Stervensbegeleiding bij mensen met een Islamitische achtergrond Fahima Ettaher, huisarts, kaderarts oudergeneeskunde Emete Erarslan, specialist ouderengeneeskunde
Cultuursensitieve palliatieve zorg • • • •
Ziektebeleving Voeding en vocht in laatste levensfase Medicatie Communicatie
Palliatieve zorg en ziektebeleving • -
Verklaringsmodellen: Ziekte komt van Allah Als straf voor zonde Fysiologisch het leven, de wil van Allah Bovennatuurlijke oorzaken, boze oog, boze geesten(djinns) bij kanker minder vaak verklaringsmodel.
Palliatieve zorg en ziektebeleving 2 • Moslims geloven in leven na de dood, dan pas begint het eeuwige leven. • Dit leven als beproeving gezien • Moslim mag niet wensen naar de dood. • Laatste fase doel tevens: zo lang mogelijk • Gezegde: voor iedere ziekte is een medicijn, behalve voor de ouderdom en de dood. • Hoop en empathie.
Palliatieve zorg en ziektebeleving 3 • Plicht van moslim als het mogelijk is zich voor te bereiden op de dood • Familie zeer belangrijk, kans om te vergeven/verzoening • Plicht van moslim om zieke familieleden of vrienden te bezoeken. • Vb casus pt niet vertellen dat pt dood gaat.
Palliatieve fase en ziektebeleving 4 • Familie wil zieke patiënt beschermen, kan last niet dragen, maakt patiënt zieker, anders alle hoop weg. • Eerlijkheid in islam belangrijk recht van patiënt om diagnose weten anders kan pt zich niet voorbereiden op de dood
Palliatieve fase en ziektebeleving 4 • Schaamtecultuur (oudere migrant) • Letterlijke vertaling Berbers van kanker is “vieze ziekte” vs “K” in NL • vb casus besmettelijkheid
Palliatieve fase en voeding • Congres Marokko bv definitie palliatieve zorg zelfde maar andere interpretatie • Voeding basale behoefte, is niet levensverlengend, zien juist dat ontzien van voedsel onmenselijk is! • Patiënt zo comfortabel mogelijk laatste fase van leven.
Palliatieve fase en medicatie • Helder zijn in laatste fase van leven, om dicht bij Allah te zijn, te bidden, helder van geest om bij familie te zijn. • Helder zijn voor laatste geloofsbelofte, ‘shahada’ • Medicatie die sederen daarom vaak niet gewild • Goede voorlichting over werking medicatie en behandelopties.
Vb in Marokko medicatie: morfine, haldol en benzo’s. Midazolam in zeldzame gevallen.
Casus Turkse man van 52 jaar met ALS, laatste levensfase, familie wil vitamine of voedingsinfuus. Nu geven ze hem voeding, yoghurt, gepureerd beschuit/brood met een theelepeltje, met verslikkingsgevaar! Wat zou u doen, PEG sonde overwegen? Discussiepunt arts en familie met sondevoeding is levensverlengend.
Palliatieve fase en communicatie-1 • Communicatie, andere aanpak! • Niet direct, voelt anders als ‘doodvonnis’ vindt familie en pt ongevoelig en hard • Doorvragen bij onduidelijkheid • 1 contactpersoon!
Palliatieve fase en communicatie-1 • Cave overbelasting mantelverzorger. • Dokter heeft gezag, directief! vb bezoek doseren voor zieke patiënt. • Bij medische dillemma’s belangrijk familielid /of imam als bemiddelaar.
Communicatie 2 • Kennis nemen van specifieke aspecten aan zorg in de laatste levensfase bij migranten • Bewustwording van eigen standpunt
Communicatie-3 Drie Stappen Methode Pinto 1. Eigen normen en waarden leren kennen en vaststellen 2. Cultuurgebonden normen, waarden en gedragscodes van de ander leren kennen 3. Vaststellen hoe om te gaan met de verschillen
Casus 75 jarige Turkse man. Ruim 30 jaar geleden als gastarbeider naar NL. Gemetastaseerd longca. Tevens DM wv insuline Grote betrokken familie. 2e echtgenote jonger, ca 55 jr. Relatie echtg. met kinderen lijkt niet goed. Echtg. houdt zich op achtergrond. Weinig klachten, ligt comfortabel. Geen goed contact eerder met huisarts
Nu uit ZH ontslagen. Geen behandelopties meer. Laatste stadium. Slaapt veel. Komt 1 a 2 keer per dag kort uit bed. Zorg door dochters en echtg. Laatste oogt uitgeput. Dhr. zelf uitgeput en wil weinig contact. Thuiszorg vraagt u voor huisbezoek:
• Met wie gaat u in gesprek? – Echtgenote? Zoon? Dochter? Allen? Zoon zegt dat vader weet dat hij kanker heeft en dat hij niet meer beter gaat worden. Maar hoeft niet met hem besproken te worden.
• Wat bespreekt u? – Morfine? Sedatie? Wensen? Insuline? Zorg?
• Gesprek met zoon: Morfine is in ZH besproken. In principe akkoord als nodig. Sedatie: nog niet over nagedacht. Bij vragen naar rituele wensen, imam ed. Reageert zoon lichtelijk geïrriteerd: Waarom vraagt u dat? Zorg ondersteuning nodig? Niet wenselijk. We kunnen zelf voor onze vader zorgen! Laat TZ alleen voor insuline komen Wens Insuline wel doorgaan met controles en injecties. (glc. N 9.0, middag: 14.2)
• Hoe nu verder? – Gesprek voortzetten? – Contact ook via anderen? Gesprek beëindigd. Wekelijks huisbezoek gepland.
Contact met echtgenote door thuiszorg: Zorgzame, lieve man. Weet zelf dat hij ongeneeslijk ziek is. Wel gelovig. Vindt ondersteuning prettig. Geeft rust en vertrouwen. Weet dat na overlijden zij terug zal moeten gaan naar TR. Wil dat hij laatste fase zo comfortabel mogelijk heeft. Laat alle communicatie aan rest familie over.
Week later: Meneer eet en drinkt minder, af en toe buikpijn klachten: obstipatie. Slaapt slecht. Dochters en echtg. accepteren nu hulp van TZ. Vraag dochters: naar ziekenhuis? Wat doe je nu? Wat bespreek je? Morfine? Insuline? Ziekenhuis? Laxantia?
Beloop: Insuline wordt gestaakt wel met voorwaarde steeds controleren. Eerst vaker later afbouwend. Acceptabele glc. waardes afgesproken, onder welke voorwaardes insuline Laxantia Morfine zo nodig gestart. Dhr. is comfortabel Voeding/ vocht: aanbieden, niet aandringen Sedatie: niet nodig geweest, maar was wrsch wel geaccepteerd als nodig was geweest Meneer is in bijzijn van familie rustig overleden
Leerpunten casus: • Casus niet direct duidelijk, maar wel id loop vd tijd • Wees bewust van eigen (voor)oordeel • Wees bewust van eigen standpunt, indien mogelijk neem de tijd • Beperk je niet tot 1 contactpersoon als het daarmee vastloopt •
Take home messages • Andere ziektebeleving: neem kennis hiervan • Voeding en medicatie in laatste levensfase: blijft maatwerk – Sedativa niet gewenst, maar wel bespreekbaar. Goede uitleg niet bespoediging van de dood.
• Communicatie: anders maar is te leren! • Andere interpretatie van palliatieve zorg, probeer middenweg of bemiddelaar te vinden. • Begrip of kennis van andere culturen draagt bij tot een betere arts- patiënt relatie en een betere vertrouwensrelatie.
Take home messages • Filmpje: “Als we elkaar niet begrijpen dan gaat het fout” http://www.youtube.com/watch?v=CX9R_Wvxets&feat ure=youtube_gdata_player
Dank voor uw aandacht!
