TAAL. 4. Zij heeft stijl. Over taal met klasse en netwerken met woorden EXTRA BIJLAGE DE STANDAARD 7 NOVEMBER Dirk Huyghe

TAAL

E X T RA B I J L AG E D E S TA N DA A R D ­ 7 N O V E M B E R 2 01 3

4. Zij heeft stijl

Over taal met klasse en netwerken met woorden

©

Dirk Huyghe

2 TAALBIJLAGE

DE STANDAARD

DONDERDAG 7 NOVEMBER 2013

{ DONDERDAG TAALDAG }

©

Koen Broos

TAALETIQUETTE

OP ZOEK NAAR DE SPELREGELS 

De juiste toon

LUDO PERMENTIER

‘Wat heb je aan goede manieren in een omgeving waar niemand meer weet wat het te betekenen heeft?’ Die retorische vraag van Willem Frederik Hermans gaat ook op voor ons taalge­ bruik. De Nederlandse schrijver erger­ de zich aan ongepaste taal van ande­ ren, maar was tegelijk berucht voor de giftigheid van zijn eigen scheldproza. De Nederlandse taal is geen doos met puzzelstukjes die je kunt kiezen om daar het plaatje mee te leggen dat je aan anderen wil tonen. Het is veeleer een doos met verftubes. Je kunt men­ gen en morsen wat je maar wilt, je hoeft niet binnen de lijntjes te kleu­ ren, je hebt het palet zelf in handen en daar kun je veel meer mee dan de meeste mensen denken. Anders zou­ den we geen literatuur hebben. Het moge duidelijk zijn: niet elke klodder verf op doek is kunst. En niet iedereen hoeft zijn zielenroerselen op canvas uit te smeren. Braaf het pla­ fond van een keuken schilderen is voor sommigen ook al een hele opga­ ve. Ik wil maar zeggen: je kunt veel met taal, maar het is nuttig je beper­ kingen te kennen en te weten wat waar kan, en wanneer. Aan welke kant van het bord de lepel en de vork liggen, dat is allemaal be­ schreven. En als je gasten krijgt die daarop letten, dan doe je het maar be­ ter volgens het boekje. Maar taalge­ bruik is gecompliceerder dan dat. Zo is er een verschil tussen schriftelijk en mondeling taalgebruik. Toen on­ langs op een vergadering iemand een voorstel deed en vroeg wie dat steun­ de, stak de taaladviseur van de VRT prompt zijn vinger omhoog en riep: ‘Ikke!’ Neem van mij aan, Ruud Hen­ drickx zou dat nooit schrijven. Ster­ ker: hij zou journalisten die het woord op tv of op de radio gebruiken, vriendelijk aanmanen geen tussentaal te spreken. Maar ‘ikke!’ drukte op dat moment meer enthousiasme uit dan ‘ik’. Of is ikke een uiting van informeel

taalgebruik? Taal voor onder goede vrienden? Taal voor tussen pot en pint? Zoals pikken informeel is voor stelen en fikken voor vingers? Waar ligt de grens dan met het keurige, for­ mele Nederlands? Als ik willekeurig een greep doe uit woorden die Van Dale informeel noemt, dan vind ik die allemaal terug in de krant: apenjaren, azijnpisser, bangelijk, bezopen, van dattum, eikel, flauwekul en ga zo maar door. Zelfs woorden met het la­ bel ‘vulgair’ raken voorbij de eindre­ dactie: beschijten, fuck, geitenneuker, hondenlul en dat zal wel genoeg zijn, neem ik aan. Het kan niet anders of sommige lezers ergeren zich daaraan. Want deze ver­ ruwing van het taalgebruik heeft te maken met verruwing in de maat­ schappij, en ook daar doet niet ieder­ een aan mee. Integendeel: uit onder­ zoek blijkt steeds dat het grote pu­ bliek die ruwe taal stijlloos vindt. Zo­ als anderen onnodig Engels of Latijn ergerlijk noemen. Of het feit dat le­ zers of geïnterviewden met je worden aangesproken. Of dat lezers, kijkers, luisteraars, schrijvers… altijd gramma­ ticale mannen zijn en er te weinig vrouwelijkheid uit ons taalgebruik naar voren komt. Ik heb het nu over de krant. Een taal­ product van professionals, die elkaar ook nog eens controleren en die richt­ lijnen hebben om hun taalgebruik in goede banen te leiden. Maar wat met taaluitingen die we zelf produceren? Wat met de mailtjes die we sturen? Wat met het condoleancekaartje dat we moeten schrijven? Wat met de ver­ jaardagswens op Facebook? Wat met de sollicitatiebrief ? Zijn ook daar de normen aan het verschuiven? Ineens staan we met dat overvloedige palet in onze handen en vragen we ons af: hoe moet het eigenlijk van­ daag? Dat etiquette meer is dan weten aan welke kant van je bord de lepel en de vork liggen, maakt het op zo’n moment niet gemakkelijk.

‘NEDERLANDS IS EEN DOOS MET VERFTUBES. MAAR HET MOGE DUIDELIJK ZIJN: NIET ELKE KLODDER VERF OP DOEK IS KUNST’

COLOFON ­ Hoofdredacteurs: Bart Sturtewagen en Karel Verhoeven ­ Samenstelling: Karin De Ruyter, Astrid Houthuys en Ludo Permentier ­ Bijdragen: Jaap de Jong, Universiteit Leiden; Karin De Ruyter, chef Nieuws De Standaard; Mia Doornaert, ex­journaliste en columniste De Standaard; Astrid Houthuys, eindredactrice De Standaard; Hugo Matthysen, theater­ en tv­maker/schrijver; Ludo Permentier, columnist De Standaard en auteur van ‘Woorden weten alles’/medewerker Nederlandse Taalunie/UGent; Jan T’Sas, journalist/Universiteit Antwerpen; Tom Van Hout Universiteit Antwerpen/ Universiteit Leiden; Marc van Oostendorp, Meertens Instituut/Universiteit Leiden ­ Illustraties en cover: Dirk Huyghe ­ Vormgeving: Johan Dockx ­ Eindredactie: Astrid Houthuys en Eva Van den Eynde.

‘Ha Wilbert’. Studenten begroeten professor Wilbert Spooren soms wel heel familiair in hun mailtjes. Maar als ze hem enkele zinnen later een gunst willen vragen, zijn ‘Wilbert’ en ‘jij’ plots ‘professor’ en ‘u’ geworden. Of hoe het soms zoeken is naar het juiste taalregister. KARIN DE RUYTER

De nieuwe media hebben de manier waarop we met elkaar communiceren grondig veran­ derd. In een mail nemen we het doorgaans wat minder nauw met de taal en zijn we minder formeel dan in een klassieke brief, en dat geldt nog meer wanneer we met iemand chatten of een sms’je stu­ ren. Hoe we het best met die nieuwe media omgaan, zijn we nog volop aan het leren, zegt professor Wil­ bert Spooren. Hij is hoogleraar Taalbeheersing aan de Radboud Universiteit in Nijmegen, waar in september een nieuwe masterop­ leiding ‘Nieuwe media, taal en communicatie’ van start ging. Geweeklaag

De discussie over het taalgebruik op Facebook, Twitter en sms be­ perkt zich vaak tot geweeklaag over de toenemende slordigheid in het schrijven. ‘Maar waar we zel­ den bij stilstaan, is dat we dankzij die nieuwe media wel allemaal weer veel meer zijn gaan schrij­ ven’, zegt Spooren. ‘Twintig, dertig jaar geleden schreven we hooguit eens een sollicitatiebrief, af en toe een rouwbrief, en heel misschien eens een liefdesbrief. Vandaag schrijft iedereen. En we doen dat met veel creativiteit en vinding­ rijkheid. We beleven dus ook weer veel meer plezier aan taal. Keerzij­ de is dat we vaak onder grote tijds­ druk schrijven, waardoor we onze tekst niet meer zo goed nalezen en dus ook slordiger schrijven. Maar is dat eigenlijk erg?’ Als taalkundige is Spooren niet zozeer bezig met die vraag: ‘Taal­ wetenschappers beschrijven hoe mensen communiceren in de praktijk, we zeggen niet hoe ze dat horen te doen.’ Onderzoek toont aan dat mensen hun manier van schrijven en com­ municeren wel degelijk aanpas­ sen aan het communicatiemiddel dat ze gebruiken, maar ook aan hun gesprekspartner, en aan de boodschap die ze willen overbren­ gen. ‘Een nieuwslezer praat bij­ voorbeeld thuis aan tafel anders dan wanneer hij voor de camera zit. Ons taalgebruik aan de tele­ foon is anders dan in een e­mail of

in een chat. Je ziet daar vaak sub­ tiele verschillen. We gebruiken dan verschillende taalregisters.’ Interessant is dat die verschillen­ de taalregisters onbewust soms heel strategisch ingezet worden, zegt hij. Voorbeelden daarvan vindt hij moeiteloos in zijn eigen mailbox. ‘Neem die mail van een eerstejaarsstudent, die ik hele­ maal niet kende. “Ha Wilbert”, zo sprak hij me aan. Maar toen hij me even verder iets wilde vragen, schoot hij plots in de “u­houding”. Toen voelde hij blijkbaar dat het belangrijk werd, omdat hij iets ge­ daan moest krijgen. Dat strookt perfect met bestaande theorieën over de hoeveelheid beleefdheid die we in onze taal stoppen. Die hangt af van de sociale afstand tot je gesprekspartner, de asymme­ trie in de relatie, maar ook het ge­ wicht van het verzoek. Hoe groter

‘We schrijven vaak onder grote tijdsdruk, waardoor we ook slordiger schrijven. Maar is dat erg?’ WILBERT SPOOREN, professor taalbeheersing Radboud Universiteit Nijmegen

de gunst die je wil verkrijgen, hoe beleefder je het vraagt.’ Spelregels

Het voorbeeld toont aan hoe we nog volop aan het zoeken zijn naar hoe we het effectiefst kunnen communiceren via de nieuwe me­ dia, zegt Spooren. ‘Dat maakt de studie van die media net zo inte­ ressant. We gebruiken ze massaal om ons te uiten, maar de spelre­ gels voor hoe dat moet, moeten we eigenlijk nog ontdekken.’ Daardoor loopt het ook wel eens

TAALBIJLAGE 3

DE STANDAARD

DONDERDAG 7 NOVEMBER 2013

mis. Dat ondervond enkele maan­ den geleden Roos Vonk, een colle­ ga­hoogleraar van Spooren aan de universiteit van Nijmegen. Zij ver­ oorzaakte een academisch en me­ diarelletje in Nederland met een tweet, waarin ze zei zo boos te zijn op een minister dat ze hem wel ‘op zijn bek wilde slaan’. Die ontboe­ zeming kwam haar op een flinke bolwassing van de academische overheid te staan. Logisch, vindt Spooren. ‘Twitter is een publiek medium, en zij is als professor een publiek persoon. Het is naïef te denken dat wat je zegt op Twitter los gezien kan worden van je pu­ blieke functie omdat Twitter een informeel medium is. Als docent of hoogleraar ga ik me, wanneer ik op café ga, ook niet lazarus drin­ ken... Zo zijn er ook in de nieuwe media omgangsvormen waarmee je rekening moet houden.’ Als wetenschapper bestudeert Spooren vooral hoe organisaties – ziekenhuizen, politiediensten, be­ drijven... – communiceren. Ook zij zijn volop zoekende hoe ze het best met die nieuwe media om­ gaan. In Nederland lopen er bij­ voorbeeld projecten waar wijk­ agenten worden aangemoedigd om via Twitter te communiceren met de bevolking. Maar hoe dat het best gebeurt, is volstrekt on­ duidelijk, zegt Spooren. ‘Een van mijn doctoraatsstudentes onder­ zoekt of de communicatie van de politie via Twitter inderdaad drempelverlagend werkt, zoals de politie zelf denkt’, zegt hij. ‘In dat kader geeft ze ook Twittertrainin­ gen aan agenten. Ze leert hen on­ der meer hoe ze hun tweets moe­ ten formuleren, in een prettige taal die niet te institutioneel is, maar ook zonder dat ze al té veel privézaken prijsgeven, zodat hun rol wel duidelijk blijft.’ Jaarverslag

‘Er is heel veel behoefte aan dat soort onderricht. Logisch, want je kan niet verwachten dat een orga­ nisatie zomaar zou weten hoe ze zich moet gedragen op die nieuwe media. Zo zie je op de Facebook­ pagina van een ziekenhuis soms heel gekke teksten verschijnen, die rechtstreeks uit hun jaarver­ slag geplukt lijken te zijn, en die

©

Dirk Huyghe

daardoor helemaal niet passen bij het medium Facebook. Dat is een typisch ‘register’­ of ‘genre’­pro­ bleem, dat opduikt als je informa­ tie van de ene naar de andere con­ text moet vertalen.’ Als we in een verkeerd register communiceren, werkt dat gemak­ kelijk op de lachspieren. Denk aan mensen die, wanneer ze eens een keertje op televisie komen, plecht­ statig vertellen waar ze ‘woonach­ tig’ en ‘werkzaam’ zijn, in plaats van waar ze wonen en werken. ‘We lachen dan, omdat we bepaal­ de verwachtingen hebben over de

manier waarop er in een bepaalde context gecommuniceerd wordt’, zegt Spooren. ‘Als die verwachtin­ gen geschonden worden, vinden we dat vaak grappig.’ Reclamemakers en trendy bedrij­ ven gaan daar vaak heel creatief en inventief mee om. ‘Maar wat het ene bedrijf zich probleemloos kan permitteren, kunnen we bij het andere bedrijf volledig fout en ongepast vinden’, waarschuwt Spooren. ‘Een jong softwarebe­ drijfje kan zich op Facebook best wat grappen veroorloven. Maar van een bedrijf zoals de NMBS

verwachten we vooral degelijk­ heid en een goede dienstverle­ ning. Liefst geen informele flau­ wekul op hun website of Face­ bookpagina, dus.’ Het zijn dan ook vooral ‘formele’ bedrijven die het lastig hebben om de juiste toon te vinden wanneer ze zich in de nieuwe media bege­ ven. ‘Vaak denken ze: “Iedereen doet het, dus wij ook.” Zonder er­ over na te denken hoe ze dat juist moeten aanpakken’, zegt Spooren. (lacht) ‘En dat is maar goed ook, Want daardoor is er voor onze stu­ denten nog heel veel werk’.

‘Hoe groter de gunst die je wil verkrijgen, hoe beleefder je het vraagt’ WILBERT SPOOREN, professor taalbeheersing Radboud Universiteit Nijmegen

4 TAALBIJLAGE

DE STANDAARD

DONDERDAG 7 NOVEMBER 2013

ZAKELIJK SCHRIJVEN IS TWEEMAAL NADENKEN 

Spreektaal rukt op, schrijftaal valt terug We tutoyeren graag en snel, houden van gemoedelijke conversaties, maar voor zakelijke correspondentie steken we beter een tandje bij, dan kunnen we onze boodschap beter wat formeler verpakken.

TOM VAN HOUT

Zomaar een greep uit mijn elektronische prullenmand: Beste professor, Met mijn vader gaat het intussen beter. Helaas kom ik door een inge­ groeide teennagel nauwelijks aan schrijven toe. Om die reden heeft mijn scriptie nog te veel de vorm van een kladversie. Toch stuur ik u wat ik heb, zodat u er alvast naar kan kijken. Ik zie uw feed­ back graag tegemoet. Groetjes, Felix Dit bericht is een mengelmoes van formaliteit en informaliteit, van spreek­ en schrijftaal, van infor­ matie en persuasie, van afstande­ lijkheid en vertrouwelijkheid. Kenmerkend voor e­mailberich­ ten is de conversationele toon. De aandoenlijke aanzet krijgen we er gratis bij. Vormelijk beantwoordt de tekst evenwel aan de eisen van zakelijke communicatie. We lezen korte, heldere zinnen met hoofd­ letters en leestekens en zonder spelfouten. Oef. De aanspreking haalt dan wel twee types door el­ kaar en de slotgroet is niet afge­ stemd op de aanspreking, maar daar vallen we niet over. Belang­ rijker is de lezersgerichte en indi­ recte structuur: eerst een inlei­ dende zin, vervolgens een argu­ ment en pas dan het slechte nieuws. De scriptie staat nog in de steigers. Jammer, maar wel netjes gecommuniceerd. Het vervolg is even onverwacht als vrijpostig. Van damage control modus stapt de schrijver in een moeite over naar een verzoeknummer: in plaats van een alternatieve inle­ verdatum voor te stellen, vraagt de verzender om een halfbakken scriptie na te lezen. Ik antwoord spontaan met een druk op de delete­toets. Onzichtbaar publiek

Dat ons taalgebruik informali­ seert, is niets nieuws. Democrati­ sering en emancipatie in de jaren zestig van de vorige eeuw zetten een proces van informalisering in gang. De opkomst van de televisie versnelde het nog. De schaal waar­ op ons taalgebruik informeler wordt, is wel nieuw. Vooral dan bij schriftelijke communicatie. Het gaat daarbij om wat taalweten­

schappers beschrijven als verna­ cular writing: spontane, speelse en informele geschriften volgens een niet­institutionele logica. Door de opmars van digitale me­ dia als Facebook en Twitter zien we drie gelijklopende bewegin­ gen. Ten eerste: meer mensen schrijven. Jong, oud, ongeschoold, hoogopgeleid, arm, rijk. Het maakt niet uit, iedereen schrijft. Ten tweede: mensen schrijven meer. Op de trein een mail beant­ woorden. Tijdens het eten twitte­ ren over wat er op je bord ligt. Op het werk snel een reactie typen op een opiniestuk. We schrijven dat het een lieve lust is. Ten derde: wat we schrijven circuleert op blogs, fora, nieuwssites en sociale media. We schrijven voor een on­ zichtbaar publiek. Kortom, hoe meer informatie­ en communicatiekanalen, hoe infor­ meler, of – beter – conversatione­ ler ons taalgebruik wordt. Spreek­ taal rukt op, schrijftaal valt terug. Ook zakelijk taalgebruik ontsnapt er niet aan. Schrijfcoach Mark Van Bogaert noemt professioneel schrijven ‘praten met papier er­ tussen’. Een ander veelgehoord ad­ vies is ‘schrijf zoals je spreekt’. Correspondentiecursussen zijn omgevormd tot schrijftrainingen waarin deelnemers bondige, scan­ bare en doeltreffende teksten le­ ren schrijven voor het web of voor print. Formeel register

Informalisering wil niet zeggen dat formaliteit onbelangrijk is ge­ worden. Een sollicitatiebrief ver­ draagt geen spel­ of tikfouten. Met je leidinggevende praat je anders dan met je partner. Teksten met een officieel karakter zoals over­ eenkomsten, offertes, beleids­ plannen en besluiten vereisen een formeel register. Effectief en effi­ ciënt zakelijk taalgebruik is taal­ gebruik dat aan de context is aan­ gepast. Of het nu om interne of ex­ terne communicatie gaat, in de mondelinge of schriftelijke vorm, bij zakelijke communicatie be­ paalt de context het doel, de vorm en de inhoud van je tekst. Om doelgericht te communiceren, moet de boodschap relevant zijn en aangepast aan het doelpubliek. De mediumkeuze ook. Gevoelige

©

Dirk Huyghe

boodschappen zet je niet op mail, maar bespreek je rechtstreeks of telefonisch. De structuur van je tekst moet helder zijn, de formule­ ring professioneel en grammati­ caal correct. Een offerte met een rekenfout of een andere slordig­ heid kan dan wel een commercieel interessant voorstel bevatten, de kans is klein dat je er vertrouwen mee kweekt. Zakelijk schrijven is nadenken, plannen en formule­ ren, ook al heb je last van een inge­ groeide teennagel.

Jong, oud, ongeschoold, hoogopgeleid, arm, rijk. Het maakt niet uit, iedereen schrijft

De structuur van je tekst moet helder zijn, de formulering professioneel en grammaticaal correct

TAALBIJLAGE 5

DE STANDAARD

DONDERDAG 7 NOVEMBER 2013

DE BRIEF IS NOG LANG NIET AFGESCHREVEN

Wie schrijft beklijft Wie een brief wil schrijven, klikt tegenwoordig zijn mailprogramma open. Toch is een traditionele brief soms meer aangewezen dan een vluchtig mailtje. Als je naar een baan solliciteert bijvoorbeeld.

LUDO PERMENTIER

Veel mensen vinden een brief nog steeds persoonlijker en meer geijkt voor bijzondere of delicate gelegenheden dan een mailtje. Bovendien geeft een brief ook de indruk dat de zender er meer moeite voor heeft gedaan – en dus zelf meer belang hecht aan zijn vraag of boodschap dan wanneer hij die in een mail had gegoten. Wellicht daarom gebeurt sollicite­ ren nog steeds per brief, al kun je die brief behalve per post ook nog eens elektronisch naar de bestem­ meling verzenden. Per post of digitaal, een sollicita­ tiebrief komt doorgaans in een stapel soortgelijke brieven te­ recht. Het komt er dus op aan gun­ stig af te steken tegen de massa. Dat kun je door persoonlijkheid, enthousiasme en inventiviteit te tonen. Met een saaie modelbrief kun je alleen solliciteren naar saai werk. Enkele tips: Schrijf al in de eerste zin voor welke baan je belangstelling hebt; toon daarbij je enthousiasme voor het soort werk én voor het bedrijf. b Geef aan hoe je weet dat er een vacature is. b Vertel iets over jezelf wat de baas interessant zal vinden; ver­ koop jezelf. b Vermijd een saaie opsomming, bijvoorbeeld van studies of vorig werk; verwijs daarvoor naar het cv. b Als je van baan verandert, geef de argumenten daarvoor. b Probeer iets toe te voegen waar­ uit blijkt dat je geen ‘vakidioot’ bent. b Schrijf in de slotalinea dat je graag nader zou kennismaken met het bedrijf, of dat je altijd be­ reid bent je kandidatuur toe te lichten in een gesprek. b Beperk het aantal keren dat je ik schrijft; schrijf ook eens u. b Maak de brief niet langer dan één velletje A4. b Voeg een volledig curriculum vi­ tae toe; geef dat een duidelijke structuur.

b

©

sst

Met een saaie modelbrief kun je alleen solliciteren naar saai werk

Nog een paar algemene tips bij het opstellen van je brief: b Maak een briefhoofd met je naam en adres. Na een witregel volgt de adressering, namelijk het adres waar je brief naartoe moet. Al je alinea’s begin je tegen de lin­ kermarge.

Voorbeeld van een sollicitatiebrief Veronique Satijn Noeveren 250 2850 Boom Aan de personeelsdienst van de stad Antwerpen Stadhuis Grote Markt 1 2000 Antwerpen Boom, 23 december 2013 Vacature museumgids Geachte heer/mevrouw, Toen ik gisteren het Museum aan de Stroom bezocht, was daar de vacature voor een museumgids geafficheerd. Mijn dag kon niet meer stuk. Ik zou dolgraag mensen door dit formidabele museum gidsen en ik solliciteer daarom met enthousiasme voor deze deeltijdse baan. Ik woon niet in Antwerpen, maar ik heb er vier jaar kunstgeschiede­ nis gestudeerd aan de Universiteit Antwerpen. Op dit ogenblik volg ik er nog lessen Italiaans en Spaans. Daarnaast ben ik al jaren leid­ ster van de zeescoutsgroep op Linkeroever. Ik mag wel zeggen dat ik de haven ken als weinig anderen. Daarenboven ben ik bereid naar Antwerpen te verhuizen als ik deze baan krijg. Mijn familie en vrienden zeggen dat ik vlot en aangenaam in de om­ gang ben, en dikwijls krijg ik complimentjes over mijn taalgebruik. Ik vermoed dat dit ook kwaliteiten zijn waar u naar zoekt. Ik zou het erg op prijs stellen als ik mezelf binnenkort aan u kan ko­ men voorstellen. Ik voeg alvast mijn cv toe als bijlage. Uw antwoord zie ik met belangstelling tegemoet. Met vriendelijke groet, Veronique Satijn Bijlage: curriculum vitae

b Laat een regel open en noteer plaats en datum. Sla een regel over en geef in één of twee woorden het onderwerp. Een woord als Betreft: is niet nodig. b Schrijf een aanhef, alweer na een witregel. Achter de aanspre­ king mag, maar hoeft geen kom­ ma. Hierna weer een witregel. In zakelijke brieven is de formule Geachte heer of Geachte mevrouw. Weet je niet wie de brief zal lezen, schrijf je Geachte heer, mevrouw. Beste gebruik je alleen als je de ge­ adresseerde goed kent, en dan in combinatie met de voornaam, nooit Beste zonder iets erachter. b In de eerste alinea geef je aan waarom je de brief schrijft. Ge­ bruik u als aanspreekvorm. Som­ mige mensen vinden het onbe­ leefd als je je brief begint met ik. In de tweede alinea kom je tot de kern en maak je duidelijk wat je verwacht van de lezer. Daarna werk je de inhoud van je bood­ schap uit en maak je voor elke stap in je gedachtegang een nieuwe ali­ nea. Schrijf liefst niet meer dan

één kantje vol. b In de laatste alinea spreek je een hoop of verwachting uit, maar ver­ mijd het cliché Hopend op/dat. Sluit af met een zin waarin je aan­ geeft dat de geadresseerde con­ tact met je kan opnemen als hij dat wil. b Na een witregel komt nog de be­ leefdheidsformule: Met vriende­ lijke groet(en) of formeler Hoog­ achtend of Met de meeste hoogach­ ting. Ten slotte volgt je handteke­ ning, met daaronder je voornaam en naam. b Maak dat er geen doorhalingen of verbeteringen in je brief zit­ ten. Lees na op taal­ en tikfouten. Het Bureau voor Normalisatie (www.nbn.be) heeft normen uitgewerkt voor zakelijke brieven. Al worden ze door veel bedrijven en overheidsinstellingen gevolgd, ze zijn niet wettelijk verplicht. Een samenvatting vind je op www.standaard.be/nbn.

6 TAALBIJLAGE

DE STANDAARD

DONDERDAG 7 NOVEMBER 2013

BELEEFDHEID BOVEN ALLES, OOK IN MAILS

Zet je dat even op mail? Iemand rekende uit dat we elke week zo’n 13 uur aan het mailen zijn. Per jaar maakt dat 650 uur of 80 werkdagen. Door al die binnenstromende mails nemen we nauwelijks nog de tijd om langer dan een uur aan iets te werken. Enkele tips voor een efficiënt én voornaam mailverkeer.

LUDO PERMENTIER ASTRID HOUTHUYS

WANNEER EN AAN WIE? Stuur alleen een berichtje als het moet, en beperk je tot de mensen die het nodig hebben. TIPS: b Check je mail slechts om de drie uur, zo maak je voor jezelf tijd om taken af te werken. b Stuur zo weinig mogelijk mails; dan krijg je er minder terug. b Schrijf bij voorkeur één berichtje per onderwerp. Als er veel te ver­ tellen is, neem je de telefoon of loop je even langs. b Zet niet steeds je baas in cc, maar neem zelf de verantwoordelijk­ heid voor de mails die je stuurt. b Spreek de lezer aan met een con­ crete vraag of opdracht: Johan, zorg jij voor muziek? b Stuur je een ontvangen bericht door, haal dan uit de tekst onder­ aan alles weg wat onnodig is en voeg bovenaan bij waarom je het bericht doormailt. b Als je niet meteen kunt doen wat jou gevraagd wordt in een mail, laat dat dan snel even weten. b Stuur alleen een antwoord ‘reply to all’ als dat echt nodig is. b Als je naar een groep mensen mailt, is het onbeleefd hun adres­ sen zichtbaar in het veld ‘Aan’ of ‘CC’ te vermelden. Gebruik ‘BCC’.

ONDERWERP De boodschap of vraag formuleer je kort en duidelijk in het vak On­ derwerp (‘Subject’). Veel ontvan­ gers lezen alleen de berichtjes met een interessant onderwerp. TIPS: b Vul het onderwerpveld altijd in. b Geef het onderwerp precies aan. Schrijf dus niet vraagje, maar wel: waar ligt printertoner? b Beperk je tot enkele woorden in telegramstijl. b Beperk je tot een goed ingevulde onderwerpregel en laat hem ein­ digen op ‘eom’ (‘end of message’). b Als je antwoordt op een ander mailtje, laat dan het onderwerp staan: Re: + onderwerp.

AANHEF

©

Dirk Huyghe

E­mail is informeler dan corres­ pondentie per brief. Maar niet ie­ dereen apprecieert het dat je met­ een de voornaam gebruikt. Veilig is de eerste keer de aanspreking te gebruiken die je ook in een zakelij­

TAALBIJLAGE 7

DE STANDAARD

DONDERDAG 7 NOVEMBER 2013

DE REGELS VAN HET KLEINSTE SCHERM

Gauw een sms’je Sms moet ongeveer het bescheidenste communicatiemiddel aller communi­ catiemiddelen zijn en toch kun je er heel veel mee gedaan krijgen. Intussen is er ook een eigen soort Nederlands bij gaan horen, met een eigen etiquette: sms­taal. Smss mt n d 1st plts snl gn.

ke brief gebruikt. In vervolgmails kun je je meer vrijheid veroorlo­ ven. TIPS: b Een onbekende spreek je de eer­ ste keer bijvoorbeeld aan met Ge­ achte mevrouw Peeters. Vermijd Beste zonder naam erachter. b Mensen die je persoonlijk kent, kun je zo aanspreken: Beste Jan of Goedemorgen Mieke. b Ook als je al enkele keren hebt gemaild, kun je de vlottere formu­ lering gebruiken. b Als je snel heen­en­weer aan het mailen bent, kun je de aanspre­ king zelfs weglaten. Onderteken wel elk mailtje.

INHOUD De tekst van je e­mail is ingedeeld zoals die van een brief, maar er is minder opsmuk en het moet kor­ ter. TIPS: b Als je schrijft naar iemand die jou niet goed kent, moet je jezelf identificeren. b Schrijf in de eerste zin wat je wil­ de zeggen of vragen. b Hou je zinnen kort en schrijf geen alinea’s die meer dan vijf re­ gels van het scherm vullen. Het hele bericht mag niet langer zijn dan een schermpje vol. b Als je van de geadresseerde iets verwacht, zeg je dat duidelijk in de laatste alinea. b Stuur bij voorkeur geen bijlage. b Als dat toch nodig is, leg je in je bericht uit wat de lezer in die bijla­ ge kan verwachten. b Laat een witregel tussen de ali­ nea’s. b Kijk uit met ironie of gebruik een emoticon (bijvoorbeeld :­) ) maar overdrijf hier niet mee. b Gebruik geen afko’s, dat is voor sms. Dus geen thx. b Zet geen woorden in hoofdlet­ ters, want dat lijkt op SCHREEU­ WEN.

SLOTGROET De slotgroet moet passen bij de aanspreking. Na Geachte past: Met vriendelijke groet. Na Beste kun je besluiten met Groetjes. Onderte­ ken met voornaam, gevolgd door familienaam.

VERZENDEN Voor je op de verzendknop klikt, vraag je je best nog even af of de lezer alles zal begrijpen en hoe hij zal reageren.

©

hh

LUDO PERMENTIER

‘Hoi prof’ De juiste toon aanslaan in een mailtje aan je docent – het is minder makkelijk dan het lijkt. Volgende berichtjes belandden vorig jaar in de mailbox van een Leuvense prof.

Te informeel en met fouten ‘Hoi prof, Ik zou graag u les volgen op maandag­ namiddag. Kunt ge me zeggen waar ik moet zijn? MvG, Jolien’ ‘Goeieavond, dat was nu eens een snel antwoord :). Morgen ben ik niet in Leuven, en mits ik dinsdag een zwaar examen heb, zal ik eens zien of ik het er nog tussen kan passen. Ik zal proberen maandag of dinsdag en anders heb ik pech. Geen probleem. Misschien tot een dezer dagen, met vriendelijke groet, Kasper’

Te formeel ‘Geachte professor, Middels dit bericht wend ik me tot u in de hoop tot een goede oplossing te ko­ men voor het volgende knelpunt: on­ langs heb ik een besluit genomen om weer te gaan studeren. Gezien de goede kwaliteit van het onderwijs en het veel­ zijdige studieaanbod aan de KU te Leu­ ven is de keuze voor deze universiteit een gemakkelijke gebleken. De uiteindelijk gekozen studie Criminolo­ gie is een vertaling van mijn ambities en interesses in dit brede vakgebied. Het knelpunt is echter dat ik genoodzaakt ben, vanwege mijn fulltime baan, deze studie op afstand te volgen. Graag wil ik u inzage geven in de moge­ lijkheden ter compensatie van mijn noodzakelijke absentie. Ik ben minimaal in staat om één dag per maand naar Leuven te komen. Ik heb thuis verbin­ ding met het internet, wat een noodza­ kelijke communicatie met de KU Leuven mogelijk maakt. Ik ben voorts bereid tot allerlei (extra) opdrachten. Ik wil u bij voorbaat hartelijk danken voor de overweging van dit “knelpunt” en ik ben te allen tijde beschikbaar voor informatie. Hoogachtend, Vera’

Omdat sms­berichtjes kort moeten zijn, hebben de gebruikers gewoonten ontwik­ keld, die je stilaan wel taalregels zou kun­ nen noemen. We vatten de belangrijkste sa­ men.

Schrap overbodige woorden Wat vroeger telegramstijl heette, is nu sms­ stijl. ‘Al vertrokken?’ ‘Te lang geslapen. Ver­ trek nu’ is perfect duidelijk en er kan geen misverstand uit ontstaan.

Gebruik afkortingen In gewoon Nederlands korten we woorden gewoonlijk van achteren in en zetten we een punt. We zeggen bijv. voor bijvoor­ beeld. Sms­taal maakt nieuwe afkortingen en plaatst geen punten. Inderdaad wordt idd. Sommige Vlaamse sms’ers geven woor­ den weer zoals ze die uitspreken: ni voor niet en da voor dat.

Gebruik emoticons Emoticons zijn grafische tekens waarmee je gevoel uitdrukt, zoals :­) om te tonen dat je lacht en :­( om verdriet uit te drukken.

Schrap klinkers Gebruik alleen de medeklinkers van een woord. Meestal is het resultaat vlot te ontcij­ feren: vrschrkklk. Sommige woorden zijn op die manier populair geworden: ff voor ef­ fe, bijvoorbeeld, of flwkl voor flauwekul.

Vervang twee medeklinkers door één Heel handig is de x: xie voor ik zie. Wat in andere teksten een spelfout heet, kan hier winst opleveren, tog?

Vervang lettergrepen door cijfers of letters Dit kan tot pr8ige vondsten leiden, maar niet iedereen zal alles meteen begrijpen. In het Engels worden vaak grapjes uitgehaald met letters: cu (see you).

Vervang woorden door initialen Een initiaal is de eerste letter van een woord. Als je iemand goed kent, kun je veel­ gebruikte zinnen vervangen door de eerste letter van elk woord gewoon aan elkaar vast te plakken. Dat heet initiaalwoord of letter­ woord. Om misverstanden te vermijden worden deze woorden vaak in hoofdletters geschreven. Een bekend voorbeeld is MVG (met vriendelijke groeten). Vertrouwelijker is NVV (niet verder vertellen).

Etiquette voor sms’ers Ga niet snel even een sms’je schrijven ter­ wijl je met iemand in gesprek bent. Dat is

b

SMS­taal of geheimtaal 8UV acht uur vanavond? 1000xxs duizendmaal excuses a+er aanbidder aand8 aandacht afchi afhaalchinees bb byebye (tot ziens) BMT bij mij thuis CSL can’t stop laughing (ik lach me dood) DINW dat is niet waar gwldg geweldig HHH hiep hiep hoera HJH hou je haaks HSM het spijt me IBB ik ben boos IKZ ik kom zo IMJ ik mis je IVMK ik voel me klote KJMO kom je me ophalen? lfs liefs LZZL lang zal ze leven OML over mijn lijk pls please (alsjeblieft) smash daar heb je niet van terug smss sms’en surplace zo komen we niet verder thx (of: tx) thanks (dank je) WSWA waar spreken we af? XJE ik zie je

niet minder dan onbeleefd. b Sms is een informeel middel om een bood­ schap te versturen. Er zijn al liefdesrelaties opgezegd per sms en sommige mensen wer­ den ontslagen per sms. Dat is niet de bedoe­ ling. b Wees niet boos als je niet meteen ant­ woord krijgt. Sommige mensen willen wel­ eens gerust worden gelaten en zetten hun gsm af. b Wees uiterst voorzichtig met grapjes of met ironie. Je kunt natuurlijk een ;­) toevoe­ gen, maar als iemand je boodschap onbe­ doeld ernstig neemt, heb je dat zelf niet meteen in de gaten. b Stuur je een boos of een flirterig sms’je? Herlees het, denk dertig seconden na en stuur het dan pas. Of verwijder het. b Sms’jes moeten kort zijn. Maar wees niet te bondig. Als je ‘oké’ antwoordt op een mailtje ‘Ben nu al klaar met werk en vertrek naar station’, wat betekent dat dan: ik ga mee, wacht op mij? Of: ik zie je daar wel? b Kijk goed of je geen ongewenste spelfou­ ten hebt gemaakt en of je sms’je wel naar de juiste persoon vertrekt. Alles over sms­taal op de website van de Nederlandse schrijver en taalkundige Wim Daniëls: http://www.wimdaniels.nl/sms

8 TAALBIJLAGE

DE STANDAARD

DONDERDAG 7 NOVEMBER 2013

CULTUURVERSCHILLEN CREËREN MISVERSTANDEN

Waarom Nederlanders zo luid praten (en andere ergernissen)

Hoe komt het dat Nederlanders zoveel luider praten dan wij? Waarom is het onbeleefd om een Fransman meteen met ‘tu’ aan te spreken en een Duitser bij zijn voornaam? ‘Cultuur­ verschillen kunnen tot oorlogen leiden als je er geen oog voor hebt’, zegt Marie­Thérèse Claes, die er, met haar Nederlandse collega Marinel Gerritsen, een boek over schreef.

JAN T’SAS

Je hoeft maar met vakantie te gaan en je weet het: elk land heeft zijn eigen taal, kleding, eetge­ woonten en meer van dat. Dat kan weleens tot misverstanden leiden, maar … oorlog? Marie­Thérèse Claes: ‘Toch is dat niet zo uitzonderlijk. Toen Sad­ dam Hoessein in volle oorlogs­ dreiging declameerde “De Ameri­ kaanse soldaten zullen verdrin­ ken in hun eigen bloed”, veerden alle Amerikanen woedend recht, het was het sein voor een invasie. Niemand die de retoriek van de dictator vertaalde naar wat hij misschien echt bedoelde: “Wij moeten dringend met elkaar pra­ ten.”’ ‘Het is een extreem voorbeeld, maar het geeft een heel duidelijk intercultureel verschil aan: de Amerikanen, net als de hele Ger­ maanse cultuur, zijn zeer expliciet in hun communicatie: alles wordt gezegd met woorden en woorden moeten elk misverstand uitslui­ ten. Toch communiceert slechts twintig procent van de wereld op die manier. De tachtig procent an­ dere culturen communiceert im­ plicieter: voor die culturen zeggen woorden niet alles, je moet heel veel afleiden uit de context waarin zaken worden gezegd.’ Voor ons klinkt dat heel onge­ woon: alsof je moet raden wat de ander precies wil zeggen. Dat is toch vragen om misver­ standen? ‘Maar wij communiceren ook im­ pliciet, hoor. Een voorbeeld: je broer zegt dat hij morgenavond zal langskomen om je grasmaaier terug te brengen. Maar hij zegt dat op zo’n manier dat je denkt: “Vol­ gens mij komt hij niet”. Dat leid je af uit de context: je broer maakt wel vaker loze beloften. Of je haalt het uit zijn intonatie: “Hij meent het niet”.’ ‘In culturen waar de groep belang­ rijker is dan het individu, de Zuid­ Europese en de oosterse bijvoor­ beeld, zal men implicieter met el­

kaar communiceren en meer aflei­ den uit de context waarbinnen iets gezegd wordt. Men kent el­ kaar beter en dus zijn woorden minder essentieel dan in individu­ alistische culturen, zoals de onze. En doordat wij zo expliciet com­ municeren, moet alles veel meer vastliggen in afspraken, lijstjes, contracten, het liefst in viervoud. Studenten of immigranten uit een implicietere cultuur worden daar soms stapelgek van.’ Nederlanders komen bij ons zeer assertief over. Is dat ook een voorbeeld van expliciete cultuur? ‘Zeker. Vanuit hun calvinistische cultuur hebben Nederlanders ge­ leerd om niets voor elkaar te ver­ bergen. Daarom praten ze luid en doen ze hun gordijnen niet dicht. Ze hebben een doorgedreven praatcultuur ontwikkeld. Op school worden kinderen aange­ moedigd om kritisch te zijn, din­ gen in twijfel te trekken, snel een mening te uiten. Dat zijn wij min­ der gewoon. Als een Brit of een Vlaming iets in twijfel trekt , zul­ len ze dat minder direct doen: “Maar denk je misschien niet dat…?”’ Een bedrijfsleider vertelde me dat zijn medewerkers hun Fran­ se klanten altijd met ‘tu’ aan­ spreken. Een expliciete manier om een goede zakenrelatie op te bouwen, denken ze. Maar waarom is dat geen goed idee? ‘Ze maken juist een slechte in­ druk. De Vlaming voelt het ver­ schil tussen “jij” en “u” niet zo sterk aan, omdat hij altijd in de “gij”­vorm heeft gesproken. “Gij” was een eenheidsvorm, zoals “you” in het Engels. Maar de Fran­ sen maken dat onderscheid wel. “Tu” is voor hen informeel, privé, en dat staat los van zakendoen.’ ‘Er zijn zelfs talen, zoals het Viet­ namees, waar meerdere vormen van “jij” bestaan. Welke vorm je gebruikt, hangt af van de persoon die je aanspreekt: familie of geen familie, ouder of jonger... Iemand

bij zijn voornaam aanspreken is ook cultureel bepaald: in Spanje, Scandinavië, Noord­Amerika en Oost­Europa doet men dat vrij snel. Maar een Duitse zakenrelatie mag je niet zomaar met “Guten Morgen, Helmut” aanspreken. Duitsers communiceren van natu­ re veel formeler.’ Hoe groot zijn de culturele ver­ schillen tussen Vlaanderen en Nederland? ‘Die verschillen zijn op alle vlak­ ken zeer groot. Zo hebben Vlamin­ gen meer gevoel voor hiërarchie: ze spreken hun baas meer met “u” aan en scholieren spreken hun le­ raren minder tegen. Vlamingen hebben een meer masculiene cul­ tuur: het arbeidsethos ligt hoog, ze gaan niet winkelen tijdens de werkuren en er heerst meer pro­ fessionele competitie.’ ‘Een derde verschil heeft te maken met wat wij onzekerheidsvermij­ ding noemen: de Vlaming, en bij uitbreiding de Belg, houdt minder van het onbekende en loopt voor alle zekerheid sneller naar de dok­ ter.’ ‘Belgen gaan ook anders met hun tijd om: ze plannen minder en im­ proviseren meer, en de geest van de wet is soms belangrijker dan de letter van de wet.’ Evolueren we door de globalise­ ring niet langzaam naar een eenheidscultuur? In uw boek schrijven u en Marinel Gerritsen namelijk dat er steeds meer ge­ mengde culturen ontstaan. U noemt dat ‘hybride culturen’. ‘De generatie van jongeren die over culturen heen met elkaar trouwen, zakendoen en meer met elkaar omgaan, vormt inderdaad “hybride” culturen. Daarmee be­ doel ik dat ze flexibel inspelen op andere culturen, maar je mag dat niet veralgemenen. Een hybride cultuur ontstaat, verandert, maakt weer plaats voor een ande­ re. Het hangt af van de context.’ ‘Culturen drijven op waarden en die zijn zo diepgeworteld dat ze niet één­twee­drie in elkaar zullen

Voel u niet beledigd als een Japanner u bij de begroeting geen hand of

opgaan. Al zie ik wel kleine ver­ schuivingen. Zo is de mondigheid van de Vlaming de voorbije decen­ nia meer “Nederlands” geworden. En in Nederland groeit sinds en­ kele jaren een elite die weer meer voor formele omgangsvormen kiest. Taal en cultuur beïnvloeden elkaar voortdurend.’ Marie­Thérèse Claes en Marinel Gerritsen, ‘Culturele waarden en communicatie in internationaal perspectief’. Uitgeverij Coutinho, 2011.

‘In de Ameri­ kaanse cultuur wordt alles gezegd met woorden en moeten woorden elk misverstand uitsluiten’

TAALBIJLAGE 9

DE STANDAARD

DONDERDAG 7 NOVEMBER 2013

EN WAT DENKT U ERVAN?

Tegen welke etiquetteregel zondigt Vlaams minister­president Kris Peeters? ©

Yorick Jansens/blg

Cultuurverschillen kunnen piepklein zijn of kamerbreed. Hoe beoordeelt u de volgende situaties?

1. U zit op een vliegtuig dat u van Tokio naar Brussel brengt. Een Ja­ panse stewardess begint plots met schrille, gejaagde stem te praten. a) U denkt: ‘Er is duidelijk iets mis.’ b) U denkt: ‘Er is niets aan de hand.’ 2. U hebt een boek cadeau gekre­ gen. Als u het openslaat, merkt u dat er taalfouten in staan. a) U denkt: ‘Wat slordig van de uitgever!’ b) U denkt: ‘Ach, zo belangrijk zijn die foutjes ook weer niet.’ 3. U kijkt naar het journaal. Een re­ portage toont minister­president Kris Peeters op handelsmissie in Thailand. Tijdens een toespraak zit hij met gekruiste benen te luisteren. a) U denkt: ‘Blijkbaar verloopt de mis­ sie in een ontspannen sfeer.’ b) U denkt: ‘Als dit maar goed afloopt.’

zoen geeft. Japanners maken een buiging.

‘Nederlandse school­ kinderen worden aangemoedigd om kritisch te zijn, dingen in twijfel te trekken, snel een mening te uiten. Dat zijn wij minder gewoon’

©

Yoshikatsu Tsuno/imageglobe

4. U onderhandelt met een Aziati­ sche firma. U doet een financieel voorstel. Uw gesprekspartner kijkt weg en zwijgt. a) U denkt: ‘Prima, hij neemt zijn tijd om na te denken.’ a) U denkt: ‘Dit gaat niet goed, ik moet snel een aanlokkelijker voorstel doen.’ 5. U ziet een student over straat lopen. Halverwege ontmoet hij een docent van wie hij les krijgt. De stu­ dent knikt beleefd goeiedag. a) U denkt: ‘Die student is zeker een Vlaming.’ b) U denkt: ‘Die student moet een Ne­ derlander zijn.’

ANTWOORDEN: 1. Er is niets aan de hand. Stemhoogte bij vrouwen is gedeeltelijk cultureel bepaald. In culturen met grote verschillen tussen mannen en vrouwen praten vrouwen ge­ middeld met hogere stem dan in culturen waar meer gelijkheid is. Om dezelfde re­ den spreken Vlaamse vrouwen met ge­ middeld hogere stem dan Nederlandse. 2. Vlamingen zijn gemiddeld gevoeliger voor taalfouten dan Nederlanders. Dat heeft met een historisch gegroeide zelf­ verzekerdheid te maken. De Vlamingen hebben zich nog niet zo lang losgemaakt van de Franse cultuur en hechten meer belang aan correcte spelling. Nederlan­ ders zijn daar toleranter in geworden. 3. Kris Peeters maakte hier een grove fout tegen de etiquette. In sommige lan­ den is het een belediging als een gast zijn voetzolen toont aan zijn gastheer. Marie­ Thérèse Claes attendeerde de minister­ president hierop na zijn bezoeken aan Thailand en China. 4. Hoelang gesprekspauzes ‘mogen’ du­ ren, is een kwestie van gevoel, maar ook dat gevoel is cultureel bepaald. Zo ver­ draagt een Fransman slechts 0,3 seconden pauze tussen een vraag en een antwoord als draaglijk. Duurt de pauze langer, dan heeft hij de neiging weer te beginnen pra­ ten. Maar een oosterling laat veel langere pauzes. Een onervaren zakenman kan dit interpreteren als: ‘Deze persoon gaat niet akkoord met mijn voorstel, ik zal maar gauw een toegeving doen.’ In dit geval is (a) dan ook de juiste reactie. 5. Nederlanders hechten minder belang aan ‘machtsafstand’. Dat betekent dat zij makkelijker op gelijke voet zullen omgaan met mensen die hiërarchisch boven hen staan. In deze situatie knikken enkel Vlaamse studenten goeiedag, zonder ver­ der iets te zeggen. Of ze zeggen er ‘goede­ morgen/middag’ bij. De meeste Neder­ landse studenten zouden de docent ge­ woon met ‘hallo’ begroeten. (jts)

10 TAALBIJLAGE

{

DE STANDAARD

DONDERDAG 7 NOVEMBER 2013

}

Vlotte communicatie is niet meteen de core­ business van de ambtenarij. Overheidsmedewerkers banen zich een weg door uitgesponnen procedures die liever geen ruimte laten voor interpretatie. Hugo Matthysen trekt zijn bruinste pak aan en maakt zich klaar voor een ambtelijke werkdag. Maar eerst moeten de brooddozen gevuld.

©

pn

PROCEDURES, EEN HOUVAST AAN DE AMBTELIJKE KEUKENTAFEL

ALDUS SMEERT MEN EEN BOTERHAM MET CHOCO

Ambtenaar Pieter V. en zijn vrouw Sophie heb­ ben drie jonge kinderen. Af en toe krijgen zij een boterham met choco. Pieter vertelt openhartig hoe dat precies in zijn werk gaat.

‘Het smeren van een boterham met choco is een proces dat een gefaseerd verloop kent. Planning is daarbij cruciaal, evenwel dienen uit hoofde van zowel de initiatiefnemers (1) als de subjecten (2) van de boterham met choco eerst de nodige krijtlijnen te worden getrokken, dit alles binnen een ruim kader (3), en met het oog op de realisatie van de doelstellingen (4) zoals hierboven omschreven. Het te smeren substraat (5) bevindt zich in deze fa­ se nog in een glazen bokaal. (6) De toegang tot de­ ze recipiënt wordt afgesloten door een deksel, het­ welk door een bevoegd persoon die over de nodige fysieke kracht beschikt, wordt ontsloten door het in tegenwijzerzin een circulaire beweging te laten ondergaan, waarbij de recipiënt evenwel in een statische positie blijft. (7) Sneden brood van mogelijk identieke (8) of quasi­ identieke (9) formaten worden in tweevoud op een bord gelegd. Een mespunt wordt in het substraat gedreven, waarna het met een torsiebeweging wordt verwijderd. Gezien de adhesieve eigen­ schappen van het voedingsmiddel, verlaat nu een welbepaalde hoeveelheid de bokaal. Door wrijving wordt de aldus vrijgekomen pasta op de rectozijde van één exemplaar van de voorziene broodsneden aangebracht. Een aanbeveling, maar geen strikte richtlijn, is om de spreiding van de choco dusda­ nig in praktijk te brengen, dat hij zich uitstrekt tot op een drietal millimeter van de rand van de ontvanger (10). De hoogte van het smeersel is dus­ danig dat minstens tachtig procent van het brood­ oppervlak aan het zicht wordt onttrokken. (11) Het onbesmeerde exemplaar wordt nu met de rec­ to­ of de versozijde op het besmeerde exemplaar gelegd, en wel dusdanig dat de oriëntatie van bei­ de helften identiek is. Beide helften worden tegen elkaar gedrukt door er met de vlakke hand op te duwen. Indien men deze actie beroepshalve on­ derneemt, is men verplicht daarbij door de voed­ selinspectie goedgekeurde handschoenen te dra­ gen. Vervolgens maakt men een inschatting van de stijfheid van het aldus ontstane geheel. Is men van mening dat de nieuw ontstane entiteit (12) on­ voldoende rigide is, dan dient men haar te verka­

velen met ingebruikname van het reeds in gebruik genomen zijnde mes. De opdeling kan diago­ naal (13) geschieden, of kruiselings. (14) In uitzonderlijke gevallen gebeurt het dat de voed­ selbereider (15) in een plots opkomende toestand van wilsonbekwaamheid (16) de chocoresten van het mes op orale wijze verwijdert. (17) Mogelijk wij­ zen de andere aanwezigen (18) op een discrepantie in de bevoegdheden. (19) De dader zal kort de risi­ co’s van zulke handelingen bespreken, en daarmee de betwiste bevoegdheid volledig aan het parenta­ le kamp toewijzen, (20) teneinde elke verdere dis­ cussie te voorkomen. Doorgaans, maar niet uitsluitend, de ouders. Beoogd worden in deze concrete situatie de kinderen. (3) De opvoeding van de subjecten, zie voetnoot 2. (4) Het smeren van een boterham met choco. (5) Choco. (6) Of uitzonderlijk in een zogenaamd plastic kuip­ je, wat een andere procedure vereist, maar onder gelijke omstandigheden tot hetzelfde eindresultaat zou moeten leiden. (7) Anders zou de bokaal eindeloos mee ronddraai­ en, wat geen wijziging zou betekenen betreffende de toegankelijkheid van de inhoud. (8) In het geval van een lang brood. (9) In het geval van een rond brood. (10) Aldus zullen eerder korstonwillige kinderen zich geneigd zien om toch de korstjes op te eten, aangezien zich daar eveneens substraat bevindt. (11) Bepaalde soorten huishoudbrood vertonen ga­ ten, maar dat verandert niets aan de stelregel, in­ dien men ervan uitgaat dat een gat in de snede brood niet tot het oppervlak behoort. (12) De boterham met choco. (13) Aldus verkrijgt men driehoekige boterhamdelen. (14) Bij een voorkeur voor vierhoekige boterham­ delen. (15) Meestal een ouder. (16) Het niet kunnen weerstaan aan zoetigheid dewelke cacaoproducten bevat. (17) Het zgn. aflikken (18) In casu de kinderen (19) Bij wijze van voorbeeld: ‘Waarom mogen wij géén mes aflikken en papa wel?’ (20) Bijvoorbeeld met de zinsnede: ‘Aan een mes lik­ ken is gevaarlijk voor kinderen.’

(1)

(2)

©

rr

CLICHÉS À VOLONTÉ

Wat mooi is, kost moeite Wie spreekt in clichés, is lui. Een rijke woordenschat en een creatieve gedachtengang maken een wereld van verschil. JAAP DE JONG

Erasmus van Rotterdam had het heel goed door: voor goede schrijvers en sprekers draait het vooral om twee dingen. Je moet beschikken over een rijkdom aan woorden en gedachten. En in de titel van zijn even verrassende als bizarre stijlboek komen ze allebei voor: De copia verborum ac rerum (Over de rijkdom van formulerin­ gen en gedachten). In dat boek laat hij zien dat elke gedachte op vele manieren verwoord kan wor­ den. Op een zinnetje als ‘Uw brief heeft mij zeer verheugd’ (Tuae li­ terae me magnopere delectarunt) liet hij zijn leerlingen tientallen variaties schrijven. In dat rare boek De copia treffen we er wel tweehonderd aan. Echte schrij­ verswijsheid is het vervolgens na­ tuurlijk om te weten welke variant in een gegeven situatie de beste is. Kairos: het juiste woord op het juiste moment. Maar als een paal boven water (cliché!) staat het be­ lang dat Erasmus hechtte aan een rijke woordenschat en rijkdom van formuleringen. Pittoreske dorpjes

In toeristische folders stromen de bergbeken altijd wild en zijn alle dorpjes slaperig en pittoresk (‘ver­ geten door de tijd’), of ze nu in Wa­ les liggen of in Griekenland. In de vrije natuur kun je er genieten van je welverdiende rust. Deze be­ schrijvingen paren clichéwoorden aan cliché­ideeën. Van ieder land

wordt vastgesteld dat het een ‘land van tegenstellingen’ is en de bevolking is altijd even ‘hartelijk en gastvrij’. Geeuw… Het cliché is het zwarte schaap van de taalfamilie. Maar dat heeft het er dus zelf naar gemaakt. Ga maar na, het kenmerkt zich door twee soorten luiheid: in woorden en in denken. Er wordt in de cli­ chéwereld nu net geen beroep ge­ daan op creativiteit in gedachten en in formuleringen. Clichés ne­ men het niet zo nauw met de wer­ kelijkheid. Het eerste wat je te bin­ nen schiet, in de eerste woorden, is voor clichésprekers blijkbaar goed genoeg. Deze typeringen ver­ vangen authentieke waarnemin­ gen en ervaringen. Ze liggen in de clichébak voor het oprapen. Afgelopen maand zat ik met mijn masterstudenten retorica op de publieke tribune bij het grootste kamerdebat van het jaar: de alge­ mene beschouwingen. Er viel zo nu en dan best te genieten van het goed voorbereide retorische vuur­ werk dat de politieke leiders afsta­ ken. Maar bij de interruptiedebat­ ten waren de clichés weer hoog­ frequent: ‘het kan niet zo zijn dat…’, ‘ik zie geen uitgestoken hand, geen open deur’, ‘u beweegt niet’. Of ‘het eerlijke verhaal is na­ tuurlijk dat de hardwerkende bur­ ger wordt gepakt’. Elke keer als ik deze frasen voorbij hoorde ko­ men, hoorde ik mijn studenten weer zuchten: ‘Niet weer het eer­ lijke verhaal…’

TAALBIJLAGE 11

DE STANDAARD

DONDERDAG 7 NOVEMBER 2013

GEPLUKT UIT REVE

‘Het Cliché is een Godsgeschenk’

“

Thans het Cliché, dames en heren [...]. Met de definitie die men er gewoonlijk van geeft, ben ik het niet eens. Het heet altijd, dat het cliché een ‘afgesleten’ woord of uitdrukking zoude zijn. Men suggereert met deze bewering dat woord of uitdruk­ king zwakker van betekenis zouden zijn ge­ worden. Het tegendeel is het geval: als cli­ ché heeft het aangeduide begrip één enkele, saamgebalde betekenis gekregen, die als een paal boven water staat. Het begrip is niet versleten, doch gemunt, en wel tot een munt zonder beeldenaar, met aan beide zij­ den precies dezelfde tekst: Nederland. Eén Gulden. Wat zijn de specifieke kenmerken van het cliché? Het zijn twee eigenschappen. Ten eerste die, waardoor wij bij het lezen geen ogenblik meer denken aan de letterlijke be­ tekenis van de uitdrukking of van de sa­ menstellende woorddelen. [...] Toch kan ik, door een cliché met een ander, weloverwogen woord of bepaling in ver­ band te brengen, opeens de letterlijke bete­ kenis van het cliché wederom tot leven brengen. Een voorbeeld: [...] Het cliché mondjesmaat betekent niets anders dan ‘zuinigjes aan’, ‘bij kleine beetjes tege­ lijk’. Als ik echter schrijf, dat het voor ie­ mand zijn volksgezondheid beter is dat hij des morgens vroeg, op het privaat, de gehe­ le uilebal ineens weet te vervaardigen, in plaats van de boel mondjesmaat over de dag verdeeld, dan stellen wij ons opeens uit het cliché dat mondje voor, dat een weinig aan­ gename taak vóór zich heeft. Het tweede kenmerk van het cliché is, dat iedereen, van hoog tot laag, het begrijpt, en dat is geen gering voordeel. [...] Proza dat geheel in clichés is geschreven moge de intellectueel eczeem of astma be­ zorgen, het bespaart de lezer veel energie, die hij geheel kan gebruiken voor het schep­ pen van zijn eigen voorstelling. Het cliché heeft het bevrijdende van iets dat niet meer ter discussie staat, en behalve daardoor wordt de lezer ook nog gerustgesteld als hij in de echte of voorgewende imbeciliteit van de auteur zijn eigen banaliteit herkent. Ik eis van niemand, dat hij ooit in zijn leven ook maar één cliché nederschrijft, maar wat ik U bidden mag: houdt het cliché in ere en in voorraad, als kaarsen of verduurzaamd voedsel voor die gelegenheden waarbij het leven tot zijn naakte essentie wordt terug­ gebracht. Het Cliché is een Godsgeschenk. [...]

©

,,

Dirk Huyghe

Erasmus was een veelschrijver. Hij publiceerde allerlei soorten adviezen, commentaren, didacti­ sche verhaaltjes en brieven. Eras­ mus had een hekel aan clichés, maar maakte er natuurlijk ook wel gebruik van. Als een vlinderverza­ melaar verzamelde hij juist bij al­ les wat hij las, klassieke gezegden, spreuken en citaten. Hij schreef boeken vol adagia: met in totaal zelfs 4.685 van zulke spreuken en verhaaltjes. Zoals ‘Wat mooi is,

kost moeite’ (Difficilia quae pulchra) en ‘Haast je langzaam’ (Festina lente). Zijn beide spreu­ ken niet nog steeds van toepassing op het schrijven van belangrijke teksten en toespraken? Jaap de Jong is hoogleraar journalistiek en nieuwe media (Universiteit Leiden) en redacteur van maandblad ‘Onze Taal’.

Het cliché is het zwarte schaap van de taalfamilie. Het kenmerkt zich door twee soorten luiheid: in woorden en in denken

Uit: Gerard Reve, ‘Zelf schrijver worden’. Nijhoff, 1986, p. 84­86. Deze bundel is gebaseerd op vier openbare colleges die Gerard Reve in november 1985 in Leiden hield. In het boekje buigt Reve zich onder andere over nut en functie van het cliché.

Gerard Reve. © im

12 TAALBIJLAGE

DE STANDAARD

DONDERDAG 7 NOVEMBER 2013

{  COLUMN  }

l’Elégance du cœur MIA DOORNAERT

Ik zou graag de NMBS bij het Cen­ trum voor Gelijke Kansen aanklagen, als Vlaming. Wanneer ik naar haar, overigens zeer ontoegankelijke, web­ site ga, spreekt ze mij aan met ‘jij’ en geeft ze, als het lukt, ‘jouw’ gewenste trein aan. Maar in het Frans ben ik ‘vous’ en krijg ik ‘votre horaire’. Ik vind het discriminerend en kwetsend dat een vennootschap van publiek recht de Nederlandstalige Belgen fa­ miliair en de Franstalige Belgen hof­ felijk bejegent. Daar gaat immers etiquette over. Ze is te vergelijken met de verkeersre­ gels. Ze dient om botsingen te voor­ komen, dat wil zeggen het ongewild kwetsen of beledigen van anderen door ongepast gedrag, ook in de taal. Jammer genoeg grijpt de nieuwe Vlaamse ‘stijl’, die erin bestaat geen stijl te hebben, ook in de taal ongena­ dig om zich heen. Kijk maar naar het onvermogen om nog ‘u’ en ‘jij’ uit el­ kaar te houden, of het gruwelijke ‘ge­

achte’, zonder enige toevoeging, waar­ mee zovele brieven en mails begin­ nen. Dat heeft niets te maken met democratisering, maar alles met slor­ digheid en gemakzucht, en met ge­ brek aan respect. Die gemakzucht komt niet alleen bij velen bot en beledigend over. Ze ont­ houdt zovele mensen ook het plezier dat je aan taal kunt beleven, aan haar rijkdom, haar nuances, haar stijlfigu­ ren en zegswijzen. Het is met taal zo­ als met kledij. Je gaat niet op hoge hakken op het strand wandelen, en niet in strandkledij naar een diner, of naar de opera. Je gebruikt niet dezelf­ de taal in een sms’je, een mail, een brief, een avondje onder vrienden, een sollicitatiegesprek, een literaire discussie. Taal is plezier en spel en variatie en experiment. Slechts één simpel taalgenre beheersen is net zo saai als altijd dezelfde plunje te dra­ gen. Inhoud en vorm zijn nu eenmaal niet te scheiden. Zeggen ‘ik zien a geiren’

of ‘ik zie je graag’ brengt misschien ‘de boodschap’ over. Maar hoe onver­ gelijkbaar veel kostbaarder is het niet een mooie liefdesbrief te krijgen? Ja, een brief. Papier heeft nog altijd zijn plaats in onze digitale maat­ schappij, niet alleen voor liefdesbrie­ ven. Gelukwensen, rouwbetoon, dank­ betuigingen komen zoveel persoonlij­ ker en oprechter over in een handge­ schreven brief. Dat behoort ook tot de wellevendheid, die de Fransen zo mooi l’élégance du cœur noemen. In meer mondaine situaties geeft een handgeschreven boodschap je indivi­ dualiteit. Ik herinner me de reactie van een Britse ambassadeur op een briefje met excuses omdat ik niet naar een feest kon komen waarvoor ik eerst wel had toegezegd. Toen ik tijdens een ontmoeting zeker wou zijn dat hij die boodschap ontvangen had, zei hij: ‘Na­ tuurlijk herinner me ik uw excuses. They were handwritten’. Of hoe elegantie ook haar sociaal nut heeft.

©

Monica Monté

‘HET IS MET TAAL ZOALS MET KLEDIJ. JE GAAT NIET OP HOGE HAKKEN OP HET STRAND WANDELEN, EN NIET IN STRANDKLEDIJ NAAR DE OPERA’

{ Aflevering 4: OEFENING } Wat kan er beter in deze sollicitatiebrief? Zoek de tien fouten.

Porselein Fred Nachtegaalstraat 33 1500 Halle Aan M. Crucke Restaurant De Eekhoorn Onder den toren 8 1502 Lembeek SOLLICITATIEBRIEF! 28 november 2013 Beste mevrouw Crucke Ik heb in de krant gelezen dat u een afwasser zoekt. Ik ben een kelner, maar ook afwasser en ik zoek werk. Ik heb gestudeerd aan de hotelschool van Brussel. Ik voeg mijn curriculum vitae bij deze brief. Ik zou volgende week al kunnen werken voor u. Als u mij uitnodigt voor een persoonlijk gesprek, ben ik ervan overtuigd dat u me een geschikte kandidaat vind. Hopend op een gunstig antwoord, verblijf ik met de meeste hoogachting Porselein Fred Nachtegaalstraat 33 1500 Halle Bijlage: curriculum vitae

­ ONLINE De oplossing van deze oefening vindt u op www.standaard.be/taalbijlage