in historisch perspectief.
Sterksel
Vooraf:
Sterksel heeft een zeer oude geschiedenis en kan bogen op een unieke plaats in de dorpsgeschiedenissen van Noord Brabant. In onderstaande tijdslijn, die in 5 periodes is verdeeld, wordt deze unieke geschiedenis in beeld gebracht.
A. Het allodium Sterksel vóór 1197.
De eerste sporen van haar ontstaan werden ontdekt bij het slaan van een waterput op het terrein van Providentia Daarbij ontdekte men een mineralenassociatie van 850.000 tot 550.000 jaar geleden. De afzettingen van de Maas, die hier stroomde, kregen daarom de naam FORMATIE van STERKSEL. Recentere opgravingen (2007-2010) duiden op vroegere bewoning, zeker uit de steentijd en de bronstijd . Deze opgravingen rondom en in Sterksel, waaronder de Averbodeweg, de Laathof en het Providentia terrein, hebben aangetoond dat de Romeinen tot in de 5e eeuw in deze omgeving hebben gewoond. Tot 1197 was Sterksel het domein (allodium) van de heer van Heeze.
B. De Abdij van Averbode van 1197 tot 1798.
In 1197 komt Sterksel in het bezit van de Abdij van Averbode. Gedurende de volgende 625 jaar werken de Norbertijnen in Sterksel op hun land en stichten er 5 boerenhoeven, die zij verpachten. In 1200 was er wel al een kapel. Op de weinig gecultiveerde grond werd, rogge, haver en boekweit geteeld. Een gedeelte van Gedenksteen abt Valentijn de opbrengst ging naar Averbode. De 5 hoeven werden nog uitgebreid met een poortgebouw met paardenstallen, een openbaar toilet, en een klooster genaamd het Blockhuis of casteel. In de Franse tijd, de Revolutie , waarin kerken en kloosters gesloten werden, verkocht Averbode de Heerlijkheid Sterksel aan een particulier.
C. Familie Pompen van 1798 tot 1915.
Dus pas in 1798 kwam er een nieuwe eigenaar voor Sterksel en wel Adriaan Pompen. Deze familie Pompen uit Leende (3 generaties) had Sterksel in bezit gedurende 116 jaar. Zij zorgden voor uitbreiding van het dorp van 5 naar 16 boerderijen en aanplant van bos. Sterksel groeide van 35 naar 60 inwoners. Johannes F. Pompen, kleinzoon van Adriaan Pompen, was niet alleen zakenman, maar ook actief in het maatschappelijk en charitatief leven. Hij heeft zich ingezet voor de spoorlijn Eindhoven – Weert. Sterksel kreeg in 1913 een eigen station (halte). De erfgenamen van Johannes Franciscus Pompen verkochten in 1915 hun bezit Sterksel, groot 1660 hectare met 16 pachtbedrijven aan Maatschappij De Heerlijkheid Sterksel.
D. De Maatschappij de Heerlijkheid van 1915 tot 1925.
Deze maatschappij was opgericht door enkele kapitaalkrachtige heren, voornamelijk uit het westen van Nederland. De Heer D. Willems uit Antwerpen, makelaar in grond en initiatiefnemer werd directeur. Omdat België in oorlog was geraakt met Duitsland, was Desiree Willems nog voor de val van Antwerpen de grens overgetrokken en nam zijn intrek in een witte villa midden in het dorp. Deze villa noemde Willems “Huize Sterksel”. Aanvankelijk was de bedoeling dat Sterksel ontwikkeld zou worden tot tuinstad, met een hotel, villa’s, boerderijen, boulevards parken, lanen en wegen. Bossen werden aangeplant en heidegronden werden ontgonnen voor de landbouw. De ontwikkeling van een dorpsgemeenschap werd toen pas echt in gang gezet. Het was een uniek en groots opgezet plan en oogstte veel bewondering in heel Nederland. Dat is nu in 2015 dus precies
100 jaar geleden! Sterksel werd een katholieke parochie met een eigen kerk en pastoor en in 1919 werd een lagere school gebouwd, die later verbouwd werd tot dorpshuis. Echter omdat in 1924 de Hanzebank failliet ging en de Maatschappij hiervan afhankelijk was, stortte het ideaal in. Sterksel werd verkaveld en in percelen inclusief de wegen en waterlopen publiekelijk verkocht. kantoor Maatschappij , E. 1925 tot heden. Ten gevolge van deze verkoop kwam Sterk- later bollenschuur. sel toen in het bezit van vele particulieren. Dat waren meestal boeren uit vrijwel alle provincies van Nederland. Zij bouwden hun boerderijen in de bouwstijl van hun streek. Ook door die verschillende stijlen en de reeds door de Maatschappij aangelegde lanenstructuur kreeg Sterksel een uniek dorpsgezicht. Het waren overigens allemaal zandwegen. De nieuwe eigenaren waren pioniers en wisten van aanpakken. Zij moesten behalve de zandwegen ook de perceelsloten onderhouden. Het initiatief werd genomen om een eigen weg- en waterschap op te richten. Het weg- en waterschap werd een collectief waarin bewoners gezamenlijk de verantwoordelijkheid droegen. Sterksel had waarschijnlijk als enige dorp in Nederland een eigen weg- en waterschap, het ‘Wegschap Sterksel’. Als katholiek dorp is het niet vreemd dat er in de loop der jaren drie kloosters werden gebouwd, het St. Pauluscollege (klein seminarie) van de witte paters, het epilepsiecentrum Providentia van de broeders van Heerlen en het klooster van de witte zusters van Afrika. Monument ‘drie congregaties’.
Objecten en looproute.
Hierna wordt kort een beschrijving gegeven van de cultuurhistorische interessante plekken van Sterksel. De nummering van de tekst komt overeen met de nummering op de routekaart aan achterzijde.
1. Interieur R.K. Kerk St. Catharina.
-Kruiskerk, Bouwjaar 1927, Architect J. Tonino. -Luidklokje uit de oude kapel van Averbode. Opschrift: Alexius Petit en Henricus zijnen zoon hebben mijnen gegooten A.D. 1777”. Deze klok is afkomstig uit de oude kerk maar was in 1846 reeds gevonden in de ruïne van de St. Gertrudis kapel. -Kerkorgel op het koor -Houten altaar -Huidige altaar vervaardigd van de oude communiebanken -Doopvont en doopkapel -Laatste Avondmaal boven priesterkoor, geschonken door de parochianen. Voor elke apostel was wel een parochiaan te vinden, behalve voor de apostel Judas. Tenslotte wilde het hoofd der school wel betalen voor deze “slechterik” maar dan moest Judas wel altijd naar hem kijken op de eerste rij rechts voor. De enige apostel zonder baard is de toenmalige pastoor Thijssen.
Oud interieur St Catharina kerk
Gedenksteen Pastoor Thijsen
Oude foto St. Catharinakerk
2. Beukenlaan. - Links: Pompendreef, genoemd naar de familie Pompen die gedurende meer dan 100 jaar Sterksel in bezit heeft gehad. - Rechts: Beukenlaan nr. 7, Het jachthuis aan de Beukenlaan uit 1901. Dit Jachthuis heeft twee kelders, waarvan één voor het ‘adellijk’ maken van het wild. - Laathof - wijk de Weiakkers, De straatnamen in deze wijk, die de Weiakkers heet, komen van de eerste 4 hoeven van Sterksel, de Steen, de Poel, de Bril, de Kan, die samen met boerderij de Braak door de Abdij van Averbode geëxploiteerd werden in het gebied dat nu Averopgraving Laathof bodeweg heet. - Laathof is vernoemd naar de laathoven die de Heer van Heeze destijds hier gevestigd had. Dat waren onvrije die tot het allodium Sterksel behoorden. Tijdens opgravingen in 2008 zijn hier sporen uit verschillende perioden vrij gelegd. In totaal zijn 44 structuren aangetroffen die dateren uit de ijzertijd. waaronder 6 huisplattegronden, een vierkante grafstructuur, 2 kuilen en een palencluster. Er zijn ook natuurlijke verstoringen aangetroffen in de vorm van dassenburchten. - De boerderijen op Sterksel zijn heel divers. Een echte Brabantse boerderij komt hier niet meer voor. De nieuwe boeren bouwden hun boerderij meestal in de stijl van de streek waar zij vandaan kwamen. boerderij van Biemans (Vonderweg)
3. Beukenlaan vervolg vanaf de Laathof. - Links boerderij met huisnr. 28 gebouwd door de familie Bardoel. Bardoel was een van de vele boeren die grond had gekocht uit het faillissement van Maatschappij de Heerlijkheid Bardoel kwam uit Katwijk-Linden gelegen bij Cuyk aan de Maas. In deze boerderij was destijds een maalderij gevestigd. - Links huisnummer 30; Ekelhof deze villa is gebouwd ten tijde van de Maatschappij en is lang bewoond geweest door familie Vos de Wael. Deze familie had op Sterksel 350 ha. in bezit met 2 boerderijen. Zij bouwden hun bezit uit met nog 9 pachtboerderijen. - Achter de Ekelhof hebben twee boerderijen gestaan die gebouwd waren ten tijde dat Sterksel nog in bezit was van de familie Pompen. - Lanen structuur: splitsing van 3 wegen, voorheen 4 wegen Aangelegd ten tijde van de Maatschappij en doet denken aan de afdruk van een ganzenvoet. Langs alle lanen werden 100 jaar geleden bomen geplant met elke laan zijn eigen Toegangspoort naar de Heerlijkheid inlandse boomsoort. - Spoorlijn Eindhoven – Weert Johannes F. Pompen heeft zich persoonlijk ingezet voor de spoorlijn Eindhoven – Weert. De spoorlijn met station Sterksel is officieel geopend in 1913. Links stond tot eind 1965 het Station Sterksel, daar tegenover staat nog steeds het spoorweghuis uit die tijd. Het stationsgebouw was een woonhuis met loket en wachtkamer. Het werd tot in de dertiger jaren als zodanig gebruikt, daarna werd het voornamelijk als woonhuis gebruikt. Tijdens WO II stopte de trein voor de Hitlerjugend, die bij Providentia verbleven en later nog slechts voor de studenten van de Witte Paters. oude station streksel
4 Het Smalspoormonument. De N.V. “De Heerlijkheid Sterksel”, die aanvankelijk begin 1900 het doel had om van Sterksel een tuinstad te maken, gebruikte voor het nodige transport een smalspoorbaan. Het smalspoor op Sterksel had een spoorbreedte van 70 cm er moest een spoorbreedte worden gekozen welke afweek van de in Duitsland gebruikelijke. Dit in verband met de dreiging van een Duitse inval en dat de bezetter dan niet zo gemakkelijk van het spoor gebruik zou kunnen maken. Deze smalspoorbaan was ruim 4000 mtr. lang en liep direct naar de grote schuren aan de Vlaamseweg en aan de Averbodeweg. Op de kruising van de Heezerweg was de vertakking. Het smalspoortraject heeft dienst gedaan bij de bouw van Huize Providentia. In de dertiger jaren werd de baan ontmanteld. Het Smalspoormonument aan de Kloosterlaan is een blijvende herinnering aan die tijd. Het Smalspoormonument is op 20 mei 2006 geopend door burgemeester P. Verhoeven van Heeze-Leende. Dit is het kortste spoorwegtraject dat mogelijk ooit werd aangelegd. Het is vijftien meter lang.
Smalspoormonument
5 Kloosterlaan – Heezerweg vervolg - Brug over Sterkselsch kanaal. Gegraven in 1916-1920. Voor de drooglegging van de vennen en moerasgrond. Alles werd gegraven met de schop en alleen mankracht, 6 km. lang door mensen uit de omgeving en vluchtelingen uit België dat in oorlog (WO1) was.
- De bomen langs de Kloosterlaan: Deze bomen hebben veel geleden van de verharding met zinkassen van de zinkfabriek uit Budel-Dorplein. In 2012 zijn de zinkassen verwijderd. De slechtste bomen zijn toen gelijktijdig gerooid en er zijn nieuwe bomen, winter eiken, aangeplant. - Boerderij van de familie Loeff. Deze karakteristieke boerderij dateert uit de tijd na de maatschappij en is gebouwd door Piet Loeff, die oorspronkelijk uit Baardwijk kwam, een dorpje bij Waalwijk. - Het Grand Hotel. In december 1917 werd door de Maatschappij een nieuwe Maatschappij opgericht tot exploitatie van Grand Hotel Sterksel. Dit Grand Hotel had 20 moderne kamers, voorzien van warm en koud water , douche en elektrisch Grand Hotel licht. Het heeft een tennisbaan, zwembad, speeltuin, plezierboot, rijwiel, paardenstalling, eigen melkerij, jachtterrein, overdekte waranda en visvijver. De pensionprijs was fl.6,- of fl.7,- p.p. inclusief, dejeuner, lunch en diner. Bij verkoop van de Maatschappij werd het hotel gekocht door de Witte paters die er het Pauluscollege vestigden met het klein seminarie. (1926St. Pauluscollege 1965) Begin jaren 70 zijn alle gebouwen afgebroken. - Het Sterkselsch kanaal loopt langs het terrein van het Grand Hotel. - Narragonia cafe, gebouwd als hotel, café, restaurant van De Leijer. - Jagerspad, Kruisbeeld en voormalig Hotel St Paul, Rechts achter de grote hagen stond vroeger een geheel wit, vierkant gebouw met plat dak, als hotel gebouwd door de familie van Eijck. Het oorspronkelijke hotel is afgebroken en herbouwd als privé woning,
6. Kerkplein. - Graftombes van Pompen en Vos de Wael: Vanwege ruimtegebrek op het R.K. Kerkhof zijn in 1987 deze graftombes verplaatst naar een plek - bij de kerk. Sterksel werd in 1798 gekocht door Adriaan Pompen, deze overleed in 1813. Hij werd opgevolgd door de zoon Francis Pompen. Die overleed in 1863, die vervolgens werd opgevolgd door diens zoon Johannes. Johannes Pompen overleed in 1901. In 1914 werd het landgoed Sterksel verkocht aan NV Maatschap- verplaatst graf fam. Pompen pij de Heerlijkheid. - Vos de Wael, Ernestus W.A. Vos de Wael (1865-1937). De familie Vos de Wael is in 1933 op Sterksel gekomen en kocht gronden vanuit het faillissement van de Maatschappij en ook daarna, in totaal ca. 350 ha. cultuurgrond. Vos de Wael bouwde 9 pachtboerderijen. - Kruisbeeld op stenen sokkel, gemaakt door Harry Storms, in 1989 bij gelegenheid van het 25 jarig priesterfeest van pastoor/pater R v.d. Oord. - Gedenksteen Abt Valentijn 1619, Dit is de inwijdingssteen van de Catharinakapel uit 1619. Op de steen staan de initialen van Mathias Valentijns, abt van Averbode van 1591 -1635 en diens lijfspreuk. - Monument van de 3 congregaties; ten teken van Kruisbeeld bij de verbondenheid van de Sterkselse gemeenschap kerk met de drie congregaties, die een korte of langere periode van de 20e eeuw in Sterksel gewoond, gewerkt en geleefd hebben. o De witte paters, missionarissen van Afrika, docenten kl. seminarie, o Broeders van de Heilige Joseph, oprichters van Huize Providentia o Witte zusters van O.L. Vrouw van Afrika, rustende zusters. - De pastorie werd gebouwd voordat de kerk gebouwd werd. Wat nu garage is was ten tijde van Pastoor Thijssen de paardenstal. - De laan met eikenbomen naast de pastorie leidde naar het oude kerkje aan de Pastoor Thijssenlaan.
7. Dreef en “Zwarte pad”. - Beeld van de Sterkselse os, herinnert aan de tijd van de ontginning en is het symbool van carnavalsvereniging, de Ossendrijvers. Tijdens de ontginning van Sterksel werden ossen ingezet, naar men zegt 14 stuks. - Huize Sterksel, was voorheen een herenhuis (’t Casteel’), gebouwd omstreeks 1855 door de familie Pompen. In 1902/1904 is het gesloopt en vervangen door de huidige villa. Ruim 10 jaar later nam de directeur van Maatschappij de Heerlijkheid met zijn familie de intrek in deze villa en gaf het de naam Huize Sterksel . De Sterkselse Os - Naast Huize Sterksel stond een oude boerderij, waarin destijds het kantoor van de Maatschappij was gehuisvest. Later werd deze boerderij omgevormd tot woonhuis en bollenschuur. - Houten bruggetje over het Sterkselsch kanaal. - De Dreef; een laan met inlandse eiken die ca. 100 jaar oud zijn. - Villa met het torentje. Gebouwd in Huize Sterksel 1919 door heer Dirk Noordman. Hij was aandeelhouder van de Maatschappij. Elke aandeelhouder kreeg van de Maatschappij een ha. grond geschonken, mits men er een villa op bouwde. Verderop staat nog een villa uit die tijd. - Het Sterkselsch kanaal ter rechterzijde volgt hier de oude verdedigingsgracht om het oude Sterksel gedurende de periode dat Sterksel in bezit was van de Abdij van Averbode.
8. Averbodeweg. - Germinahof Deze langgevel boerderij werd door de Maatschappij in 1918 gebouwd voor 144 koeien. De kosten bedroegen toen fl. 45.000,- het was de eerste “Hollandse” stal in Sterksel, met uitsluitend zwartbont vee. De boerderij werd lang gebruikt als boerenbedrijf door de familie Bovee. Later is het pand met boomgaard gebruikt als galerie door kunstenaars. Germinahof
9. Domein. Opgravingen oude boerderijen van Averbode . In 1197 kocht de Abdij van Averbode uit België heel het grondgebied Sterksel (1661 ha.) en begon met enkele geestelijken de grond te bewerken en zou 625 jaar in het bezit van Averbode blijven. Precies op deze plek is de kleine dorpsgemeenschap Sterksel begonnen. Om dit gebiedje te beschermen bouwden de kloosterlingen er een gracht dorpskern uitsnede omheen. kaart C. Lowis 1653
Vanaf ca. 1300 stonden hier 3 boerderijen, later kwam daar een 4e boerderij bij, een vijfde boerderij ‘de Braak’ lag iets verderop. Alle boerderijen werden door boeren gepacht van de abdij van Averbode. Aan boerenproefsleuvenonderzoek families en personeel Averbodeweg woonden op deze plek gedurende lange tijd zo’n 40 mensen. Pachthoeve de Poel wordt wel de oudste en grootste hoeve genoemd. Den Bril wordt eerst in 1434 genoemd en was dan de kleinste hoeve. Hoeve de Kan, waarschijnlijk was dit een voormalige herberg. Een gastenverblijf was niet ongebruikelijk in een premonstratenzer uithof. Pachthoeve Den Steen zou volgens sommigen kunnen wijzen op een bakstenen hoeve. Maar het is ook mogelijk vernoemd naar een van de eerste bewoners die van Steenweghe genoemd werd. Hoeve Ten Brake lag iets verwijderd van deze enclave. In de periode 20072010 heeft RAAP Archeologisch Adviesbureau B.V. onderzoek uitgevoerd in dit gebied, met als resultaat een lijvig rapport waarin alle wetenschappelijke informatie van de archeologische vindplaats is veiliggesteld.
blootgelegde restanten van kelder Averbodeweg
10. R.K. Begraafplaats. - De begraafplaats. Sterksel had in 1438 een kerkhof dat grensde aan de kapel. Op deze plek stond de kapel van de middeleeuwse curtis (=centrum van middeleeuws grootgrondbezit met agrarisch bedrijf). - St. Catharina kapel: Op last van Rome werd in 1211 een kapel gebouwd op Sterksel. Deze kapel werd geschonken door Herbertus, Heer van Heeze en moet gestaan hebben waar nu het kerkhof is. In 1220 is er sprake kruis op kerkhof van een – pastorij van Sterkselse van Averbode. In 1432 was er weer sprake van een kapel. Deze kapel kreeg in 1510 een torentje en een doopvont in 1562. In 1619 werd de kapel gerenoveerd Een gedenksteen uit deze kapel is bewaard gebleven en als herdenking ingemetseld naast de deur bij de huidige kerk. Niet lang daarna werd de Katholieke godsdienst verboden en gingen mensen naar zelfgemaakte grenskapellen In 1645 is de kapel in Sterksel flink beschadigd maar werd weer opgebouwd en in 1648 gesloten. Uiteindelijk is de kapel rond 1846 gesloopt. - De abt van Averbode, Daniel Laecman, liet in 1427 op deze plek een huis bouwen. Het was een versterkt gebouw met stenen muren, omgeven door een gracht en bedoeld als verdedigingswerk. Aanvankelijk werd het Blockhuys genoemd. De Norbertijnen zorgden voor het eerste toilet oftewel cloaca op Sterksel. Daarbij ligt dan nog een paardenstal met woning waar de abt van Averbode verblijf hield als hij zijn hoeven in Sterksel bezocht. In 1830 stond er op deze plek geen gebouw meer, het Blockhuys was geheel verdwenen en de kapel was een bouwval. - Het gietijzeren kruis van de latere Gertrudis kapel (1866 – 1976) staat hier nu op het graf van Theodorus Heesakkers en zijn vrouw. Graftombes van Pompen en Vos de Wael.
11. Valentijn . - St. Gertrudis kapel: in 1866 werd op initiatief van J.F. Pompen een kapel gebouwd direct aan de huidige Pastoor P. Thijssenlaan. De kapel was het type van een zaal kerk, een gemetseld gebouw met steunberen, afgedekt met een zadeldak, waaronder een tongewelf aangebracht was. De voorgevel werd later vervangen door een neoclassicistische gevel. De kerk werd toegewijd aan de Heilige Gertrudis, de patrones van de moederkerk van Maarheeze, waartoe Sterksel toen behoorden De kapelaan van Maarheeze droeg op zon- en feestdagen de H. Mis op. Vóór hoge feestdagen was er gelegenheid om te biechten, ook uitvaarten werden weer op Sterksel gehouden. In 1916 werd het rectoraat Sterksel omgezet in een zelfstandige parochie. In 1927 kwam op een geheel andere plaats de huidige kerk, gewijd aan de Heilige Catharina, gereed. Na ingebruikname van de huidige kerk in 1927 verloor de Gertrudis kapel zijn functie en werd achtereenvolgens gebruikt als parochiehuis, als postkantoor en vervolgens als pakhuis met maalderij door de Boerenbond. In de avond van 24 mei 1976 werd de oude kapel op heimelijke wijze gesloopt. Op zeer trieste wijze kwam een einde aan een kapel, die door zijn aard als door het feit dat dit het enige nog historische gebouw was en een zeer bijzondere monumen- St. Gertrudis kapel tale waarde vertegenwoordigde. - Dorpshuis Valentijn. Het Dorpshuis is genoemd naar Abt Valentijns. Zijn portret hangt in het Dorpshuis, ook heeft de werkgroep Cultuur-Historisch Sterksel daar een eenvoudige vitrine ingericht, Archeologische vondsten en archieven zijn opgeborgen in Someren. Leiden, Eindhoven, Provinciaal Depot voor Bodemvondsten in Den Bosch. Er zijn 2 boeken over de recente opgravingen in Sterksel uitgebracht.
Wandelen langs historische plaatsen in Sterksel Een uitgave ter gelegenheid van Cultuurhistorische zomer programma 2015
‘Gluren bij de buren’.
Dit boekje is gerealiseerd door: de Heemkundekring ‘De Heerlijkheid Heeze Leende Zesgehuchten’ en de ‘Stichting tot behoud en exploitatie cultureel erfgoed Sterksel’. De Gemeente Heeze-Leende heeft dit project financieel mogelijk gemaakt.
voorzijde: kaart van Sterksel C. Lowis 1653
