van de automaat in vijf jaar. De laatste certificaten voor magneetstripautomaten lopen eind 2013 af. Het vervangingstraject voorziet erin dat eind 2010 circa 85% van het betaalautomatenpark voor EMV geschikt is. Dit is dan ook het moment om EMV op de betaalautomaat ‘aan te zetten’, waarbij het, afhankelijk van de projectvoortgang, niet is uitgesloten EMV op bepaalde locaties eerder te activeren.

Bron: De Nederlandsche Bank

Mogelijkheid

Introductie EMV-technologie Een van de manieren om de kans op skimming te verkleinen, is de overgang op betaalpassen met een EMV-chip, genoemd naar de initiatiefnemers Europay, Mastercard en Visa. EMV is een nieuwe internationale standaard voor chiptechnologie op de bankpas, die de makkelijk te kopiëren magneetstrip op termijn gaat vervangen. In Europees verband hebben de banken met elkaar afgesproken uiterlijk begin 2011 over te schakelen op het gebruik van EMV-technologie bij transacties op betaal- en geldautomaten. Naast deze Europese afspraak is het uit oogpunt van een veilig betalingsverkeer in Nederland van groot belang snel tot de introductie van EMV over te gaan.

Bron: Experian Catalist

Skimming In 2008 kwam een aantal branches, waaronder de tankstationbranche, negatief in het nieuws door gevallen van skimming. Hierbij manipuleren criminelen betaalautomaten en geldautomaten, zodat ze de kaartgegevens op de magneetstrips van betaalkaarten kunnen kopiëren. In combinatie met een afgekeken pincode, meestal via kleine camera’s, worden consumenten en ondernemers zo het slachtoffer van dit soort criminele praktijken. Het aantal geslaagde skimmingaanvallen op gelden betaalautomaten bedroeg in 2008 ruim 900 en dupeerde enkele tienduizenden rekeninghouders. Het totale buitbedrag was ruim 31 miljoen euro. Hoewel dit bedrag aanzienlijk hoger is dan in voorgaande jaren, is het in verhouding tot de totale omzet in het elektronische betalingsverkeer (ruim 74 miljard euro) vooralsnog gering (bron: Currence). Desondanks hebben Currence, de banken, leveranciers van betaalautomaten en de Gezamenlijke Toonbank Instellingen (waar BOVAG deel van uitmaakt) in 2007 en 2008 actie ondernomen door twee typen betaalautomaat onder handen te nemen. De ene soort is versneld uit de markt genomen (HFT 201), terwijl de betaalautomaten van het andere type allemaal zijn verzegeld en voorzien van een veiligheidsupdate. Daarnaast zijn consumentencampagnes gestart en wijzen de verschillende brancheverenigingen, waaronder BOVAG, hun leden/ondernemers op het risico van skimmen.

In dit kader is het positief dat de Gezamenlijke Toonbank Instellingen samen met de banken afspraken hebben gemaakt om EMV versneld in te voeren. Deze afspraken zijn vastgelegd in de zogenaamde Nadere Overeenkomst op het Convenant Betalingsverkeer, die op 27 mei 2009 door de detailhandel en de banken is ondertekend. Deze overeenkomst garandeert ondernemers dat de kosten voor PINtransacties de aankomende vijf jaar niet worden verhoogd. Daarnaast garanderen de banken ook dat de functionaliteit van de debetkaartbetalingen (“PIN-pas”) de komende vijf jaar niet verandert. Een PINbetaling blijft een gegarandeerde betaling en er komt geen zogenaamde liability shift voor debetcards, waardoor ondernemers later zouden kunnen opdraaien voor de kosten van eventuele fraude met betaalpassen. Met deze zekerheden op zak gaat de detailhandel zich in samenwerking met de banken inspannen om de invoering van veiliger PIN-betalingen te vervroegen van 2013 naar 2011. Dit vergt nog een flinke inspanning van de brancheverenigingen, leveranciers en de bancaire sector. Figuur 6.7 en 6.8 laten zien dat de opmars van EMV-technologie bij betaalterminals en op betaalpassen tot nu toe weliswaar zeker is, maar ook langzaam. Figuur 6.7: Aantal EMV-betaalautomaten in Nederland (in duizenden)

eind 2007

EMV niet-EMV Totaal


eind 2008

%

8,3%

62,6

26,7%

205,5

91,7%

171,8

73,3%

224

100%

234,4

100%

Bron: Currence Figuur 6.8: Aantal EMV-betaalpassen in Nederland (in miljoenen)

eind 2007

EMV

52

%

18,5

%

eind 2008

%

2,5

9,9%

8,2

32,3%

niet-EMV

22,8

90,1%

17,2

67,7%

Totaal

25,3

100%

25,4

100%

Bron: Currence


53

Hoofdstuk 7

Personeel

Eén van de belangrijkste factoren die de rentabiliteit van een tankstation beïnvloedt, is de factor personeel. Bijna 80% van het nettoresultaat wordt bepaald aan de hand van efficiënt personeelsbeleid. Het is dus geen wonder dat in de tankstationbranche steeds meer aandacht wordt besteed aan de invulling van dat personeelsbeleid. Op dit deel van de bedrijfsvoering kan de ondernemer immers ook veel invloed uitoefenen. Een goed draaiend team vertaalt zich uiteindelijk ook in een gezond rendement van het tankstation. Wat is er dan voor nodig om het personeelsbeleid goed in te vullen? Als bij een lage bezettingsgraad blijkt dat klanten te lang voor een kassa moeten wachten, loopt juist de omzet per klant en daarmee de shopomzet terug in plaats van dat deze stijgt. Als medewerkers niet precies weten wat er van hen verwacht wordt of wanneer ze zich niet verantwoordelijk voelen voor het resultaat, dan zie je dat onherroepelijk terug in de shopomzet: kassarijen worden langer omdat de handelingstijd aan de kassa toeneemt en klanten besluiten hun aankoop elders te doen. Te lage bezetting kan ook de tevredenheid onder het personeel negatief beïnvloeden, wat stress, ziekteverzuim en verloop onder het personeel kan opleveren. Om nog maar te zwijgen over lage schappen en vaker ‘nee’ verkopen aan klanten. Het behoeft geen uitleg dat een te hoge bezettingsgraad minstens zo Bestelwagens funest voor een tankstation is als onderbezetting.

Vrachtwagens (met vaste bak)

Flexibele arbeid Trekkers (opleggers) Bij het samenstellen van de ideale personele bezetting op het tankstation, is het belangrijk om een flexibele schil te creëren om de vaste kern van personeel heen. Deze flexibele schil kan spreiding van risico’s opleveren, gevolgen van ziekte, pieken, vakanties en verloop opvangen en vermindert bovendien de kans dat er te weinig werkzaamheden zijn voor het vaste personeel. Nu is er in Nederland een duidelijke trend te zien in de ontwikkeling van de flexibele schil aan personeel. Enerzijds is dat afgedekt door de inzet van eigen personeel dat blijft overwerken, twee diensten achterelkaar draait, multi-inzetbaarheid, flexibele werktijden en parttime werk. Anderzijds is er de mogelijkheid tot inschakelen van uitzendbureaus, maar denk daarbij ook aan tijdelijke arbeidscontracten, vakantiekrachten, nul-urencontracten en oproepcontracten. Flexibele arbeid is dus meer dan alleen uitzendpersoneel. In de loop van de jaren is er een flinke groei te zien van die flexibele schil om de bedrijven heen. In figuur 7.1 kunt u zien dat in twintig jaar tijd die flexibele schil in grootte is verdubbeld, terwijl de verwachting is dat deze ontwikkeling nog verder versnelt. Figuur 7.1: Ontwikkeling flexibele schil om bedrijven

Flexibele schil in % van het totaal beschikbaar fulltime personeel

30

20

10

0

1990

1995

2000

2005

Bron: TNO-onderzoek naar de toekomst van flexibele arbeid 54


2010

2015 Tijd in jaar

Uit TNO-onderzoek naar de toekomst van flexibele arbeid komt naar voren dat er een relatie bestaat tussen de wenselijke grootte van de schil aan flexibele arbeid enerzijds en de grootte van het bedrijf anderzijds. Bedrijven met 100 tot 200 werknemers geven aan dat zij in 2015 een flexibele schil van 30% wenselijk achten. Dit terwijl bij grotere bedrijven de groei er eigenlijk al uit is en zij al op een flexibele schil van 23% zitten. Kleinere bedrijven (10-100 werknemers) hebben nu een iets lager percentage, maar zij geven aan zeker naar 25% te willen doorgroeien. Bij de evaluatie van 200 bedrijven die op professionele wijze de flexibele schil van hun bedrijf (laten) vormgeven, is naar voren gekomen dat het aanzienlijke voordelen oplevert om hier aandacht aan te besteden. Enkele voordelen zijn: • Verlagen van het verloop, met 5% tot zelfs 22% • Verhogen productiviteit, met 10% tot zelfs 40% • Verlaging besturingslast • Betere en flexibelere inzet van het beschikbare personeel • Hogere motivatie Werving en selectie van personeel Werving en selectie is een belangrijke taak voor tankstations. Gespecialiseerde uitzendbureaus worden niet alleen gebruikt om bij te springen in geval van calamiteiten, maar ook steeds vaker schakelen ondernemers deze bureaus in voor werving en selectie van nieuw personeel. Een van de oorzaken is het verloop in de tankstationbranche, dat met een gemiddeld percentage van 21% in 2008, vrij hoog is (bron: Kengetallen Mobiliteitsbranche 1997-2007; Marktmonitor i.o.v. Stichting OOMT). Ondernemers moeten een flinke inspanning leveren om personeel op te leiden, in te werken te werven en te selecteren. Helemaal als er rekening wordt gehouden met het feit dat er voor één kandidaat die voldoet aan het gewenste profiel zeker 10 kandidaten moeten worden geworven. In het veld lopen de meningen onder tankstationondernemers nogal uiteen over de vraag of het lastig werven is of niet. De één zegt dat het ophangen van een advertentie achter de ruit al leidt tot sollicitaties waar altijd geschikte mensen uit voortkomen. De ander heeft er uitgebreide advertentiecampagnes voor nodig. Daarnaast zijn er tankstations die afgaan op het kennissennetwerk van hun eigen werknemers en zoals eerder vermeld zijn er ook tankstations die gebruik maken van de professionele ondersteuning van een uitzendbureau of werving- en selectiebureau. Niet alleen de manier van werven van nieuwe werknemers is verschillend bij de tankstations, ook de eisen die gesteld worden aan de nieuwe medewerker lopen enorm uiteen. Voor de één is het hebben van twee handen, een mond en de wil om te werken al voldoende om haar of hem in te zetten als servicemedewerker. Bij een ander bedrijf wordt eerst een zorgvuldige procedure doorlopen. Een voorbeeld van een uitgebreide procedure ziet u hieronder: • Ten eerste wordt er gevraagd naar een Curriculum Vitae met een motivatie waarom de sollicitant wil werken bij dat bedrijf en specifiek dat tankstation. • Er wordt ingegaan op gaten in het curriculum vitae. • Referenties worden nagebeld. • Eventuele risico’s, zoals fraudekwetsbaarheid, worden besproken. • Er wordt goed gekeken of datgene wat de sollicitant denkt dat het werk inhoudt ook overeenkomt met de werkelijkheid. • Carrièrewensen en doelen worden doorgenomen. • Er wordt gekeken naar het huidige personeel om te beoordelen of de nieuwe medewerker daar goed bij past. • Is de sollicitant klantvriendelijk en is zij/hij in staat om producten aan te bevelen. • Meerdere medewerkers van het bedrijf beoordelen de sollicitant om te voorkomen dat eventuele zaken over het hoofd zijn gezien. • Komt de sollicitant zijn afspraken na. • Er wordt een proeftijd afgesproken. • Beoordeling vindt plaats op de verrichte werkzaamheden. Tankstations in cijfers 2009

55

Gemiddeld bemand tankstation Aantal liters brandstof 3,5 miljoen liter per jaar 55% Diesel en LPG met 3,52 Eurocent marge per liter 45% Benzine met 4,83 Eurocent marge per liter Marge Diesel en LPG

€ 67.800,-

Marge Benzine

€ 76.000,-

+

Totale marge brandstof Shopomzet

€ 875.000,-

72% Tabak omzet met 8% marge

€ 50.500,-

28% Non-tabak omzet met 42% marge

€ 103.000,-

+

Totale marge shop

56


€ 143.800,-

€ 153.500,-

+

Bruto marge totaal tankstation:

€ 296.800,-

Directe personeelskosten 41%

€ 121.500,-

Afschrijvingen 7%

€ 20.500,-

Exploitatiekosten 40%

€ 118.500,-

Bedrijfsresultaat 12%

€ 36.300,-


57

Hoofdstuk 8 Waardebepaling van een tankstation

Voorbeeld berekening netto productieve uren Omschrijving

berekening

uren

Aantal bruto werkdagen Dagen per jaar: Weken per jaar Werkdagen Aantal bruto uren Bij 36-urige werkweek Feestdagen maximaal (cao) Roostervrije dagen

365,00 dagen 52,14 weken 260,71 dagen 1 werkdag

7,20

gemiddeld per jaar

1877,14

8 dagen

57,60

n.v.t.

Vakantiedagen/-uren Opleiding

175,00

gemiddeld

20,00

Aantal te werken uren

1624,54

Ziekte-uren

gemiddeld 9%

146,20

Aantal aanwezige / werkbare uren

1478.33

Aantal indirecte productieve uren

18% *

266,10

Aantal netto productieve uren

1212,23

Afgerond

1200,00

‘Wat is de waarde van mijn tankstation?’ is een vraag die dikwijls aan medewerkers van BOVAG Ledenadvies wordt gesteld. Het antwoord op deze vraag is even simpel als complex: dé waarde bestaat niet. Waarde is een subjectief begrip. Dit betekent dat waarde afhankelijk is van mens, plaats, situatie en tijd. Prijzen zijn daarentegen wél door externe partijen waar te nemen. Over waarde doen de meest fantastische indianenverhalen de ronde. Iedereen in de branche kent het fenomeen “een gulden per liter”. Voor het gemak is dit sinds de introductie van de Euro “een euro per liter”. Ook wordt graag door velen de uitslag van de veiling van snelwegstations klakkeloos van toepassing verklaard op de waarde van het eigen station. Hier wordt bovendien nog een grote fout gemaakt door prijs en waarde met elkaar te verwarren. De prijs komt tot stand op de markt, in dit geval de veiling waar vraag en aanbod elkaar ontmoeten. Waarde is voor buitenstaanders niet zichtbaar; waarderen doe je iets waar je belang aan hecht. Op de veiling komt dit tot uiting in het verschil tussen biedingen van partijen. Deze twee voorbeelden laten al zien dat waarde een lastig ding is: er wordt geredeneerd vanuit de eigen situatie, in dit geval de eigenaar/verkoper. Overigens zijn zij niet de enigen die zich schuldig maken aan het eenzijdig redeneren in het belang van partijen. De koper, belastingdienst, oliemaatschappij, uittredende aandeelhouder, scheidende partner en anderen zullen dit ook doen vanuit hun positie. Deze bijdrage poogt een aanzet te geven om het mysterie rondom waarde te ontrafelen en terug te brengen tot reële verwachtingen. Voor de vuist weg waarderen Laten we het voorbeeld van de “gulden per liter” - regel eens bij de hand nemen. Deze vuistregel stamt uit het begin van de jaren ’90 en is afgeleid van een aantal aan-/verkoop transacties uit deze periode. De methode staat bekend als waardering op basis van ‘multiples’ (= grootheid vermenigvuldigd met een factor; in dit geval hoeveelheid maal geld). Een veel gebruikte multiple is de EBITDA-factor. Dit is het resultaat voor rente, belasting en afschrijving maal een factor, bijvoorbeeld 4,5. Het voordeel is dat eenzelfde soort bedrijven vrij eenvoudig met elkaar vergeleken kunnen worden. Het nadeel is dat de specifieke kenmerken van de individuele ondernemingen niet meegenomen worden. Bovendien worden de ontwikkelingen van de markt als geheel, zeg maar de referentie, in de tijd totaal ontzien. Je loopt met deze methode al snel het risico onvergelijkbare grootheden te vergelijken. Dat deze methode onzin is, blijkt al uit het feit van een groot aantal veranderingen sinds de beginjaren ’90. Op een enkele lokale omstandigheid na werd er niet of nauwelijks korting aan de pomp gegeven voor het publiek. Sinds de introductie van het onbemande tanken is dit wel anders. Dit heeft uiteraard gevolgen voor de verdiencapaciteit van het tankstation. Door nieuwe milieuwetgeving zijn forse investeringen in saneringen en preventieve maatregelen op het tankstation noodzakelijk geworden. Ook heeft de ontwikkeling van de shop niet stilgestaan. De Winkeltijdenwet en de veranderde behoeften van de klant doen de shop er totaal anders uitzien dan ruim 15 jaar geleden, denk aan de verkoop van verse broodjes, carwash en ook aan het verbod om alcohol te verkopen. Meer macro-economisch zijn er grote veranderingen in het autobezit, het autogebruik en de technologie. Deze ‘waardedrijvers’ zijn van grote invloed op de waarde van het tankstation. Economische waarde Je kunt deze voorbeelden gebruiken om tot de economische waarde te komen. Economische waarde draait om geld, tijd, risico en onzekerheid. Geld Een product of dienst heeft alleen zin als er in de toekomst geld mee wordt verdiend. In de boeken kan staan dat een machine (bijvoorbeeld een brandstofpomp) € 10.000,- ‘waard’ is. Levert deze machine een geldstroom van € 1.500,- tegen een verwacht rendement van 10%, dan is de economische waarde € 15.000,-. Levert deze machine een geldstroom van € 0,-, dan is deze machine in economische zin niets waard. Wat overblijft, is de directe opbrengstwaarde die een opkoper bereid is te betalen. Kijken we bijvoorbeeld naar de ontwikkeling van de brandstofmarge dan zien we dat de hieraan gekoppelde geldstroom sterk kan veranderen: een korting van 1 eurocent per liter (exclusief BTW) brengt per miljoen liter € 10.000,- minder aan geldstroom op! Andersom werkt het natuurlijk ook.

58



59

Tijd Mensen die handelen hebben een tijdsvoorkeur voor geld en goederen: de beschikkingsmacht over goederen hebben ze liever vandaag dan morgen. Vermogensverschaffers hebben de keuze uit verschillende projecten of investeringen waaraan zij het geld kunnen besteden. Door een keus te maken voor de één wordt afgezien van de mogelijke opbrengsten van de ander. Onzekerheid en risico Wij handelen per definitie onder onzekerheid, dat deel van de onzekerheid waarover een kansuitspraak kan worden gedaan, wordt risico genoemd. Risico valt dus uit te drukken in een cijfer, onzekerheid niet. Winst is de vergoeding voor onzekerheid. Verstrekkers van vermogen, zowel eigen als vreemd vermogen, zijn bereid dit ter beschikking te stellen indien daar een te behalen rendement tegenover staat. Dit rendement hangt onder meer af van het risico dat de verschaffers van vermogen aan het materialiseren van de geldstroom toekennen. Deze rendementseis bestaat uit de risicovrije rentevoet (= de vergoeding voor het beschikbaar stellen van het geld), de marktrisicopremie (= opslag voor het beleggen in aandelen) en specifieke rendementseisen die te maken hebben met de grootte van de onderneming (= de mate van afhankelijkheid van leveranciers, afnemers en management) en specifieke kenmerken van de onderneming, zoals reputatie, toetredingsbarrières tot de markt en spreiding van activiteiten. Waarderingsmethode De waarde van een onderneming kan bepaald worden door gebruik te maken van een groot aantal methoden. De meest voorkomende methoden zijn: Intrinsieke waarde methode zichtbaar eigen vermogen volgens de balans aangepast voor over- en onderwaardering van activa en passiva (bijvoorbeeld stille reserves in gebouwen, onderhanden werk, vrijval voorzieningen en belastinglatenties). De intrinsieke waarde methode kan slechts in een beperkt aantal gevallen worden toegepast. Het gaat daarbij om die situaties waarin de activa van de onderneming zeer courant of liquide zijn. Kortom, er moet een actieve markt bestaan waarop deze activa worden verhandeld. Bij deze methode wordt volstrekt voorbijgegaan aan de potentie van de onderneming en de daarmee te behalen resultaten. Rentabiliteitswaarde methode De rentabiliteitswaarde van een onderneming wordt bepaald aan de hand van de genormaliseerde winstverwachting. Deze winst wordt herleid uit de resultaten die de onderneming in het verleden heeft behaald. Door deze genormaliseerde winst te delen door een bepaald rentabiliteitspercentage, ontstaat de rentabiliteitswaarde van de onderneming. Deze methode gaat niet op voor bedrijven met een grillig verloop, er wordt geen rekeninggehouden met fluctuaties van de geldstroom in de toekomst. Bovendien is deze methode gebaseerd op winst en winst is de uitkomst op basis van boekhoudconventies: winst vertegenwoordigt geen geld. De intrinsieke waarde- en rentabiliteitsmethode zijn boekhoudkundige benaderingen en zijn strikt genomen geen waarderingsmethoden. Dit komt omdat lang niet alle van belang zijnde activa (merk, loyaliteit, klanten, productontwikkeling, etc.) en passiva (overeenkomsten, etc.) op de balans staan. Discounted cashflow methode (DCF) Bij deze methode gelden de toekomstige vrije geldstromen voor vermogensverschaffers die men met een onderneming kan genereren als uitgangspunt. De waarde van de onderneming wordt benaderd met behulp van een berekening van de contante waarde van deze geldstromen. Een nadeel van de DCF-methode zou kunnen zijn dat deze redelijk complex in de uitvoering is. Anderzijds kan dit ook een voordeel zijn, omdat je uitgaat van zo goed mogelijk geformuleerde verwachtingen. De DCF methode is de meest juiste, omdat deze gebaseerd is op geldstromen en niet op manipuleerbare boekhoudkundige begrippen, zoals winst.

60


De waardering De waarde van de onderneming ligt in de toekomst, immers alleen met te realiseren geldstromen kan de investering of de koopsom terugverdiend worden. Voor de koper begint de wereld pas te lopen vanaf het moment van de koop. Alles wat in het verleden heeft plaatsgevonden is leuk voor de geschiedschrijving. Met waarderen heeft het echter niets te maken. Ondernemingen zijn er in principe voor de eeuwigheid. Er wordt een verschil gemaakt tussen de prognose- en restperiode. De prognoseperiode kan redelijk worden ingeschat en beslaat een termijn waarin de onderneming aan grote verandering onderhevig is, zoals grote investeringen of forse groei. Deze periode is zo lang als nodig is om tot stabiele geldstroomverwachtingen te komen. De restperiode wordt gekenmerkt door investeringen om de positie te consolideren: de afschrijvingen zijn gelijk aan de investeringen en de mutatie van het werkkapitaal is ongeveer nul. De vrije geldstromen moeten nu nog contant gemaakt worden naar het moment van waarderen, immers er bestaat een tijdvoorkeur voor geld. Bij de DCF-methode wordt dit disconteren gedaan met de gemiddelde gewogen vermogenskostenvoet voor vreemd en eigen vermogen. Voor het vaststellen van deze vermogenskostenvoet kan een gewenste vermogensstructuur bestaan (verhouding eigen – vreemd vermogen op basis van economische waarde, niet van boekwaarde) of kan gekeken worden naar de financieringsmogelijkheden. De gewenste vergoeding van vreemd vermogen is gebaseerd op de huidige marktrentes en afhankelijk van de mogelijkheden om tegen bepaalde rentepercentages te kunnen lenen. Voor het vaststellen van het gewenste rendement van de eigen vermogensverschaffers worden enerzijds de sterktes en zwaktes van het bedrijf en anderzijds de kansen en bedreigingen in de markt geanalyseerd. De waarde van de onderneming bestaat nu uit alle contant gemaakte geldstromen van de prognose- en restperiode. Voor de waarde van de aandelen moet de ondernemingswaarde worden gecorrigeerd voor eventueel aanwezige de overtollige activa die niet in dienst staan van de onderneming en de werkelijk rentedragende schulden. Waarderen en taxeren In de praktijk worden de begrippen waarderen en taxeren nogal eens door elkaar gehaald. We hebben net gezien dat waarderen een economische achtergrond heeft. Bij het taxeren ligt de nadruk meer op het schatten van een toekomstige prijs. Taxeren werkt het beste als men beschikt over referentiegegevens. Veel gebruikte methoden uit de taxatieleer verwijzen hiernaar: de vergelijkingsmethode, de (huur) kapitalisatiemethode en de vervangingswaardemethode. Vaak worden deze methoden gebruikt in relatie tot (commercieel) onroerend goed. Indien het doel van de taxatie deze verbinding met het onroerend goed legt, is hier niets mis mee (bijvoorbeeld als zekerheid voor financiering). Het wordt echter drijfzand indien we de ‘waarde’ van het onroerend goed en opstallen vaststellen aan de hand van de activiteit die er op of in plaatsvindt. Een grondige economische analyse ontbreekt vaak. Een onderneming (een verzameling geldstromen) is bovendien iets anders dan onroerend goed (een verzameling stenen). Desalniettemin kent onroerend goed in een aantal gevallen ook een geldstroom, namelijk huur. Huur is vaak contractueel gebonden en kent daarom minder risico dan een markt van vraag en aanbod waar een onderneming mee te maken heeft. Bij taxaties wordt vaak gesproken over ‘objectieve waarden’, denk aan de WOZ-waarde van het tankstation. Het is een economische misvatting om over een objectieve waarde te praten. Immers, de waarde die wordt toegekend aan het object (tankstation) wordt bepaald door het subject vanuit de doelstelling en het toegekende nut. De handelende mens (subject) zal door situatie en positie aan hetzelfde object een verschillende waarde toekennen. Het voortzetten van de onderneming in zijn huidige vorm (‘going concern’) of met een andere vermogensstructuur (‘stand alone’) of voor het vergroten van het marktaandeel/realiseren van schaalvoordeel (‘strategisch’) zal voor hetzelfde object verschillende waarden tot uitkomst hebben. Kortom, het gaat niet om het object zelf maar om datgene wat je met een object kunt bereiken. Voor een tankstation zijn dus niet alleen de zichtbare activa van belang, maar met name wat je daarmee kunt doen: hoeveel en welk type klanten (particulier, fleetcard, etc.), concurrentie (korting op pompprijs), welk merk (A-merk of wit), welke loyaliteitsactie (zegeltjes, spaarpunten, etc.), marketing (landelijk, lokaal), medewerkers (opleiding, training) en management (ondernemer, bedrijfsleider). Uiteindelijk worden deze zichtbare en onzichtbare activa en passiva vertaald in een geldstroom, waarvan de economische waarde kan worden bepaald. Tankstations in cijfers 2009

61

Rekenvoorbeeld Op basis van een grondige analyse (concurrentie, ontwikkeling autobezit en autogebruik, behoeften van klanten, infrastructuur, merk/loyaliteit, etc.) is de volgende informatie van tankstation ‘Op de Bies’ gegeven:

Waardering tankstation 'Op de Bies' (in € 1.000) DCF methode

Wordt dezelfde informatie gebruikt om een waardering op basis van de rentabiliteitswaarde methode vast te stellen, dan ziet de opstelling er zo uit:

Waardering tankstation ‘Op de Bies’ (in € 1.000) Rentabiliteitswaarde methode

2009

2010

2011

2012

Restperiode

Bedrijfsresultaat

195,00

210,00

230,00

255,00

260,10

Belasting

(49,73)

(53,55)

(58,65)

(65,03)

(66,33)

Netto operationeel resultaat

145,28

156,45

171,35

189,98

193,77

40,00

34,00

23,00

12,00

11,00

(20,00)

(30,00)

(20,00)

(10,00)

(11,00)

(2,00)

(3,00)

(4,00)

(5,00)

-

Belasting

-

6,00

-

-

-

Resultaat na belastingen

163,28

163,45

170,35

186,98

193,77

Afschrijvingen Investeringen Mutatie werkkapitaal Mutatie voorzieningen Vrije geldstroom

Bedrijfsresultaat Financieel resultaat Resultaat voor belastingen

2009 195,00 (5,00) 190,00 (48,45) 141,55

Aannames Rentabiliteitseis

Aannames Gemiddelde vermogenskostenvoet Gemiddelde groeivoet restperiode (inflatie)

2%

Overtollige vaste activa (liquide middelen)

75

Rentedragende schulden

Waardeberekening (per waarderingsmoment 1-1-2009) Ondernemingswaarde (rentabiliteit)

125

+ overtollige vaste activa (liquide middelen) - rentedragende schulden

Waardeberekening (per waarderingsmoment 1 januari 2009)

Waarde 100% van de aandelen Vrije geldstroom

2009

2010

2011

2012

Restperiode

163,28

163,45

170,35

186,98

193,77

1,15

1,32

1,52

1,75

1,75

141,98

123,59

112,01

106,90

852,24

Disconteringsvoet Contante waarde

Ondernemingswaarde (som contante waarde vrije geldstromen) + overtollige vaste activa (liquide middelen) - rentedragende schulden Waarde 100% van de aandelen

15%

15%

1.336,72

943,67 75,00 (125,00) 893,67

Het verschil in uitkomst wordt verklaard doordat bij de rentabiliteitsmethode geen rekening wordt gehouden met de ontwikkeling van het tankstation (investeringen – groei), er wordt slechts één jaar in de berekening meegenomen. Bovendien wordt uitgegaan van boekhoudkundige winst (arbitrair!) en niet van vrije geldstromen.

75,00 (125,00) 1.286,72

Conclusie Het vaststellen van de waarde van een onderneming, bijvoorbeeld een tankstation, is altijd subjectief. Op basis van economische waarderingsregels kan dit eenduidig gebeuren. Bij het toepassen van boekhoudkundige regels ontstaan verschillen. Het is vooral belangrijk om geen valse verwachtingen te wekken. Waarderen is een nauwgezette bezigheid en wordt gekenmerkt door consistent redeneren. Het inzetten van een specialist bij belangrijke beslissingen (overname, investering, wijzigen vermogensstructuur, etc.) is daarbij geen overbodige luxe. drs. Toon Ligtenberg RV De auteur heeft onder meer gebruik gemaakt van suggesties van drs. Jan Vis MBA RV, eventuele onnauwkeurigheden blijven voor rekening van de auteur. Toon Ligtenberg is overname adviseur en waarderingsdeskundige en lid van het Nederlands Instituut voor Register Valuators (www.nirv.nl)

62



63

Informatieformulier BOVAG Tankstations

Stuur mij direct een lidmaatschapsformulier

Colofon Uitgave juli 2009 Het rapport “Tankstations in Cijfers” is een uitgave van BOVAG in samenwerking met het Hoofdbedrijfschap Detailhandel (HBD). Het HBD maakt zich sterk voor een gezonde detailhandel, waarin het goed ondernemen en werken is. In het HBD werken samen: MKB-Nederland, Centrale Vereniging voor de Ambulante Handel (CVAH), FNV Bondgenoten en CNV Dienstenbond. BOVAG Postbus 1100, 3980 DC Bunnik, T 030 659 52 11, F 030 656 78 35, E [email protected], I www.bovag.nl HBD Postbus 90703, 2509 LS Den Haag, T 070 338 56 00, F 070 338 57 11, E [email protected], I www.hbd.nl Redactie Jan Bessembinders (BOVAG), Rutger de Wit (BOVAG) en Renate de Vree (HBD) Bijdragen: Pompkracht: www.pompkracht.nl Ligtenberg Advies & Bemiddeling B.V.: www.ligtenberg.eu United Consumers: www.unitedconsumers.com Foodstep: www.foodstep.nl IRI Nederland: www.infores.nl Design en druk la Voie communicatie, Elst De informatie uit deze uitgave van Tankstation in Cijfers is met grootst mogelijke zorgvuldigheid samengesteld. Niettemin kunnen er geen rechten, in welke vorm dan ook, aan worden ontleend. BOVAG en het HBD kunnen niet aansprakelijk worden gesteld voor enige vorm van schade die voortvloeit uit een eventuele onvolledigheid in deze uitgave.

BOVAG Tankstations Postbus 1100, 3980 DC Bunnik T. 030 659 52 11, F. 030 565 78 35 E. [email protected]

Stuur mij geheel vrijblijvend informatie over de voordelen van het lidmaatschap van BOVAG Tankstations Naam Tankstation:

Naam contactpersoon:

Postadres:

Postcode en plaats:

E-mailadres:

Ik ben reeds lid van een andere BOVAG-afdeling. t.w.:

Informatieformulier BOVAG Autowasbedrijven

Stuur mij direct een lidmaatschapsformulier

BOVAG Autowasbedrijven Postbus 1100, 3980 DC Bunnik T. 030 659 52 11, F. 030 565 78 35 E. [email protected]

Stuur mij geheel vrijblijvend informatie over de voordelen van het lidmaatschap van BOVAG Autowasbedrijven Naam Autowasbedrijf:

Soort wasbedrijf: wasstraat Naam contactpersoon:

roll-over

zelfwasboxen

truckwash

Postadres:

Postcode en plaats:

E-mailadres:

Ik ben reeds lid van een andere BOVAG-afdeling. t.w.: 64


65

1001 GEVAREN 1 VERZEKERAAR

Wij nemen ondernemersrisico’s heel persoonlijk Als 100% dochter van BOVAG weet Bovemij Verzekeringen wat de mobiliteitsbranche beweegt. Op basis van vergaande kennis van de markt bieden we een op maat gesneden verzekeringspakket voor BOVAG-ondernemers, hun werknemers en hun klanten, dat naadloos aansluit op hun bedrijfssituatie. Maar we gaan graag nog een stap verder en denken mee in het voorkomen en beheersen van risico’s in de breedste zin. Niet door op de stoel van de ondernemer te gaan zitten, maar door hen praktische tools in handen te geven om risico’s te managen en te vertalen naar kansen. Daarmee bieden we alle ruimte voor zorgeloos ondernemen: bewegingsruimte. Kijk op www.bovemij.nl voor alle bewegingsruimte.

Postbus 7110 | 6503 GP Nijmegen | Tel 0900 - BOVEMIJ (0900 - 2683645) | Fax (024) 366 66 88 www.bovemij.nl | [email protected] | Vergunningnummer 12000483

66


33635/2009/Tankstations in Cijfers 33635 Bove_adv_148x210_FC_Gevaren.indd 1

67

148x210mm 05-06-2009 14:08:44

Postadres: Postbus 1100, 3980 DC Bunnik Bezoekadres: Kosterijland 15, 3981 AJ Bunnik T 030 659 52 11, F 030 656 78 35, E [email protected], I www.bovag.nl De 85.000 medewerkers van 11.000 BOVAG-bedrijven houden Nederland dagelijks in beweging. Hiermee realiseren zij een totale jaaromzet van ruim 50 miljard euro.

Tankstation Academy. het opleidingsinstituut voor medewerkers in de tankstationbranche! Van, voor én door de Tankstationbranche

Recommend Documents