SURVEY NAAR DE SITUATIE IN GUINÉE VOOR AMV’S EN EX-AMV’S DIE TERUGKEREN SAMENVATTING
Liesbeth Devos (Beyond Borders), mei 2014 Copyright © 2014 Beyond Borders. Alle rechten voorbehouden.
INHOUDSOPGAVE
1.
Inleiding en methodologie
2
2.
Achtergrond/voorgrond situatie in Guinée
3
3.
Situatie in Europa
4
4.
Mogelijkheden bij terugkeer 4.1 Werkgelegenheid 4.2 Voorbereiding en evaluatie van de risico’s 4.2.1 Wetgeving 4.2.2 Familieconferentie en familiebemiddeling 4.3 Terugkeer en re-integratie 4.3.1 Documenten 4.3.2 Opvang en voogdij 4.3.3 Ondersteuning bij re-integratie 4.3.4 Onderwijs 4.3.5 Gezondheidszorg
5 5 5 5 5 6 6 7 7 8 8
5.
Conclusies en aanbevelingen
9
1
1. INLEIDING EN METHODOLOGIE In Nederland is een niet te verwaarlozen aantal alleenstaande minderjarige vreemdelingen (hierna ‘AMV’) en voormalige AMV’s afkomstig uit Guinée-Conakry. Een meerderheid onder hen ontvangt geen verblijfsvergunning of heeft geen verblijfsvergunning ontvangen en hoort volgens de asielwetgeving terug te keren naar het land van herkomst. Terugkeer naar Guinée verliep tot voor kort erg moeizaam. Een uiteenzetting van de oorzaken hiervoor, behoort niet tot het doel van dit onderzoek. Wel is er aan de hand van interviews en gesprekken met betrokken overheidsorganisaties, lokale en internationale organisaties en instellingen en terugkeerders een beeld gevormd van de situatie in Guinée voor (ex-)AMV’s die willen terugkeren. Maatwerk bij Terugkeer en Beyond Borders ervaren immers een groeiende interesse in de terugkeermogelijkheden naar Guinée. Deze country-survey, uitgevoerd door Beyond Borders (Liesbeth Devos) in samenwerking met l’Agence Autonome d’Assistence Intégrée aux Entreprises (3AE, de partnerorganisatie Maatwerk bij Terugkeer in Guinée), gaat dan ook dieper in op de situatie in Guinée op het gebied van het beschikbaar netwerk bij terugkeer, de mogelijkheden voor ‘family assessment’, werkgelegenheid, onderwijs, en andere relevante informatie voor (ex-)AMV’s die willen terugkeren. Dit rapport is bedoeld ter ondersteuning van organisaties die (ex-)AMV’s begeleiden zodat zij beter inzicht krijgen in de overwegingen van Guineese jongeren en kunnen inspelen op hun behoeften als zij erover nadenken om terug te keren. Daarnaast bevat het rapport relevante informatie voor beleidsmakers tot wiens bevoegdheid terugkeer behoort. Dit onderzoek is uitgevoerd in functie van het project Step Forwards dat wordt gefinancierd door het Europees Terugkeerfonds. Het voorliggende document betreft een samenvatting van het onderzoek dat in juni 2014 zal worden gepubliceerd.
2
2. ACHTERGROND/VOORGROND SITUATIE IN GUINÉE Voor een helder inzicht in de mogelijkheden voor (ex-)AMV’s om terug te keren, is een schets van de huidige situatie voor jongeren in Guinée van belang. De zogenaamde ‘push’-factoren die jongeren ertoe aanzetten om Guinée te verlaten zijn sterk: -
Er is de instabiele politieke situatie en de ‘mal gouvernance’ van de Guineese overheid die een algemene sfeer van onzekerheid en onveiligheid creëert. Nu de verkiezingen uiteindelijk in 2014 wat rust lijken te hebben gebracht, durven de geïnterviewden wel te hopen dat er beterschap komt.
-
Economisch gaat het slecht. Er is veel armoede, de grootste groep van de bevolking, de jongeren, al dan niet met diploma, zitten zonder werk en de werkgelegenheid voor hen is laag. Basisfaciliteiten zoals stromend water en elektriciteit zijn zeldzaam en enkel beschikbaar voor de rijken in de grote steden, wat (over)leven en werken extra uitdagend maakt. Dit veroorzaakt veel frustratie.
-
Het is sociaal wenselijk om naar Europa te emigreren om er geld te gaan verdienen voor de familie. Het sturen van een kind naar Europa is een ‘facteur de bien-être’ geworden, een statussymbool. Ouders investeren bewust in het sturen van hun kinderen naar het buitenland met het mandaat om geld te verdienen en zo, vanop afstand, de familie te onderhouden.
-
Jongeren trekken naar Europa op zoek naar beter onderwijs. De kwaliteit van het onderwijs in Guinée is immers laag. Een Guinees diploma geeft geen betere kansen op een goede baan.
Als reactie op deze situatie zijn er verschillende initiatieven opgezet door onder meer l’Agence Guinéenne pour la Promotion de l’Emploi (AGUIPE), IOM, 3AE en Terre des Hommes ter voorkoming van migratie, sensibilisering van de bevolking en ter bevordering van de werkgelegenheid en hiermee het bestrijden van de armoede.
3
3. DE SITUATIE IN EUROPA Het (televisie)beeld van Europa bij de Guinéese bevolking als plek waar er goed onderwijs is en men gemakkelijk veel geld verdient, is onvermurwbaar. Terugkeerders vertellen doorgaans enkel hun directe familie waarom ze zijn teruggekeerd en wat het ware plaatje is. De familie verklaart hen echter gek en vindt dit veelal moeilijk te vatten. Mensen kunnen zich bijvoorbeeld niet voorstellen wat het betekent om zonder papieren te overleven, om niet te bestaan. Het leven in Guinée voor jongeren is zo hard en het lijden zo groot, dat zij er ook zelf alles voor over hebben om hun leven te wagen en Europa te proberen bereiken.
4
4. MOGELIJKHEDEN BIJ TERUGKEER 4.1 WERKGELEGENHEID Enkele (nationale en internationale) organisaties, waaronder AGUIPE, Terre des Hommes, 3AE en IOM Guinée hebben met de hulp van onder andere de Wereldbank, de Europese Unie en andere financiers het initiatief genomen om activiteiten te ontwikkelen om jongeren in Guinée te houden. Dit doen ze door het bevorderen van de werkgelegenheid en het voorzien van omscholing van gediplomeerden volgens de noden op de arbeidsmarkt. Daarnaast doen ze aan sensibilisering van jongeren die secundair of hoger onderwijs volgen, zodat ze op de hoogte zijn van de sectoren waarin veel werkgelegenheid is en ze op tijd een weloverwogen studie- en beroepskeuze kunnen maken. Belangrijke aandacht in deze programma’s gaat niet alleen naar jongeren, maar ook naar meisjes en vrouwen. Vrouwen zijn immers de ruggengraat van de Guineese familie, zij houden de familie overeind. Tegelijkertijd is armoede vooral een vrouwenzaak. Daarom richten deze programma’s zich ook specifiek op het vormen van meisjes en vrouwen en dit precies in die provincies van waaruit er veel emigratie is. Zo zijn er programma’s die vrouwen aanmoedigen om landbouw te bedrijven. Daarnaast wordt er (o.a. door 3AE) ondersteuning geboden aan zakenvrouwen (in wording) om een eigen bedrijf op te zetten en zich te verenigen om zo autonomer en sterker te functioneren. Instappen in een dergelijk ondersteunend netwerk is ook een must voor een terugkeerder om zo gemakkelijker weer op eigen benen te staan. De noden op de arbeidsmarkt situeren zich onder meer in de landbouw. Boeren worden steeds ouder en jongeren lijken steeds minder geïnteresseerd in het bedrijven van landbouw. Daarom zet de overheid zich met steun van de Europese Unie en de Wereldbank in om via sensibilisatie meer jongeren aan het boeren te krijgen. Met inzicht en een goede aanpak is een landbouwbedrijf immers potentieel een lucratieve business. Zo werden er leerwerkplekken gecreëerd, zijn er installatiepremies voorhanden, wordt er technische omkadering voorzien en zijn er acties om jongeren te enthousiasmeren om te gaan deelnemen aan landbouwgroeperingen en -verenigingen.
4.2 VOORBEREIDING OP TERUGKEER EN EVALUATIE VAN DE RISICO’S 4.2.1 Wetgeving Guinée heeft elk verdrag met betrekking tot de bescherming van kinderen ondertekend, maar het wordt niet toegepast. De wet is onbekend bij de bevolking en er zijn geen middelen voorhanden om ze uit te voeren. Jongeren in Guinée zijn officieel meerderjarig op hun 18de. AMV’s wachten dan ook liefst tot hun 18de om terug te keren omdat ze dan autonomie hebben, officieel op hun eigen benen mogen staan en niet meer afhankelijk zijn van hun ouders. Hierdoor hoeven ze dus ook niet meer tot last te zijn van hun ouders. Omdat een meisje, zolang ze niet is getrouwd, tot last blijft van haar ouders, is een extra inspanning om een meerderjarig meisje haar opleiding af te laten maken voor terugkeer een must. Anders is het risico op prostitutie om in het levensonderhoud te voorzien groot. De benadering van dit onderzoek is dan ook vanuit het belang van het kind en met het oog op een duurzame oplossing. 4.2.2 Familieconferentie en -bemiddeling Een familie in Guinée is allesbehalve nucleair en van familieleden wordt verwacht dat ze loyaal zijn aan elkaar en dat diegenen die geld verdienen de rest van de familie onderhouden. Diegene met succes deelt zijn rijkdom met zijn familie. Dit wordt dus ook verwacht van de persoon die in het 5
buitenland zit en uit Europa terugkeert. Zo kan je jouw plaats in de familie beïnvloeden door de manier waarop je terugkeert. Als begeleider van een (ex-)AMV is het dan ook belangrijk om je bewust te zijn van de Guineese socio-culturele context en de missie waarmee de jongere naar Europa is gestuurd en dat dit niet altijd in het belang van het kind was, maar van de gemeenschap. Indien mogelijk en gewenst, dient de familie dus, zo veel mogelijk vóór terugkeer, bij de toekomstoverwegingen te worden betrokken. Om de werk- en slaagkansen van de jongere te vergroten, dienen we dus zijn mogelijkheden vóór terugkeer zo veel mogelijk te maximaliseren. Voor vertrek dient er een grondige ‘risk assessment’ te worden gehanteerd, waarbij er wordt nagegaan welke risico’s er verbonden zijn aan verblijf, terugkeer en familie. Hierbij dienen de noden en competenties van het kind en de behoeften van de familie als uitgangspunt te worden genomen. Daar ligt met andere woorden een belangrijke rol voor de voogd en de organisaties die de jongere ondersteunen bij zijn toekomstplanning. Een goede voorbereiding van terugkeer is een belangrijke graadmeter voor het succes ervan. Al kan niet alles worden ingeschat en voorbereid vanuit Nederland. De enige organisatie in Guinée die uitgebreide ervaring heeft met bemiddelen met de familie van een (ex-)AMV over zijn terugkeer, is de lokale ngo Sabou Guinée. Zij worden dan ook zowel door het Guineese ministerie van Sociale Zaken als door IOM Guinée en 3AE ingeschakeld om de familie te zoeken en de bemiddeling op zich te nemen. Zij doen dit aan de hand van een ‘familieconferentie’: een bijeenkomst met de invloedrijke personen uit de omgeving van het kind. Het kind kan deze personen vervolgens informeren over zijn project. Als de familie nog niet klaar is voor de terugkeer, dan is de jongere dus nog niet klaar. Voor ex-AMV’s wordt dit zelden toegepast omdat zij verondersteld worden om op eigen benen te staan. Het is echter aan te raden met de jongere te bespreken of de familie kan worden betrokken bij de voorbereiding. Deze was immers de belangrijkste actor in de emigratie van de jongere en is vermoedelijk nog steeds bepalend in de keuze van de jongere over zijn terugkeer. Dit valt zeker te overwegen bij een jong meisje met kind. De familie begrijpt vaak niet waarom de jongere is teruggekeerd, ook al is hij/zij eerlijk en open over de situatie waaruit hij komt. Het is bijna niet te begrijpen wat het systeem is in Europa en hoe moeilijk het is om geld te verdienen. Vandaar het belang om dit goed te kaderen en om de familiebemiddeling voor terugkeer te starten en de familie bij het hele proces te betrekken.
4.3 TERUGKEER EN RE-INTEGRATIE 4.3.1 Documenten Bij terugkeer van een AMV worden de formaliteiten op luchthaven geregeld door l’Office de la Protection du Genre, de l’Enfance et des Mœurs (OPROGEM) en IOM. OPROGEM draagt de jongere officieel over aan de familie op de luchthaven. Is deze niet aanwezig, dan wordt Sabou Guinée ingeschakeld. Een ex-AMV doorloopt de gewone procedure: het inleveren van de Laissez-Passez bij de douane en een kort interview met de douaneofficier om na te gaan of hij werkelijk afkomstig is uit Guinée. Als een jongere zich vervolgens niet officieel registreert, dan leeft hij eigenlijk verder in de illegaliteit. Registratie en een identiteitskaart zijn noodzakelijk om deel te kunnen nemen aan de Guinéese samenleving. Een identiteitskaart is bijvoorbeeld nodig voor inschrijving op school of het aangaan van een huurcontract. Beschikt de terugkeerder niet over een geboorteakte, dan kan er met de hulp van twee getuigen die voor de rechter verklaren dat de jongere is wie hij beweert te zijn, een vervangend document worden verkregen, een zogenaamde ‘jugement supplétive’. 6
4.3.2 Opvang en voogdij In Guinée bestaan er geen aangepaste publieke opvangstructuren voor minderjarigen. Er zijn enkel weeshuizen voor jonge kinderen. Er staan veel initiatieven op papier, maar dit is nog lang niet geconcretiseerd. Daarnaast bestaat er ook geen officiële structuur met opvang- of pleeggezinnen. Dit is m.n. geen prioriteit voor de overheid. Zowel het Ministerie van Sociale Zaken, IOM als 3AE roepen voor terugkeer van een AMV, als die nood heeft aan opvang, de hulp in van Sabou Guinée. Deze lokale ngo beheert momenteel 4 open opvangcentra in 4 grote steden, waaronder Conakry. Deze transitcentra zijn bedoeld als korte opvang voor uit West-Afrikaanse landen teruggekeerde Guineese jongeren in afwachting van terugkeer naar de familie na familiebemiddeling. Een miniem percentage van de jongeren die ze opvangen komt terug uit Europa. Voor kinderen die terugkeren uit andere West-Afrikaanse landen heeft Sabou Guinée een eigen systeem van pleegzorg opgezet dat ze momenteel aan het institutionaliseren zijn. Ondanks dat Sabou Guinée hiervoor niet officieel is aangesteld, vaardigt justitie in de praktijk regelmatig officieel het mandaat uit voor deze organisatie om de voogdij uit te oefenen over WestAfrikaanse terugkeerders. Zij zijn dan verantwoordelijk voor hun opvang en begeleiding tijdens de zoektocht naar de officiële voogd: de familie of, in uitzonderlijke gevallen, een pleegfamilie uit het netwerk van Sabou Guinée. Voor uit Europa teruggekeerde AMV’s aanvaardt Sabou Guinée het voogdijschap enkel tijdelijk, nadat de familie van de AMV is gedetecteerd en akkoord gaat om het kind terug op te nemen. 4.3.3 Ondersteuning bij re-integratie Als een (voormalige) AMV wil terugkeren, zijn er in Guinée enkele organisaties actief die hem of haar ondersteuning kunnen bieden bij de terugkeer en re-integratie. Bij het opstellen van een toekomstplan dient er echter minstens evenveel aandacht te gaan naar de voorbereiding vóór vertrek als naar de terugkeer zelf. De voorbereidende acties in Nederland dienen goed aan te sluiten op de realiteit en wat men wil gaan doen in Guinée. Zo is het aan te raden te kijken wat mogelijk is om de vorming van de jongere in Nederland af te stemmen op de noden van de familie en de gemeenschap in Guinée. Dit vooral omdat een kind dat terugkeert zonder verworven competenties een extra last wordt van de familie en de gemeenschap bij terugkeer. Precies omdat de familie zo belangrijk is in Guinée, blijkt zij vaak ook de drempel bij terugkeer. Jongeren zijn bang en schamen zich om terug te keren omdat ze hun opdracht niet naar behoren hebben volbracht. Terugkeerders rapporteren dat de familie hen uitlacht en voor gek verklaart; dat ze hun terugkeer niet begrijpen ondanks uitleg over de situatie in Nederland. Dit bepalende socio-culturele aspect is één van de belangrijke factoren die in ogenschouw moet worden genomen als terugkeer en re-integratie van een (ex-)AMV in het geding is. Voor een goede begeleiding bij terugkeer zijn er in Guinée enkele organisaties actief die onder meer de hoger genoemde aspecten goed kunnen kaderen en de terugkeerder de nodige raad en ondersteuning kunnen bieden. 3AE L’Agence Autonome d’assistence Intégrée aux entreprises (3AE), de organisatie waarmee Maatwerk bij Terugkeer sinds enkele jaren samenwerkt, is gespecialiseerd in het ondersteunen van Guineeërs bij het opzetten van een eigen, competitief bedrijf.
7
IOM Guinée IOM Guinée, de Guineese poot van de Internationale Organisatie voor Migratie, biedt eveneens ondersteuning aan terugkeerders uit Europa. Hun hoofdactiviteit bestaat uit het ondersteunen van Guinéese terugkeerders uit West-Afrikaanse landen, het verhogen van de kwaliteit van de grenscontrole en het beheren van projecten voor het voorkomen van migratie. De ervaring van beide organisaties met het begeleiden van AMV’s uit Europa is miniem. Als dit aan de orde is, gaan ze voor het opzoeken van en de bemiddeling met de familie de samenwerking aan met de hierop gespecialiseerde organisatie, Sabou Guinée. De begeleiding bij de re-integratie van de AMV’s nemen ze zelf op zich. De hoogte van het re-integratiebudget dat een terugkeerder uit Nederland ontvangt, maakt het niet mogelijk om kwaliteitsgoederen te kopen of een stevige start te maken. Een terugkeerder heeft een lening, een businesspartner of een overname van een bestaande, lopende zaak nodig om echt iets duurzaams neer te zetten. Het is m.a.w. noodzakelijk dat een terugkeerder de realiteit onder ogen ziet en klein begint, marktonderzoek doet en vervolgens stap voor stap zijn business uitbreidt, op basis van de vraag. De grootste uitdaging voor een terugkeerder is de grote concurrentie. 3AE en IOM dienen de jonge terugkeerder zorgvuldig te begeleiden zodat zijn project duurzaam wordt. Door het belang van en de focus op het economische aspect van terugkeer, blijft de nood aan psychosociale ondersteuning onderbelicht. 4.3.4 Onderwijs De kwaliteit van het onderwijs in Guinée is laag en een Guinees diploma biedt allerminst garantie op een goede job. De frustratie bij Guineese jongeren is groot. Dit, samen met de grote armoede en het ontbreken van basisfaciliteiten als stromend water en elektriciteit, is een rijke voedingsbodem voor emigratie. Bij terugkeer is het m.a.w. van groot belang om aandacht te besteden aan de opleidingskeuze die de (ex-)AMV maakt. Het is aan te raden een opleiding te kiezen voor een vak dat aansluit bij de behoeften op de arbeidsmarkt. Een geschikt diploma halen voor terugkeer naar Guinée geniet de sterke voorkeur. Teruggekeerde (ex-)AMV’s kunnen met een in het Frans vertaald diploma of certificaat op zak weer instromen in het openbaar secundair of beroepsonderwijs. Bij ontbreken van dit bewijs kan er ook een test worden afgelegd die bepaalt op welk niveau ze kunnen instromen. De kosten hiervoor zijn laag. Kwaliteit is echter niet gegarandeerd. Een ex-AMV kan voor een korte beroepsopleiding terecht in één van de vele privé-opleidingscentra. Ook hier is het zaak om vooraf de kwaliteit kritisch door te lichten aangezien inschrijvingsgeld zeker geen kwaliteit en noodzakelijke faciliteiten (zoals elektriciteit, internet, etc.) garandeert. 4.3.5 Gezondheidszorg Binnen het tijdsbestek van dit onderzoek was het niet mogelijk uitgebreid in te gaan op de aanwezige gezondheidszorg in Guinée noch om de kwaliteit te onderzoeken. Wel kon worden vastgesteld dat de aanwezige gezondheidszorg ook in de grote steden niet altijd toegankelijk is omdat er in moeilijker bereikbare wijken van de grote steden bijvoorbeeld niet altijd een basis medische post aanwezig is. Voor psychiatrische zorg kan men momenteel enkel aankloppen bij het grote, publieke ziekenhuis in Conakry, waar de middelen beperkt zijn.
8
5. CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN Op basis van dit kleinschalig onderzoek kan er worden geconcludeerd dat de situatie in Guinée niet gemakkelijk is. Op politiek, economisch, sociaal en cultureel vlak schuilen er tal van uitdagingen. Dit maakt het leven niet alleen moeilijk voor inwoners van het land, maar zeker ook voor (ex-)AMV’s die er naartoe terugkeren; laat staan als dit gedwongen gebeurt. In Guinée heerst er sinds jaar en dag politieke instabiliteit, er is veel armoede, de jeugdwerkloosheid is hoog, de kwaliteit van het onderwijs is laag en basisfaciliteiten als elektriciteit en stromend water zijn voorbehouden voor de elite. De druk bij jongeren om te migreren is hoog, niet op z’n minst vanuit de familie. Desalniettemin zijn er ook mogelijkheden voor jongeren die terug willen keren, dit op voorwaarde dat men zich goed voorbereidt. Dit houdt in: terugkeren met een afgeronde opleiding die kansen biedt in Guinée en liefst met enige werkervaring (opgedaan via stage of vrijwilligerswerk), mentaal gewapend zijn tegen de reacties en eisen van de familie en gemeenschap, eerste huisvesting en levensbehoeften voor de eerste weken na terugkeer geregeld hebben, mentaal voorbereid zijn om je leven vanaf nul weer op te bouwen, geduld en een sterke, positieve instelling en slim gebruik maken van de re-integratieondersteuning die je wordt aangeboden. Het is van belang dat de jongere weer zelfstandig een bestaan kan opbouwen en niet op zijn familie hoeft terug te vallen. (Het belang van) de (ex-)AMV moet leidend zijn in (de aanpak van) zijn terugkeerproject. Om de hoger vermelde ‘ideale voorbereiding’ zo veel mogelijk te benaderen, is het van belang voorbereiding en terugkeer zo grondig mogelijk aan te pakken. Hiervoor heeft de (ex-)AMV veel aan een eerlijke, realistische instelling van de voogd en andere begeleiders, het voorzien van alle gevraagde relevante informatie, een goede bemiddeling en verstandhouding met de familie (indien aanwezig en gewenst), gesprekken met de organisatie die hem zal begeleiden na terugkeer en met jongeren die reeds zijn teruggekeerd, en na terugkeer, aan coaching door deze ervaringsdeskundigen. Organisaties in Guinée dringen erop aan om de activiteiten van Beyond Borders in Guinée niet eenzijdig te richten op teruggekeerde (ex-)AMV’s, maar ook lokale, werkloze jongeren te betrekken en zo te komen tot een gemengde doelgroep. Dit moet voorkomen deze laatsten nog meer gefrustreerd geraken of net aangespoord worden om naar Europa te migreren.
9
